Jump to content

Եմենի քաղաքացիական պատերազմ (2014-ից)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Եմենի քաղաքացիական պատերազմ
Քաղաքացիական պատերազմ Խմբագրել Wikidata
Մասն էYemeni crisis, Իրան-Սաուդյան Արաբիա սառը (պրոքսի) հակամարտություն Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրԵմեն Խմբագրել Wikidata
ՎայրԵմեն, Najran Province Խմբագրել Wikidata
Թվական16 Սեպտեմբերի 2014 Խմբագրել Wikidata
Սկսած16 Սեպտեմբերի 2014 Խմբագրել Wikidata
ՊատճառThe battle of the presidential house in Sanaa Խմբագրել Wikidata
Has immediate causeBattle of Aden Airport Խմբագրել Wikidata
ՀետևանքՍաուդյան Արաբիայի զինված ուժերի ներխուժումը Եմեն, արտագաղթ Խմբագրել Wikidata

Եմենի քաղաքացիական պատերազմը (արաբ․՝ الحرب الأهلية اليمنية‎‎) ընթացիկ բազմակողմանի քաղաքացիական պատերազմ է, որը սկսվել է 2014 թվականի վերջին՝ հիմնականում Ռաշադ ալ-Ալիմիի գլխավորած նախագահական ղեկավարության խորհրդի և Մահդի ալ-Մաշատի գլխավորած Գերագույն քաղաքական խորհրդի միջև՝ իրենց աջակիցների և դաշնակիցների հետ միասին։ Երկուսն էլ պնդում են, որ կազմում են Եմենի պաշտոնական կառավարությունը[1]։

Քաղաքացիական պատերազմը սկսվել է 2014 թվականի սեպտեմբերին, երբ հութի ուժերը գրավել են մայրաքաղաք Սանաան, որին հետևել է կառավարության արագ գրավումը հութիների կողմից։ 2015 թվականի մարտի 21-ին հութիների գլխավորած Գերագույն հեղափոխական կոմիտեն հայտարարել է ընդհանուր մոբիլիզացիա՝ այդ ժամանակվա նախագահ Աբդրաբուհ Մանսուր Հադիին տապալելու և հարավային նահանգներ ներխուժելու միջոցով իրենց վերահսկողությունը ընդլայնելու համար[2]։ Հութիների հարձակումը՝ դաշնակցած Եմենի նախկին նախագահ Ալի Աբդուլլահ Սալեհին հավատարիմ զինվորական ուժերի հետ, սկսել է մարտնչել հաջորդ օրը Լահիջ նահանգում։ Մինչև մարտի 25-ը Լահիջը ընկել է հութիների ձեռքը, և նրանք հասել են Ադենի մատույցներին՝ Հադիի կառավարության իշխանության կենտրոնին[3]։ Նույն օրը Հադին փախել է երկրից[4][5]։ Միաժամանակ, Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիան սկսել է ռազմական գործողություններ՝ օգտագործելով օդային հարվածներ և վերականգնել Եմենի նախկին կառավարությունը[6]։ Չնայած Իրանի կառավարության ուղղակի միջամտություն չի եղել Եմենում, քաղաքացիական պատերազմը լայնորեն դիտվում է որպես Իրան-Սաուդյան փոխարինող հակամարտության մաս[Ն 1]։

Հութի ապստամբները ներկայումս վերահսկում են մայրաքաղաք Սանաան և նախկին Հյուսիսային Եմենի ամբողջ տարածքը՝ բացառությամբ արևելյան Մարիբ նահանգի։ 2017 թվականին Հարավային անցումային խորհրդի (ՀԱԽ) ձևավորումից և 2018 թվականին ՀԱԽ ուժերի կողմից Ադենի հետագա գրավումից հետո հանրապետական ուժերը մասնատվել են՝ Սաուդյան Արաբիայի աջակցությամբ գործող պրո-Հադի ուժերի և Արաբական Միացյալ Էմիրությունների աջակցությամբ գործող հարավային անջատողականների միջև կանոնավոր բախումներով։ Արաբական թերակղզու Ալ-Կաիդան (ԱԿԱԹ) և Իսլամական պետությունը նույնպես հարձակումներ են իրականացրել երկու խմբավորումների դեմ, ընդ որում ԱԿԱԹ-ը վերահսկել է տարածքներ ներքին շրջաններում և ափամերձ շրջանների երկայնքով[7][8]։

ՄԱԿ-ը 2022 թվականի ապրիլի 2-ին բանակցել է երկամսյա համազգային զինադադար հաստատելու Եմենի պատերազմող կողմերի միջև, որը թույլ է տվել վառելիքի ներկրումներ հութիների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներ և որոշ թռիչքներ իրականացնել Սանաայի միջազգային օդանավակայանից դեպի Հորդանան և Եգիպտոս։ 2022 թվականի ապրիլի 7-ին Հադիի կառավարությունը լուծարվել է և Նախագահական ղեկավարության խորհուրդը (ՆՂԽ) ստանձնել է Եմենի Հանրապետության հրամանատարությունը՝ Հարավային անցումային խորհրդին ներառելով իր նոր կառավարության մեջ։ ՄԱԿ-ը 2022 թվականի հունիսի 2-ին հայտարարել է, որ համազգային զինադադարը երկարաձգվել է ևս երկու ամսով[9][10]։ Ըստ ՄԱԿ-ի, Եմենում սպանվել է ավելի քան 150,000 մարդ, ինչպես նաև գնահատվել է, որ ավելի քան 227,000 մարդ մահացել է շարունակվող սովի և պատերազմի պատճառով առողջապահական հաստատությունների պակասի հետևանքով։ Wall Street Journal-ը 2023 թվականի մարտին հաղորդել է, որ Իրանը համաձայնել է դադարեցնել ամբողջ ռազմական աջակցությունը հութիներին և պահպանել ՄԱԿ-ի զենքի էմբարգոն՝ որպես Չինաստանի միջնորդությամբ կնքված Իրան-Սաուդյան մերձեցման գործարքի մաս[11][12]։ Համաձայնագիրը դիտվել է որպես Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած ջանքերի մաս՝ ճնշում գործադրելու հութի զինյալների վրա՝ բանակցված կարգավորման միջոցով հակամարտությունը դադարեցնելու համար. սաուդյան և ամերիկյան պաշտոնյաները նկարագրել են Իրանի համապատասխան վարքագիծը որպես «լակմուսի թեստ» չինական միջնորդությամբ կնքված հաշտության տևողության համար։ 2023 թվականի դեկտեմբերի 23-ին Հանս Գրունդբերգը՝ ՄԱԿ-ի հատուկ ներկայացուցիչը Եմենի հարցով, հայտարարել է, որ պատերազմող կողմերը պարտավորվել են քայլեր ձեռնարկել զինադադարի ուղղությամբ[13][14][Ն 2][15]։

Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից քաղաքացիական տարածքների ռմբակոծությունը դատապարտվել է միջազգային հանրության կողմից։ Ըստ Եմենի տվյալների նախագծի, ռմբակոծման արշավի հետևանքով մինչև 2022 թվականի մարտ ամսում սպանվել կամ վիրավորվել է մոտավորապես 19,196 քաղաքացիական անձ[Ն 3][16]։ Հութիների անօդաչու թռչող սարքերի հարձակումները, որոնք թիրախավորել են քաղաքացիական տարածքներ Սաուդյան Արաբիայում, ԱՄԷ-ում և Հարավային Եմենում, նույնպես գլոբալ դատապարտման են արժանացել. և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը 2015 թվականից ի վեր հութիների նկատմամբ կիրառել է գլոբալ զենքի էմբարգո[17]։ Միացյալ Նահանգները տրամադրել է հետախուզական և լոգիստիկ աջակցություն Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած արշավին, և չնայած Բայդենի վարչակազմի խոստմանը՝ հետ կանչել ԱՄՆ-ի աջակցությունը Սաուդյան Արաբիային Եմենում, այն հայտարարել է զենքի վաճառք Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիային[Ն 4][18][19][20]։

Պատմական ակնարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ իսլամը առաջին անգամ եկել է Եմեն, այն հիմնականում ընդունել է սուննի և իսմայիլական շիա իսլամի ձևը, մինչև Համդան ցեղի կողմից կառավարվող իսմայիլական պետությունների անկումը 11-րդ դարի Այուբյան ընդարձակման ժամանակ, ապա Համդան ցեղերի մեծամասնությունը դարձել է զայդիզմի՝ շիա աղանդի հետևորդ։ Միայն Ռասուլիդների գալուց հետո է շաֆիի սուննիզմը դարձել հանրաճանաչ։ Այդ պահից սկսած երկու խմբերը՝ զայդիները հյուսիսում և ռասուլիդները հարավում, սկսել են մրցակցել միմյանց հետ։ Մրցակցության վիճակը կարճ է տևել Ռասուլիդների իշխանության անկման և Մերձավոր Արևելքում իմպերիալիստական ուժերի, մասնավորապես՝ ընդարձակվող Օսմանյան կայսրության ներգրավվածության պատճառով[21]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում օսմանցիների պարտությունը ի վերջո հանգեցրել է Եմենի առաջին (ոչ լիարժեք) միավորմանը։ Սա հնարավոր է եղել Համիդ ալ-Դին դինաստիայի օրոք՝ իմամ Յահյայի և նրա որդու իշխանության ներքո։ Միավորումը նաև նշանակել է հիերարխիայի հաստատում, որում զայդիները ունեցել են իշխանություն սուննիների նկատմամբ[21]։ Հետևաբար, կարգավիճակների տարբերությունը ինստիտուցիոնալացվել և նորմալացվել է։ Համիդ ալ-Դին դինաստիան բախվել է զայդիների դժգոհությանը՝ զայդիական ավանդույթներին չհամապատասխանելու պատճառով, այդպիսով ավարտվելով իմամ Յահյայի թոռան՝ իմամ Բադրի տապալմամբ 1962 թվականին։ Այնուհետև սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ, որում հանրապետականները հակադրվել են թագավորականներին։ Հելեն Լաքները բացատրում է, որ նման բաժանումը գաղափարախոսական չի եղել. այն հիմնված է եղել անցյալի թշնամանքի վրա։ Այնուամենայնիվ, արտաքին ուժերը, ինչպիսին է Սաուդյան Արաբիան, միջամտել են գաղափարական դրդապատճառներով, քանի որ վերջինս ձգտել է պահպանել միապետական համակարգը, որին ինքը հետևում էր։ Չնայած Սաուդյան Արաբիայի սկզբնական մտադրություններին, 1970 թվականին պահպանվել է հանրապետական ձևը[21]։

Մինչ այս զարգացումները տեղի էին ունենում հյուսիսում, բրիտանական ներկայության դեմ ազատագրական շարժումներ են բռնկվել, որոնք հանգեցրել են սոցիալիստական պետության՝ հետևաբար Խորհրդային Միության դաշնակցի ստեղծմանը հարավարաբական տարածաշրջանում։ Այն կոչվել է Եմենի Ժողովրդական Դեմոկրատական Հանրապետություն (ԵԺԴՀ)[21]։

ԵԺԴՀ-ն ներգրավված է եղել իր հյուսիսային գործընկերոջ ներքին վեճերում։ Այն նախկինում աջակցել էր հանրապետականներին՝ Սաուդյան Արաբիայի ազդեցությանը դիմակայելու համար, սակայն հենց Համդիի ռեժիմն էր Եմենի Արաբական Հանրապետությունում (Հյուսիսային Եմեն), որ առավել հայտնի էր իր քաղաքականությամբ, որը նպատակ ուներ նվազեցնել Սաուդյան ներկայությունը Եմենի քաղաքականության մեջ։ Նրա իշխանությունը, այնուամենայնիվ, կարճատև է եղել։ Քաղաքական անկայունության մի շարք իրադարձություններ, որոնք բնութագրվել են նախկին նախագահների սպանություններով, հանգեցրել են գնդապետ Ալի Աբդալլահ Սալեհի դառնալուն Եմենի Արաբական Հանրապետության նախագահ։ Սալեհի իշխանությունը տևել է 33 տարի։ Նրա ռեժիմի գլխավոր իրադարձությունը եղել է Եմենի միավորումը 1990 թվականին։ Նրա փորձը լիովին հաջող չի եղել, քանի որ 1994 թվականին բռնկվել է քաղաքացիական պատերազմ։ Այնուամենայնիվ, նա կարողացել է հաղթանակած դուրս գալ դրանից։ Հետագայում Եմենի Հանրապետությունը սահմանադրորեն հաստատվել է[21]։

Սալեհը փորձել է պահպանել իր դիրքը սահմանադրական փոփոխությունների միջոցով՝ հույս ունենալով, որ իր որդին կհաջորդի իրեն, սակայն ուժեղ ընդդիմությունը և բողոքի ցույցերը ճնշում են գործադրել նրա վրա՝ հեռանալու պաշտոնից։ Միևնույն ժամանակ, ստեղծվել է «Եմենի բարեկամներ» խումբը՝ սկզբնապես Արաբական թերակղզու ալ-Կաիդայի (ԱԿԱԹ) դեմ պայքարելու համար, երբ ապացույցները ցույց են տվել, որ այն հանդիսացել է ԱՄՆ-ի ռազմական բազաների և սարքավորումների դեմ բազմաթիվ հարձակումների հիմնական կատարողը։ «Եմենի բարեկամներ» խումբը ավելի շատ է ներգրավվել Եմենում Արաբական գարնան ժամանակ, երբ Ծոցի համագործակցության խորհուրդը (ԾՀԽ) և Միավորված ազգերի կազմակերպությունը առաջարկել են Եմենի «ճգնաժամի» կառավարումը դնել գլոբալ դերակատարների ձեռքում[22]։

Հութիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրենց իշխանության ավարտից հետո, 1960-ականներից սկսած, զայդիները ենթարկվել են խտրականության և սուննիացման քաղաքականությանը հաջորդող սուննի գերակշռությամբ կառավարությունների կողմից։ Օրինակ, Սաադայի սալաֆիները հայտարարել են ալ-Շաուկանիին որպես մտավոր նախակարապետ, և ապագա եմենյան ռեժիմները պահպանել են նրա սուննիացման քաղաքականությունը՝ որպես երկրի միավորիչ և զայդի շիիզմը թուլացնելու միջոց[23][24]։

Անսար Ալլահը (երբեմն անգլիականացված՝ Անսարուլլահ), հայտնի որպես հութիներ, զայդի խումբ է, որի արմատները գտնվում են Եմենի հյուսիսային սահմանին՝ Սաուդյան Արաբիայի հետ սահմանակից Սադահ նահանգի լեռնային շրջանում[25]։ Նրանք 2004 թվականին սկսել են ցածր մակարդակի ապստամբություն եմենյան կառավարության դեմ, երբ նրանց առաջնորդ Հուսեյն Բադրեդդին ալ-Հութին սպանվել է կառավարական զորքերի կողմից՝ կառավարության քաղաքականության դեմ նրա բողոքներից հետո[26][27][28][29]։

Հակամարտության ինտենսիվությունը տատանվել է 2000-ականների ընթացքում, բազմաթիव խաղաղության համաձայնագրեր են բանակցվել և հետագայում անտեսվել[30][31]։ Հութիների ապստամբությունը թեժացել է 2009 թվականին՝ կարճ ժամանակով ներգրավելով հարևան Սաուդյան Արաբիային եմենյան կառավարության կողմում, բայց հաջորդ տարի հանգստացել է զինադադարի ստորագրումից հետո[32][33]։

Այնուհետև, 2011 թվականի եմենյան հեղափոխության վաղ փուլերում, հութիների առաջնորդ Աբդուլ-Մալիկ ալ-Հութին հայտարարել է խմբի աջակցությունը նախագահ Ալի Աբդուլլահ Սալեհի հրաժարականը պահանջող ցույցերին։ Նույն տարվա ավարտին, երբ Սալեհը պատրաստվում էր հեռանալ պաշտոնից, հութիները պաշարել են հյուսիսային Եմենի սալաֆի մեծամասնություն ունեցող Դամմաջ գյուղը՝ որպես քայլ Սա'դահի համար վիրտուալ ինքնավարություն ձեռք բերելու ուղղությամբ[34]։

Հութիները բոյկոտել են 2012 թվականի սկզբին անցկացված միակ թեկնածուի ընտրությունները, որոնք նպատակ ունեին Աբդրաբբուհ Մանսուր Հադիին տալ երկու տարվա պաշտոնավարման ժամկետ[35]։ Նրանք մասնակցել են Ազգային երկխոսության համաժողովին, բայց զերծ են մնացել 2014 թվականի սկզբին վերջնական համաձայնագրին աջակցելուց, որը երկարաձգում էր Հադիի մանդատը ևս մեկ տարով[36][37]։

Հյուսիսային Եմենում հութիների և սուննի ցեղերի միջև հակամարտությունը 2014 թվականի կեսերին տարածվել է այլ նահանգներ, այդ թվում՝ Սանաա նահանգ[38][39]։

Հակամարտության ընթացք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակամարտության սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հադիի կառավարության դեմ մի քանի շաբաթ տևած փողոցային բողոքներից հետո, որոնք վառելիքի սուբսիդիաների կրճատումներ էին անում, որոնք անժողովրդական էին խմբի համար, հութիները կռվել են Եմենի բանակի ուժերի դեմ՝ գեներալ Ալի Մոհսեն ալ-Ահմարի հրամանատարությամբ[40]։ Ընդամենը մի քանի օր տևած մարտում հութի մարտիկները 2014 թվականի սեպտեմբերին գրավել են Սանաա՝ Եմենի մայրաքաղաքի վերահսկողությունը։ Հութիները ստիպել են Հադիին բանակցել բռնությունը դադարեցնելու համաձայնագիր, որում կառավարությունը հրաժարական է տվել, և հութիները ձեռք են բերել աննախադեպ ազդեցություն պետական հաստատությունների և քաղաքականության վրա[41][42]։

2015 թվականի հունվարին, դժգոհ լինելով երկիրը վեց դաշնային տարածաշրջանների բաժանելու առաջարկից[43], հութի մարտիկները գրավել են Սանաայում նախագահական համալիրը։ Ուժերի այս խաղը հանգեցրել է նախագահ Աբդրաբբուհ Մանսուր Հադիի և նրա նախարարների հրաժարականին։ Հութիների քաղաքական ղեկավարությունն այնուհետև հայտարարել է խորհրդարանի լուծարման և երկիրը կառավարելու համար Հեղափոխական կոմիտեի ձևավորման մասին 2015 թվականի փետրվարի 6-ին[37][44][45]։

Փետրվարի 21-ին, հութի զինյալների կողմից Հադիին Սանաայում իր բնակարանում փակելուց մեկ ամիս անց, նա դուրս է սողոսկել մայրաքաղաքից և մեկնել Ադեն։ Իր ծննդավայրից հեռուստատեսային ելույթում նա հայտարարել է, որ հութիների իշխանության գալը անօրինական է, և նշել է, որ ինքը մնում է Եմենի սահմանադրական նախագահը[46]։ Նրա նախորդը՝ նախագահ Ալի Աբդուլլահ Սալեհը, որին լայնորեն կասկածում էին նախորդ տարի Սանաայի գրավման ժամանակ հութիներին օգնելու մեջ, հրապարակայնորեն դատապարտել է Հադիին և կոչ արել նրան գնալ աքսոր[47][48][49]։

2015 թվականի մարտի 19-ին Հադիին հավատարիմ զորքերը բախվել են նրանց հետ, ովքեր հրաժարվել են ճանաչել նրա իշխանությունը Ադենի օդանավակայանի ճակատամարտում։ Գեներալ Աբդուլ-Հաֆեզ ալ-Սաքքաֆի հրամանատարության տակ գտնվող ուժերը պարտություն են կրել, և ալ-Սաքքաֆը փախել է դեպի Սանաա[50][51]։ Ակնհայտորեն ալ-Սաքքաֆի ջախջախման վրեժխնդրության համար, ըստ հաղորդումների, հութի օդաչուների կողմից ղեկավարվող ռազմական ինքնաթիռները ռմբակոծել են Հադիի համալիրը Ադենում։

2015 թվականի մարտի 20-ի Սանաայի մզկիթների ռմբակոծություններից հետո հեռուստատեսային ելույթում հութիների առաջնորդ Աբդուլ-Մալիկ ալ-Հութին ասել է, որ իր խմբի որոշումը պատերազմի համար մոբիլիզացիա անցկացնելու մասին «հրատապ» է ներկա հանգամանքներում, և որ Արաբական թերակղզու Ալ-Քաիդան և նրա դաշնակիցները, որոնց թվում նա հաշվում է Հադիին, կթիրախավորվեն՝ ի տարբերություն հարավային Եմենի և նրա քաղաքացիների[52]։ Նախագահ Հադին հայտարարել է Ադենը Եմենի ժամանակավոր մայրաքաղաք, մինչ Սանաան մնացել է հութիների վերահսկողության տակ[53][54]։

Նույն օրը, երբ տեղի են ունեցել մզկիթների ռմբակոծությունները, ալ-Քաիդայի զինյալները գրավել են Լահիջի մարզկենտրոնը՝ Ալ Հուտա շրջանը՝ սպանելով մոտ 20 զինվոր, մինչև որ մի քանի ժամ անց դուրս են մղվել[55]։

Հադին 2015 թվականի մարտի 21-ի ելույթում կրկնել է, որ ինքը Եմենի օրինական նախագահն է և հայտարարել. «Մենք կվերականգնենք երկրի անվտանգությունը և կբարձրացնենք Եմենի դրոշը Սանաայում՝ իրանական դրոշի փոխարեն»[56]։ Նա նաև հայտարարել է Ադենը Եմենի «տնտեսական և ժամանակավոր մայրաքաղաք»՝ Սանաայի հութիական օկուպացիայի պատճառով, որը նա խոստացել է հետ վերցնել[57]։

Սանաայում հութիների Հեղափոխական կոմիտեն նշանակել է գեներալ-մայոր Հուսեյն Խայրանին որպես Եմենի նոր պաշտպանության նախարար և նրան դրել ռազմական հարձակման ընդհանուր հրամանատարության տակ[58][59]։

Արտաքին ներգրավվածություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հութիների դաշնակիցներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2015 թվականի ապրիլին Միացյալ Նահանգների Ազգային անվտանգության խորհրդի խոսնակ Բերնադետ Միհանը հայտարարել է. «Մեր գնահատականը մնում է, որ Իրանը չի իրականացնում հրամանատարություն և վերահսկողություն Եմենում հութիների նկատմամբ»[60][61]։

Միացյալ Նահանգները պարբերաբար մեղադրել է Իրանի կառավարությանը հութիներին զինելու և ֆինանսավորելու մեջ։ 2015 թվականի ապրիլին PBS Newshour-ին տված հարցազրույցում ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա պետքարտուղար Ջոն Քերին մեղադրել է Իրանին Եմենը ապակայունացնելու փորձի մեջ։ Մինչ հութիները և Իրանի կառավարությունը հերքել են որևէ ռազմական կապ, Իրանի գերագույն առաջնորդ Ալի Խամենեին բացահայտ հայտարարել է իր «հոգևոր» աջակցությունը շարժմանը՝ 2019 թվականին Ադենում շարունակվող հակամարտությունների ժամանակ Թեհրանում հութիների խոսնակ Մոհամմեդ Աբդուլ Սալամի հետ անձնական հանդիպման ժամանակ[62][63][64]։

Թեև Իրանի կառավարության կողմից ուղղակի միջամտություն չի եղել, Եմենի քաղաքացիական պատերազմը լայնորեն դիտվում է որպես Իրան-Սաուդյան փոխարինող հակամարտության մաս[65][66][67]։ Միացյալ Նահանգները, Սաուդյան Արաբիան, ԱՄԷ-ն և տարբեր արևմտյան մեկնաբաններ մեղադրել են ԻՀՊԿ-ի տարբեր ցանցերին հութիներին զենքի մատակարարման, ռազմական վերապատրաստման, լոգիստիկայի, ռազմավարական համակարգման և մեդիա աջակցության մեջ[68][69]։ Սաուդյան Արաբիան դիտարկում է Քուդս ուժերի և Հեզբոլլահի գործողությունները հարևան Եմենում որպես երկրում արբանյակային պետություն ստեղծելու և նրանց փակուղու մեջ գցելու իրանական փորձերի մաս[70][Ն 5]։ Արևմտյան մեկնաբանները պնդել են, որ Եմենում Իրանի քաղաքականությունը հիմնված է եղել ԾՀԽ երկրները թիրախավորող բալիստիկ հրթիռների բազաների զարգացման, ռազմավարական Բաբ էլ-Մանդեբ նեղուցում ծովային գերակայության հաստատման՝ տարածքի մերժման կարողությունների և զենքի առևտրի առաջմղման, ինչպես նաև իրանական կիբերպատերազմի ինտենսիվացման վրա։ Սակայն այս բնութագրումը վիճարկվել է տարբեր վերլուծաբանների և գիտնականների կողմից, ովքեր պնդում են, որ հութիները անկախ են Իրանից։ Ըստ պրոֆեսոր Ստեֆեն Զունեսի, հութիների զենքի մատակարարումների մեծ մասը հիմնականում ծագում է սև շուկայից, և հութիները իրենց զինամթերքի մեծ մասը ստանում են ոչ իրանական աղբյուրներից[65][71][72]։

2018 թվականի օգոստոսի 7-ին ԻՀՊԿ հրամանատար Նասեր Շաբանին մեջբերվել է իրանական կառավարության կիսապաշտոնական լրատվական գործակալություն Fars News Agency-ի կողմից՝ ասելով. «Մենք (ԻՀՊԿ-ն) ասացինք եմենցիներին [հութի ապստամբներին] հարվածել երկու սաուդյան նավթատարներին, և նրանք արեցին դա»[73][74]։ «The Wall Street Journal»-ը 2023 թվականի մարտին հաղորդել է, որ Իրանի կառավարությունը համաձայնել է դադարեցնել բոլոր ռազմական աջակցությունը հութիներին և հետևել ՄԱԿ-ի զենքի էմբարգոյին՝ որպես Չինաստանի միջնորդությամբ Իրան-Սաուդյան մերձեցման գործարքի մաս[Ն 6]։

Էրիթրեայի կառավարությանը նույնպես մեղադրել են հութիներին իրանական նյութեր մատակարարելու, ինչպես նաև վիրավոր հութի մարտիկներին բժշկական օգնություն ցուցաբերելու մեջ[75]։ Սակայն այն «անհիմն» է անվանել մեղադրանքները և բաց թշնամությունների բռնկումից հետո ասել է, որ եմենյան ճգնաժամը դիտարկում է «որպես ներքին հարց»[76]։ Համաձայն ՄԱԿ-ի գաղտնի փաստաթղթի, Հյուսիսային Կորեան օգնել է հութիներին՝ զենք վաճառելով[75][77][78]։

Եմենի կառավարության աջակիցներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միևնույն ժամանակ, Եմենի կառավարությունը վայելել է զգալի միջազգային աջակցություն Միացյալ Նահանգների և Պարսից ծոցի միապետությունների կողմից։ ԱՄՆ-ի անօդաչու թռչող սարքերի հարվածներն իրականացվել են կանոնավոր կերպով Եմենում Հադիի նախագահության ընթացքում Սանաայում, սովորաբար թիրախավորելով Արաբական թերակղզու Ալ Կաիդային[79]։ Միացյալ Նահանգները նաև եղել է զենքի խոշոր մատակարար Եմենի կառավարությանը, թեև ըստ Պենտագոնի, այդ նյութերի հարյուրավոր միլիոն դոլարի արժողությամբ մասը անհետացել է առաքումից հետո[80]։ Սաուդյան Արաբիան ֆինանսական օգնություն է տրամադրել Եմենին մինչև 2014 թվականի վերջը, երբ կասեցրել է այն հութիների կողմից Սանաայի գրավման և Եմենի կառավարության վրա աճող ազդեցության պատճառով։ Ըստ Amnesty International-ի, Միացյալ Թագավորությունը նույնպես մատակարարել է զենք, որն օգտագործվել է Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից Եմենում թիրախների հարվածելու համար։ Amnesty International-ը նաև հայտնել է, որ ԱՄՆ-ի Raytheon ընկերությունը մատակարարել է լազերային ուղղորդմամբ ռումբ, որը սպանել է վեց խաղաղ բնակչի 2019 թվականի հունիսի 28-ին[81][82][83]։

2019 թվականի մայիսին պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն հայտարարել է «արտակարգ իրավիճակ»՝ 8.1 միլիարդ դոլարի զենքի վաճառք իրականացնելու համար Ծոցի դաշնակիցներին, ինչպիսիք են Սաուդյան Արաբիան, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները և Հորդանանը՝ հղում կատարելով Իրանի գործունեությանը Մերձավոր Արևելքում։ Չնայած Կոնգրեսի լայնածավալ ընդդիմությանը, Գլխավոր տեսուչի գրասենյակի 2020 թվականի օգոստոսյան զեկույցում մանրամասնվել է, որ Պոմպեոն հետևել է դա անելու իրավական նախապայմաններին։ Այնուամենայնիվ, զեկույցում նաև նշվել է, որ խաչաձև կրակի տակ հայտնված խաղաղ բնակչության կյանքին սպառնացող հնարավոր վտանգը պատշաճ կերպով չի գնահատվել արտակարգ իրավիճակի պահին։ Պետդեպարտամենտին նաև մեղադրել են զեկույցում Զենքի արտահանման վերահսկման օրենքի շեմը խախտելու մեջ՝ Ծոցի երկրներին զենքի վաճառքը հաստատելիս[84]։

Սաուդյան Արաբիայի միջամտությունը Եմենում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սալեհի կողմնակիցների բողոքի ակցիան Սանայում ընդդեմ Սաուդյան Արաբիայի միջամտության, մարտ, 2016 թվական

Ի պատասխան Եմենում Սաուդյան Արաբիայի հնարավոր միջամտության մասին լուրերի, հութիների հրամանատար Ալի ալ-Շամին 2015 թվականի մարտի 24-ին պարծեցել է, որ իր ուժերը կներխուժեն ավելի մեծ թագավորություն և չեն կանգնի Մեքքայում, այլ կհասնեն մինչև Էր-Ռիադ[85]։

Հաջորդ երեկոյան, ի պատասխան Եմենի միջազգայնորեն ճանաչված կառավարության խնդրանքի, Սաուդյան Արաբիան սկսել է ռազմական միջամտություն ութ այլ արաբական պետությունների հետ միասին և ԱՄՆ-ի լոգիստիկ աջակցությամբ՝ ընդդեմ հութիների՝ ռմբակոծելով Սանաայի ամբողջ տարածքում գտնվող դիրքերը։ Համատեղ հայտարարության մեջ Ծոցի համագործակցության խորհրդի երկրները (բացառությամբ Օմանի) հայտարարել են, որ որոշել են միջամտել Եմենում հութիների դեմ՝ Հադիի կառավարության խնդրանքով[86][87][88][89]։ Սաուդյան Արաբիայի թագավոր Սալմանը հայտարարել է, որ Սաուդյան Արաբիայի Թագավորական ռազմաօդային ուժերը լիակատար վերահսկողություն են հաստատել Եմենի օդային տարածքի նկատմամբ գործողության սկսվելուց ժամեր անց։ Օդային հարվածները նպատակ են ունեցել խոչընդոտել հութիների առաջխաղացումը դեպի Հադիի ամրոցը հարավային Եմենում[90]։

Al Jazeera-ն հաղորդել է, որ Մոհամմեդ Ալի ալ-Հութին՝ հութիների հրամանատարը, որը փետրվարին նշանակվել էր Հեղափոխական կոմիտեի նախագահ, վիրավորվել է արշավի առաջին գիշերը Սանաայում օդային հարվածի հետևանքով[91]։

«Վճռական փոթորիկ» գործողության մեկնարկից հետո Սաուդյան Արաբիան ԱՄԷ-ի հետ միասին լոբբինգ է իրականացրել՝ փորձելով համախմբել միջազգային հանրությանն իրենց գործի շուրջ[22]։

Reuters-ը հաղորդել է, որ Եգիպտոսի, Մարոկկոյի, Հորդանանի, Սուդանի, Քուվեյթի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների, Կատարի և Բահրեյնի ինքնաթիռները նույնպես մասնակցել են գործողությանը։ Սաուդյան Արաբիան խնդրել է, որ Պակիստանը նույնպես ուժեր տրամադրի, սակայն Պակիստանի խորհրդարանը պաշտոնապես քվեարկել է չեզոք մնալու օգտին։ Այնուամենայնիվ, Պակիստանը համաձայնել է աջակցություն տրամադրել՝ համաձայն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևի՝ ուղարկելով ռազմանավեր՝ հութիների դեմ զենքի էմբարգոն կիրարկելու համար[6][92][93][94]։

2015 թվականի ապրիլի 21-ին ռմբակոծման արշավը պաշտոնապես ավարտված է հայտարարվել, և սաուդցի պաշտոնյաները հայտարարել են, որ կսկսեն «Հույսի վերականգնման գործողությունը» որպես քաղաքական, դիվանագիտական և ռազմական ջանքերի համադրություն՝ պատերազմը դադարեցնելու համար։ Այնուամենայնիվ, հութիների թիրախների դեմ օդային հարվածները շարունակվել են, իսկ Ադենում և Ադ Դալի'ում մարտերը շարունակվել են[95][96]։

Արաբական Միացյալ Էմիրությունները հայտարարել են, որ ակտիվ դերակատարություն են ստանձնել Եմենում «Ալ-Կաիդա» կազմակերպության Արաբական թերակղզու ճյուղավորման և «Իսլամական պետություն» խմբավորման Եմենի նահանգի դեմ պայքարում՝ Միացյալ Նահանգների հետ գործընկերության միջոցով։ «Վաշինգտոն փոստում» հրապարակված հոդվածում ԱՄՆ-ում ԱՄԷ դեսպան Յուսեֆ Ալ Օտաիբան նկարագրել է, որ միջամտությունը «Ալ-Կաիդա» կազմակերպության Արաբական թերակղզու ճյուղավորման ներկայությունը Եմենում հասցրել է 2012 թվականից ի վեր իր ամենաթույլ կետին, և նրանց վերահսկողության տակ գտնվող շատ տարածքներ այժմ ազատագրվել են։ Դեսպանը պնդել է, որ ավելի քան 2000 զինյալ հեռացվել է մարտադաշտից, իսկ նրանց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում այժմ բարելավվել է անվտանգությունը և ավելի լավ է իրականացվել մարդասիրական և զարգացման օգնությունը, ինչպես օրինակ՝ Մուկալլա նավահանգստային քաղաքում և այլ ազատագրված տարածքներում[97][97]։

Associated Press-ի հետաքննությունը ներկայացրել է, որ Եմենում ռազմական կոալիցիան ակտիվորեն նվազեցրել է «Ալ-Կաիդա» կազմակերպության Արաբական թերակղզու ճյուղավորման (AQAP) ներկայությունը Եմենում առանց ռազմական միջամտության, փոխարենը նրանց գործարքներ առաջարկելով և նույնիսկ ակտիվորեն հավաքագրելով նրանց կոալիցիայում, քանի որ «նրանք համարվել են բացառիկ մարտիկներ»[98]։ ԱՄԷ բրիգադի գեներալ Մուսալլամ Ալ Ռաշիդին պատասխանել է մեղադրանքներին՝ հայտարարելով, որ Ալ Կաիդայի հետ հնարավոր չէ բանականության հետ խոսել և նշել է, որ նրանք սպանել են իր զինվորներից շատերին։ ԱՄԷ զինվորականները հայտարարել են, որ AQAP-ին կանխիկով հեռանալ թույլ տալու մեղադրանքները հակասում են իրենց հիմնական նպատակին՝ AQAP-ին զրկել ֆինանսական ուժից[99][100]։ ԱՄՆ Պենտագոնը մանրամասնորեն հերքել է կոալիցիայի կողմից AQAP-ի հավաքագրման կամ վճարման գաղափարը, Պենտագոնի խոսնակ գնդապետ Ռոբերտ Մանինգը լրատվամիջոցի աղբյուրը անվանել է «ակնհայտորեն կեղծ»։ Հադրամուտի նահանգապետ Ֆարաջ ալ-Բահսանին մերժել է այն մեղադրանքները, թե Ալ Կաիդան միացել է կոալիցիայի շարքերին, բացատրելով, որ եթե նրանք դա արած լինեին, ապա կլինեին քնած բջիջներ, և ինքը «կլիներ առաջինը, ով կսպանվեր»։ Ըստ The Independent-ի, AQAP-ի ակտիվությունը սոցիալական մեդիայում, ինչպես նաև նրանց կողմից իրականացված ահաբեկչական հարձակումների թիվը նվազել է Էմիրությունների միջամտությունից հետո[101][101]։

2020 թվականի հուլիսի 13-ին Միացյալ Թագավորության Պաշտպանության նախարարությունը գրանցել է Սաուդյան Արաբիայի ավելի քան 500 օդային հարձակում, որոնք հնարավոր է խախտել են միջազգային իրավունքը Եմենում։ Այս թվերը բացահայտվել են Միացյալ Թագավորության կառավարության կողմից Սաուդյան Արաբիային զենքի վաճառքը վերսկսելու որոշումից մի քանի օր անց, որը կարող էր օգտագործվել Եմենի պատերազմում, ընդամենը մեկ տարի անց, երբ վերաքննիչ դատարանը դրանք ճանաչել էր անօրինական։ Կառավարությունը արդարացրել է զենքի վաճառքի վերսկսումը՝ հայտարարելով, որ տեղի են ունեցել միայն մեկուսացված դեպքեր՝ առանց որևէ օրինաչափության[102]։

2019 թվականի մարտին ԱՄՆ Կոնգրեսը քվեարկել է դադարեցնել ԱՄՆ-ի աջակցությունը Սաուդյան Արաբիայի պատերազմական ջանքերին, սակայն ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը վետո է դրել դրա վրա[103]։ Նրա հաջորդը՝ նախագահ Ջո Բայդենը, 2021 թվականի հունվարին հայտարարել է Սաուդյան Արաբիային և ԱՄԷ-ին զենքի վաճառքի սառեցման մասին։ Նա նաև հայտարարել է, որ կդադարեցնի Սաուդյան կոալիցիային Ամերիկայի աջակցությունը[104][105]։ 2021 թվականի փետրվարի 4-ին Բայդենը հայտարարել է Եմենում Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած գործողություններին ԱՄՆ-ի աջակցության դադարեցման մասին[106]։ 2021 թվականի ապրիլի 13-ի դրությամբ ԱՄԷ-ին զենքի վաճառքը չի դադարեցվել, մինչդեռ Սաուդյան Արաբիային վաճառքը շարունակել է դադարեցված մնալ։ Այնուամենայնիվ, պատերազմում Ամերիկայի ներգրավվածության ավարտի մանրամասները դեռ չեն հրապարակվել[107][108][109]։

2020 թվականի օգոստոսին Սաուդյան Արաբիայի գաղտնի փաստաթղթերը բացահայտել են թագավորության ռազմավարությունը Եմենում։ 162 էջանոց գաղտնի սաուդյան փաստաթղթերը թվագրվել են մինչև 2015 թվականը։ Էջերը ցույց են տվել թագավորության անգործությունը՝ կանխելու հութիների կողմից Սանաայի գրավումը, չնայած սաուդյան հետախուզության զեկույցներին։ Գրառումները նաև բացահայտել են, որ Սաուդյան Արաբիան աշխատել է խոչընդոտել Գերմանիայի և Կատարի կողմից Սաադայում հանձնարարված վերակառուցման ծրագրերը։ Սա տեղի է ունեցել երկու պատերազմող ճամբարների միջև մարտերը զինադադարի պատճառով դադարեցվելուց հետո[110]։

Արաբական լիգա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եգիպտոսում Եմենի արտաքին գործերի նախարարը կոչ է արել Արաբական լիգային ռազմական միջամտություն իրականացնել հութիների դեմ[86]։ Եգիպտոսի նախագահ Աբդել Ֆաթահ ալ-Սիսին առաջ է քաշել միասնական ռազմական ուժի գաղափարը[111][112]։

Արաբական լիգան հայտարարել է Եմենում և Լիբիայում հակամարտություններին արձագանքելու համար միասնական ռազմական ուժի ստեղծման մասին։

ԱՄՆ-ի դերը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000-ականների կեսերից ի վեր Միացյալ Նահանգները իրականացրել է Ալ-Կաիդայի զինյալների թիրախային սպանություններ Եմենում, թեև ԱՄՆ կառավարությունը սովորաբար չի հաստատում անօդաչու թռչող սարքերի կողմից իրականացված կոնկրետ հարձակումներին մասնակցությունը՝ որպես քաղաքականություն։ Հետաքննական լրագրության բյուրոն փաստագրել է 415 հարված Պակիստանում և Եմենում 2015 թվականին սեպտեմբերի 11-ի հարձակումներից հետո, և ըստ կազմակերպության գնահատականների, 423-ից 962 զոհերը եղել են խաղաղ բնակիչներ։ ЦРУ-ի նախկին փոխտնօրեն Մայքլ Մորելը պնդում է, որ թվերը զգալիորեն ավելի ցածր են եղել[113]։

Եմենում քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում անօդաչու թռչող սարքերի հարվածները շարունակվել են՝ թիրախավորելով Արաբական թերակղզում Ալ-Կաիդայի կասկածյալ առաջնորդներին։ Իբրահիմ ալ-Ռուբեյշը և Նասեր բին Ալի ալ-Անսին՝ AQAP-ի երկու առաջատար գործիչները, սպանվել են ԱՄՆ-ի անօդաչու թռչող սարքերի հարվածներից Մուկալլայի մերձակայքում 2015 թվականին[114]։ Քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց ի վեր մոտավորապես 240 կասկածյալ AQAP զինյալ սպանվել է ամերիկյան անօդաչու թռչող սարքերի հարվածներից[115][116]։

2013 թվականին Մվատանայի տնօրեններ Ռադհյա Ալ-Մութավակելը և Աբդելրաշիդ Ալ-Ֆաքիհը Open Society Foundations-ի հետ համատեղ հրապարակել են «Death by Drone» վերնագրով զեկույց՝ մանրամասնելով ԱՄՆ-ի անօդաչու թռչող սարքերի ինը հարվածների ժամանակ խաղաղ բնակիչների զոհերի և քաղաքացիական օբյեկտների վնասի ապացույցները[117]։

Միացյալ Նահանգները տրամադրել է հետախուզական և լոգիստիկ աջակցություն, ներառյալ օդային վերալիցքավորում և որոնողափրկարարական աշխատանքներ կոալիցիայի վայրէջք կատարած օդաչուների համար[118][119]։ Բացի այդ, ԱՄՆ-ն ավելացրել է զենքի վաճառքը կոալիցիայի երկրներին։ 2016 թվականի հունվարին Սաուդյան Արաբիայի արտաքին գործերի նախարարը հայտարարել է, որ ԱՄՆ-ի և Միացյալ Թագավորության ռազմական պաշտոնյաները գտնվել են Եմենում Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած օդային հարվածների համար պատասխանատու հրամանատարական և վերահսկման կենտրոնում և հասանելիություն են ունեցել թիրախների ցանկին, սակայն ներգրավված չեն եղել թիրախների ընտրության մեջ[120][121][122]։

Իսլամական պետության ներկայությունն ու գործողությունները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամական պետությունը (ԻՊ) հայտարարել է մի քանի նահանգներ Եմենում և կոչ է արել իր հետևորդներին պատերազմ սկսել հութի շարժման, ինչպես նաև ընդհանրապես զեյդիների դեմ[123]։ ԻՊ զինյալները ռումբեր են պայթեցրել երկրի տարբեր մասերում, հատկապես Սանաայի մզկիթներում[124][125]։

2015 թվականի հոկտեմբերի 6-ին ԻՊ զինյալները մի շարք ինքնասպան ահաբեկչություններ են իրականացրել Ադենում, որոնց հետևանքով զոհվել են Հադիի գլխավորած կառավարության և Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի հետ կապված 15 զինվորականներ։ Հարձակումներն ուղղված են եղել ալ-Քասր հյուրանոցի դեմ, որը Հադիի կողմնակից պաշտոնյաների շտաբն էր եղել, ինչպես նաև զինվորական օբյեկտների դեմ։ Եմենի պաշտոնյաները և ԱՄԷ-ի պետական լրատվական գործակալությունը հայտարարել են, որ Ադենում զոհվել են 11 եմենցի և 4 Արաբական Միացյալ Էմիրությունների զինվորականներ՝ Իսլամական պետության 4 համակարգված ինքնասպան ահաբեկչությունների հետևանքով[126]։ Նախքան Իսլամական պետության կողմից պատասխանատվության ստանձնումը, ԱՄԷ-ի պաշտոնյաները հարձակումների համար մեղադրել են հութիներին և նախկին նախագահ Ալի Աբդուլա Սալեհին[126][126]։

Քաղաքացիական իրադրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

CNN-ը հաղորդել է, որ 2015 թվականի ապրիլի 8-ի դրությամբ գրեթե 10,160,000 եմենցի զրկվել է ջրից, սննդից և էլեկտրականությունից՝ հակամարտության հետևանքով։ Զեկույցում նաև ավելացվել է, որ ըստ Եմենում UNICEF-ի պաշտոնյաների աղբյուրի, 15 օրվա ընթացքում երկրով մեկ շուրջ 100,000 մարդ տեղահանվել է, մինչդեռ Oxfam-ը հայտնել է, որ ավելի քան 10 միլիոն եմենցի բավարար սնունդ չի ունեցել ուտելու համար, ի հավելումն 850,000 կիսասոված երեխաների։ Ավելի քան 13 միլիոն քաղաքացի մնացել է առանց մաքուր ջրի[127]։

2015 թվականի ապրիլի 8-ին բժշկական օգնության նավը 2.5 տոննա դեղորայք է հասցրել Ադեն։ Ապրիլի 10-ին UNICEF-ի ինքնաթիռը՝ բեռնված 16 տոննա պարագաներով, վայրէջք է կատարել Սանաայում[128]։ ՄԱԿ-ը 2015 թվականի ապրիլի 19-ին հայտարարել է, որ Սաուդյան Արաբիան խոստացել է տրամադրել 273.7 միլիոն դոլար՝ Եմենին արտակարգ մարդասիրական օգնության համար։ ՄԱԿ-ը կոչ է արել այդ օգնության համար՝ ասելով, որ 7.5 միլիոն մարդ տուժել է հակամարտությունից, և շատերը կարիք են ունեցել բժշկական պարագաների, խմելու ջրի, սննդի, կացարանի և աջակցության այլ ձևերի[129][130]։

2015 թվականի մայիսի 12-ին Oxfam-ը զգուշացրել է, որ հինգ օրյա մարդասիրական զինադադարը, որը նախատեսված էր տևել, բավարար չի լինի Եմենի մարդասիրական ճգնաժամը լիովին հաղթահարելու համար[131]։ Նաև ասվել է, որ հութիները պատերազմական հարկ են հավաքել ապրանքների վրա։ Քաղաքական վերլուծաբան Աբդուլղանի ալ-Իրյանին հաստատել է, որ այս հարկը. «ապօրինի գանձում է, հիմնականում շանտաժ, որը սահմանված չէ օրենքով, և գումարը կախված է դաշտային հրամանատարների հայեցողությունից»[132]։

Երբ պատերազմը ձգվել է ամռան ընթացքում և աշնան սկզբին, իրավիճակն ավելի է վատթարացել, երբ Չապալա ցիկլոնը՝ 2-րդ կարգի փոթորկի համարժեքը, ցամաք է դուրս եկել 2015 թվականի նոյեմբերի 3-ին[133]։ Ըստ «Փրկենք երեխաներին» ՀԿ-ի, առողջապահական հաստատությունների ոչնչացումը և պատերազմի հետևանքով փլուզման եզրին հայտնված առողջապահական համակարգը տարեկան մոտ 10,000 կանխարգելելի մանկական մահվան պատճառ է դարձել։ Մինչ այժմ հակամարտության անմիջական հետևանքով մահացել է 1,219 երեխա։ ՀԿ-ի Եմենի տնօրեն Էդվարդ Սանտիագոն 2016 թվականի դեկտեմբերին պնդել է[134].

Նույնիսկ պատերազմից առաջ տասնյակ հազարավոր եմենցի երեխաներ մահանում էին կանխարգելելի պատճառներից։ Սակայն այժմ իրավիճակն ավելի է վատթարացել, և գնահատվում է, որ յուրաքանչյուր շաբաթ մոտ 1,000 երեխա է մահանում կանխարգելելի պատճառներից, ինչպիսիք են փորլուծությունը, թերսնուցումը և շնչառական ուղիների վարակները։

2017 թվականի մարտին Համաշխարհային պարենի ծրագիրը հաղորդել է, որ թեև Եմենում դեռևս լիարժեք սով չի եղել, եմենցիների 60%-ը կամ 17 միլիոն մարդ հայտնվել է պարենային «ճգնաժամային» կամ «արտակարգ» իրավիճակում[135]։

2017 թվականի հունիսին խոլերայի համաճարակ է վերահայտնվել, որը, ըստ հաղորդումների, մինչև հունիսի կեսը Եմենում ժամը մեկ մարդ է մահացել։ Հունիսի կեսերի լրատվական հաղորդագրություններում նշվել է, որ եղել է 124,000 դեպք և 900 մահ, և որ այդ ժամանակ Եմենի 22 նահանգից 20-ը տուժել է։ UNICEF-ը և ԱՀԿ-ն գնահատել են, որ 2017 թվականի հունիսի 24-ի դրությամբ երկրում ընդհանուր դեպքերը գերազանցել են 200,000-ը՝ 1,300 մահվան ելքով[136][137]։ Խոլերայի դեպքերի 77.7%-ը (436,625-ից 339,061-ը) և խոլերայից մահերի 80.7%-ը (1,915-ից 1,545-ը) տեղի է ունեցել հութիների վերահսկողության տակ գտնվող նահանգներում՝ ի համեմատ կառավարության վերահսկողության տակ գտնվող նահանգներում դեպքերի 15.4%-ի և մահերի 10.4%-ի, քանի որ հութիների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները անհամաչափորեն տուժել են հակամարտությունից, ինչը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծել խոլերայի տարածման համար[138][139]։

2018 թվականի հունիսի 7-ին հաղորդվել է, որ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն (ԿԽՄԿ) իր միջազգային անձնակազմից 71-ին դուրս է բերել Եմենից և տեղափոխել մնացածներին Ջիբութի, երկրում թողնելով ԿԽՄԿ-ի մոտ 450 աշխատակից։ Մասնակի տարհանման միջոցառումը տեղի է ունեցել ԿԽՄԿ-ի աշխատակցի՝ լիբանանցու սպանությունից հետո, որը տեղի է ունեցել ապրիլի 21-ին անհայտ զինյալների կողմից հարավարևմտյան Թաիզ քաղաքում։ ԿԽՄԿ-ն հայտարարել է. «Մեր ներկայիս գործունեությունը վերջին շաբաթներին արգելափակվել է, սպառնալիքի է ենթարկվել և ուղղակիորեն թիրախավորվել, և մենք տեսնում ենք մեր կազմակերպությունը որպես հակամարտության խաղաքար օգտագործելու ուժեղ փորձ»։ ԿԽՄԿ անձնակազմի անվտանգության լուրջ վատթարացման պայմաններում միջազգային կազմակերպությունը կոչ է արել հակամարտության բոլոր կողմերին «տրամադրել կոնկրետ, հիմնավոր և գործնական երաշխիքներ, որպեսզի այն կարողանա շարունակել աշխատել Եմենում»։ Հակամարտության սկզբից ի վեր ավելի քան 10,000 մարդ է սպանվել և առնվազն 40,000-ը վիրավորվել, հիմնականում օդային հարվածների հետևանքով[140]։

Բողոքի ակցիա՝ ընդդեմ Եմենի պատերազմի, օգոստոսի 14, 2020 թվական

Միջազգային փրկարարական կոմիտեն մարտին հայտարարել է, որ Եմենում առնվազն 9.8 միլիոն մարդ սուր կարիք է ունեցել առողջապահական ծառայությունների։ Սանաայի և Ռիյանի օդանավակայանների փակումը քաղաքացիական թռիչքների համար և կառավարության վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում քաղաքացիական ինքնաթիռների սահմանափակ շահագործումը շատերի համար անհնար են դարձրել արտերկրում բժշկական բուժում ստանալը։ Yemenia, Air Djibouti և Queen Bilqis Airways-ի տոմսերի արժեքը նույնպես շատերի համար անհասանելի է դարձրել Եմենից դուրս ճամփորդելը[141][142]։

ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագիրը 2019 թվականի սեպտեմբերին հրապարակել է զեկույց, որում ասվել է, որ եթե պատերազմը շարունակվի, Եմենը կդառնա աշխարհի ամենաաղքատ երկիրը՝ 2022 թվականին բնակչության 79%-ը կապրի աղքատության շեմից ներքև, իսկ 65%-ը՝ ծայրահեղ աղքատության մեջ[143]։

2019 թվականի դեկտեմբերի 3-ին՝ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց միջազգային օրը, Amnesty International-ը հրապարակել է զեկույց, որում ընդգծվել է, թե ինչպես է գրեթե 5 տարի տևող Եմենի պատերազմը միլիոնավոր մարդկանց թողել հաշմանդամության մեջ և զրկել բժշկական օգնությունից։ Սաուդյան Արաբիայի և ԱՄԷ-ի գլխավորած զինված հակամարտությունը՝ որպես առաջինի դաշինքի մաս արաբական երկրում հութիների և ահաբեկչական խմբավորումների դեմ, ծնունդ է տվել ամենավատ մարդասիրական ճգնաժամին, ինչպես հայտարարել է ՄԱԿ-ը[144]։

ՄԱԿ-ի պաշտոնյան հայտնել է, որ հութիների վերահսկողության տակ գտնվող Եմենին տրամադրվող մարդասիրական օգնությունը կրճատվելու է 2020 թվականի մարտին, քանի որ դոնորները կասկածում են, թե արդյոք այն իրականում հասնում է կարիքավոր մարդկանց[145]։

2020 թվականի հունիսին, UNHCR-ն նշել է, որ Եմենում ավելի քան հինգ տարի տևած պատերազմից հետո, ավելի քան 3.6 միլիոն մարդ ստիպված է եղել լքել իրենց տները, իսկ 24 միլիոնը գտնվում է օգնության սուր անհրաժեշտության տակ։ Կազմակերպությունը նաև տեղեկացրել է, որ ֆինանսավորման նկատելի պակաս է արձանագրվել, քանի որ մինչ այդ ստացվել է միայն 63 միլիոն դոլար, մինչդեռ 2020 թվականի գործողությունները իրականացնելու համար անհրաժեշտ է առնվազն 211.9 միլիոն դոլար[146][147]։

2020 թվականի հուլիսի 2-ին Human Rights Watch-ը հաղորդել է, որ Ադենի Բիր Ամեդի հաստատությունում կալանավորվածները մեծ առողջական ռիսկերի են բախվում COVID-19 համավարակի արագ տարածման պատճառով։ Ահա թե ինչպես՝ առանց պաշտոնական բժշկական սպասարկման և շատ խիտ հագեցված այս ոչ պաշտոնական կալանավայրի տեր են եմենական իշխանությունները, որոնք կապված են Միացյալ Արաբական Էմիրությունները աջակցող Հարավային Անկախական Խորհրդի հետ[148][149][150]։

Ռազմական հանցագործությունների մեղադրանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավերված տուն Սանայի հարավում, 2015 թվական հունիսի 13

Ֆարիա Ալ-Մուսլիմի խոսքով ՝ հակամարտության ընթացքում կատարվել են ուղղակի ռազմական հանցագործություններ, օրինակ՝ հարկադիր վերաբնակների ճամբարը ենթարկվել է Սաուդյան Արաբիայի ավիահարվածին, մինչդեռ հուսիները երբեմն խոչընդոտել են մարդասիրական կազմակերպությունների աշխատակիցներին օգնություն ցուցաբերել։ ՄԱԿ-ը և մի քանի խոշոր իրավապաշտպան կազմակերպություններ քննարկել են այն հնարավորությունը, որ Սաուդյան Արաբիան կարող է ռազմական հանցագործություններ կատարել օդային արշավի ժամանակ[151][152][153]։

Բրիտանացի հետազոտող Ալեքս դե Վաալը գրել է, որ «Եմենի պատասխանատվությունը ոչ միայն Ռիադի և Աբու Դաբիի վրա է, այլև Լոնդոնի և Վաշինգտոնի վրա։ Պատերազմի սկսվելուց ի վեր Բրիտանիան առնվազն 4,5 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ զենք է վաճառել Սաուդյան Արաբիային, իսկ ԱՄԷ-ին՝ 500 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ։ ԱՄՆ-ի դերն էլ ավելի մեծ է. անցյալ տարվա մայիսին Թրամփը թույլատրեl 1 Սաուդյան Արաբիային 110 միլիարդ դոլար արժողությամբ զենքի վաճառքը։ Եմենը կդառնա սովի հետ կապված գլխավոր հանցագործությունն այս սերնդում, և, հնարավոր է, այս դարում»[154]։

Եմենի մայրաքաղաք Սանան ավիահարվածներից հետո, 2015 թվական հոկտեմբերի 9

2018-ի օգոստոսին ՄԱԿ-ի փորձագետները զեկույց են հրապարակել, որում ասվել է, որ հակամարտության բոլոր կողմերը, ներառյալ Եմենի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Սաուդյան Արաբիայի կառավարությունները, ինչպես նաև հութիների շարժումը, հնարավոր է, ռազմական հանցագործություններ են կատարել։ ՄԱԿ-ը հակամարտությունն անվանել է աշխարհի ամենավատ հումանիտար ճգնաժամը։ Զեկույցում փաստագրված է հակամարտության ընթացքում 6475 մահվան դեպք, սակայն գնահատվում է, որ իրական թիվը զգալիորեն ավելի բարձր է եղել։ Զեկույցում քննադատվել են Սաուդյան Արաբիայի հասցրած ավիահարվածները, և կողմերը մեղադրվում են անօրինական խախտումների մեջ, ինչպիսիք են՝ «կյանքի իրավունքից զրկելը, կամայական ձերբակալությունները, բռնաբարությունները, խոշտանգումները, բռնի անհետացումները և երեխաների հավաքագրումը»[155]։

2020 թվականի փետրվարին Բրիտանական Stoke White իրավաբանական ընկերությունը դիմել էր Մեծ Բրիտանիայի, ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի իշխանություններին ՝ խնդրելով ձերբակալել Արաբական Միացյալ Էմիրությունների (ԱՄԷ) բարձրաստիճան պաշտոնյաներին՝ Եմենում ռազմական հանցագործություններ կատարելու և խոշտանգումներ կատարելու կասկածանքով։ Բողոքները ներկայացվել են «համընդհանուր իրավասության» մասին դրույթի համաձայն, որի համաձայն երկրները պետք է հետաքննեն Ժնևի կոնվենցիայի խախտումները հնարավոր պատերազմական հանցագործությունների համար[156]։

2020 թվականի մարտին Human Rights Watch-ը Սաուդյան Արաբիայի զինված ուժերին և Սաուդյան Արաբիայի կողմից աջակցվող Եմենի ուժերին մեղադրել է Արևելյան Ալ Մահրա նահանգում Եմենի քաղաքացիական անձանց նկատմամբ դաժան վերաբերմունքի մեջ։ Նրանք նրանց մեղադրել են կամայական ձերբակալությունների, խոշտանգումների և ձերբակալվածներին Սաուդյան Արաբիայի թագավորություն ապօրինի տեղափոխելու մեջ։ Զեկույցում փաստագրված է կամայական ձերբակալման 16 դեպք և ձերբակալվածների՝ Սաուդյան Արաբիա ապօրինի տեղափոխման 5 դեպք։ Եմենի Mwatana իրավապաշտպան խմբի 2020 թվականի մայիս ամսվա զեկույցի համաձայն՝ 2016 թվականի մայիսից ի վեր գրանցվել է կամայական ձերբակալությունների ավելի քան 1600 դեպք, 770 բռնի անհետացում, երկրից մարդկանց ապօրինի արտահանման 344 դեպք[157]։ Փաստագրվել են ոչ պաշտոնական բանտերում խոշտանգումների և առնվազն 66 մահվան դեպքեր։ Զեկույցում ասվում է, որ հուսիթները պատասխանատու են չարաշահումների մեծ մասի համար[158]։ Նա նրանց մեղադրել է 350 Բռնի անհետացումների, խոշտանգումների 138 դեպքերի և ազատազրկման վայրերում 27 մահվան մեջ, մինչդեռ ԱՄԷ-ի կողմից աջակցվող ուժերը, ներառյալ Հարավային անցումային խորհուրդը, պատասխանատու էին 327 անհետացումների, խոշտանգումների 141 դեպքերի և ազատազրկման վայրերում 25 մահվան համար։ Զեկույցում ասվում է, որ Եմենի կառավարությանը հավատարիմ ուժերը, որոնց աջակցում է Սաուդյան Արաբիան, մեղադրվում են խոշտանգումների 65 դեպքերի և ավելի քան 24 մահվան մեջ[159]։

Sky News հեռուստաալիքի անցկացրած հետաքննության ընթացքում հաղորդվել է, որ 2020 թվականի հուլիսի 12-ին Եմենի հյուսիսում ավիահարվածի հետևանքով, որը ենթադրաբար հասցվել է Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից, ընտանիքի տանը զոհվել է վեց երեխա և երեք կին։ Քննիչները հայտնաբերել են ռումբի բեկորներ և մի քանի բեկորներ, որոնք, ըստ երևույթին, ԱՄՆ-ում արտադրված 500 ֆունտանոց GBU-12 կառավարվող ռումբի մի մասն էին։ Միջադեպերի գնահատման միացյալ խումբը դեռ հետաքննում է ահաբեկչությունը[160]։

ՄԱԿ-ը հակամարտության երկու կողմերին մեղադրել է երեխա-զինվոր օգտագործելու մեջ։ 2018 թվականի օգոստոսին ՄԱԿ-ը հայտնել էր, որ Եմենում երեխա զինվորների երկու երրորդը կռվել է հուսիների կողմից։ Զեկույցում փաստագրված է 2017 թվականին երեխա-զինվորների օգտագործման 800 դեպք[161]։ 2018-ի դեկտեմբերին New York Times-ը հաղորդել է, որ Սաուդյան Արաբիան վարձում է Սուդանից (հատկապես Դարֆուրից) և Եմենից երեխաներ՝ հուսիների դեմ պայքարելու համար[162][163][164]։ Նրանք հայտնել են, որ պատերազմին մասնակցում է մինչև 14 000 սուդանցի աշխարհազորայիններ, որոնցից շատերը երեխաներ են։2019 թվականի մարտին հաղորդվել է, որ բրիտանական SAS հատուկ ջոկատայիններն իբր մասնակցել են Եմենում երեխաների զինվորների պատրաստմանը։ 2019 թվականի մարտին «Ջազիրա» Ալ հեռուստաալիքը հայտնել է, որ Սաուդյան Արաբիան հավաքագրել է Եմենի երեխաներին՝ Սաուդյան Արաբիայի և Եմենի միջև սահմանը հուսիներից պաշտպանելու համար։ 2022 թվականի հունվարին ՄԱԿ-ը հայտնել Է, որ հուսիների կողմից հավաքագրված 1406 երեխա զինվորներ զոհվել են մարտի դաշտում 2020 թվականին, իսկ 562-ը՝ 2021 թվականի հունվարից մայիս ընկած ժամանակահատվածում[165][166][164][167]։

2022 թվականի փետրվարին անհայտ զինված անձինք Եմենի հարավում առևանգել էին ՄԱԿ-ի հինգ աշխատակիցների, երբ նրանք գործուղումից հետո վերադառնում էին Ադեն[168]։ Եմենում ՄԱԿ-ի բարձրաստիճան պաշտոնյայի ներկայացուցիչ Ռասել Գիքիի խոսքով՝ անձնակազմին առևանգել են ուրբաթ՝ 2022 թվականի փետրվարի 11-ին, Աբյան մուհաֆազում։ 2023 թվականի օգոստոսին ՄԱԿ-ի առևանգված աշխատակիցներն ազատ են արձակվել[169]։

Ազդեցությունը քաղաքացիների վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեխաներ և կանայք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոդե պինկ-ի հակապատերազմական ակտիվիստները բողոքում են ԱՄՆ սենատորների դեմ, որոնք աջակցում են Սաուդյան-ամերիկյան զենքի գործարքներին, դեկտեմբեր, 2017

ՄԱԿ-ի գնահատականներով, պատերազմը մինչև 2020 թվականի դեկտեմբեր ուղղակիորեն պատճառ է դարձել ավելի քան 3,000 երեխաների մահվան. մինչդեռ պատերազմի անուղղակի պատճառները (սննդի, առողջապահության և ենթակառուցվածքների պակասը) հանգեցրել են լրացուցիչ մահերի։ ՄԱԿ-ը գնահատել է, որ 2021 թվականի վերջին պատերազմի զոհերի 70%-ը (մոտ 259,000) եղել են մինչև հինգ տարեկան երեխաներ[170][171]։

Եմենցի փախստական կանայք և երեխաները չափազանց խոցելի են եղել մաքսանենգության և մարդկանց թրաֆիքինգի համար[172]։ ՀԿ-ները հաղորդել են, որ Եմենում խոցելի բնակչությունը 2015 թվականին ավելի մեծ վտանգի տակ է եղել մարդկանց թրաֆիքինգի համար՝ շարունակվող զինված հակամարտության, քաղաքացիական անկարգությունների և անօրինականության պատճառով[173]։ Սոմալիից ներգաղթած աշխատողները, ովքեր մնացել են Եմենում այս ժամանակահատվածում, ենթարկվել են ավելի մեծ բռնության, իսկ կանայք և երեխաները դարձել են առավել խոցելի մարդկանց թրաֆիքինգի համար։ Մարմնավաճառությունը կանանց և երեխաների սեռական ստրկությունը սոցիալական խնդիր է եղել Եմենում։ Ծոցի այլ պետությունների քաղաքացիները սկսել են ներգրավվել սեռական տուրիզմի ոլորտում։ Եմենի ամենաաղքատ մարդիկ աշխատել են տեղում, և երեխաները հաճախ վաճառվել են որպես սեռական ստրուկներ արտերկրում։ Մինչ այս խնդիրը վատթարանում էր, Եմենում սոմալիցիների վիճակը անտեսվել է կառավարության կողմից[174]։ Շեշտելով մոտ 23.4 միլիոն մարդու ծայրահեղ մարդասիրական կարիքները՝ UNFPA-ն հաղորդել է սեռական և վերարտադրողական առողջության ու պաշտպանության ծառայությունների հասանելիության բացակայության, հղիության և ծննդաբերության ժամանակ մահվան վտանգի և կյանքին սպառնացող բռնության ենթարկվելու մասին։ Նաև հաղորդվել է հակամարտության շարունակման պայմաններում աղքատ ընտանիքների կողմից որպես հաղթահարման մեխանիզմ երեխաների ամուսնությունների աճի մասին[175][176]։

Երեխաները հավաքագրվել են զինված ուժերում 13-17 տարեկան հասակում, և նույնիսկ 10 տարեկանից՝ չնայած 1991 թվականի օրենքին, որն արգելում էր դա։ Եմենում ռազմական հավաքագրման տեմպերը աճել են էքսպոնենցիալ կերպով։ Ըստ միջազգային կազմակերպության՝ 2015 թվականի մարտի 26-ից ապրիլի 24-ն ընկած ժամանակահատվածում զինված խմբավորումները հավաքագրել են առնվազն 140 երեխա։ Ըստ New York Times-ի զեկույցի՝ 2018 թվականին Եմենում 1.8 միլիոն երեխա ենթարկվել է ծայրահեղ թերսնուցման։

Թե՛ Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիան, թե՛ հութիները սև ցուցակում են հայտնվել ՄԱԿ-ի կողմից պատերազմի ընթացքում երեխաների մահվան պատճառով։ 2016 թվականին Սաուդյան Արաբիան հանվել է ցուցակից Ծոցի երկրների ենթադրյալ ճնշման պատճառով, որոնք սպառնացել են հետ քաշել ՄԱԿ-ին տրամադրվող հարյուրավոր միլիոնավոր դոլարների օգնությունը։ Այս որոշումը քննադատվել է մարդու իրավունքների պաշտպան խմբերի կողմից, և կոալիցիան կրկին ավելացվել է ցուցակում 2017 թվականին։ Նրանց մեղադրել են 683 երեխայի սպանության կամ վիրավորման մեջ և 38 հաստատված հարձակումներում դպրոցների և հիվանդանոցների վրա հարձակվելու մեջ, մինչդեռ հութիներին մեղադրել են 2016 թվականին 414 երեխայի զոհերի համար պատասխանատվության մեջ։ 2020 թվականի հունիսի 16-ին Միավորված ազգերի կազմակերպությունը Եմենի պատերազմում մարտնչող Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիան հանել է երեխաների իրավունքները խախտող կողմերի տարեկան սև ցուցակից։ Որոշումը կայացվել է չնայած այն հանգամանքին, որ ՄԱԿ-ը պարզել էր, որ կոալիցիայի գործողությունների հետևանքով 2019 թվականին Եմենում սպանվել կամ վիրավորվել է գրեթե 222 երեխա։ Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի հեռացումը սև ցուցակից եմենցի երեխաներին խոցելի է դարձրել ապագա հարձակումների համար[177][178][179][180]։

2019 թվականի մայիսի կեսերին Սաուդյան Արաբիայի/Էմիրաթների գլխավորած օդային հարձակումների շարք է եղել հութիների թիրախների վրա Սանաայի արվարձաններում։ Օդային հարձակումներից մեկը ոչնչացրել է մի քանի տուն՝ սպանելով հինգ խաղաղ բնակչի և վիրավորելով ավելի քան 30-ի։ Ըստ Զինված հակամարտությունների վայրի և իրադարձությունների տվյալների նախագծի՝ մինչդեռ 2016 թվականից ի վեր մոտ 7,000 քաղաքացիական զոհերից 4,800-ը պատճառվել է Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից, հութիները պատասխանատու են եղել 1,300 քաղաքացիական մահերի համար[181]։

Ըստ UNICEF-ի 2019 թվականի զեկույցի՝ 2015 թվականի մարտին հակամարտության սկսվելուց ի վեր Եմենում երկու միլիոն երեխա դուրս է մնացել դպրոցից։ Մյուս 3.7 միլիոն երեխաների կրթությունը վտանգվել է, քանի որ ուսուցիչներին աշխատավարձ չի վճարվել 2017 թվականից ի վեր[182][183]։

2019 թվականի հոկտեմբերի 9-ին երեխաների պաշտպանության խումբ «Save the Children»-ը զգուշացրել է հյուսիսային Եմենում խոլերայի դեպքերի զգալի աճի մասին։ Վառելիքի պակասի աճի պատճառով առաջացած ճգնաժամը ազդել է մի քանի հազար երեխաների և նրանց ընտանիքների վրա։

Առողջապահություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենի քաղաքացիական պատերազմը հաճախ անվանվել է «աշխարհի մոռացված պատերազմ»։ 2018 թվականին Միավորված ազգերի կազմակերպությունը զգուշացրել է, որ 13 միլիոն եմենցի քաղաքացի սովի վտանգի տակ է եղել, ինչը, ըստ նրանց, կարող էր դառնալ «վերջին 100 տարվա ամենավատ սովը աշխարհում»[184][185][170][186]։ ՄԱԿ-ը գնահատել է, որ պատերազմը մինչև 2020 թվականի դեկտեմբեր պատճառել է մոտ 230,000 մահ, որոնցից 130,000-ը եղել են անուղղակի պատճառներից, ներառյալ սննդի, առողջապահական ծառայությունների և ենթակառուցվածքների պակասը։ Ավելի վաղ՝ 2018 թվականի գնահատականներով, Save the Children-ը հաշվարկել էր, որ նախորդ երեք տարիների ընթացքում 85,000 երեխա մահացել է սովի պատճառով[187]։

2016 թվականի հոկտեմբերից մինչև 2019 թվականի օգոստոսն ընկած ժամանակահատվածում Եմենում գրանցվել է խոլերայի կասկածելի ավելի քան 2,036,960 դեպք, ներառյալ 3,716 մահ (մահացության ցուցանիշը՝ 0.18%)[188]։

Եմենում սեզոնային գրիպի վիրուսը 2019 թվականի հոկտեմբերից ի վեր խլել է ավելի քան 270 կյանք։ Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի և հութիների կողմից սանձազերծված պատերազմի պատճառով Եմենում բժշկական հաստատությունների վատ վիճակը և լայնատարած աղքատությունը հանգեցրել են շատ վարակված հիվանդների մահվան իրենց տներում[189]։

2020 թվականի ապրիլից մինչև հուլիս ընկած ժամանակահատվածում հետազոտությունը ցույց է տվել, որ COVID-19 համավարակի պատճառով օրական լրացուցիչ թաղումների թիվը հասել է մոտավորապես 1500-ի[190]։

Եմենում հիվանդությունների ընդհանուր հսկողության վրա նույնպես ազդել է զինված հակամարտությունը։ Հիվանդությունների վաղ նախազգուշացման համակարգը մասնատված է եղել, ընդ որում կառավարությունը չի վերահսկել համակարգը հութիների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում և հակառակը[191][192]։

ՄԱԿ-ը գնահատել է, որ մինչև 2021 թվականի վերջը Եմենում հակամարտությունը խլել է ավելի քան 377,000 կյանք, և մահերի 70%-ը եղել է 5 տարեկանից ցածր երեխաների շրջանում[12][14]։

Կրոնական փոքրամասնություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ կառավարությունը գնահատել է, որ Եմենում կրոնական փոքրամասնությունները կազմել են բնակչության 1%-ից պակաս։ Նրանք դասակարգվել են չորս խմբի՝ բահայիներ, հրեաներ, քրիստոնյաներ և հինդուներ։ Հութիների շարժումը համարվել է անհանդուրժող կրոնական փոքրամասնությունների նկատմամբ։ Պնդվել է, որ հութիների կապվածությունն իրենց սեփական պրակտիկային հանգեցրել է խտրական դիրքորոշման այլ տեսակի հավատքների նկատմամբ, որոնք առկա են եղել նրանց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում։ Բահայի միջազգային համայնքը հայտարարել է, որ հութիները կրոնական պատճառներով բանտարկել են մի շարք բահայիների[193]։

Ալ-Բայդա նահանգում ԱԿԱՊ-ը պատասխանատու է եղել 2019 թվականի հունվարի 10-ին չորս մարդու մահապատժի համար։ Տրված արդարացումը կապված է եղել նրանց աթեիստական հավատալիքների հետ[193]։

2020 թվականի մարտի դրությամբ Ադենի հրեական գերեզմանոցը ոչնչացվել է. 2020 թվականի ապրիլի դրությամբ հաղորդվել է, որ Եմենում մնացած վերջին 50 հրեաների ճակատագիրն անհայտ է եղել[194]։ 2020 թվականի հուլիսի 13-ին հաղորդվել է, որ հութիների զինված խմբավորումը գերեվարել է Խարիֆ շրջանի Եմենի վերջին հրեաներին[195]։ 2020 թվականի հուլիսի 16-ին հութիները թույլատրել են հինգ հրեայի լքել Եմենը՝ երկրում թողնելով 33 հրեա։ 2020 թվականի հուլիսին Mona Relief-ը իր կայքում հաղորդել է, որ 2020 թվականի հուլիսի 19-ի դրությամբ Եմենի հրեական բնակչությունից Սանաայում մնացել է միայն «մի բուռ» հրեա։ 2021 թվականի մարտի 29-ին Իրանի աջակցությամբ գործող հութիների կառավարությունը արտաքսել է վերջին մնացած եմենական հրեաներին դեպի Եգիպտոս՝ վերջ դնելով մի համայնքի անընդմեջ ներկայությանը, որը սկիզբ էր առել հնագույն ժամանակներից[196][197][198]։

Կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենում քաղաքացիական պատերազմը խիստ ազդեցություն է ունեցել և վատթարացրել է երկրի կրթական համակարգը։ Ըստ Կրթության նախարարության կողմից հրապարակված 2013 թվականի վիճակագրության՝ 2015-2016 թվականներին դպրոց չհաճախող երեխաների թիվը հասել է 1.8 միլիոնի՝ ավելի քան 5 միլիոն գրանցված աշակերտներից։ Ավելին, 3600 դպրոց ուղղակիորեն տուժել է. 68 դպրոց զբաղեցվել է զինված խմբավորումների կողմից, 248 դպրոց ունեցել է ծանր կառուցվածքային վնասներ, իսկ 270-ը օգտագործվել է փախստականներին տեղավորելու համար։ Եմենի կառավարությունը չի կարողացել բարելավել այս իրավիճակը սահմանափակ իշխանության և մարդուժի պատճառով[199]։

Կրթական համակարգի որոշ խնդիրներից են եղել՝ դպրոցների շահագործման և ուսուցիչների աշխատավարձերի համար բավարար ֆինանսական միջոցների բացակայությունը, վնասված դպրոցները վերակառուցելու համար բավարար նյութերի բացակայությունը և դասագրքեր տպագրելու ու դպրոցական պարագաներ տրամադրելու համար սարքավորումների պակասը։ Սրանք պայմանավորված են եղել անկայուն կառավարությամբ, որը չի կարողացել բավարար ֆինանսական աջակցություն տրամադրել, քանի որ շատ դպրոցներ կամ վնասվել են, կամ օգտագործվել են այլ նպատակներով[200]։

Չնայած պատերազմական գործողություններին և դպրոցների ավերմանը՝ կրթության նախարարությանը հաջողվել է ուղարկել թիմեր՝ վերահսկելու տարրական և միջնակարգ դպրոցների ավարտական քննությունները՝ աշակերտներին 15-16 ուսումնական տարվա վկայականներ տալու համար։ Ներկայումս UNICEF-ը գումար է հավաքում՝ աշակերտներին աջակցելու և զինված հակամարտությունների հետևանքով վնասված դպրոցները վերանորոգելու համար[199]։

Բնակության պայմաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենցիների կյանքի որակի վրա ազդեցություն է ունեցել քաղաքացիական պատերազմը, և մարդիկ հսկայական դժվարություններ են կրել։ Չնայած կառավարությունը արգելել է ականները, հութիական ուժերը հետևակային ականներ են տեղադրել Եմենի շատ մասերում, այդ թվում՝ Ադենում[201]։ Հազարավոր խաղաղ բնակիչներ վիրավորվել են, երբ պատահաբար ոտք են դրել ականների վրա. շատերը կորցրել են իրենց ոտքերը և վնասել են աչքերը։ Գնահատվել է, որ հակամարտության ընթացքում հութիական ուժերը տեղադրել են ավելի քան 500,000 ական։ Ըստ պաշտոնական աղբյուրների, Հադիին հավատարիմ Եմենի բանակը կարողացել է հեռացնել 300,000 հութիական ական վերջերս գրավված տարածքներում, այդ թվում՝ 40,000 ական Մարիբ նահանգի ծայրամասերում[202]։

Բացի այդ, Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած ինը երկրների կոալիցիան բազմաթիվ օդային հարվածներ է հասցրել հութիական ուժերին. 2015 թվականի մարտից մինչև 2018 թվականի դեկտեմբեր ավելի քան 4,600 խաղաղ բնակիչ է սպանվել, և ապրանքների ու սննդի արտադրության, պահպանման և բաշխման քաղաքացիական ենթակառուցվածքների մեծ մասը ոչնչացվել է[203][204]։ Գործարանները դադարեցրել են արտադրությունը, և հազարավոր մարդիկ կորցրել են իրենց աշխատանքը։ Արտադրության նվազման պատճառով սննդամթերքը, դեղորայքը և այլ սպառողական ապրանքները դարձել են սակավ։ Այս ապրանքների գները բարձրացել են, և քաղաքացիները այլևս ի վիճակի չեն եղել դրանք գնել իրենց ապրուստի համար[205]։

Փախստականներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջիբութին՝ Աֆրիկայի եղջյուրում գտնվող փոքր երկիրը, որը Եմենից բաժանված է Բաբ-էլ-Մանդեբի նեղուցով, արշավի սկզբից ի վեր փախստականների հոսք է ստացել[206][207][208]։ Փախստականները նաև փախել են Եմենից դեպի Սոմալի՝ ծովով հասնելով Սոմալիլենդ և Պունտլենդ մարտի 28-ից սկսած։ 2015 թվականի ապրիլի 16-ին հաղորդվել է, որ վերջին երկու շաբաթվա ընթացքում 48 ազգության 2,695 փախստական փախել է Օման[209][210][211]։

Ըստ Ասյամ Հաֆիզի՝ մի ինդոնեզիացի ուսանողի, ով սովորել է Եմենում, Եմենի Ալ-Քաիդան փրկել է առնվազն 89 ինդոնեզիացի քաղաքացու, ովքեր ընկել էին հակամարտության մեջ։ Հետագայում նա ժամանել է Ինդոնեզիա և պատմել է իր պատմությունը տեղական լրատվամիջոցներին։ Միավորված ազգերի կազմակերպության փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարը (UNHCR) 2015 թվականի օգոստոսին հաղորդել է, որ ընդհանուր առմամբ գրեթե 100,000 մարդ փախել է Եմենից, հատկապես տարածաշրջանի երկրներ, ինչպիսիք են Սաուդյան Արաբիան և Ջիբութին։ 2016 թվականի սեպտեմբերին UNHCR-ը գնահատել է, որ երկրի ներսում տեղահանվել է 2.4 միլիոն եմենցի, իսկ 120,000-ը ապաստան է փնտրել[212][213][214]։

2018 թվականին Եմենի քաղաքացիական պատերազմից փախչող 500 փախստական եկել է Ջեջու կղզի՝ անհանգստություն առաջացնելով Ջեջու կղզու բնակիչների շրջանում[215][216][217][218][219][220]։

Ըստ Միգրացիայի միջազգային կազմակերպության՝ չնայած վտանգավոր իրավիճակին, 2018 թվականին Եթովպիայից Եմեն է ժամանել գրեթե 150,000 միգրանտ, որոնց մեծ մասը ճանապարհին է եղել դեպի Սաուդյան Արաբիա՝ աշխատանք փնտրելու նպատակով[221]։

2019 թվականի հոկտեմբերին Քուվեյթը 12 միլիոն դոլար է նվիրաբերել UNHCR-ին՝ Եմենում իր մարդասիրական ծրագրերին աջակցելու համար։ Սալվատորե Լոմբարդոն՝ UNHCR-ի գրասենյակի աշխատակազմի ղեկավարը, ասել է, որ նվիրատվությունը կհատկացվի Եմենի ներքին տեղահանված անձանց (ՆՏԱ) խնդիրները լուծելու համար[222]։

Եմենից օտարերկրյա քաղաքացիների տարհանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սաուդյան Արաբիայի Թագավորական նավատորմը տարհանել է դիվանագետների և Միավորված ազգերի կազմակերպության աշխատակիցներին Ադենից դեպի Ջեդդա 2015 թվականի մարտի 28-ին, երբ հութիները թիրախավորել են քաղաքը[223][224][225]։

2015 թվականի մարտին Եմենից տարհանված Հնդկաստանի քաղաքացիների գրանցում

Պակիստանն ուղարկել է PIA-ի երկու հատուկ թռիչք՝ մարտի 29-ին Ադենից տարհանելու մոտ 500 ծուղակված պակիստանցիների[226]։ Մի քանի ՄԱԿ-ի աշխատակիցներ և արաբ դիվանագետներ նույնպես տարհանվել են օդային հարվածներից հետո։ Հնդկական կառավարությունն արձագանքել է՝ ուղարկելով նավեր և ինքնաթիռներ Եմեն՝ ծուղակված հնդիկներին տարհանելու համար[227][228]։ Հնդկաստանն սկսել է իր քաղաքացիների տարհանումը Ադենից ծովով ապրիլի 2-ին։ Հնդիկ քաղաքացիների օդային տարհանումը Սանաայից դեպի Ջիբութի սկսվել է ապրիլի 3-ին, երբ հնդկական կառավարությունը ստացել է երկու Airbus A320 ինքնաթիռների վայրէջքի թույլտվություն հութիների վերահսկողության տակ գտնվող օդանավակայանում[229][230]։ Հնդկական զինված ուժերն իրականացրել են «Գործողություն Ռահաթ» կոդանունով փրկարարական գործողություն և տարհանել են Եմենում գտնվող ավելի քան 4640 արտերկրյա հնդիկների՝ 41 երկրների 960 օտարերկրյա քաղաքացիների հետ միասին[231]։ Սանաայի օդային տարհանումն ավարտվել է 2015 թվականի ապրիլի 9-ին, մինչդեռ Ադենից ծովային տարհանումն ավարտվել է 2015 թվականի ապրիլի 11-ին[232][233]։ Միացյալ Նահանգները չի ձեռնարկել երկրից ամերիկացի մասնավոր քաղաքացիների տարհանում, սակայն որոշ ամերիկացիներ (ինչպես նաև եվրոպացիներ) մասնակցել են հնդկական կառավարության կազմակերպած տարհանմանը[234][235]։

Չինական հրթիռային ֆրեգատը խարսխվել է Ադենում մարտի 29-ին՝ չինացի քաղաքացիներին տարհանելու համար[236][237][238][239][240]։ Հաղորդվել է, որ նավն ապրիլի 2-ին ափ է իջեցրել զինվորների՝ քաղաքից քաղաքացիական անձանց տարհանումը պահպանելու համար։ Հարյուրավոր չինացիներ և այլ օտարերկրյա քաղաքացիներ անվտանգ տարհանվել են ֆրեգատի վրա՝ չինական բանակի կողմից իրականացված առաջին նման գործողության շրջանակներում[241][239][240][242]։

Ապրիլի ընթացքում ռուսական զինված ուժերը տարհանել են տարբեր ազգությունների ավելի քան 1,000 մարդ, հիմնականում ռուսաստանցի քաղաքացիների, առնվազն ինը թռիչքով դեպի Չկալովսկի օդանավակայան՝ Մոսկվայի մոտ գտնվող ռազմական օդային բազա։ Ապրիլի սկզբին մոտ 900 մարդ եկել էր հութիների վերահսկողության տակ գտնվող Սանաայից, իսկ մնացածը՝ Ադենից։

ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 2216 բանաձևն այնուհետև ընդունվել է 2015 թվականի ապրիլի 14-ին[243]։

Միավորված ազգերի կազմակերպության արձագանքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը մոտիկից հետևել է Եմենի պատերազմին դրա սկզբից ի վեր։ Այն փնտրել է լուծումներ՝ մեղմելու Եմենի անվտանգության մտահոգությունները և կանխելու Հադի-Հութի հակամարտության սրումը։ 2014 թվականի Խաղաղության և ազգային գործընկերության համաձայնագիրը եղել է նրա վերջին փորձը՝ հանգստացնելու վեճը նախքան այն կվերածվեր պատերազմի[21]։

Միավորված ազգերի կազմակերպության ներկայացուցիչ բարոնուհի Ամոսը՝ Մարդասիրական հարցերի և արտակարգ իրավիճակների օգնության համակարգման գծով գլխավոր քարտուղարի տեղակալը, 2015 թվականի ապրիլի 2-ին հայտարարել է, որ նա «չափազանց մտահոգված է» կատաղի մարտերում ծուղակված քաղաքացիական անձանց ճակատագրով, երբ օգնության գործակալությունները հաղորդել են երկու շաբաթվա ընթացքում 519 մարդու մահվան և 1,700-ի վիրավորման մասին։ ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամը հաղորդել է 62 երեխայի մահվան և 30-ի վիրավորման, ինչպես նաև երեխաների՝ որպես զինվոր հավաքագրման մասին[244]։

Ռուսաստանը կոչ է արել «մարդասիրական դադարներ» անցկացնել կոալիցիոն ռմբակոծման արշավում՝ այդ գաղափարը ներկայացնելով ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի ապրիլի 4-ի արտակարգ նիստում[245]։ Այնուամենայնիվ, ՄԱԿ-ում Սաուդյան Արաբիայի դեսպանը կասկածի տակ է առել, թե արդյոք մարդասիրական դադարները կլինեն մարդասիրական օգնության տրամադրման լավագույն միջոցը[246]։

2015 թվականի մարտի 22-ին ՄԱԿ-ը հայտարարել է Հադիին որպես միակ օրինական նախագահ ճանաչելու մասին և խրախուսել է վեճի խաղաղ կարգավորումը։ Մի քանի օր անց Սաուդյան Արաբիան ռազմական միջամտություն է իրականացրել օդային հարվածով[21]։

Եմենում ՄԱԿ-ի բանագնաց Ջամալ Բենոմարը, որը միջնորդ է եղել 2011-2012 թվականների հեղափոխության ժամանակ Ալի Աբդալլահ Սալեհի նախագահությանը վերջ դրած գործարքի կնքման հարցում, ապրիլի 15-ին հրաժարական է տվել։ Մավրիտանացի դիվանագետ Իսմայիլ Օուլդ Շեյխ Ահմեդը, որը նախկինում ղեկավարում էր ՄԱԿ-ի Էբոլայի դեմ պայքարի առաքելությունը, երկուշաբթի հաստատվել է որպես Եմենում ՄԱԿ-ի նոր դեսպանորդ[247]։ 2018 թվականի հունվարի 26-ին Եմենի հարցերով փորձագետների խումբը, որը լիազորված է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից, Եմենի նախագահին է ներկայացրել 329 էջանոց զեկույց, որը դատապարտում է ԱՄԷ-ին, Եմենի կառավարությանը և հուսիթներին Եմենի հակամարտության ընթացքում քաղաքացիական անձանց խոշտանգելու համար[248][249]։

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին ՄԱԿ-ը հայտարարել է, որ Իրանի աջակցությամբ ապստամբ հուսիները և Հադիի կառավարությունը, որին աջակցում էր Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած ռազմական կոալիցիան, պայմանավորվել են փոխանակել հակամարտության հետ կապված մոտ 1081 ձերբակալվածների և բանտարկյալների ՝ 2020 թվականի սկզբին ձեռք բերված ազատագրման ծրագրի շրջանակներում։ Համաձայնագրում խոսվում էր 681 ապստամբների ազատ արձակման մասին ՝ Հադիի 400 կառավարական զորքերի հետ միասին, այդ թվում ՝ տասնհինգ սաուդցիների և չորս սուդանցիների։ Գործարքն ավարտվել է մեկշաբաթյա հանդիպումից հետո, որը տեղի է ունեցել Շվեյցարիայի Գլիոն քաղաքում ՝ Եմենի հարցով ՄԱԿ-ի հատուկ բանագնաց Մարտին Գրիֆիթսի համանախագահությամբ։ Գերիների փոխանակման գործարքը կնքվել Է ՄԱԿ-ի կողմից 2018 թվականին Շվեդիայում տեղի ունեցած խաղաղ բանակցությունների ընթացքում, որի արդյունքում կնքվել Է Ստոկհոլմի համաձայնագիրը։ Վերջինս բաղկացած էր երեք հիմնական փաստաթղթերից[250][251]։ Առաջինում առաջարկվում էր հանձնաժողով ստեղծել, երկրորդում՝ բանտարկյալների փոխանակման կոչ, երրորդը նպատակ ուներ ստեղծել ՄԱԿ-ի առաքելություն՝ աջակցելու Ալ-Հոդեյդի համաձայնագրին (UNMHA)[21]։ Երկու կողմերը պայմանավորվել են մի քանի միջոցառումների մասին, այդ թվում՝ հրադադար ռազմավարական նշանակություն ունեցող Հոդեյդա նավահանգստային քաղաքում։ Գերիների փոխանակման գործարքը կնքվել է 2018 թվականի խաղաղ բանակցությունների շրջանակներում, որոնք տեղի են ունեցել Շվեդիայում։ Այնուամենայնիվ, այս ծրագրի իրականացումը բախվել է հուսիների և Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի ռազմական հարձակմանը, ինչը խորացրել է Եմենում հումանիտար ճգնաժամը, որի արդյունքում միլիոնավոր մարդիկ տառապել են դեղորայքի և սննդի պակասից[252][250]։

Խաղաղության գործընթաց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենի քաղաքացիական պատերազմը, որը սկսվել է 2014 թվականին, դարձել է պատմության մեջ ամենածանր հակամարտություններից մեկը և հանգեցրել լուրջ հումանիտար ճգնաժամի։ Սակայն վերջին տարիներին երկրում խաղաղ կարգավորման և կայունության հաստատման մի քանի փորձեր են արվել[253]։

Խաղաղ գործընթացի կարևորագույն իրադարձություններից մեկը Ստոկհոլմի համաձայնությունն էր, որը ձեռք էր բերվել 2018 թվականի դեկտեմբերին հակամարտող կողմերի՝ Եմենի կառավարության և հութի ապստամբների միջև։ Այս համաձայնագիրը նպատակ ուներ հրադադար հաստատել Հոդեյդա քաղաքում և հարակից շրջաններում։ Համաձայնագիրը վերաբերում էր նաև զորքերի վերատեղակայմանը և հումանիտար խնդիրների լուծմանը։ Համաձայնագիրը դիտարկվում էր որպես կարևոր քայլ Եմենի ժողովրդի տառապանքները թեթևացնելու և հետագա բանակցությունների համար[254]։

Այնուհետև ՄԱԿ-ի աջակցությամբ տեղի ունեցան բանակցությունների մի քանի փուլեր։ Այդ բանակցությունների ընթացքում քննարկվել են համապարփակ քաղաքական լուծման, գերիների փոխանակման և անցումային կառավարության ստեղծման հարցերը։ Գլխավոր նպատակը հակամարտության պատճառների վերացումն էր, ազգային հաշտեցմանը նպաստելը և Եմենում անվտանգության ու կայունության վերականգնումը[255]։

Խաղաղության գործընթացում ևս մեկ կարևոր իրադարձություն էր 2019 թվականի նոյեմբերին Եմենի կառավարության և հարավի անցումային խորհրդի միջև Էր Ռիադի համաձայնագրի ստորագրումը։ Այս համաձայնագիրը նպատակ ուներ կարգավորել Եմենի հարավում իշխանության համար պայքարը՝ երկու կողմերի միջև իշխանության բաժանման մեխանիզմ ստեղծելով։ Այս համաձայնագիրը դիտարկվում էր որպես նշանակալի քայլ միասնական Եմենի ստեղծման ճանապարհին և ավելի լայն խաղաղ գործընթացի կարևոր բաղադրիչ։ Չնայած ձեռք բերված առաջընթացին, Եմենում խաղաղության ճանապարհը շարունակում է բարդ մնալ շարունակվող բախումների, քաղաքական տարաձայնությունների և տարածաշրջանային մրցակցության պատճառով։ Բացի այդ, Եմենում հումանիտար իրավիճակը շարունակում է մնալ ծանր, միլիոնավոր մարդիկ օգնության խիստ կարիք ունեն[256]։ 2023 թվականի մարտին The Wall Street Journal թերթը հայտնել էր, որ Իրանը համաձայնել է դադարեցնել հութիի ցանկացած ռազմական աջակցություն և պահպանել ՄԱԿ-ի զենքի էմբարգոն՝ Իրանի և Սաուդյան Արաբիայի մերձեցման գործարքի շրջանակներում, որը կնքվել է Չինաստանի միջնորդությամբ։ Համաձայնագիրը կնքվել է Հութիի զինյալների վրա ճնշում գործադրելու նպատակով՝ բանակցությունների միջոցով հակամարտությանը վերջ տալու համար. Սաուդյան Արաբիայի և ԱՄՆ-ի պաշտոնյաները Իրանի Ուղեկցող վարքագիծը անվանել են «լակմուսի թեստ»՝ Չինաստանի միջնորդությամբ ձեռք բերված լիցքաթափման կայունությունը որոշելու համար։ Համաձայնագիրը կնքվել է Իրանի միջազգային մեկուսացման ֆոնին ՝ նրա միջուկային ծրագրի սրացումից հետո, Մահսա Ամինիի բողոքի ակցիաների շարունակական ճնշումից և Ուկրաինա ռուսական ներխուժմանը նրա աջակցությունից հետո[257][258][259][260][261]։

Այլ միջոցառումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զինված խութիստները Սանայում թալանել են «Ալ-Ջազիրայի» լրատվական բյուրոն 2015 թվականի մարտի 27-ին՝ այդ խմբավորման դեմ ռազմական միջամտությանը կատարի մասնակցության ֆոնին։ Կատարում տեղակայված լրատվական ալիքը դատապարտել է իր բյուրոյի վրա հարձակումը։ Մարտի 28-ին Ալի Աբդալլահ Սալեհը հայտարարել է, որ ոչ ինքը, ոչ էլ իր ընտանիքի անդամներից որևէ մեկը չի առաջադրվի նախագահի պաշտոնում, չնայած իր կողմնակիցների վերջին արշավին, որ իր որդին[262]՝ Ահմեդը, հավակնում է նախագահի պաշտոնին։ Նա նաև կոչ է արել Աբդ Ռաբբո Մանսուր Հադիին հեռանալ նախագահի պաշտոնից և հայտարարել է, որ անհրաժեշտ է անցկացնել նոր ընտրություններ։ Հակամարտության ժամանակ լուրեր էին պտտվում Սալեհի գտնվելու վայրի մասին։ ԱԳ նախարար Ռիադ Յասինը, ով Հադիի կողմնակիցն է, ապրիլի 4-ին հայտարարել է, որ Սալեհը լքել է Եմենը ռուսական օդանավով, որը Սանայի միջազգային օդանավակայանից տարհանում էր օտարերկրյա քաղաքացիներին[263]։ Այդ ամսվա վերջին Սալեհը, իբր, խնդրել է Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիային ապահովել "անվտանգ ելք" իր և իր ընտանիքի համար, սակայն խնդրանքը մերժվել է[264]։

Ապրիլի 28-ին թագավոր Սալմանը վերադասավորումներ կատարել է Սաուդյան Արաբիայի նախարարների կաբինետում՝ պաշտոնանկ անելով արքայազն Մուկրինին, որը նշանակվել էր նրա իրավահաջորդի պաշտոնում։ Սաուդյան Արաբիայի թագավորական պալատը հայտարարել է[265], որ Մուքրինը հրաժարական է խնդրել առանց բացատրության, սակայն ԶԼՄ-ները ենթադրել են, որ Մուքրինը բավարար աջակցություն չի ցուցաբերել Եմենում Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած ռազմական արշավին։ Ապրիլի 29-ին Եմենի Վտարանդի Կառավարության ներկայացուցիչը Reuters-ին հայտնել է, որ երկիրը տ պաշտոնապես ձգտում է անդամակցել Պարսից ծոցի համագործակցության խորհրդին[266][267]։ ԶԼՄ-ները նշում են, որ քաղաքացիական պատերազմն ընդգրկել է գրեթե ամբողջ Եմենը, ուշագրավ բացառություն է Հնդկական օվկիանոսում գտնվող Սոկոտրա հեռավոր արշիպելագը, որտեղ պատերազմը տարածվել է 2017 թվականին Հարավային բանակի ապստամբության պատճառով[268]։

2019 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Հութիի ապստամբներն ազատ արձակեցին 290 Եմենի բանտարկյալների, ինչը, ըստ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի (ԿԽՄԿ), ՄԱԿ-ի կողմից ընկալվեց որպես խաղաղ գործընթացի վերսկսում[269]։

2020 թվականի սեպտեմբերին ՄԱԿ-ը հայտարարել է «հակամարտության հետ կապված 1081 բանտարկյալների» փոխանակման մասին երկու հակառակորդների, այդ թվում՝ Սաուդյան Արաբիայի և Սուդանի զինվորականների միջև, որոնք կռվել են Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից[270]։ 2020 թվականի հոկտեմբերին ամերիկացի երկու պատանդներ Սանդրա Լոլին և Միքայել Գիդադան, որոնք 16 ամիս գերության մեջ էին, ազատ են արձակվել հութի ապստամբների կողմից՝ Օմանում 240 նախկին հութի մարտիկների ազատ արձակման դիմաց[271]։

2021 թվականի հունվարին ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն հայտարարել է Եմենում հութի շարժումը «օտարերկրյա ահաբեկչական կազմակերպություն» հայտարարելու մտադրության մասին։ Ըստ այդ ծրագրի՝ հութիի երեք առաջնորդները, որոնք հայտնի են որպես «Անսարալա», պետք է ընդգրկվեին հատուկ նշանակված գլոբալ ահաբեկիչների ցուցակում։ Սակայն դիվանագետների և օգնության խմբերի շրջանում մտավախություն է առաջացել, որ այդ քայլը խնդիրներ կառաջացնի խաղաղ բանակցություններում և Եմենի ճգնաժամի հետ կապված օգնություն հասցնելու հարցում[272]։

Չնայած Արաբական Միացյալ Էմիրությունները 2019-ին հայտարարել է Եմենը լքելու և իր բոլոր զորքերը դուրս բերելու պլանների մասին, արաբական երկիրը շարունակում էր պահպանել իր ներկայությունը ռազմավարական նպատակներին հասնելու համար։ 2021 թվականի մայիսին տեղեկություններ են հայտնվել այն մասին, որ Էմիրությունները խորհրդավոր ավիաբազա են կառուցում Եմենի Մեն կղզում՝ Բաբ Էլ Մանդեբի նեղուցում։ Արբանյակային պատկերները ցույց են տվել, որ 2021 թվականի մայիսի 18-ին կղզում ավարտվել են 1,85 կմ (6,070 ոտնաչափ) թռիչքուղու և երեք անգարների կառուցման շինարարական աշխատանքները։ Եմենի կառավարության ռազմական պաշտոնյաները հայտարարել են, որ ԱՄԷ-ն նավերի միջոցով ռազմական տեխնիկա, զենք և զորքեր է տեղափոխել մայուն կղզի։ Կղզին համարվում էր Ռազմավարական կարևոր վայր նրանց համար, ովքեր վերահսկում էին այն ՝ ապահովելով Ադենի ծոցում, Կարմիր ծովում և Արևելյան Աֆրիկայում գործողություններ իրականացնելու հնարավորությունը, ինչպես նաև Եմենի մայրցամաքին ավիահարվածներ հասցնելու հեշտությունը[273]։

2021 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Բահրեյնը, Ռուսաստանի և ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդի մյուս անդամների հետ միասին, դեմ է արտահայտվել Եմենում ռազմական հանցագործությունների վերաբերյալ խորհրդի հետաքննությանը։ Խորհրդի անդամները կողմ են քվեարկել Եմենում դաժանությունների հետաքննությունը շարունակելու համար անկախ քննիչներին ևս երկու տարի տրամադրելու Նիդեռլանդների բանաձևը մերժելու օգտին։ Նախկինում անկախ քննիչները եկել էին այն եզրակացության, որ հնարավոր պատերազմական հանցագործությունները կատարվել են բոլոր կողմերի կողմից։ Բահրեյնի դաշնակից Սաուդյան Արաբիան ձայնի իրավունքով խորհրդի անդամ չէ, սակայն իրավապաշտպանները հայտարարել են, որ թագավորությունն ակտիվորեն լոբբինգ է իրականացրել այդ բանաձևի դեմ[274]։

2022 թվականի մարտի 20-ին ՄԱԿ-ը և Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն հայտնել են, որ Եմենի կառավարությունը և հութիստները համաձայնել են ազատ արձակել 887 բանտարկյալների Շվեյցարիայում 10 օր տևած բանակցություններից հետո։ Երկու կողմերը նաև պայմանավորվել են բանտարկյալներին այցելելու իրավունքների և, հավանաբար, մոտ ապագայում բանտարկյալների նոր փոխանակումների մասին։ Եմենի հարցով ՄԱԿ-ի հատուկ բանագնաց Հանս Գրյունբերգը հայտարարել է, որ իրավիճակը վերջապես շարժվում է հակամարտության կարգավորման «ճիշտ ուղղությամբ»։ Դա տեղի է ունեցել մեկ շաբաթ առաջ Չինաստանի միջնորդությամբ սաուդա-իրանական վերջին մերձեցումից հետո[275]։

Բնապահպանական հետևանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջուր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենը ջրամատակարարման, սանիտարական և հիգիենայի (WSG) աշխարհում ամենածանր ճգնաժամերից մեկն է ապրում։ Կառավարման բացակայությունը հանգեցրել է նրան, որ Եմենը մնացել է առանց հուսալի ջրամատակարարման։ Սանիտարական վատ պայմանները և մաքուր ջրի պակասը բացասաբար են անդրադառնում եմենցիների առողջության վրա, ինչի մասին է վկայում 2015 թվականից ի վեր Եմենում խոլերայով հիվանդանալու դեպքերի թվի աճը։ Ամբողջ երկիրը տառապում է ջրի պակասից, իսկ խմելու ջրի գներն աճել են ավելի քան երկու անգամ։ Խմելու ջուրն անհասանելի է դարձել եմենցիների մեծամասնության համար։ Եմենում խնդիրը զանգվածային բնույթ է կրում, ինչը դժվարացնում է դրա սրացումը կանխելը, քանի որ դժվար է կանոնավոր կերպով բոլոր ցանկացողներին ջրով ապահովել։

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի տարածաշրջանային տնօրեն Գեերտ Կապելերը բացատրել է, որ Եմենում վառելիքի պակասը սրել է ջրամատակարարման և առողջապահության ճգնաժամը։ Եմենում ջրի պոմպակայանները վտանգված են, քանի որ դրանք արագորեն սպառվում են վառելիքից, և ավելի քան 3 միլիոն մարդ կախված է այդ ջրային պոմպերից, որոնք տեղադրվել են հանրային ցանցերի միջոցով։ ԿԽՄԿ-ն սերտորեն համագործակցում է խոցելի բնակչության հետ, որտեղ ռեսուրսները սահմանափակ են, սակայն ձգտում է կանխել ջրային ճգնաժամի խորացումը՝ Եմենի բնակիչներին մաքուր ջուր ապահովելու համար գնելով 750,000 լիտր դիզելային վառելիք։ Հորերից վերցված ջրի ծավալը, որն արդեն սակավ է, 2016 թվականին հասել է անկայուն մակարդակի։ ԿԽՄԿ-ն նաև մանրակրկիտ համագործակցում է տեղական իշխանությունների հետ՝ Ադենում 330 000 մարդու ջուր ապահովելու համար։ Նրանք նաև ջրհորներ են տեղադրել Ադենի շրջակայքում՝ թաղամասի բնակիչներին ջուր ապահովելու համար, երբ նրանք ջրի պակաս ունեն։

Հակամարտության ընթացքում երկու կողմերն էլ օգտագործել են ջրային ռեսուրսները որպես մարտավարություն։ Ի տարբերություն Մերձավոր Արևելքի այլ երկրների՝ Եմենում չկան գետեր, որոնցից կախված կլինեն ջրային ռեսուրսները։ 2017 թվականին Թաիզի 654,330 բնակիչներից 250,000 մարդ սպասարկվել է հանրային ջրամատակարարման ցանցերով։ Շարունակվող հակամարտության արդյունքում հասարակական կազմակերպությունները դժվարանում են մուտք գործել սանիտարական օբյեկտներ՝ անվտանգության հետ կապված խնդիրների պատճառով։ Օդային ռմբակոծությունից հետո Թաիզը հայտնվել է կրիտիկական իրավիճակում, քանի որ ջրի ներկայիս արտադրությունը բավարար չէ բնակչության համար։

Եմենում ջրի հասանելիությունը նվազել է։ Ջրի պակասը, որը պայմանավորված է լեռնաշխարհի աշխարհագրական առանձնահատկություններով և ջրամատակարարման ենթակառուցվածքների կառուցման և ծառայությունների մատուցման համար կապիտալի սահմանափակությամբ, հանգեցրել է Եմենում ջրի աղետալի պակասի[276][277]։ Ջրատար հորիզոնների համալրման արագությունը նվազում է, իսկ աղի ջրի ներխուժումը մեծանում է։ 2015 թվականին քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց հետո ջրի դույլերը զգալիորեն ոչնչացվել են, իսկ ջրի գները շատ բարձրացել։ Պատերազմի ընթացքում ոչնչացվել են ջրի պահեստները, իսկ մատակարարման շղթաները զբաղեցրել են զինվորականները, ինչը մեծապես բարդացրել է ջրի մատակարարումը։ 2015 թվականին ավելի քան 15 միլիոն մարդ բժշկական օգնության կարիք ուներ և ավելի քան 20 միլիոն մարդ մաքուր ջրի և սանիտարական մաքրման կարիք ուներ, ինչը 52%-ով ավելին է, քան միջամտությունից հետո, բայց կառավարական հաստատությունները չեն կարող իրենց թույլ տալ մաքուր ջուր մատակարարել տեղահանված Եմենի քաղաքացիներին[278]։

Գյուղատնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենում քաղաքացիական պատերազմը հանգեցրել է սննդի և բուսականության սուր պակասի։ Երկրում գյուղատնտեսական արտադրությունը զգալիորեն տուժել է, ինչի հետևանքով Եմենը հայտնվել է սովի սպառնալիքի առջև։ 2015 թվականի ապրիլին ՄԱԿ-ի ԱԽ 2216 բանաձևի հաստատումից ի վեր Եմենը գտնվում է ցամաքային, ծովային և օդային շրջափակման մեջ, ինչը խաթարել է բազմաթիվ օտարերկրյա ռեսուրսների ներկրումը հութիի կողմից վերահսկվող տարածք[243][279]։ Մի երկրում, որտեղ պարենի պահանջարկի 90%-ը բավարարվում է ներմուծման հաշվին, այս շրջափակումը լուրջ հետևանքներ է ունեցել քաղաքացիների համար Պարենի մատչելիության առումով։ Հաղորդվում է, որ Եմենի 24 միլիոն բնակիչներից օրական 13 միլիոնը սովամահ է լինում, իսկ 6 միլիոնը սովամահության վտանգի տակ է։ 2016-ի հոկտեմբերին Ռոբերտ Ֆիսկը հաղորդել է, որ կան հիմնավոր ապացույցներ, որ հութիի կողմից վերահսկվող տարածքում գյուղատնտեսության ոլորտը միտումնավոր ոչնչացվում է Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի կողմից, ինչը խորացնում է սննդի պակասը և հութիին կախվածության մեջ է դնում բացառապես ներմուծումից, որը դժվար է ձեռք բերել շրջափակման պայմաններում։ Ֆիսկը նաև ասել է որ հութիի կողմից վերահսկվող տարածքում գյուղատնտեսության ոլորտը կարող է ավելի մեծ վնաս հասցնել[279][280]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Orkaby, Asher (25 March 2015). «Houthi Who?». Foreign Affairs. Արխիվացված օրիգինալից 27 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  2. ↑ Abdul-Aziz Oudah. «Yemen observer». Արխիվացված է օրիգինալից 21 November 2015-ին. Վերցված է 18 November 2015-ին.
  3. ↑ «Yemen's president flees Aden as rebels close in». The Toronto Star. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  4. ↑ «Saudi Arabia: Yemen's President Hadi Arrives In Saudi Capital Riyadh». The Huffington Post. 26 March 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 28 March 2015-ին. Վերցված է 26 March 2015-ին.
  5. ↑ «Abed Rabbo Mansour Hadi, Yemen leader, flees country». CBS.CA. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 25 March 2015-ին. Վերցված է 26 March 2015-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 «Egypt, Jordan, Sudan and Pakistan ready for ground offensive in Yemen: report». the globe and mail. 26 March 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2015-ին. Վերցված է 26 March 2015-ին.
  7. ↑ «Yemen in Crisis». Council on Foreign Relations. 8 July 2015. Արխիվացված օրիգինալից 9 May 2015-ին.
  8. ↑ «Hadi urges Saudi intervention to stop UAE support for separatists». www.aljazeera.com.
  9. ↑ «50,000 children in Yemen have died of starvation and disease so far this year, monitoring group says». chicagotribune.com. Associated Press. Վերցված է 2018-07-07-ին.
  10. ↑ «Yemen war will have killed 377,000 by year's end: UN». France 24. 23 November 2021.
  11. ↑ Ghobari, Mohammed; Swilam, Alaa (1 April 2022). «Yemen's warring parties agree two-month truce in major breakthrough». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 3 May 2022-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 «Yemen war deaths will reach 377,000 by end of the year: UN». Al Jazeera. 23 November 2021.
  13. ↑ al-Sakani, Ali. «Yemen truce extended for two months, but warring sides far apart». www.aljazeera.com (անգլերեն). Վերցված է 2022-06-02-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Yemen: Why is the war there getting more violent?». BBC News. 22 March 2022.
  15. ↑ Ghobari, Mohammed (23 December 2023). «Yemen's warring parties commit to ceasefire steps, U.N. special envoy says». Reuters.
  16. ↑ Saudi Arabia and al-Qaeda Unite in Yemen Արխիվացված 10 Փետրվար 2017 Wayback Machine, Huffington Post, "Despite the international community's condemnation of Saudi Arabia's bombing of civilian areas in Yemen, ... "
  17. ↑ Mazzetti, Mark; Kirkpatrick, David D. (25 March 2015). «Saudi Arabia Begins Air Assault in Yemen». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
    Felicia Schwartz, Hakim Almasmari and Asa Fitch (26 March 2015). «Saudi Arabia Launches Military Operations in Yemen». The Wall Street Journal. Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2020-ին. Վերցված է 12 March 2017-ին.
  18. ↑ Raghavan, Sudarsan (27 March 2019). «Airstrike by Saudi-led coalition said to hit near Yemeni hospital, killing 8, including 5 children». The Washington Post. Վերցված է 31 March 2019-ին.
  19. ↑ Almosawa, Shuaib (16 March 2022). «As U.S. Focuses on Ukraine, Yemen Starves». The Intercept (անգլերեն). Վերցված է 1 April 2022-ին.
  20. ↑ «Biden Doubles Down on a Failed Yemen Policy». Human Rights Watch (անգլերեն). 15 February 2022. Վերցված է 1 April 2022-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 21,7 Lackner, Helen (2022-07-15). Yemen: Poverty and Conflict. London: Routledge. doi:10.4324/9780429059315. ISBN 978-0-429-05931-5.
  22. ↑ 22,0 22,1 Day, Stephen W.; Brehony, Noel, eds. (2020). Global, Regional, and Local Dynamics in the Yemen Crisis (անգլերեն). doi:10.1007/978-3-030-35578-4. ISBN 978-3-030-35577-7. S2CID 229157920.
  23. ↑ Barak A. Salmoni; Bryce Loidolt; Madeleine Wells (28 Apr 2010). Regime and Periphery in Northern Yemen: The Huthi Phenomenon. Rand Corporation. էջ 72. ISBN 9780833049742.
  24. ↑ Farhad Daftary (2 Dec 2013). A History of Shi'i Islam (revised ed.). I.B.Tauris. ISBN 9780857735249. «Since 1962, republicans in Yaman have continuously used al-Shawkani's teachings and works to undermine the past doctrines of the Zaydi imamate and Zaydi Shi'ism itself. The modern Yamani state has indeed pursued an anti-Zaydi policy in the guise of Islamic reform, drawing extensively on al-Shawkani's teachings.»
  25. ↑ «Yemeni forces kill rebel cleric». BBC News. 10 September 2004. Արխիվացված օրիգինալից 21 November 2006-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  26. ↑ «Yemen: The conflict in Saada Governorate – analysis». IRIN. 24 July 2008. Վերցված է 29 November 2014-ին.
  27. ↑ Streuly, Dick (2015-02-12). «5 Things to Know About the Houthis of Yemen». WSJ. Վերցված է 2018-07-04-ին.
  28. ↑ «Debunking Media Myths About the Houthis in War-Torn Yemen · Global Voices». GlobalVoices.org. 1 April 2015. Վերցված է 1 January 2018-ին.
  29. ↑ Riedel, Bruce (2017-12-18). «Who are the Houthis, and why are we at war with them?». Brookings Institution. Վերցված է 2018-06-12-ին.
  30. ↑ «Yemen tells Shi'ite rebels to disband or face war». San Diego Union-Tribune. 29 January 2007. Արխիվացված օրիգինալից 8 June 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  31. ↑ «Yemen's government, Shiite rebels negotiate end to 3-year conflict». The Seattle Times. 17 June 2007. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  32. ↑ «Saudi-Houthi border fighting ends». Al Jazeera. 27 January 2010. Արխիվացված օրիգինալից 12 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  33. ↑ Taylor, Adam (22 January 2015). «Who are the Houthis, the group that just toppled Yemen's government?». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 27 March 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  34. ↑ Hatem, Mohammed (14 February 2012). «Yemen's Houthi Rebels Vow to Boycott Presidential Elections». Bloomberg L.P. Արխիվացված է օրիգինալից 25 May 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  35. ↑ «Yemen's president compares protests to 'influenza'». CNN. 21 February 2011. Արխիվացված օրիգինալից 22 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  36. ↑ Jubran, Jamal (5 December 2011). «Post-Saleh Yemen: A Brewing Battle between Houthis and Salafis». Al-Akhbar. Արխիվացված է օրիգինալից 14 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 «CABINET AND HADI RESIGN». Yemen Times. 22 January 2015. Արխիվացված օրիգինալից 21 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  38. ↑ Al-Hassani, Mohammed (23 January 2014). «HOUTHIS THROW A WRENCH IN NDC FINAL DOCUMENT». Yemen Times. Արխիվացված օրիգինալից 21 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  39. ↑ Al-Moshki, Ali Ibrahim (4 September 2014). «The Houthis: From a Local Group to a National Power». Yemen Times. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  40. ↑ Al-Batati, Saeed (September 2014). «Yemenis are shocked by Houthis' quick capture of Sana'a». Middle East Eye. Արխիվացված օրիգինալից 4 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  41. ↑ «Houthis sign deal with Sanaa to end Yemen crisis». Al Arabiya. 21 September 2014. Արխիվացված օրիգինալից 11 February 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  42. ↑ Ghobari, Mohammed (21 September 2014). «Houthi rebels sign deal with Yemen parties to form new government». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 11 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  43. ↑ «Held hostage». The Economist. 24 January 2015. Արխիվացված օրիգինալից 11 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  44. ↑ Mona El-naggar (25 January 2015). «Shifting Alliances Play Out Behind Closed Doors in Yemen». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 11 February 2015-ին. Վերցված է 15 February 2015-ին.
  45. ↑ «Yemen's Houthis dissolve parliament, assume power: televised statement». Reuters. 6 February 2015. Արխիվացված օրիգինալից 8 February 2015-ին. Վերցված է 9 February 2015-ին.
  46. ↑ «Ex-Yemen leader asks President Hadi to go into exile». Al Jazeera. 10 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 13 March 2015-ին. Վերցված է 11 March 2015-ին.
  47. ↑ «Yemen's Hadi flees house arrest, plans to withdraw resignation». CNN. 21 February 2015. Արխիվացված օրիգինալից 21 February 2015-ին. Վերցված է 21 February 2015-ին.
  48. ↑ «Yemen's ousted president Hadi calls for Houthis to quit capital». The Star. 22 February 2015. Արխիվացված օրիգինալից 21 February 2015-ին. Վերցված է 21 February 2015-ին.
  49. ↑ «Yemen's Hadi says Houthis' decisions unconstitutional». Al Jazeera. 21 February 2015. Արխիվացված օրիգինալից 22 February 2015-ին. Վերցված է 21 February 2015-ին.
  50. ↑ «Yemen anti-Hadi officer 'escapes assassination'». Arab Today. 20 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 31 March 2015-ին.
  51. ↑ Hendawi, Hamza (19 March 2015). «Warplanes Bomb Presidential Palace In Yemen's Aden». The Huffington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 20 March 2015-ին. Վերցված է 31 March 2015-ին.
  52. ↑ Al-Karimi, Khalid (23 March 2015). «SOUTHERNERS PREPARE FOR HOUTHI INVASION». Yemen Times. Արխիվացված օրիգինալից 25 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  53. ↑ «Beleaguered Hadi says Aden Yemen 'capital'». Business Insider. 7 March 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 27 April 2019-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  54. ↑ Tejas, Aditya (25 March 2015). «Yemeni President Abed Rabbo Mansour Hadi Flees Aden as Houthis Advance». Արխիվացված օրիգինալից 3 March 2016-ին.
  55. ↑ «Yemen mosque bombings 'could only be done by the enemies of life' – president». the Guardian. 21 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 5 July 2016-ին.
  56. ↑ «Yemeni president demands Houthis quit Sanaa; U.S. evacuates remaining forces». Reuters. 22 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 25 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  57. ↑ «Yemen's President Hadi declares new 'temporary capital'». Deutsche Welle. 21 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 23 March 2015-ին. Վերցված է 21 March 2015-ին.
  58. ↑ Al-Homaid, Fareed (23 March 2015). «HOUTHIS APPOINT NEW DEFENSE MINISTER». The Yemen Times. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 31 March 2015-ին.
  59. ↑ «Rebel Fighters Advance Into Yemen's Third-Largest City». Bloomberg L.P. 22 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 31 March 2015-ին.
  60. ↑ Watkins, Ali; Grim, Ryan; Ahmed, Akbar Shahid (2015-04-20). «Iran Warned Houthis Against Yemen Takeover». Huffington Post. Արխիվացված օրիգինալից 6 November 2017-ին. Վերցված է 2017-11-06-ին.
  61. ↑ Davidson, Christopher (2016-10-06). Shadow Wars: The Secret Struggle for the Middle East. Oneworld Publications. ISBN 9781786070029. Արխիվացված օրիգինալից 7 November 2017-ին.
  62. ↑ «Iranian support seen crucial for Yemen's Houthis». Reuters. 15 December 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2 February 2015-ին. Վերցված է 19 February 2015-ին.
  63. ↑ «Iran's Khamenei backs Yemen's Houthi movement, calls for dialogue». Reuters. 13 August 2019. Վերցված է 21 September 2019-ին.
  64. ↑ «Yemen crisis: Kerry warns Iran over Houthi rebel 'support'». BBC News. 9 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 10 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  65. ↑ 65,0 65,1 Jones, Seth G.; Thompson, Jared; Ngo, Danielle; Bermudez, Joseph S. Jr.; McSorley, Brian (21 December 2021). «The Iranian and Houthi War against Saudi Arabia». Center for Strategic & International Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 29 March 2023-ին.
  66. ↑ O Falk, Thomas (8 March 2022). «The limits of Iran's influence on Yemen's Houthi rebels». Al Jazeera. Արխիվացված օրիգինալից 1 May 2022-ին.
  67. ↑ Juneau, Thomas (2016-05-01). «Iran's policy towards the Houthis in Yemen: A limited return on a modest investment». International Affairs. 92 (3): 647–663. doi:10.1111/1468-2346.12599.
  68. ↑ «Yemen crisis: Why is there a war?». BBC News. 21 March 2019. «Yemen's neighbour Saudi Arabia was alarmed by the prospect of the Houthis taking control of Yemen, fearing it would become a satellite of Saudi Arabia's rival, Iran.»
  69. ↑ McKernan, Bethan (21 November 2018). «Who are the Houthis and why are they fighting the Saudi coalition in Yemen?». The Guardian – via www.theguardian.com. «Hezbollah and Iran have increased their provision of guns, missiles, military training and funds for the Houthi war effort since 2014, happy to see their Saudi enemies expend soldiers and money on the Yemeni stalemate»
  70. ↑ خامنهای خطاب به رهبران حوثی: در برابر عربستان و امارات بایستید (պարսկերեն). Euronews. 14 August 2019. Վերցված է 21 September 2019-ին.
  71. ↑ Aldemagni, Eleonora (22 March 2023). «Houthis and Iran: A War Time Alliance». Italian Institute for International Political Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 22 March 2023-ին.
  72. ↑ O Falk, Thomas (8 March 2022). «The limits of Iran's influence on Yemen's Houthi rebels». Al Jazeera. Արխիվացված օրիգինալից 1 May 2022-ին. «"Unlike some allied militia in Iraq and Syria, the Houthis have never been an Iranian proxy. They have their own unique history, grievances and agenda," said Zunes. ... "The vast majority of their weapons have been captured or purchased on the black market and are not of Iranian origin," Zunes said.»
  73. ↑ سردار شعبانی: حوثیها به خواست ما دو نفتکش سعودی را زدند (պարսկերեն). Deutschewelle. 8 August 2018. Վերցված է 21 September 2019-ին.
  74. ↑ اشاره یک فرمانده سپاه پاسداران به هدایت نیروهای شورشی یمن علیه عربستان؛ گفتیم و نفتکش را زدند (պարսկերեն). VOA. 13 August 2019. Վերցված է 21 September 2019-ին.
  75. ↑ 75,0 75,1 «Eritrea denies channeling Iranian support to Houthis». The Journal of Turkish Weekly. 1 April 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 3 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  76. ↑ «Houthi rise in Yemen raises alarm in Horn of Africa». World Bulletin. 12 January 2015. Արխիվացված օրիգինալից 20 January 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  77. ↑ «North Korea is hiding nukes and selling weapons, alleges confidential UN report». CNN. 5 February 2019. Վերցված է 5 February 2019-ին. «The summary also accuses North Korea of violating a UN arms embargo and supplying small arms, light weapons and other military equipment to Libya, Sudan, and Houthi rebels in Yemen, through foreign intermediaries.»
  78. ↑ «North Korea has not stopped nuclear, missile program: confidential U.N. report». Reuters. 3 August 2018. Արխիվացված օրիգինալից 6 December 2018-ին. Վերցված է 6 December 2018-ին. «The U.N report said North Korea is cooperating militarily with Syria and has been trying to sell weapons to Yemen's Houthis.»
  79. ↑ Whitlock, Craig (17 March 2015). «Pentagon loses track of $500 million in weapons, equipment given to Yemen». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 9 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  80. ↑ Wong, Kristina (6 August 2013). «Al Qaeda on rise despite U.S. support to Yemen». The Washington Times. Արխիվացված օրիգինալից 17 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  81. ↑ «Yemen's horror exposes the deadly hypocrisy of arms exporters like the UK and the USA». www.amnesty.org. 26 August 2016. Վերցված է 2017-12-09-ին.
  82. ↑ «Exclusive: Saudi suspends aid to Yemen after Houthi takeover – sources». Reuters. 12 December 2014. Արխիվացված օրիգինալից 16 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  83. ↑ «Yemen: US-made bomb used in deadly air strike on civilians», Amnesty International, Վերցված է 25 September 2019-ին
  84. ↑ «Review of the Department of State's Role in Arms Transfers to the Kingdom of Saudi Arabia and the United Arab Emirates» (PDF). Office of Inspector General. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 11 August 2020-ին. Վերցված է 11 August 2020-ին.
  85. ↑ Almasmari, Hakim (24 March 2015). «Yemen's Houthi Militants Extend Push Southward». The Wall Street Journal. Արխիվացված օրիգինալից 24 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 «Arab League to discuss Yemen intervention plea on Thursday». Reuters. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 25 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  87. ↑ «Saudi and Arab allies bomb Houthi positions in Yemen». Al Jazeera. 26 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  88. ↑ «Phiến quân Shiite tấn công, tổng thống Yemen bỏ chạy» [Shiite rebels attacked, President of Yemen fled]. Nguoi Viet Daily News (վիետնամերեն). 25 March 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2 April 2015-ին.
  89. ↑ «Saudi warplanes bomb Houthi positions in Yemen». Al Arabiya. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  90. ↑ Shaheen, Kareem; Kamali Dehghan, Saeed (26 March 2015). «Gulf states consider Yemen ground offensive to halt Houthi rebel advance». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 27 March 2015-ին.
  91. ↑ «Saudis launch air campaign to defend Yemen government». Al Jazeera. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 1 April 2015-ին.
  92. ↑ «Saudi warplanes bomb Houthi positions in Yemen». Al Arabiya. 25 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 25 March 2015-ին.
  93. ↑ «Crisis in Arabian Peninsula: Pakistan unlikely to budge on Yemen». 23 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 24 April 2015-ին. Վերցված է 23 April 2015-ին.
  94. ↑ Mukhashaf, Mohammed (10 April 2015). «Pakistan declines Saudi call for armed support in Yemen fight». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 11 April 2015-ին. Վերցված է 10 April 2015-ին.
  95. ↑ «Saudi-led coalition launches air strikes throughout Yemen: residents». Reuters. 23 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 23 April 2015-ին. Վերցված է 23 April 2015-ին.
  96. ↑ Browning, Noah (22 April 2015). «Saudis end air campaign in Yemen, seek political solution». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 22 April 2015-ին. Վերցված է 21 April 2015-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 «The Arab coalition is making progress against extremists in Yemen». The Washington Post. 12 September 2018.
  98. ↑ «AP Investigation: US allies, al-Qaida battle rebels in Yemen». The Associated Press. 7 August 2018.
  99. ↑ «UAE responds to AP report on deals with al-Qaida in Yemen». Associated Press. 13 August 2018.
  100. ↑ «Pentagon denies reports of U.S. allies bribing, recruiting al Qaeda fighters in Yemen». Washington Times. Վերցված է 29 August 2018-ին.
  101. ↑ 101,0 101,1 Trew, Bel (15 August 2018). «Inside the UAE's war on al-Qaeda in Yemen». The Independent. Արխիվացված օրիգինալից 7 May 2022-ին.
  102. ↑ «Alleged breaches of international law by Saudi forces in Yemen exceed 500». The Guardian. 13 July 2020. Վերցված է 13 July 2020-ին.
  103. ↑ Gould, Joe (2019-05-03). «Senate fails to override Trump veto on Yemen military assistance». Defense News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019-05-07-ին.
  104. ↑ Strobel, Warren P. (27 January 2021). «Biden Re-Examining U.S. Arms Sales to Saudi Arabia, U.A.E.». The Wall Street Journal. Վերցված է 4 February 2021-ին.
  105. ↑ «Biden announces end to US support for Saudi-led offensive in Yemen». The Guardian. 4 February 2021. Վերցված է 6 February 2021-ին.
  106. ↑ Emmons, Alex (7 April 2021). «MONTHS AFTER BIDEN PROMISED TO END SUPPORT FOR YEMEN WAR, CONGRESS STILL HAS NO DETAILS». Intercept. Վերցված է 8 April 2021-ին.
  107. ↑ Gould, Joe (2019-03-14). «Senate passes resolution to end US support of Saudi Arabia in Yemen, 54–46». Defense News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019-05-07-ին.
  108. ↑ Knickmeyer, Ellen (5 February 2021). «Biden ending US support for Saudi-led offensive in Yemen». Associated Press. Վերցված է 13 February 2021-ին.
  109. ↑ «Biden administration proceeding with $23 billion weapon sales to UAE». Reuters. 2021-04-13. Վերցված է 2021-07-12-ին.
  110. ↑ Ayesh, Mohammad (4 August 2020). «Arabic press review: Secret documents reveal Saudi policies in Yemen since 2011». Middle East Eye (անգլերեն). Վերցված է 2023-05-18-ին.
  111. ↑ «Arab summit agrees on unified military force for crises». Reuters. 29 March 2015. Վերցված է 2018-03-02-ին.
  112. ↑ «Arab summit agrees on unified military force for crises». Reuters. 29 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 22 October 2015-ին.
  113. ↑ «U.S. government's refusal to discuss drone attacks comes under fire». The Washington Post. 24 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 8 May 2015-ին. Վերցված է 7 May 2015-ին.
  114. ↑ «Al-Qaida in Yemen says US drone killed man who claimed Charlie Hebdo attack». The Guardian. 7 May 2015. Արխիվացված օրիգինալից 18 May 2015-ին. Վերցված է 7 May 2015-ին.
  115. ↑ Millis, Joe (7 May 2015). «US drone strike in Yemen 'kills al Qaeda man behind Paris Charlie Hebdo and Jewish shop attacks'». International Business Times. Արխիվացված օրիգինալից 9 May 2015-ին. Վերցված է 7 May 2015-ին.
    Shane, Scott (14 April 2015). «U.S. Drone Kills a Top Figure in Al Qaeda's Yemen Branch». The New York Times. The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 19 May 2015-ին. Վերցված է 7 May 2015-ին.
  116. ↑ «Charts on US Strikes in Yemen». The Long War Journal. 2017-01-29. Արխիվացված օրիգինալից 6 July 2017-ին. Վերցված է 2017-07-14-ին.
  117. ↑ «Death by Drone». Open Society Foundations. Արխիվացված է օրիգինալից 18 April 2015-ին. Վերցված է 2018-05-20-ին.
  118. ↑ Akbar Shahid Ahmed (10 August 2016). «Obama Could End the Slaughter in Yemen Within Hours». HuffPost. Վերցված է 8 October 2016-ին.
  119. ↑ Rosen, James (7 April 2015). «U.S. stepping up weapons shipments to aid Saudi air campaign over Yemen». McClatchy DC. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-04-07-ին. Վերցված է 7 April 2015-ին.
  120. ↑ Graham-Harrison, Emma (15 January 2016). «British and US military 'in command room' for Saudi strikes on Yemen». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 16 January 2016-ին.
  121. ↑ Hawkins, Vickie (19 January 2016). «Bombing hospitals and schools cannot become the new normal». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 20 January 2016-ին.
  122. ↑ «House of Commons debate, Tuesday 12 January 2016». publications.parliament.uk (Daily Hansard – Debate, Column 681). 12 January 2016. Արխիվացված օրիգինալից 21 January 2016-ին.
  123. ↑ «ISIS Global Intelligence Summary March 1 – May 7» (PDF). Institute for the Study of War. 10 May 2015. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 18 May 2015-ին. Վերցված է 6 October 2015-ին.
  124. ↑ «Yemen crisis: Islamic State claims Sanaa mosque attacks». BBC. 21 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 28 September 2015-ին. Վերցված է 6 October 2015-ին.
  125. ↑ «Seven killed in Islamic State suicide bombing in Yemeni capital». Reuters. 6 October 2015. Արխիվացված օրիգինալից 6 October 2015-ին. Վերցված է 6 October 2015-ին.
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 «Islamic State claims suicide attacks on Yemeni government, Gulf troops». Reuters. 6 October 2015. Արխիվացված օրիգինալից 6 October 2015-ին. Վերցված է 6 October 2015-ին.
  127. ↑ Tim Lister (8 April 2015). «The war in Yemen is getting worse – and a civilian catastrophe is looming». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 9 April 2015-ին. Վերցված է 8 April 2015-ին.
    Maria abi-habib (6 April 2015). «Humanitarian Crisis Deepens in Embattled Yemen City». The Wall Street Journal. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2015-ին. Վերցված է 8 April 2015-ին.
  128. ↑ Melvin, Don. «UNICEF: Shipment of medical supplies, other aid reaches Yemen's capital». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 10 April 2015-ին.
  129. ↑ «Medical aid boat docks in Yemen's Aden». Business Insider. 8 April 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 10 March 2016-ին. Վերցված է 10 April 2015-ին.
  130. ↑ «Fighting, airstrikes hit across Yemen as Saudi Arabia pledges aid». Fox News. 19 April 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 19 April 2015-ին. Վերցված է 19 April 2015-ին.
  131. ↑ «Yemeni People Suffer as the World Turns its Back». fanack.com. Արխիվացված օրիգինալից 27 October 2016-ին. Վերցված է 27 July 2015-ին.
  132. ↑ «Yemen conflict: Aid effort begins as truce takes hold». BBC News. 13 May 2015. Արխիվացված օրիգինալից 15 May 2015-ին. Վերցված է 13 May 2015-ին.
  133. ↑ «Cyclone Chapala a Rare, Destructive Landfall in Yemen». The Weather Channel. 29 October 2015. Արխիվացված օրիգինալից 17 November 2015-ին. Վերցված է 18 November 2015-ին.
  134. ↑ «YEMEN HOSPITALS ON THE BRINK OF CLOSURE AS HEALTH SYSTEM COLLAPSES LEAVING 8 MILLION CHILDREN WITHOUT ACCESS TO HEALTHCARE». Save the Children. 19 December 2016. Արխիվացված օրիգինալից 31 December 2016-ին. Վերցված է 30 December 2016-ին.
  135. ↑ Sharp, Jeremy M. (21 March 2017). «Yemen: Civil War and Regional Intervention» (PDF). Congressional Research Service – via www.forumarmstrade.org.
  136. ↑ «Yemen cholera epidemic reaches 'devastating proportions' as deaths mount». ABC News Australia. 11 June 2017. Արխիվացված օրիգինալից 13 June 2017-ին. Վերցված է 13 June 2017-ին.
  137. ↑ «Cholera death toll in Yemen doubles in two weeks». Al Jazeera. 13 June 2017. Արխիվացված օրիգինալից 13 June 2017-ին. Վերցված է 13 June 2017-ին.
  138. ↑ «Statement from UNICEF Executive Director Anthony Lake and WHO Director-General Margaret Chan on the cholera outbreak in Yemen as suspected cases exceed 200,000». UNICEF. 24 June 2017. Արխիվացված օրիգինալից 2 July 2017-ին. Վերցված է 25 June 2017-ին.
  139. ↑ Kennedy, Jonathan; Harmer, Andrew; McCoy, David (October 2017). «The political determinants of the cholera outbreak in Yemen». The Lancet Global Health. 5 (10): e970–e971. doi:10.1016/S2214-109X(17)30332-7. PMID 28826973.
  140. ↑ Red Cross pulls 71 foreign staff out of Yemen over security risks. (7 June 2018). Al Jazeera News Houthis. Retrieved 7 June 2018.
  141. ↑ «Closure of Yemen's main airport puts millions of people at risk». International Rescue Committee (IRC). 2016-08-15. Վերցված է 2019-03-02-ին.
  142. ↑ «Statement by the humanitarian community on the blockade in Yemen». International Rescue Committee (IRC). 2017-11-16. Վերցված է 2019-03-03-ին.
  143. ↑ «Prolonged conflict would make Yemen the poorest country in the world, UNDP study says». UNDP. 26 September 2019. Վերցված է 11 October 2019-ին.
  144. ↑ «Yemen: War and exclusion leave millions of people with disabilities in the lurch». Amnesty International. 3 December 2019. Վերցված է 3 December 2019-ին.
  145. ↑ «Aid to Houthi-controlled Yemen to be reduced over diversion risks – sources». TODAYonline. Արխիվացված է օրիգինալից 20 October 2021-ին. Վերցված է 2020-02-06-ին.
  146. ↑ «For Yemenis on the brink, aid funding gap spells disaster». UNHCR. Վերցված է 2 June 2020-ին.
  147. ↑ «"Hell on Earth": Yemeni Children Starve to Death as U.S.-Backed Saudi Blockade Devastates Nation». Democracy Now!. 12 March 2021. Վերցված է 16 March 2021-ին.
  148. ↑ «Yemen: Aden Detainees Face Dire Covid-19 Risk». Human Rights Watch. 2 July 2020. Վերցված է 2 July 2020-ին.
  149. ↑ «As Conflict, Humanitarian Crisis Grows, Yemen 'Speeding towards Massive Famine', Under-Secretary-General Warns, in Briefing to Security Council – Yemen». ReliefWeb. 16 March 2021.
  150. ↑ «At least 400,000 Yemeni children under 5 could die of starvation this year – UN agencies». Reuters. 12 February 2021.
  151. ↑ «Human Rights Watch: Saudi-Led Coalition Bombing Yemen with Banned U.S.-Made Cluster Munitions». Democracy Now!. Արխիվացված օրիգինալից 8 May 2015-ին.
  152. ↑ Kasinof, Laura (4 May 2015). «How Yemen's Civil Conflict Turned Into a Regional Proxy War». The Nation. Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2015-ին.
  153. ↑ «US Assistance to Saudi-Led Coalition Risks Complicity in War Crimes». Human Rights Watch. 7 April 2022.
  154. ↑ Waal, Alex de (7 March 2019). «Monuments to Famine». London Review of Books. 41 (5).
  155. ↑ «UN experts: Possible war crimes by all parties in Yemen». Associated Press. Վերցված է 29 August 2018-ին.
  156. ↑ «Britain, US asked to investigate UAE 'war crimes' in Yemen». Business Recorder (ամերիկյան անգլերեն). Reuters. 2020-02-12. Վերցված է 2020-02-12-ին.
  157. ↑ «Human rights group accuses Saudi forces in Yemen of abuses». Associated Press. 25 March 2020. Վերցված է 25 March 2020-ին.
  158. ↑ «Human Rights Group Accuses Saudi Forces in Yemen of Abuses». The New York Times. Վերցված է 25 March 2020-ին.
  159. ↑ «Yemenis Are Being Disappeared, Tortured, Then Killed in Unofficial Prisons». VICE. 30 June 2020. Վերցված է 30 June 2020-ին.
  160. ↑ «Evidence of potential war crime by Saudi coalition». Sky News. Վերցված է 28 September 2020-ին.
  161. ↑ «UN: Two-thirds of child soldiers in Yemen fight for Houthi rebels». 28 August 2018.
  162. ↑ «Saudi Arabia recruited Darfur children to fight in Yemen: NYT | Saudi Arabia News | Al Jazeera». Արխիվացված օրիգինալից 1 January 2019-ին.
  163. ↑ «Child soldiers from Darfur fighting at front line of war in Yemen, returned soldiers say | The Independent». Independent.co.uk. 29 December 2018. Արխիվացված օրիգինալից 30 December 2018-ին.
  164. ↑ 164,0 164,1 «Exclusive: Yemeni child soldiers recruited by Saudi-UAE coalition | Saudi Arabia News | Al Jazeera». Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2019-ին.
  165. ↑ Kirkpatrick, David D. (28 December 2018). «On the Front Line of the Saudi War in Yemen: Child Soldiers From Darfur – The New York Times». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 1 January 2019-ին.
  166. ↑ «'Serious' questions over SAS involvement in Yemen war | UK news | The Guardian». TheGuardian.com. 27 March 2019. Արխիվացված օրիգինալից 28 March 2019-ին.
  167. ↑ «Hundreds of Houthi rebel child soldiers dead in Yemen war - UN». BBC News. 30 January 2022.
  168. ↑ «UN: 5 staff members kidnapped in Yemen last year released». Al Jazeera. Al Jazeera and News Agencies. 11 August 2023. Վերցված է 21 December 2023-ին.
  169. ↑ «Armed men kidnap five UN staff in southern Yemen». Al Jazeera. AL Jazeera and News Agencies. 13 February 2022. Վերցված է 13 February 2022-ին.
  170. ↑ 170,0 170,1 «UN humanitarian office puts Yemen war dead at 233,000, mostly from 'indirect causes'». UN News. 1 December 2020.
  171. ↑ «UN warns of catastrophic Yemen death toll». Tehran Times (անգլերեն). 2021-11-24. Վերցված է 2021-11-24-ին.
  172. ↑ «Human trafficking a growing concern in Yemen: Minister». Public Radio International. Արխիվացված օրիգինալից 15 April 2017-ին. Վերցված է 2017-04-13-ին.
  173. ↑ «Desperate Somalis turn to prostitution in Yemen». Reuters. 2017-02-10. Արխիվացված օրիգինալից 26 February 2017-ին. Վերցված է 2017-04-13-ին.
  174. ↑ «Women and girls continue to pay a heavy price in Yemen as the conflict slips further from global view». United Nations Population Fund. 15 March 2022. Վերցված է 18 August 2022-ին.
  175. ↑ Walsh, Declan (November 2018). «Yemen Girl Who Turned World's Eyes to Famine Is Dead». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2018-11-02-ին. Վերցված է 1 November 2018-ին.
  176. ↑ «Yemen (Special Case)». U.S. Department of State. Վերցված է 2017-04-13-ին.
  177. ↑ «The UN just condemned Saudi Arabia as child killers». The Independent. 2017-10-06. Արխիվացված օրիգինալից 7 October 2017-ին. Վերցված է 2017-10-07-ին.
  178. ↑ «UN: Return Saudi-led Coalition to 'List of Shame'». Human Rights Watch. 2016-06-08. Արխիվացված օրիգինալից 12 October 2017-ին. Վերցված է 2017-10-07-ին.
  179. ↑ «Saudi-led coalition forces in Yemen taken off UN rights blacklist». The Guardian. 16 June 2020. Վերցված է 16 June 2020-ին.
  180. ↑ Sengupta, Somini (2016-06-06). «Saudis Pressure U.N. to Remove Them From List of Children's Rights Violators». The New York Times. ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 7 October 2017-ին. Վերցված է 2017-10-07-ին.
  181. ↑ Walsh, Declan (22 May 2019). «Saudi Warplanes, Most Made in America, Still Bomb Civilians in Yemen». The New York times. Արխիվացված օրիգինալից 2019-05-23-ին. Վերցված է 22 May 2019-ին.
  182. ↑ «100 Russian mercenaries fighting for Haftar's forces on Tripoli frontlines». Libyan Express (բրիտանական անգլերեն). 2019-09-25. Վերցված է 2019-09-26-ին.
  183. ↑ «Save the Children warns of cholera spike in Yemen's north – 660 NEWS». www.660citynews.com. Վերցված է 2019-10-09-ին.
  184. ↑ «Yemen: Faces of the world's forgotten war». Sky News.
  185. ↑ «Yemen could be 'worst famine in 100 years'». BBC. 15 October 2018. Վերցված է 15 October 2018-ին.
  186. ↑ «YEMEN WAR: NO END IN SIGHT». www.amnesty.org. 25 September 2015.
  187. ↑ Karasz, Palko (21 November 2018). «85,000 Children in Yemen May Have Died of Starvation». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2018-11-21-ին.
  188. ↑ «2,036,960 Suspected cholera cases in Yemen». YemenOnline. Վերցված է 2019-10-15-ին.
  189. ↑ «Hundreds dead as Yemen flu outbreak spreads». www.scidev.net. Վերցված է 2020-01-15-ին.
  190. ↑ Koum Besson, Emilie S; Norris, Andy; Bin Ghouth, Abdulla S; Freemantle, Terri; Alhaffar, Mervat; Vazquez, Yolanda; Reeve, Chris; Curran, Patrick J; Checchi, Francesco (2021). «Excess mortality during the COVID-19 pandemic: a geospatial and statistical analysis in Aden governorate, Yemen». BMJ Global Health. 6 (3): e004564. doi:10.1136/bmjgh-2020-004564. ISSN 2059-7908. medRxiv 10.1101/2020.10.27.20216366. PMC 7992372. PMID 33758012. S2CID 226216588.
  191. ↑ Baaees, Manal (5 July 2021). «Community-based surveillance in internally displaced people's camps and urban settings during a complex emergency in Yemen in 2020». Conflict and Health. 15 (1): 54. doi:10.1186/s13031-021-00394-1. PMC 8256204. PMID 34225760.
  192. ↑ Al-Waleedi, Ali (29 October 2020). «The first 2 months of the SARS-CoV-2 epidemic in Yemen: Analysis of the surveillance data». PLOS ONE. 15 (10): e0241260. Bibcode:2020PLoSO..1541260A. doi:10.1371/journal.pone.0241260. PMC 7595428. PMID 33119720.
  193. ↑ 193,0 193,1 United States Department of State. "2019 Report on International Religious Freedom: Yemen".
  194. ↑ A 5 March 2020 report on the destruction of the Jewish Cemetery at Aden. See «Killing Jewish Dead...By Dr Cohan». Begin-Sadat Peace Center. 5 March 2020. Վերցված է 6 July 2020-ին.. On 28 April 2020 Yemenite Minister Moammer al-Iryani remarked the fate of the last 50 Jews in Yemen is unknown. See «Yemen minister says fate of country's last 50 Jews unknown». The Times of Israel. Վերցված է 23 June 2020-ին..A 2020 World Population Review with a Census of Jewish population by country has no listing of any Jews in Yemen.See «Jewish Population by country». worldpopulationreview.com accessed 23 June 2020. Արխիվացված է օրիգինալից 28 May 2020-ին. Վերցված է 23 June 2020-ին.]
  195. ↑ «Baltimore Jewish Life | Report: Houthis Arrest Yemen's Last Remaining Jews In A Bid To Ethnically Cleanse The Country». www.baltimorejewishlife.com. Վերցված է 25 February 2021-ին.
  196. ↑ «Monareliefye.org delivering food aid baskets to Jewish community's members in Sana'a». monarelief (անգլերեն). Վերցված է 2020-07-25-ին.
  197. ↑ «Houthis (Arianize) Arabianize Jewish property in Yemen and force Jews to flee». jtf.org. Վերցված է 25 February 2021-ին.
  198. ↑ «Houthis Expel the Last of Yemeni Jews». Asharq AL-awsat.
  199. ↑ 199,0 199,1 Moheyddeen, Khalid (2016-10-07). «Education in Yemen Struggles after More than a Year of Conflict». Voices and Views: Middle East and North Africa. Արխիվացված օրիգինալից 15 April 2017-ին. Վերցված է 2017-04-13-ին.
  200. ↑ Ahmed, Sabri Thabit Saleh; Qasem, Bushra Thabit Ahmed (2019-12-12). «Problems of Teaching and Learning English as a Foreign Language in South Yemen: A Case Study of Lahj Governorate». eLS Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. 2 (4): 485–492. doi:10.34050/els-jish.v2i4.7458. ISSN 2621-0835. S2CID 213974146.
  201. ↑ «Yemen». Human Rights Watch. Արխիվացված օրիգինալից 23 April 2017-ին. Վերցված է 2017-04-24-ին.
  202. ↑ "Yemen army removes 300,000 Houthi landmines in liberated areas" 24 April 2018. Arab News. Retrieved 15 June 2018.
  203. ↑ Walsh, Declan; Schmitt, Eric (2018-12-25). «Arms Sales to Saudis Leave American Fingerprints on Yemen's Carnage». The New York Times. ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2018-12-26-ին. Վերցված է 2019-03-17-ին.
  204. ↑ «Bombing Businesses». Human Rights Watch. 2016-07-10. Արխիվացված օրիգինալից 19 May 2017-ին. Վերցված է 2017-04-24-ին.
  205. ↑ Shaw, D. John (2007), «World Food Crisis», World Food Security, London: Palgrave Macmillan UK, էջեր 115–120, doi:10.1057/9780230589780_10, ISBN 978-1-349-36333-9, Վերցված է 2023-05-18-ին
  206. ↑ Richardson, Paul (2 April 2015). «Yemeni Rebels Strengthen Positions at Entrance to Red Sea». Bloomberg L.P. Արխիվացված օրիգինալից 3 April 2015-ին. Վերցված է 2 April 2015-ին.
  207. ↑ Richardson, Paul (30 March 2015). «Djibouti Backs Military Intervention in Yemen, La Nation Reports». Bloomberg L.P. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  208. ↑ Elbagir, Nima (9 April 2015). «'A window into hell:' Desperate Yemenis flee Saudi airstrikes by boat». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 9 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  209. ↑ Guled, Abdi (31 March 2015). «Fleeing violence at home, dozens of Yemeni refugees arrive in Somalia». U.S. News & World Report. Արխիվացված օրիգինալից 10 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  210. ↑ Speri, Alice (2 April 2015). «Yemen's Conflict is Getting So Bad that Some Yemenis Are Fleeing to Somalia». VICE News. Արխիվացված օրիգինալից 6 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  211. ↑ «Oman receives 2,695 Yemen refugees in two weeks». Zawya. Reuters. 16 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 19 April 2015-ին. Վերցված է 18 April 2015-ին.
  212. ↑ Purnama Putra, Erik (9 April 2015). «Alqaeda Yaman Bantu Selamatkan WNI». Republika News. Event occurs at 21:24. Արխիվացված օրիգինալից 12 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  213. ↑ «Yemeni Refugees Still Stuck on Wrong Side of the Water – Inter Press Service». 6 September 2016. Արխիվացված օրիգինալից 13 March 2017-ին. Վերցված է 30 January 2017-ին.
  214. ↑ «Almost 100,000 flee Yemen in four months since fighting started». United Nations High Commissioner for Refugees. Արխիվացված օրիգինալից 14 March 2017-ին. Վերցված է 30 January 2017-ին.
  215. ↑ Murphy, Brian (22 June 2018). «How hundreds of Yemenis fleeing the world's worst humanitarian crisis ended up on a resort island in South Korea». The Washington Post. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  216. ↑ «South Koreans outraged as 500 Yemeni refugees flee to island». Financial Times. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  217. ↑ «Yemeni refugees' fate tested on Jeju Island». Korea Times. 17 June 2018. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  218. ↑ «South Korea to tighten laws amid influx of Yemeni asylum-seekers to resort island of Jeju». Straits Times. 29 June 2018. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  219. ↑ «Justice Ministry proposes reinforcement measures to amend refugee act». The Korea Herald. 29 June 2018. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  220. ↑ «제주 온 예멘인 500여 명 난민 신청..엇갈리는 시선». 다음 뉴스 (կորեերեն). 2018-06-19. Վերցված է 5 May 2021-ին.
  221. ↑ Goldberg, Mark Leon (2019-01-02). «Yemen Received More Migrants in 2018 than Europe». UN Dispatch (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019-08-21-ին.
  222. ↑ «Kuwait donates $12 million for UNHCR programs in Yemen». Yemen National Military Web. October 2019. Վերցված է 1 October 2019-ին.
  223. ↑ «Diplomats and U.N. staff flee Yemen as Houthis target Aden». Reuters. 28 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 28 March 2015-ին. Վերցված է 28 March 2015-ին.
  224. ↑ «Pakistan evacuates hundreds during pause in Yemen strikes – Saudi official». Reuters. 29 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 1 April 2015-ին. Վերցված է 29 March 2015-ին.
  225. ↑ «Saudi Diplomats, U.N. Officials Evacuate Yemen». Newsweek. 29 March 2015. Արխիվացված օրիգինալից 29 March 2015-ին. Վերցված է 29 March 2015-ին.
  226. ↑ «India begins evacuating citizens». The Hindu. 3 April 2015. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  227. ↑ «Air evacuation from Yemen begins». 3 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 5 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  228. ↑ «Hundreds of Indonesians to arrive from Yemen». The Jakarta Post. 12 April 2015. Վերցված է 24 October 2018-ին.
  229. ↑ «Russia Evacuates 160 People from Yemen». MENAFN. Արխիվացված օրիգինալից 12 July 2015-ին.
  230. ↑ «Ethiopia pulling citizens out of Yemen». Ethiopian News Agency. 17 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 18 April 2015-ին. Վերցված է 17 April 2015-ին.
  231. ↑ Kumar, Hari (2015-04-10). «India Concludes Evacuation of Its Citizens From Yemen». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 20 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-11-ին.
  232. ↑ Smitha Khorana; Spencer Ackerman (1 April 2015). «Americans in Yemen fear they have been left behind as bombing escalates». The Guardian.
  233. ↑ «Ethiopia to evacuate citizens from Yemen». World Bulletin. 1 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 3 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  234. ↑ «India evacuates 4,640 nationals, 960 others from Yemen». www.oneindia.com. 2015-04-10. Արխիվացված օրիգինալից 29 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-11-ին.
    «1000 nationals from 41 countries: India's Yemen evacuation finally ends and the world is floored». Firstpost. 2015-04-10. Արխիվացված օրիգինալից 11 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-11-ին.
    «India appreciates Pakistan's gesture of evacuating its nationals from Yemen». The Times of India. 2015-04-08. Վերցված է 2015-04-08-ին.
    «Yemen crisis: Number of Indian evacuees reach 4000 mark». Zee News. 2015-04-07. Արխիվացված օրիգինալից 13 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-07-ին.
    «4,000 Indians rescued so far, Yemen air evacuation op to end on Wed». www.hindustantimes.com. 2015-04-07. Արխիվացված է օրիգինալից 7 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-07-ին.
    «India evacuates 232 foreigners including Americans, Europeans from Yemen». The Times of India. 2015-04-07. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-07-ին.
  235. ↑ «India evacuates 232 foreigners including Americans, Europeans from Yemen». The Times of India. 2015-04-07. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2015-ին. Վերցված է 2015-04-07-ին.
  236. ↑ Browning, Noah (29 March 2015). «Chinese warship docks in Aden to evacuate nationals – port official». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 6 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  237. ↑ Mukhashaf, Mohammed (2 April 2015). «'Armed guards who had disembarked from a Chinese ship' land in Yemen». Business Insider. Արխիվացված օրիգինալից 4 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  238. ↑ «China-led evacuation from war-torn Yemen said to include Canadians». CBC News. 3 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 5 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
    Rosen, James (6 April 2015). «U.S. agrees to refuel Saudi planes, but isn't evacuating Americans from Yemen». McClathyDC. Արխիվացված օրիգինալից 9 April 2015-ին. Վերցված է 10 April 2015-ին. «Beijing said Thursday that a Chinese naval frigate had evacuated 225 people from 10 countries from Aden.»
  239. ↑ 239,0 239,1 Jastin Ahmad Tarmizi (13 April 2015). «Malaysians from strife-torn Yemen». The Star. Արխիվացված օրիգինալից 16 April 2015-ին. Վերցված է 14 April 2015-ին.
  240. ↑ 240,0 240,1 Melissa Goh (15 April 2015). «Government working to evacuate Malaysians still in Yemen». Channel News Asia. Արխիվացված օրիգինալից 17 April 2015-ին. Վերցված է 15 April 2015-ին.
  241. ↑ «More Filipinos evacuated from Yemen». Arab News. 12 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 12 April 2015-ին.
  242. ↑ «Ethiopia mulls withdrawing citizens from Yemen». StarAfrica. 2 April 2015. Արխիվացված է օրիգինալից 6 April 2015-ին. Վերցված է 3 April 2015-ին.
  243. ↑ 243,0 243,1 «Security Council Demands End to Yemen Violence, Adopting Resolution 2216 (2015), with Russian Federation Abstaining». No. SECURITY COUNCIL 7426TH MEETING (AM). United Nations. SC/11859. 14 April 2015.
  244. ↑ «UN to consider pause in Yemen bombing as death toll rises». The Telegraph. Արխիվացված օրիգինալից 8 April 2015-ին. Վերցված է 14 April 2015-ին.
  245. ↑ «Russia calls for pause in Yemen air strikes to evacuate foreigners». Reuters UK. 4 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 10 April 2015-ին.
  246. ↑ Lederer, Edith (4 April 2015). «Russia Urges UN to Call for 'Humanitarian Pause' in Yemen». ABC News. Արխիվացված օրիգինալից 8 April 2015-ին. Վերցված է 9 April 2015-ին.
  247. ↑ «U.N. envoy to Yemen resigns». Reuters. 16 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 16 April 2015-ին. Վերցված է 16 April 2015-ին.
  248. ↑ «U.N. chief appoints Mauritanian diplomat as new Yemen envoy». Reuters. 25 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 22 October 2015-ին.
  249. ↑ «UN report: All parties in Yemen committed torture». middleeastmonitor. 15 February 2018.
  250. ↑ 250,0 250,1 «Yemen warring sides agree to swap over 1,000 prisoners». France 24. 27 September 2020. Վերցված է 27 September 2020-ին.
  251. ↑ «UN Rights Body Fails Yemeni People, Again». Human Rights Watch. 18 October 2022. Վերցված է 18 October 2022-ին.
  252. ↑ «Factbox: U.N. Programmes in Yemen at Risk of Going Broke». The New York Times. Վերցված է 2 June 2020-ին.
  253. ↑ «United Yemen», Yemen, I.B. Tauris, 2015, doi:10.5040/9780755607679.ch-004, ISBN 978-1-78076-946-2, Վերցված է 2023-05-18-ին
  254. ↑ Palik, Júlia (2021-04-22). «Watchdogs of Pause: The Challenges of Ceasefire Monitoring in Yemen». International Peacekeeping. 28 (3): 444–469. doi:10.1080/13533312.2021.1918004. ISSN 1353-3312. S2CID 234871100.
  255. ↑ «Security Council resolution 2534 (2020) [on extension of the mandate of the UN Mission to Support the Hodeidah Agreement (UNMHA) until 15 July 2021]» (անգլերեն). 2020-07-14.
  256. ↑ Elayah, Moosa; Verkoren, Willemijn (2019-11-11). «Civil society during war: the case of Yemen». Peacebuilding. 8 (4): 476–498. doi:10.1080/21647259.2019.1686797. hdl:2066/219455. ISSN 2164-7259. S2CID 211327477.
  257. ↑ Forster, Robert (2019). «Yemen's 'Handshake Moment': What Other Peace Processes Can Tell Us About the Riyadh Agreement». SSRN Electronic Journal. doi:10.2139/ssrn.3561618. ISSN 1556-5068. S2CID 219394297.
  258. ↑ Nissenbaum, Dion; Said, Summer; Falcon, Benoit (16 March 2023). «Iran Agrees to Stop Arming Houthis in Yemen as Part of Pact With Saudi Arabia». The Wall Street Journal. Արխիվացված է օրիգինալից 20 March 2023-ին.
  259. ↑ Gallagher, Adam; Hamasaeed, Sarhang; Nada, Garrett (16 March 2023). «What You Need to Know About China's Saudi-Iran Deal». United States Institute of Peace. Արխիվացված է օրիգինալից 25 March 2023-ին.
  260. ↑ «Iran to halt weapon supplies to Houthis as part of deal with Saudi Arabia: Report». Al-Arabiya. 16 March 2023. Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2023-ին.
  261. ↑ «Iran agrees to stop arming Houthis in Yemen as part of deal with Saudi Arabia – Wall Street Journal report». Arab News. 16 March 2023. Արխիվացված է օրիգինալից 17 March 2023-ին.
  262. ↑ «Yemeni troops retake provinces as al-Qaeda captures port city of Mukalla». Middle East Eye. 4 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 5 April 2015-ին. Վերցված է 4 April 2015-ին.
  263. ↑ «Former Yemeni leader asks Gulf states for safe exit». Al Jazeera. 16 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 16 April 2015-ին. Վերցված է 16 April 2015-ին.
  264. ↑ Kirkpatrick, David D.; Al-Batati, Saeed (28 March 2015). «Ex-Yemeni Leader Urges Truce and Successor's Ouster». The New York Times. The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 31 March 2015-ին. Վերցված է 28 March 2015-ին.
  265. ↑ Hiel, Betsy (11 April 2015). «Socotra islanders prize peace in sea away from Yemen's civil war». TribLive. Արխիվացված օրիգինալից 5 July 2015-ին. Վերցված է 11 April 2015-ին.
    Al Batati, Saeed (10 April 2015). «When Al Qaeda Stormed My City: Reporter's Notebook». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 22 October 2015-ին. Վերցված է 11 April 2015-ին.
  266. ↑ «Yemen government to request membership in GCC: official Yemeni spokesman». Reuters. 29 April 2015. Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2015-ին. Վերցված է 29 April 2015-ին.
  267. ↑ Hussain, Tom (28 April 2015). «Saudi king, facing challenges in Yemen, fires his heir, foreign minister». The News Tribune. Արխիվացված է օրիգինալից 30 April 2015-ին. Վերցված է 30 April 2015-ին.
  268. ↑ Faisal Edroos (20 October 2017). «UAE on the verge of splitting Yemen in two». Al Jazeera. Վերցված է 28 November 2017-ին.
  269. ↑ «Yemen Houthi rebels free 290 prisoners: ICRC». WION (անգլերեն). Վերցված է 2019-09-30-ին.
  270. ↑ «2 US citizens released by Iran-backed militants in Yemen». Star Tribune. 14 October 2020. Արխիվացված է օրիգինալից 17 October 2020-ին. Վերցված է 16 October 2020-ին.
  271. ↑ «Houthi Rebels Free 2 American Hostages». The New York Times. 14 October 2020. Արխիվացված օրիգինալից 2020-10-14-ին.
  272. ↑ «US to declare Yemen's Houthi rebels as 'terrorist organization'». Deutsche Welle. Վերցված է 11 January 2021-ին.
  273. ↑ «Mysterious airbase being built on volcanic island off Yemen». The Associated Press. 25 May 2021. Վերցված է 25 May 2021-ին.
  274. ↑ «'We have failed Yemen': UN human rights council ends war crime probe». The Guardian. 7 October 2021. Վերցված է 7 October 2021-ին.
  275. ↑ Yemeni government and Houthis agree to release hundreds of detainees arabnews Accessed 21 March 2023.
  276. ↑ Nicole Glass (June 2010). «The Water Crisis in Yemen: Causes, Consequences and Solutions» (PDF). Global Majority e-Journal. 1: 17–30. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 6 December 2016-ին.
  277. ↑ Werrell, Caitlin; Femia, Francesco (2016-08-03). «A Storm Without Rain: Yemen, Water, Climate Change, and Conflict». The Center for Climate & Security. Արխիվացված օրիգինալից 14 April 2017-ին. Վերցված է 2017-04-24-ին.
  278. ↑ «The perfect humanitarian storm has arrived in Yemen». Brookings. 2017-04-24. Արխիվացված օրիգինալից 14 April 2017-ին. Վերցված է 2017-04-24-ին.
  279. ↑ 279,0 279,1 Mansour Rageh; Farea Al-Muslimi. «Yemen's economic collapse and impending famine: The necessary immediate steps to avoid worst-case scenarios». Արխիվացված օրիգինալից 21 March 2017-ին. Վերցված է 2017-03-12-ին.
  280. ↑ «Saudi Arabia 'deliberately targeting impoverished Yemen's farms and agricultural industry'». The Independent. 2016-10-23. Արխիվացված օրիգինալից 12 March 2017-ին. Վերցված է 2017-03-12-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արտաքին տեսաֆայլեր
The US may be aiding war crimes in Yemen ՅուԹյուբում
PBS Report from Yemen: As Millions Face Starvation, American-Made Bombs Are Killing Civilians ՅուԹյուբում
Եմենի քաղաքացիական պատերազմ (2014-ից)
էջը Վիքիպահեստում
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եմենի քաղաքացիական պատերազմ (2014-ից)» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն


  1. ↑ sources:
  2. ↑ Sources:
  3. ↑ Sources:
  4. ↑ Sources:
  5. ↑ sources:
  6. ↑ Sources:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Եմենի_քաղաքացիական_պատերազմ_(2014-ից)&oldid=10102261» էջից