Decreto de Graciano

O Decreto de Graciano, obra de dereito canónico do monxe xurista e profesor de teoloxía Graciano.

O Decreto de Graciano (en latín Decretum Gratiani ou Concordia discordantium canonum,é unha obra pertencente ao dereito canónico que, como indica o seu título, trata de conciliar a totalidade das normas canónicas existentes desde séculos anteriores, moitas delas opostas entre si. O seu autor foi o monxe xurista Graciano que o redactou entre 1140 e 1142 e constitúe a primeira parte da colección de seis obras xurídicas canónicas coñecida como Corpus Iuris Canonici.

O Decreto de Graciano representa un paso importante para a consolidación do Dereito da Igrexa católica na Alta e Baixa Idade Media. A obra, monumental na súa extensión, constitúe unha achega á unificación xurídica e trátase, por tanto, do froito da actividade doutrinal dun canonista e non dunha política lexislativa pontificia, camiño que viña sendo o máis utilizado ata entón para tal fin.

A pesar de que o Decreto non foi promulgado oficialmente (aínda que, segundo a tradición medieval, sería aprobado polo Papa Eugenio III), alcanzou unha gran difusión na práctica, non só pola súa indubidable utilidade senón pola autoridade propia dos textos que recollía: canons pertencentes a concilios tanto ecuménicos como locais, europeos, africanos ou asiáticos, así como textos das Sacras Escrituras, da Patrística e dalgunhas fontes romanas (na súa segunda versión). Alén disto, a obra foi comentada mediante glosas, destacando neste punto o labor do Papa Alexandre III.

Autor

Graciano, monxe xurista autor da obra.

Graciano (tamén chamado Franciscus Gracianus, Jean Gratien, Johannes Gratianus, Gratiani, Giovanni Graziano en italiano ou Gratian en inglés) foi un monxe camaldulense, xurista e profesor de teoloxía de Boloña. As datas do seu nacemento e morte son descoñecidas e, aínda que se sabe que a súa vida transcorreu ao longo dos séculos XII e XIII, a súa biografía está suxeita a especulación.

Segundo a Crónica de Martin de Troppau, Graziano naceu en Chiusi della Verna, unha localidade toscana de Italia. De acordo con outras versións puido ser preto de Orvieto, na rexión italiana de Umbría. Graciano fíxose monxe en Camaldoli e despois dedicouse ao ensino de dereito no mosteiro de San Félix, en Boloña, consagrando a súa vida a estudar os canons eclesiásticos e elaborar o seu Decreto de Graciano. Ao parecer serviuse da axuda dos seus discípulos no mosteiro de San Félix —especialmente de Paucapalea—, que continuaron a súa obra, engadíndolle incluso as chamadas Paleae. Os seus logros no campo do Dereito canónico convertérono nunha eminencia na época e xunto ao prestixio de Irnerioen o campo do Dereito Civil converteron a Boloña no centro do estudo do Dereito por excelencia. Grazas a ambos, tras a proliferación de universidades por toda Europa o Dereito convértese nunha ciencia xurídica independente da Retórica e difúndese por todo o continente, sendo o epicentro de devandita revolución a mesma Universidade de Boloña.

A data, causa e o lugar da súa morte tamén se descoñecen. Probablemente sobreviñéselle antes do III Concilio de Letrán (1179), xa que segundo as crónicas, "sente a ausencia do Mestre", como o chamaban entón. Tamén se descoñece o lugar onde está enterrado aínda que Boloña reivindica a devandita honra e edificou un monumento funerario a Graciano na basílica de San Petronio.

A súa biografía está suxeita a discusión xa que se puido demostrar que a biografía tradicional que nos chegou é falsa no seu maior parte, chegando mesmo a dubidarse de que fose monxe (nas crónicas de Richard Howlett sobre Roberto de Torigni revélase que este afirmaba que Graciano era o bispo de Chiusi) e outros cronistas sitúano como conselleiro do papa Inocencio II (1130-1143) ou de Eugenio II (1145-1163), aínda que o seu estado de monxe está apoiado pola maioría da doutrina. Pola contra si se sabe con total certeza que foi o autor da Concordia discordantium canonum.

Estrutura do texto

A obra, que é unha colección duns 3800 textos que recollen e sistematizan o Dereito canónico anterior (ver Fontes), está estruturada en tres partes.

Exemplar do manuscrito orixinal

Distincións

A primeira, Distincións, divídese en 101 apartados:

• Definicións sobre dereito divino e de costumes, dereito positivo e natural.
• Unha exposición sobre as diferentes fontes utilizadas sobre dereito canónico: dereito escrito, decretos conciliares, decretales papais e dereito romano.
• Unha exposición sobre o clero (regular e secular): oficios, dereitos e deberes e condicións de acceso.
• Unha exposición sobre os bispos.

Causae

A segunda parte, Causae, divídese en 36 apartados e aborda os grandes temas do dereito canónico da época: a simonía, o nomeamento e derrogación de bispos, a duración dos cargos dos membros do clero e a súa derrogación, a herejía e a excomuñón, etc. Para iso formula as Quaestiones en forma de subapartados. As cáusae revelan supostos de Dereito que se desenvolven mediante o método Sic et non elaborando preguntas e respostas. Isto outorga un gran carácter didáctico á obra asemellando cada cáusae a un exemplo que dita un profesor aos seus alumnos:

Destaca o apartado 2 C.33 no que se aborda, utilizando o método de interpolación, o tema da penitencia, que é dividido en seis distincións, tomando unha estrutura parecida á parte terceira.

De consecratione

A terceira parte que se titula De consecratione, divídese en cinco Distincións, e utiliza o método de interpolación. Trata sobre a consagración das igrexas, a celebración da misa, dos ritos do bautismo e a confirmación, e do xaxún. É a máis curta do tres partes e o seu fin é estandarizar os eventos eclesiásticos máis importantes.

Método

A ornamentación mestúrase continuamente co texto, trazo común na toda a literatura da Alta Idade Media.

Graciano recorre á técnica dialéctica do sic et non elaborada por Pierre Abélard. Este método escolástico baséase na formulación de preguntas concretas coa súa posterior resolución na cal se conclúe con si ou un non. O título, Concordantia discordantium canonum, pode ser elixido polo propio Graciano, referíndose ao método adoptado: agrupar os canons por temas e autores achegando un comentario (dictum) en visas de conciliar as posibles diferenzas existentes. Na sección de Causas, procede da mesma maneira para cada unha das 36 «causas»: crea unhas certeiras preguntas sobre un mesmo problema, respondéndoas con fragmentos extraídos dos textos utilizando nalgunhas ocasións (aínda que será o método máis común en De consecratione) o método de interpolación. Xa sexa porque se precise unha interpretación ou porque exista unha contradición, Graciano recorre de novo aos dictum.

Finalmente o método de exposición resulta sobradamente didáctico e inmediatamente utilizable nas universidades de dereito de nova creación tras a súa afirmación como ciencia independente da Retórica. Graciano recoñece o valor relativo das diferenzas das fontes e introduce a idea de xurisprudencia no dereito canónico, ademais de dotalo dun valor notablemente práctico e útil para a súa aplicación. Por todo iso aínda que a súa obra non se considerou oficial, o seu uso estendeuse por toda Europa e a través da historia, considerándose hoxe día a Graciano como a maior influencia do dereito canónico moderno.

Versións

Dentro das numerosas copias do manuscrito orixinal segundo Anders Winroth pódense distinguir dúas versións

Segundo o historiador Anders Winroth, perito no tema, publicáronse dúas versións distintas do Decretum Gratiani:

• A primeira versión foi redactada entre 1140 e 1142. É un traballo máis coherente e analítico, cun carácter máis doctrinal, e por iso máis extenso. Pénsase, segundo as crónicas manuscritas de Roberto de Torigny, que esta versión orixinal non contiña as consecratione.
• A segunda versión data de 1150 e tómase como unha revisión da primeira. Pon unha énfase moita maior na primacía papal en sintonía coa corrente unificadora do momento que se desenvolvía no contexto do dereito canónico altomedieval. Ademais incluía extractos de dereito romano, mentres que o primeiro non garda relación con esta xurisprudencia.

Anders Winroth establece tamén unha doutrina segundo a cal a segunda versión do texto corresponde a outro autor, que el denomina "Gratiani II" (Graciano II), con todo a súa teoría non é compartida de maneira extensa entre os historiadores especialistas e investigadores.

Fontes

Fragmentos da concordia discordantium canonum

Fragmentos da concordia discordantium canonum

As fontes da Concordia discordantium canonum foron a Biblia, as bulas papais, a patrística e os canons pertencentes a concilios e sínodos tanto ecuménicos como nacionais e provinciais, xa fose europeos, africanos ou asiáticos. Na maioría dos casos, Graciano non obtivo este material dunha lectura directa das fontes, senón a través de coleccións intermedias (segundo eruditos como Charles Munier, Titus Lenherr ou Peter Landau.

Fontes xerais

• Gregorio de Polycarpus (de Gregorio de San Grisogono) ao redor do ano 1111.
• A Colección en tres libros (ou Tripartita) e o Parnomia, de Yves de Chartres, compostos entre 1111 e 1150, aínda que algúns especialistas dátano en 1123.
• A Glossa ordinaria da Vulgata.
• Canons apócrifos.
• Decretos dos concilios xerais e particulares desde o século IV até o Concilio de Letrán II (Segundo Concilio Lateranense).
• Decretales papais desde Dámaso I (366–384) até Inocencio II (1130-1143) (incluídas as Falsas Decretales de Isidoro Mercator).
• Penitenciales.
• Libros litúrxicos: As Sacras Escrituras e a Patrística.
• Costumes e xerarquías episcopais e clericales.
• Os escritos dos Pais da Igrexa.
• A Colección canónica de San Anselmo II de Lucca (o Mozo) compilada orixinalmente entre 1036 e 1083. Landau demostrou que Graciano empregou manuscritos na segunda versión.
• Fontes de xuristas romanos (na súa segunda versión).

Outras fontes dalgúns fragmentos específicos

• As Etimologías de San Isidoro de Sevilla para a DD. 1-9.
• O Liber de Misericordia et Iustitia de Algers de Lüttich para a C.1.
• As Sententiae magistri para De penitentia e outras seccións.

Outras supostas fontes

Segundo Anders Winroth:

• O Decretum de Burcardo de Worms .
• O Decretum e a Panormia de Ivo de Chartres.

Consecuencias e repercusión até a actualidade

As glosas escritas nas propias marxes do libro.

Graciano titulou o seu traballo Concordia Discordantium Canonum. O título deixa entrever o fin que se buscaba: harmonizar os canons que se redactaron durante o fin da Alta e o comezo da Baixa Idade Media, que conservaban en moitos casos contradicións entre eles. Así, na súa obra discútense as diversas interpretacións e decídese unha solución única. Este achegamento dialéctico permitiu que outros profesores da lei traballasen co Decretum e desenvolvesen as súas propias solucións e comentarios (lustres ou summae). As coleccións de lustres foron chamadas sistema de arquivos de lustre ou Lectura en Decretum, merecendo, por tanto, a atención preferente dos canonistas nas súas glosas, quen por este motivo pasaron a ser denominados decretistas] (non confundir cos decretalistas, en referencia ás Decretales de Gregorio IX). Os máis importantes que podemos destacar son Rufino de Boloña e Huguccio de Pisa. Desta forma o espírito foi "Vides non ide in animo habuisse correctores romanos, ut restitueretur decretum, quale a Gratiano compositum esset, sede quale a Gratiano componi debuisset" (non facelo coa intención abusiva dos correctores romanos, non restaurar o Decreto tal como Graciano compúxoo, pero si como el compúxoo).

O fin último deste traballo foi lograr a unificación xurídica que a Igrexa se propuxo a partir do final da Alta Idade Media, co obxectivo de unificar e deixar atrás o particularismo das Igrexas nacionais creando un poder único e centralizado dentro do dereito canónico. Este movemento denominado reforma gregoriana adoitábase levar a cabo mediante a política lexislativa pontificia, polo que foi novidade o paso importante de consolidacíón motivado pola actividade doctrinal dun canonista.

O fin último deste traballo foi lograr a unificación xurídica que a Igrexa se propuxo a partir do final da Alta Idade Media.

Aínda que non foi promulgado oficialmente alcanzou unha gran difusión na práctica pola súa utilidade na sistematización e aclaración da xurisprudencia pontificia e pola autoridade dos textos que contiña, o que axudou na proliferación do dereito canónico. A seu exhaustividade na análise convértea na obra de dereito canónico máis importante do século XII cobrando vixencia até 1917, cando se promulga o Código de Dereito canónico durante o movemento coñecido como Codificación, que percorreu toda Europa. Ademais de posuír unha estrutura notablemente didáctica, polo que é adoptado rapidamente polas escolas de Dereito da época, comezando pola de Boloña, capital europea naquel momento do estudo do Dereito, inmediatamente é glosada e comentada axudando ao ensino do Dereito canónico da época. Por todo iso Graciano é coñecido hoxe como unha das figuras máis relevantes do Dereito canónico.

Destaca a súa influencia en Pedro Lombardo (a biografía medieval atribuíao como irmán de Graciano, mesmo como xemelgo) e por tanto de maneira extensiva en Tomé de Aquino. A partir do Decreto Graciano, o dereito xeral da Igrexa —de acordo cos postulados de Gregorio VII— desenvolveuse por lexislación pontificia. Por iso aínda que o Decretum cumpriu un papel importante na reunificación, pronto se necesitou recoller as disposicións (sobre todo decretales) que non se recollían naquel.

En 1230, Gregorio IX encomendou a Raimundo de Peñafort, dominico aragonés, reunir todas as disposicións vixentes entre 1154 e 1234 que non estivesen contidas no Decreto. A obra, dividida en cinco libros, foi promulgada en 1234 como Liber Extr, Decretales de Gregorio IX ou Liber Extravagantium. Con posterioridade Bonifacio VIII ordenou recompilar as decretales entre 1239 e 1298. Esta obra, dividida tamén en cinco libros, recibiu o nome de Liber Sextus indicando que era unha continuación da recompilación anterior. Máis tarde Clemente V ordena outra recompilación de decretales posteriores a 1298 nunha obra denominada Clementinas ou Liber Septimus. Tras estas recompilacións de carácter oficial publicáronse outras de carácter privado, como o vinte decretales de Juan XXII, posteriores a 1317, obra coñecida como Extravagantes de Juan XXII. O conxunto de devanditas recompilacións xunto co Decreto foi designado como Corpus Iuris Canonici (a imitación do Corpus Iuris Civilis romano).

En 1996, pola mediación de Anders Winroth, acháronse catro manuscritos de Graciano (xunto cun quinto manuscrito da mesma época) na biblioteca do convento de Sankt Gallen, en Suíza. En espera dunha mellor análise aínda se atopan arquivados nesta biblioteca. A súa incidencia nos coñecementos actuais sobre Graciano aínda crean controversia.

Historiadores e estudosos

Os historiadores e estudosos de Graciano máis recoñecidos son:

Actualmente consérvanse en España ao redor de cincuenta manuscritos, dos cales 10 son do século XII ou principios do século XIII.

• Anders Winroth: o estudoso máis importante. Autor da obra The Making of Gratian's Decretum, esencial dentro do campo de estudo. Profesor no departamento de Historia da Universidade de Yale.
• Peter Landau: profesor de Dereito, especialista en historia lexislativa alemá e bávara na Universidade de Julius Maximilian de Múnic. O seu traballo sobre as fontes do Decreto de Graciano foi unha das achegas máis relevantes ao tema.
• Manlio Bellomo: profesor de Historia do Dereito italiano da Universidade de Catania, en Sicilia, experto en Dereito común europeo.
• Stephan Kuttner: creador do Instituto de Dereito Canónico Medieval e estudoso desde hai máis de 50 anos da obra de Graciano (especialmente, dos seus comentarios).
• Kenneth Pennington: profesor de Historia eclesiástica e lexislativa na Universidade Católica de América, en Washington. Especialista no período histórico durante o que Graciano desenvolveu a súa obra.
• Robert Somerville: profesor de Relixión e Historia na Universidade de Colombia, Nova York. O profesor Somerville é un experto en altos consellos medievais, cartas papais e, en xeral, en Dereito canónico.
• Bruce Brasington: especialista en Ivo de Chartres, cuxa obra, Panormia, foi unha importante influencia para Graciano.

Véxase tamén

Bibliografía

• Gacto Fernández, Enrique, Juan Antonio Alejandre García e José María García Marín, "Manual Básico de Historia do Dereito: Temas e Antoloxía de Textos", pp. 166–167. Lasex, 2006. ISBN 84-922890-0-7
• Landau, Peter, "Gratians Arbeitsplan" (Plan de Traballo de Graciano) en "Derecho canónico promovendo". Publicación polo 65 aniversario de Heribert Schmitz. Páxinas. 691-707, 1994. [ISBN 3791715488]
• Landau, Peter, "Neue Forschungen zu vorgratianischen Kanonessammlungen und dean Quellen des gratianischen Dekrets" (Novas Investigacións a Coleccións de Canons e as Fontes do Decreto de Graciano), 1984.
• Landau, Peter, "Neue Forschungen zu vorgratianischen Kanonessammlungen und dean Quellen des gratianischen Dekrets" (Novas Investigacións a Coleccións de Canons e as Fontes do Decreto de Graciano), 1984.
• Landau, Peter, "Kanones und Dekretalen" (Canons e Decretales) pp. 177–205 e 207-224. ISBN 3-465-01574-6
• Larrainzar González-Peón, Carlos, "A Firma Boloñesa do Decreto de Graciano, 2004.
• Lenherr, Titus, "Die Exkommunikations- und Depositionsgewalt der Häretiker bei Gratian und dean Dekretisten bis zur Glossa ordinaria des Johannes Teutonicus" (A Excomunión e Deposición dos Herejes con Graciano e o Decreto até Lingua Ordinaria de Johannes Teutonicus), 1987. ISBN 3-88096-342-8
• Munier, Charles, "Lles Sources Patristiques du Droit de L’église du VIIIe au XIIIe Siècle" (As Fontes Patrísticas do Dereito eclesiástico do século VIII ao século XIII) Mulhouse, 1957.
• Noonan, John T., "Gratian Slept Here" (Graciano Durmiu Aquí), un estudo sobre a crónica de Carlo Mesini que redacta unha biografía do Magister Gratianus, pai do diritto canonico, pp. 35, 145-172), 1979.
• Vello Ximénez, José Miguel, "A Composición do Decreto de Graciano", 2005.
• Winroth, Anders, "The Making of Gratian’s Decretum" (A Elaboración do Decreto de Graciano), New York. Publicado pola Universidade de Cambridge, 2000. ISBN 0-521-63264-1.