Zizur Nagusia

Zizur Nagusia (en éuscaro) ou Zizur Mayor (en castelán; ambas as formas oficiais) é unha localidade e municipio de Navarra, no meiriñado de Pamplona, situada na área metropolitana de Pamplona, a 5 km ao suroeste de Pamplona. Pola súa alta renda per cápita é unha zona residencial da capital.

Zizur Nagusia

Localización
42°47′12″N 1°41′27″O
Estado	España
Comunidade foral	Navarra
Meiriñado	Meiriñado de Pamplona
Comarca	Cuenca de Pamplona
Capital	Zizur Mayor (en)
Poboación
Poboación	15.715 (2023) (2.806,25 hab./km²)
Lingua oficial	lingua éuscara (zona lingüística) lingua castelá (zona lingüística)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade da comarca de Pamplona Zona mixta de Navarra
Superficie	5,6 km²
Altitude	470 m
Comparte fronteira con	Pamplona Zizur Zendea Barañáin Cendea de Olza Galar
Santo padrón	André Apóstolo
Organización política
• Alcalde	Luis María Iriarte Larumbe (en)
Identificador descritivo
Código postal	31180
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	31907
Sitio web	zizurmayor.es

Topónimo

O nome Cizur ou Zizur aplícase a unha das cinco cendeas que se atopan na Cuenca de Pamplona. O significado etimológico de Zizur relacionouse xeralmente coa palabra vasca zintzur (ou txintxur), que ten o significado de garganta, paso angosto entre montañas ou pasaxe angosta. Algúns consideran que pode ser unha referencia á súa localización xeográfica entre a serra do Perdón (monte Erreniega) e o monte Ezcaba ou San Cristóbal; aínda que o certo é que Cizur só ocupa unha parte deste espazo. Juan Ignacio Iztueta consideraba que zintzur significaba tamén altura pequena.

Ademais da Cendea, dúas poboacións da mesma levan o nome (Zizur Maior e Cizur Menor), polo que o topónimo puidese haberse orixinado nestas poboacións e haberse trasladado á cendea.

Zizur Mayor foi tradicionalmente a principal poboación da cendea, de aí o seu nome, sendo Cizur Menor a localidade menor situada á beira.

Existe certa polémica sobre a transcrición do nome. As formas Cizur e Zizur conviviron no pasado. A primeira mención escrita de 1087 chamábaa Ciçur, logo segundo o Instituto Nacional de Estadística^{[Cómpre referencia]}, de 1850 a 1920, o municipio denominouse oficialmente Zizur. A partir de entón figura nos censos como Cizur. Seguindo a ortografía moderna do éuscaro (xurdida na década de 1960) o nome debía transcribirse como Zizur en devandito idioma.

Cando en 1992 o concello de Cizur Maior separouse do resto da cendea para constituírse en municipio adoptou oficialmente a denominación de Zizur Mayor en castelán e Zizur Nagusia en éuscaro. Esta adopción debeuse probablemente pola influencia do nome en éuscaro e aínda que chocaba co costume das últimas décadas, non deixaba de ser unha denominación histórica e tradicional en castelán para o novo municipio. A cendea, pola contra, seguiu mantendo a denominación oficial de Cizur.

O seu xentilicio é zizurtarra, aplicable tanto ao xénero masculino como ao feminino, e tanto en castelán como en éuscaro.

Xeografía

Barrios

Zizur Maior componse en tres partes ou barrios:

• Zizur Mayor (Casco Antigo)
• Urbanización Zizur (centro localidade)
• Urbanización Ardoi (en construción)

Localidades limítrofes

Limita ao norte co termo de Barañáin, ao noroeste con Arazuri, ao nordés con Pamplona (barrio de Echavacoiz), ao sur cos termos de Galar e Zizur Menor, ao sueste con Zizur Menor e ao oeste con Gazólaz.

Historia

Desde que se ten noticias da localidade, alá polo ano 1087, en que aparece documentada como topónimo coa grafía Ciçur, ata 1992, data en que consegue a súa máxima autonomía, Zizur Maior pasou por diversas consideracións administrativas etc.

En novembro de 1992, a comisión xestora do Ayto alcanzou o acordo polo cal Zizur Maior declarábase municipio independente.

Nova urbanización - Construcións

Desde finais de 2006, comezou a construción dunha nova urbanización en Zizur Maior denominada "Urbanización Ardoi", cuxa construción estimar que finalice a finais de 2009, aínda que se empezase a habitar a partir do verán de 2009.

Está formada por pisos de vivenda libre e de protección oficial e por unifamiliares. Isto levará a Zizur Mayor a ser unha das localidades con maior número de habitantes, xa que se estima que chegará a uns 4500-5000 habitantes máis e isto fará que Zizur Mayor chegue a ter aproximadamente entre 19.000-19.500 habitantes. Na nova urbanización, a parte de vivendas e unifamiliares, construirase no terreo que está xunto ao casco antigo e enfronte da actual urbanización, un complexo cultural, edificio en que se terán todos os servizos culturais, como biblioteca, auditorio. Tamén, dotarase un terreo para a pistas deportivas e o novo colexio público.

Economía

A poboación de Zizur Mayor, nunha gran porcentaxe está ocupada dentro do sector secundario, pero a actividade realízase fóra da localidade por dous motivos principalmente, por carecer de polígono industrial e especialmente pola proximidade da capital na que se acha a maior concentración industrial de Navarra.

O sector servizos nos últimos anos adquiriu grande importancia no municipio, tanto pola variedade como pola porcentaxe de ocupación que supón.

Segundo estudos de La Caixa en 2006, Zizur Mayor é a poboación con maior renda per cápita de España. O estudo feitos por estes mesmos, cualificou á localidade con municipio 10, pola súa calidade de vida, economía, servizos e etc.

Do mesmo xeito que esta localidade, en ámbito estatal, a provincia con maior PIB per cápita son Madrid, a Comunidade Foral de Navarra, País Vasco e Cataluña. Na cola sitúanse as Illas Baleares, Canarias e Estremadura.

Navarra está na cabeza tamén como a mellor provincia e Comunidade Autónoma española don de mellor calidade de vida existe, taxas de maior esperanza de vida que no resto de España (78,9 anos os homes e 85,3 anos as mulleres/ Media nacional: Home: 77,9 anos e Mulleres: 83,4 anos), pola súa sanidade e servizos ao cidadán. A esta séguelles, Guipúscoa, Xirona e Áraba. A capital navarra, Pamplona, comparte xunto a Donostia, como as mellores cidades españolas de calidade de vida.

Demografía

Desde que Zizur Mayor convertésese en municipio independente en 1992, creceu moitísimo, tendo en conta que en 1992 tiña uns 8.000 habitantes e en 2007, rexistrouse unha poboación de 14.373 habitantes.

Coa nova construción da Urbanización Ardoi de Zizur Mayor, que se finalizará cara a decembro de 2009, Zizur Mayor roldará os 20.000 habitantes e pode alcance o número de habitantes de Barañáin e entón colocaríase en terceira posición das cidades con máis habitantes de Navarra.

Evolución demográfica

1896	1901	1926	1936	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2005	2007
1.770	1.814	1.952	2.030	2.045	3.914	4.871	5.325	6.548	7.857	11.394	13.352	14.373

Zizur Mayor está no posto 5º como o concello con máis poboación de Navarra, por detrás de Pamplona (200.000 Hab), Tudela (32.800 hab), Barañáin (21.100 hab) e Burlata (18.300 hab).

Monumentos

Igrexa de San Andrés de Zariquiegui

Monumentos relixiosos

A igrexa de San Andrés é unha construción gótica do século XIV cuxa planta ofrece unha nave única con catro tramos e ábsida. Preside a igrexa un retablo mixto de escultura e pintura de estilo plateresco.

A parroquia de Sta María da Esperanza de Doniantzu (Urbanización) construída en 1994 e o seu párroco é Fco. Javier Sagasti Boquet.

Monumentos civís

Tumba de Julio Paternáin, no cemiterio de Zizur Mayor. Era un veciño de Zizur que se alistou no exército e faleceu na guerra civil española, en 1937, aos 26 anos.

Cultura

• Banda de Música Municipal de Zizur Mayor

Fundada o 30 de novembro de 1999, a iniciativa de varios músicos da localidade e coa axuda do concello. É dirixida por Jesús Guembe Elizalde.

O 24 de abril de 2000, realiza o seu primeiro concerto, simple pero tiña como fin, incentivar a integración de músicos. A súa primeira actuación como Banda de Música de Zizur, foi en xuño de 2000. Comezou con tan só 25 músicos, pero na actualidade ten ao redor de 65, con idades comprendidas entre os 13 e os 67, cunha media de 24 anos.

En 2007, puxo banda sonora xunto á Orquestra Sinfónica de Varsovia na película de A boa nova da directora de cine Helena Taberna.

O pasado xuño de 2008, ofreceu un concerto con Oskorri, no XXXV aniversario do grupo bilbaíno, cuxa actuación foi un grande éxito.

No 2009 celébrase o 10º aniversario desde a súa fundación, estando previstas varias actuacións.

• Escola de Música de Zizur Maior

A Escola de Música de Zizur Mayor foi fundada en setembro de 1985 e o seu primeiro curso foi o de 1985/86; e as clases impartíanse nas aulas cedidas polo colexio e a ikastola pública.

En xaneiro de 1997, creouse o novo local onde actualmente está a Escola de Música. O equipo directivo está formado, entre outros, por Mª Eugenia Abaigar (directora) e José Manuel Crespo (subdirector), profesor de acordeón e músico profesional moi destacado no seu Guipúscoa natal.

• Comparsa de Xigantes e Cabezudos

A comparsa de xigantes e cabezudos de Zizur Mayor fundouse no ano 1993.Ata a actualidade os mandos da mesma recaeron sobre distintos compoñentes.Actualmente a comparsa conta cunha páxina Web (Comparsa de Xigantes e Cabezudos de Zizur), frecuentemente é utilizada como vínculo de contacto.

A comparsa non se limita ás súas actuacións en Zizur Mayor senón que visitou outros lugares como; Falces, a Chantrea, Aoiz, Irurzun, Tudela, Berriozar, Pineda de Mar (Barcelona) e Oiartzun entre outros lugares.

Os xigantes da mesma pesan entre 48 e 51 kg, e son coñecidos como Sol, Lúa, Mordomo e Mayordoma.

Cando durante o ano 2007, case a totalidade dos antigos portadores abandonaron a comparsa; Goyo Ayape, Jesús Millán e Pedro Ármendariz que asumiron os cargos tiveron que buscar novos portadores,aínda que na actualidade a comparsa xa conta cun gran número de membros e a xulgar pola multitude de rapaces que seguen as actuacións da mesma non lle faltasen nun futuro.

• Grupo de Danzas Elordi

Nace no ano 2002, fomentan a aprendizaxe e fomento do estudo e coñecemento dos costumes e folclore tradicional das danzas do País Vasco.

• Txaranga Galtzagorri

Nace no ano 1983, por un grupo de amigos interesados na música. Grupo musical composto principalmente por instrumentos de percusión e metal, creada como diversión e ganas de pasalo ben coa interpretación da música popular en festas, feiras e acontecementos de calquera índole, que necesiten música, baile e alegría.

• Agrupación de Auroros de Zizur

Agrupación que nace a iniciativa das xentes maiores de Zizur e grazas á colaboración co Club de Xubilados da localidade.

Deportes

Zizur Mayor conta desde setembro de 2007, co título ás mellores Instalacións Deportivas da Comarca de Pamplona, inauguradas o 12 de outubro de 1999, coas súas piscinas climatizadas cubertas, vasos de hidromasaxe, saunas, ximnasio completo para realizar todo tipo de exercicio, ten varias salas para artes marciais, ximnasia de mantemento e tamén para a 3ª idade, canchas de baloncesto, e tres frontóns cubertos.

No exterior, para o verán, desde os anos 90, conta cunha cancha de tenis, dúas mesas de ping-pong e 5 piscinas de diferente nivel de auga.

O Club Deportivo Ardoi, cuxas seccións principais son fútbol, baloncesto, atletismo e balonmán, aínda que tamén ten patinaxe, ciclismo, natación,artes marciais e moitas máis.

Ardoi, é o club deportivo no que máis deportistas están apuntados de toda Navarra. A sección de fútbol de Ardoi, conta cun equipo da categoría de División de Honra en 3ª división (Rexional), desde 2005.

Festas

• Festas Patronais: as festas patronais deste ano (2008), serán do 10 ao 14 de setembro de 2008.Teñen lugar cara ao día 14 de setembro (día da patroa Santa Cruz de Ardoi) e son un grande atractivo para xente dos arredores, debido aos grupos de música que actúan ás noites e ás actuacións da comparsa polas mañás; que son frecuentadas por nenos e maiores. As festas adoitan durar 5 días.
• Festas pequenas de Santo André: celébranse a fin de semana máis próxima ao 30 de novembro, día de Santo André, patrón da localidade. As actuacións empezan o venres co concerto de todos os grupos musicais de Zizur Mayor (Banda De música Municipal, escola de música, txarangas, gaiteiros, coral, auroros, grupo de dantzas, a comparsa de xigantes, txistularis etc),no frontón grande da localidade.

Finalizan o domingo á tarde. É unha fin de semana completa de actividades. Unha das máis vistas son por exemplo as actuacións da comparsa ás mañás ou os toricos de rodas sobre as 7 da tarde.

• Nadal: desde o día 24 ao 6 de xaneiro, hai actividades para nenos e novos. Concertos de música, Olentzero (24 dec.), cine no anfiteatro, teatros, visita dos paxes reais (día 2), cabalgata de reis.
• Entroidos: Zizur vístese de entroido toda a semana coas súas mixtas e complementarias actividades que organiza o concello. O sábado, no frontón mediano realízase o baile de disfraces.

O xoves de entroido, celébrase "A procura do Maio", no que ao día seguinte se captura a Tartalo e quéimase. Logo, realízase unha txistorrada.

• Festividade de San Xoán: Zizur celebra a festividade de San Juan Bautista con varias actividades durante 2 días.

Realízanse actividades para os máis pequenos da localidade e tamén para maiores. A véspera de San Xoán (noite do 23 de xuño) realízanse as fogueiras de San Xoán.

Patróns da localidade

• Patrón: San Andrés, Apostol; (30 de novembro).
• Patroa: Sta. Cruz de Ardoi; (14 setembro).

-As festas patronais da localidade celébranse en Honra á Patroa, Sta. Cruz, en setembro, pola climatoloxía.

-As festas pequenas da localidade celébranse en honra ao Patrón, San Andrés, en novembro.

Antigamente, as festas patronais celebráronse en novembro, pero desde hai xa varios anos, desde a década dos 60, cambiáronas a setembro, para o día da patroa.

Lecer

En Zizur Mayor, as súas actividades de lecer son diversas. Hai instalacións deportivas, tendo o título oficial polo Goberno de Navarra como as mellores Instalacións Deportivas da Comarca de Pamplona^[cando?]. Todas as fins de semana, e tamén os venres, no anfiteatro da Casa de Cultura, realízanse obras de teatro e proxéctanse películas de cine para nenos tanto en éuscaro como en castelán, tendo diferente horario.

Tamén no mesmo sitio, a Banda de Música de Zizur Maior, ofrece moi a miúdo, ben os venres á tarde ou durante a fin de semana algún concerto, cada 20-30 días ofrecen concertos.

Os concursos literarios, de pintura, de nacementos, de fotografía e moitos máis son moi asiduos na localidade.

Lendas

Cóntase que onde hoxe está o parque Tablada, había un grande estanque, que co paso do tempo secouse e urbanizaron encima del.

No monte Erreniega (o Perdón), cóntase que vivía un home no bosque (Tartalo) que tiña soamente un ollo na fronte e que polas noites baixaba ao pobo a comer as ovellas dos pastores. Uns pastores e homes do pobo máis próximo capturárono e queimárono. De aí vén, a famosa lenda e tradición da captura e queima do Tartalo.