Plateresco

Plateresco^[1], tamén chamado de gótico plateresco, Protorrenacenza, estilo Isabel, estilo Reis Católicos (estes dous últimos en referencia á súa primeira fase) e estilo Príncipe Filipe (referido á súa fase renacentista), é un estilo artístico, especialmente arquitectónico, que se desenvolveu en España e nos seus territorios no século XVI, caracterizado pola fusión de elementos góticos, mudéxares e renacentistas e pola elaboración e minuciosidade das súas obras^[2]. Apareceu entre o último gótico e a Rencenza, xa a finais do século XV, estendéndose durante os dous séculos a seguir.

Fachada da Basílica de Santa María a Maior de Pontevedra.

Fachada da Universidade de Salamanca (España).

Resulta dunha modificación do espazo gótico e dunha fusión ecléctica de compoñentes decorativas mudéxares, do gótico flamexante e Arquitectura románica lombarda, así como temperáns elementos renacentistas de orixe toscana.

Exemplos son a inclusión de escudos e pináculos, as fachadas divididas en tres corpos (mentres que as renacentistas están divididas en dous) e as columnas de tradición renacentista. Chegou á súa máxima expresión durante o reinado de Carlos I,^[3] especialmente en Salamanca, aínda que tamén floreceu notabelmente noutras cidades da Península Ibérica como León e Burgos e no territorio de Nova España que hoxe é México.^[3] Considerado ás veces corrente renacentista e outras estilo propio, recibe ás veces os nomes de Protorrenacenza^[4] e Primeira Renacenza como rexeitamento ao considerar un estilo en si mesmo. En Galicia salienta o Hospital Real de Santiago de Compostela na Praza do Obradoiro, hoxe Hostal dos Reis Católicos.

O estilo caracterízase por unha decoración prolífica que cobre as fachadas con elementos vexetais, candelabros, festóns, criaturas fantásticas e todo tipo de figuracións.^[3] A configuración espacial, porén, seguía máis claramente un referente gótico. Esta fixación por partes concretas, sen modificacións estruturais respecto do gótico e apenas espaciais, fan que sexa clasificado moitas veces como variación e non coma estilo.^[5] En Nova España o Plateresco adquiriu unha configuración propia, aferrado fortemente á súa herdanza mudéxar e mesturándose con influencias indíxenas.^[3]

No século XIX, co pulo dos historicismos, a arquitectura plateresca reviviu baixo os nomes de estilo Monterrey e estilo español.^[6]

Etimoloxía

O nome Plateresco vén do castelán: plata (prata) e fai referencia ao oficio de prateiro ou arxentador. O historiador sevillano Diego Ortiz de Zúñiga utilizouno por vez primeira no século XVII, aplicándoo á descrición da sancristía da catedral de Sevilla^[7] no 3º volume dos seus Anales, algúns autores^[3] erroneamente vincularon tal cualificativo coa Capela Real, que Ortíz de Zúñiga menciona na súa obra máis tarde, no 4º volume^[8].

Historia

O plateresco segue a liña do Estilo Isabel, onde os elementos decorativos de tradicións ibéricas e italianizantes forman complexos enfeites que se superpoñen ás estruturas góticas. Posteriormente pódese falar dun Plateresco que conserva as formas góticas como base até 1530. Após esta data, aínda que continúan utilizándose e evolucionando os enfeites platerescos, estes pasan a formar parte dunha arquitectura que xa comeza a asumir as ideas renacentistas. En 1563, co comezo da construción do mosteiro do Escorial, a arquitectura renacentista depúrase grazas ás intervencións de Juan de Herrera, dando fin ao esplendor e á extensión do Plateresco na Península Ibérica. En México, porén, non se esqueceu, dando lugar a un Neoplateresco no século XVIII.

En calquera caso o Plateresco, considerado ou non como estilo e exclusivamente español ou por outra banda europeo, representa a transición entre os estilos gótico e renacentista.

Características

Plateresco español

Foron típicas as fachadas-retablo, realizadas como se de coidadosas obras de ourivaría se tratase, prolificamente decoradas. A decoración, se ben obtivo diversas inspiracións, foi fundamentalmente vexetal, aínda que tamén tivo profusión de medallóns, elementos heráldicos e figuracións animais, entre outros. Prodúcese tamén unha riqueza nos materiais: chapras douradas en cristarías e coroamentos, vasos etc. Ao concluír o primeiro terzo do século XVI olláronse maiores policromías e aparecen cristarías de base histórica e as balaustradas, ademais dunha decoración máis prolixa.^[9]

A extensión da decoración por todas as superficies arquitectónicas redunda na creación de novas superficies e subespazos, fundamentalmente decorativos do lugar onde se achan, que á súa vez se ornamentan profusamente, tales como fornelas, nichos e edículas.^[10]

Así mesmo foron incluíndose progresivamente elementos italianos como enfeite: almofadados, chapiteis clásicos, arcos romanos e especialmente grutescos.^[11]

A decoración empregada tiña significados concretos, non podéndose ler tan só descritivamente. Así, os loureiros, os motivos bélicos e a abundancia de cornos colocábanse nas vivendas de militares destacados. Polo mesmo a escenificación de fábulas gregas e romanas abstraía ideais humanistas, co que a lóxica decorativa se convertía nun medio para expresar e difundir ideas renacentistas.^[10]

Tamén se implementaron e preferiron certos aspectos espaciais. Deste xeito construíronse escaleiras caustrais de caixa aberta.^[12] No entanto, apenas houbo modificacións espaciais respecto do gótico.

Plateresco americano

Nas Américas, especialmente no actual México, certas culturas autóctonas estaban en fases artísticas que poden considerarse barrocas cando os españois levaron con eles o Plateresco. Este mesturouse simbioticamente coas tradicións locais, de xeito que a arquitectura gótica non chegou ás Américas propiamente ditas, senón a través dun Plateresco que axiña mudou primeiro coas influencias indíxenas e despois coas africanas, evoluíndo no que se deu en chamar un Barroco americano.^[13]

Exemplos

Arquitectos e artistas platerescos

Do primeiro Plateresco.
Do Neoplateresco.
- Eduardo Adaro^[19]
- José López Sallaberry^[20]

Arquitecturas e outras obras platerescas

Estremadura

A Fachada do Perdón e o Balcón das Reliquias da Catedral de Coria, Estremadura.

País Valenciano

Portada del Alhorí en Alcaraz (Albacete).

País Vasco

A Universidade de Oñati, en Guipúscoa, País Vasco.

Américas

A Portada Principal da Catedral Primada de América en Santo Domingo, República Dominicana.
A Casa do Sol do Castelo de William Randolph Hearst en San Simeón, California, baseado na arquitectura plateresca de España.

Galería de imaxes

Porta do Castelo da Ponte ou Porta de Carlos V, en Viveiro (Lugo).
Hospital Real de Santiago de Compostela, en Santiago de Compostela.
Altar plateresco do mosteiro cisterciense de Santa María del Salvador, en Cañas (A Rioxa, España).
Sepulcro de Juan de Ortega na igrexa do convento de Sta. Dorotea, en Burgos (España).
Fachada da Casa do Concello de Sevilla (España) na Praza de San Francisco, obra de Diego de Riaño.
O Palacio de Monterrey, en Salamanca (España).

Notas

↑ Vocabulario ortográfico da lingua galega. A Coruña, Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega, 2004
↑ {{Cita web |url=http://www.portaldaspalabras.gal/buscador?id=1162665&sinom=0 |título=Definición no Portal das Palabras da [[RAG |data-acceso=09 de setembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140910201431/http://www.portaldaspalabras.gal/buscador?id=1162665&sinom=0 |dataarquivo=10 de setembro de 2014 |urlmorta=yes }}
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Arellano, Fernando; El arte hispanoamericano, pp 13-14. Ed. Universidad Católica Andrés (1988). ISBN 978-980-244-017-7.
↑ Marías, Fernando; El siglo XVI: Gótico y Renacimiento, p. 24. Ed. Sílex Ediciones (2002). ISBN 978-84-7737-037-6.
↑ Bendala Galán, Manuel; Manual del arte español, p. 416. Ed. Sílex Ediciones (2003). ISBN 978-84-7737-099-4.
↑ Bendala Galán, Manuel; Manual del arte español, p. 739. Ed. Sílex Ediciones (2003). ISBN 978-84-7737-099-4.
↑ Ortiz de Zúñiga, Diego, Anales..., Madrid, 1796, vol. III, p. 435.
↑ Ortiz de Zúñiga, Diego, Anales..., Madrid, 1796, vol. VI, p. 73
↑ Quesada Marco, Sebastián; Diccionario de civilización y cultura españolas, p. 64. Ed. Akal (1997). ISBN 978-84-7090-305-2.
↑ ^10,0 ^10,1 Ávila, Ana; Imágenes y símbolos en la arquitectura pintada española (1470-1560), pp 80-83. Ed. Anthropos (1993). ISBN 978-84-7658-417-0.
↑ Amorós, Andrés, e Camarero, Manuel; Antología comentada de la literatura española: historia y textos: siglo XVI, p. 183. Ed. Castalia (2006). ISBN 978-84-9740-125-8.
↑ Marías, Fernando; El siglo XVU: Gótico y Renacimiento, p. 163. Ed. Sílex Ediciones (1992). ISBN 978-84-7737-037-6.
↑ Carpentier, Alejo; Márquez Rodríguez, Alexis; e García Carranza, Araceli; Los pasos recobrados: ensayos de teoría y crítica literaria, p. 37. Ed. Fundación Biblioteca Ayacuch (2003). ISBN 978-980-276-354-2.
↑ Chueca Goitia, Fernando; Ars Hispaniae: Arquitectura del siglo XVI. Ed. Plus-Ultra (1953).
↑ Camón Aznar, José; La arquitectura plateresca. Ed. Instituto Diego Velázquez (1945).
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 Aguado Bleye, Pedro, y Alcázar Molina, Cayetano; Manual de historia de España: Reyes Católicos. Casa de Austria (1474-1700), p. 1064. Ed. Espasa-Calpe (1963).
↑ Soldevila, Ferrán; Historia de España, vol. 3. Ed. Ariel (1999).
↑ Rivas Carmona, Jesús; Los trascoros de las catedrales españolas: estudio de una tipología arquitectónica, p. 93. Ed. Editum (1994). ISBN 978-84-7684-572-1.
↑ Bozal 1991, p. 67.
↑ Bueno Fidel, María José; Arquitectura y nacionalismo: pabellones españoles en las exposiciones universales del siglo XIX, cap. 6. Ed. Universidad de Málaga y Colegio de Arquitectos (1987).

Véxase tamén

Bibliografía

Bozal, Valeriano (1978). Historia del arte en España. Desde los orígenes hasta la Ilustración. Istmo. ISBN 978-84-7090-025-9.
Bozal, Valeriano (1991). Historia del arte en España. Desde Goya hasta nuestros días. Istmo. ISBN 978-84-7090-027-3.
Navascués, Pedro; Quesada Martín, María Jesús (1992). El siglo XIX bajo el signo del romanticismo. Introducción al arte español 8. Madrid: Sílex Ediciones. ISBN 84-7737-043-5.
Navascués Palacio, Pedro; Alonso Pereira, José Ramón (2002). La Gran Vía de Madrid: Noventa años de la historia de Madrid. Madrid: Encuentro. ISBN 8485777018.

[1] Vocabulario ortográfico da lingua galega. A Coruña, Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega, 2004

[2] {{Cita web |url=http://www.portaldaspalabras.gal/buscador?id=1162665&sinom=0 |título=Definición no Portal das Palabras da [[RAG |data-acceso=09 de setembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140910201431/http://www.portaldaspalabras.gal/buscador?id=1162665&sinom=0 |dataarquivo=10 de setembro de 2014 |urlmorta=yes }}

[arellano-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Arellano, Fernando; El arte hispanoamericano, pp 13-14. Ed. Universidad Católica Andrés (1988). ISBN 978-980-244-017-7.

[marias-4] Marías, Fernando; El siglo XVI: Gótico y Renacimiento, p. 24. Ed. Sílex Ediciones (2002). ISBN 978-84-7737-037-6.

[bendala-5] Bendala Galán, Manuel; Manual del arte español, p. 416. Ed. Sílex Ediciones (2003). ISBN 978-84-7737-099-4.

[bendala739-6] Bendala Galán, Manuel; Manual del arte español, p. 739. Ed. Sílex Ediciones (2003). ISBN 978-84-7737-099-4.

[7] Ortiz de Zúñiga, Diego, Anales..., Madrid, 1796, vol. III, p. 435.

[8] Ortiz de Zúñiga, Diego, Anales..., Madrid, 1796, vol. VI, p. 73

[9] Quesada Marco, Sebastián; Diccionario de civilización y cultura españolas, p. 64. Ed. Akal (1997). ISBN 978-84-7090-305-2.

[avila-10] 10,0 ^10,1 Ávila, Ana; Imágenes y símbolos en la arquitectura pintada española (1470-1560), pp 80-83. Ed. Anthropos (1993). ISBN 978-84-7658-417-0.

[11] Amorós, Andrés, e Camarero, Manuel; Antología comentada de la literatura española: historia y textos: siglo XVI, p. 183. Ed. Castalia (2006). ISBN 978-84-9740-125-8.

[12] Marías, Fernando; El siglo XVU: Gótico y Renacimiento, p. 163. Ed. Sílex Ediciones (1992). ISBN 978-84-7737-037-6.

[13] Carpentier, Alejo; Márquez Rodríguez, Alexis; e García Carranza, Araceli; Los pasos recobrados: ensayos de teoría y crítica literaria, p. 37. Ed. Fundación Biblioteca Ayacuch (2003). ISBN 978-980-276-354-2.

[14] Chueca Goitia, Fernando; Ars Hispaniae: Arquitectura del siglo XVI. Ed. Plus-Ultra (1953).

[15] Camón Aznar, José; La arquitectura plateresca. Ed. Instituto Diego Velázquez (1945).

[aguado-16] 16,0 ^16,1 ^16,2 Aguado Bleye, Pedro, y Alcázar Molina, Cayetano; Manual de historia de España: Reyes Católicos. Casa de Austria (1474-1700), p. 1064. Ed. Espasa-Calpe (1963).

[17] Soldevila, Ferrán; Historia de España, vol. 3. Ed. Ariel (1999).

[18] Rivas Carmona, Jesús; Los trascoros de las catedrales españolas: estudio de una tipología arquitectónica, p. 93. Ed. Editum (1994). ISBN 978-84-7684-572-1.

[FOOTNOTEBozal199167-19] Bozal 1991, p. 67.

[20] Bueno Fidel, María José; Arquitectura y nacionalismo: pabellones españoles en las exposiciones universales del siglo XIX, cap. 6. Ed. Universidad de Málaga y Colegio de Arquitectos (1987).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]