SAHIL CHOOLEJIL Kulumaq jun li xnimal sahil choolejil chi xjunilex ex inloy laj tzolonel, kutunel, ut yalaq ani

chik li t-iloq xsa li hu ain li barwan xkam naabal li honal xchoq we re li xkuubankil chi chaabil, ak naqanaw naq tento rilbal naabal paay chi tasal hu aban jun li tasal hu ain tziibanbil sa li qaatinobaal qeqchi re naq tqataw ru chi xjunil li karu tziibanbil chi saut tqataw ajwi koxibaq li qakoknaleb us ta chi rix kaaq chik re ru li wan chi qasutam. Tento xkeebal sa ajl naq li qaatinobaal qeqchi aan jwal aajel ru naq inka tqatzeq xbaan naq aan li qayolajebaal ut wi laao naqatzeq naqakanab chi maaka xwankilal li qaatinobaal ut chan chan ajwi naq maaka li qaloqal ut yal chibil ajwi qib naqabaanu ain. Li woybenjihom laain aan naq teeril xsa li hu ain ut naq teeke ajwi eechool chi sikbal li chaabil naleb ut naq inka teekanab li rilbal li jalan jalanq chi tasal hu re naq teetaw li naabal chi naleb. Jokan ajwi nakenaw laaex naq li karu natziibaman nasachman naabal li honal jokan jwal aajel ru naq teeke eechool chi rilbal li junjunq chi tasal hu re naq inka texkanaaq chi ixbej chi tu leeyuam hulaj kabej.

ROKSINKIL Sa li tasal hu ain natawliman naabal chi naleb ut chi nawom abanan xbeen naq laao tento tqake xloqal li tasal hu junjunq ut naq tqil li karu li natawliman chi sa wi laao inka naqake xloqal moko naru ta li wank chi jokan ut moko tqataw ta naabal chi naleb jo re li najter ut li nakulman chaq junxil. Li tasal hu ain taakanjelaq choq reheb xbeen li tzolonel ut li kutunel xbaan naq li usilal nachal chi sa re naq texke naabal li naleb reheb li xtzolom jokan ajwi naq laj kutunel tento sa xbeen li rilbal li junjunq chi naleb li nachal chi sa li junjuq chi hu aaneb xbeen wa teril re naq teruhanq chi xyeebal reheb li junjunq chi tzolom. Sa li tasal hu ain natawliman li kok seeraq, li uutzujinbil aatin, li qehink ut li tilba ruj aq re naq maaka tepaaltoq re li kutunel junjunq ut li tzolom abanan tento ajwi xnawbal naq li hu taakanjelaq choq reheb li kiila poyaman re chi xjunil li xteepal li qatenamit Alta Verapaz, ut naqanaw chi us naq chi xjunil ain mare nahulak sa li rajlil li kiib oqob ut jwal chik eb li tzolom naabal chik chi us li rajlil li taakanjelaq wi li hu ain. Nawoybeni bi naq teeroksi li hu ain inka naru li xtzeqbal xbaan naq li karu nabaanuman aan jwal terto xtzaq ut inka naru xtzeqtaanankil.

XTUSULAL LI KANJEL
2

LI TZAAMANK
XBEEN RAQAL Naq nahulak xqehil naq junaq li al naraj li kamok ut nahulak chi ru junaq li ixqaal us ta inka naraatina chi moko jun sutaq, naraatinaheb li xna xyuwa ut sa oxibal nekexkola manaru naq texik chi xtzaamankil li ixqaal. Naq nachola ru nekexik sa junaq li tijlebaal re xkatbal junaq li ruutzujeb re naq eb li xna xyuwa li ixqaal texsume taxaq li tzaam. Aban re ajwi naq maaka taxaq teril ut texkul chi ru li xbeenikeb naq texik chi tzaamank. XKAB RAQAL Li nabej yuwabej nekexik sa junaq li kutan sbado ut malaj domingo re li tzaamank, naq nekehulak nekexpatz xkuybal xmaakeb ut nekexseeraqi ajwi li karu rajomeb ut nekexye kuy qamaak xqil chaq jun li ralal xkajol li Qaawa Yos wan aawikin, jokan naq naqakam chaq jun li sahil choolejil choq aawe sa laajunkabal chan chan jun xaar chi uutzuuj qaxal sununk xbook chankeb ut nekexkanab ajwi kachinaq li tumin chi ru li xjalam uuch li sant wankeb sa li junkabal aan. Chi rix aan li yuwabej re li ixqaal naxye tento tooaatinaq, tqakuub ut tqatzil rix manaru ut mainka toj tento tana naq texchal junsutaq chik xbaan naq maaka li naru chi kublaak chi ru jun paat moko ketomj ta li ixqaal. ROX RAQAL Nekexkanab tana oxibaq kutan re xkuubankil, chi rix aan nekexik wi chik ut naq nekehulak ak wankeb chik li ikanbej ut yuwachinbej re li ixqaal. Nekexye wi chik li raatineb ut eb aan nekexsume maji wan taaruuq taachoolaaq, waaye laatumin ut nekextanab li tumin chi ru ra li yuwabej aj tzaam aban aan tento naq taaxik wi chik xkanabankil xkasutil sa xnaaj ut tye naq moko yal yalok ut yal batzunk ta li rajomeb aban tke chik bayaq xkomon li tumin naq tkanab chaq sa xnaaj. Wi laj eechal kabl tixkanab oxsut chi ru ra li yuwabej naraj naxye naq tiik inka taacholaaq chi junaj wa, aban wi jun sut kasut ajwi mare anchal taacholaaq. XKA RAQAL Naq nekexik rox sutil nekexkam chik li saaj al chi rixeb re naq taacholaaq malaj taajukeq li tzaam, naq nekehulak wi chik, li saaj al naxye li raatin ut li xmajelal naq maaka laj puchul li xbaataal ut laj keol xwa ut wan chik xkomon ut chi rix aan nekexye, maaka naxye toqob eeru ak xeyal chaq eeqe chi chalk chi qulaninkil anaqwan xchola ut xkubla ru li tzaam. RO RAQAL Chi ru jun xamaan tana naq nekexbaanu li ukiha, li xna xyuwa li saaj al nekexkam jun kukbaq li kakawil ha ut jun ukal li tib chi chiqbil. Li xna xyuwa li saaj ixq nekexyiib ajwi li kakawil ha re teruk chi xjunileb li ula boqbileb, texkam ajwi jun junq laj chiresinel reheb li saaj winq saaj ixq re naq inka taxaq textaw li chaajkilal moqon. Naq nekeraqe nekexjeki li kakawil ha wiibaq kokal ut wankeb li sut chi ruj ruqeb re naq texmes li xtzuumaleb re li ula chi ru. Sa ajwi li honal aan nekexbaanu li kumpaalik li nabej yuwabej chi wiib sumaal ut li ikanbej ut toj laj chiresinel ajwi, naq nekexik li ula nekekana laj eechal ochoch chi xtzekankil li tib. Mare chi ru wiib xamaan naq texik chi xokbal li ixqaal ut li tumin kichutla nekexloq junaq li uuq chi ru re naq aan ajwi tixkam chi rix naq tqaxonq rikin li xbeelom.

1) Wan jun qanachin naq toj saaj chaq chi ru li xyuam saq saq li rismal ut naq nacheekok naqeqok li rismal. Karu aan?

2) Weko arin kablaju chi al qiitzin qib, laain wankin sa kab li al aban laain li jwal kachinin chi ruheb chi xjunil li al Chan ru aan komon?

3) chi ruheb li woq wankeb xsa li wu, wiib li tzuq sa lin jolom re naq tinexke chi kanjelak tento naq tetzaq xsa li wu.

4) Yal ta jo chankil ru naq taamuq tento naq nakutun chi kutankil.

5) Ani tixye sa jumpaat karu wan sa xyi li PALAW? Taawil xsumenkil sa li perel 22

LI LOQLAJ CHE Ex loqlaj che li yoyookex chi ru li loqlaj tzuul taqa Laaex li xkaj ut maril li qayuam laao li poyanam. Laao li poyanam yoyooko rikin leemusiq Leeraamn aan ajwi li qaamn laao. Li qaamn laao jwal nakepitzok chi xajok rilbal Naq nayola junaq li loqlaj che jwal kachin. Li loqlaj che jwal kachin naq nayola Aban naxram jun li nimla najej sa li yuam Li qayuam chan chan jun li chahin nalentzun Aban yal sa xkaba jun li loqlaj che AUTOR: Alejandro Cal Cac TZUUL TAQA At loqlaj tzuul taqa xchaqalil tawi xaq aawu Xchaqalil aawu naq nasaqew Najaqaqnak tawi aawu xbaaneb li uutzuj Xbaaneb li uutzuj numtajenaq laachinausal Naq nahike chaq li kutan Naq nahike chaq li kutan nekeok chi bichank li kok xul Li poyanam nekesaho sa xchooleb Li poyanam nekesaho sa xchooleb rilbal laachinausal Xbaan naq maajun naru nakatinjuntaqeeta wi. AUTOR: Alejandro Cal Cac

LI NIMA At loqlaj nima, makajo laaloqal Makajo laawankilal, ut laarahom. Makajo laarahom qikin laao li poyanam Naq nakake li qa yuam chi anchal aachool. Chi anchal aachool, naq nasaweqk li kutan Naqaye naq laaat maaani chik jokan. Maaani chik jo laaat naq nailok chaq li saqe Nalemtzuno sa xyanq li pek laayuam. Laayuam jwal xnimal xloqal ut xwankilal Ut wi laaat tatkamq, tookamq chiqajunilo. AUTOR: Alejandro Cal Cac LAJ KUTUNEL At chaabil kutunel Chi ru li tzolebaal nakatwoybeni rajlal kutan Nakatwoybeni rajlal kutan chi sa inchool Xbaan naq numtajenaq li naleb nakakam chaq Numtajenaq li naleb nakakam chaq Re naq tqawotz sa komonil. Tqawotz sa komonil li jonimal jochinal xatzol Kaj wi chi jokan tooelq chi ubej. Tooelq chi uubej wi tqake qachool Roxloqinkil li kanjel nakabaanu qikin. AUTOR: Alejandro Cal Cac
8

LI SAQE At loqlaj saqe laaat jun li jwal chaabil winq Jwal nahulak chawu li kanjelak rajlal kutan. Rajlal kutan nakawil li ruuchichoch Ut nakake reetal li junjunq chi poyanam. Li junjuq chi poyanam nekewakli naq nakatchuukin chaq Sa xbeeneb li kiila nimqi chinausil tzuul. Li chinausil tzuul nekebichan chi jwal saheb xchool Ut nekexye naq laaat jun li xnimal ru aawabej. Jun xnimal ru aawabej qaxal loq ut xuwajel ru Xbaan naq sachbachoolej li xlemtzunil xsa laawu. AUTOR: Alejandro Cal Cac

10

XBEEN SUT Chep xchup laachop a chip XKAB SUT Chep xchup laachop a china chip ROX SUT Chep chi chiich xchup laachop a china chip XKA SUT Chep chi china chiich xchup laachop a china chip RO SUT Chep chi china chiich xchup laachina chop a china chip. AUTOR: Alejandro Cal Cac

LI QUNIL QUQ Li qunil quq wan chi ruq li loqlaj qumet chi qixink Chi ruq li loqlaj qumet naqixink li qunil quq, Ququqi ququqi ququqi.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

11

LAJ KUX Laj kux xkux li xkux Nakuxnak ruuch re laj kux Naq xkux li xkux jokan Naq laj kux nahulak chi ru li kux

LI YAK Li yak yokyo chi xkatq li yuk sa yamyo Li yak ut li yuk aneb yal xloyeb rib. Yal xloyeb rib li yuk ut li yak Wi ta li yuk ut li yak inka raj xloyeb rib Li yak moko yokyo ta raj chi xkatq li yuk sa yamyo.

LI AAQ Jun li aaq nariiqa jun iiq chi uuq Us ta yo li kaaq li iq ut li hab Naq yo li kaaq Naq yo li iq Naq yo li hab Jun iiq chi uuq nariiqa li jun chi aaq.

12

13

LAJ KAY UUTZUJ Sa jun kutan jun li qanachin naxik rajlal kutan sa li tenamit chi kayink uutzuj, xbaan naq aan naxnumsi wi li kutan, aban jun kutan naq rechkulub jun chik li qanachin aj kay uutzuj ajwi ut kiyehe re maamin tana texloq li wuutzuj chan aban naq xke reetal aan, xye sa xchool naq maajoqe chik tkayinq aan xbaan naq aan chik li jun texloq re, kixkoxla xbalaqinkil ut xye li uutzuj aan moko nekexloq ta yal pim nakawil tento naq kubenaq taake wi re naq texloq aban li jun inka xpaab toj reetal naq xkayi, abanan chi kubenaq chi rix chik aan inka chik nakexloq ruutzuj aan xbaan naq xekaay naq xkubsi li jun chi ruheb. Chalen chik aan xsik li chaabil uutzuj ut naxkayi chi kubenaq ut xtaw ru naq tento li aatinak chi yaal rajlal kutan sa li qayuam.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

14

LI LOQLAJ NIMA Sa junxil kutan wan jun li nima aran sa jun li kalebaal aran sa xweent li tenamit chikajbom, bar wi wankeb li kar jo ninq ut jo kok. Rajlal kutan eb li poyanam nakexik chi xchapbaleb li xkar sa li nima toj eqla; aban sa jun kutan naq jun li china al kiok chi xchapbal li xkar aban yal ta junaq li kar naxke rib chi ru li xral kixbay rib naabal honal rikin aban tiik yal ta junaq naruhank chi xchapbal, jokan naq kiok chi xmajewankil chi kaw xyaab xkux li nima abanan sa jumpaat kichal jun li nimla chaqieel re li china al ut kiraj raj rukbal li nima ak xmajewa ut aan jwal ka chik moko kixkuy ta chik xnuqbal bayaq, aran xke reetal naq moko us ta li xye ut sa jumpaat kiok chi xpatzbal xkuybal xmaak chi ru li nima tojo naq kiru chi rukbal li ha ut aran xnaw naq moko us ta naq taamajewa junaq li nima xbaan naq yoyookeb chi xjunil li karu wan sa li ruuchichoch .

AUTOR: Alejandro Cal Cac

15

LI WINQ MAAKA XNALEB Sa jun kutan jun winq jwal nahulak chi ru li kanjelak sa li rochoch, jwal sa li xchool naq wan rajlal kutan rikin li xjunkabal. Sa a kutan aan wan jun li xtzi, wan jun li xmis, naabaleb xkaxlan ut naabal ajwi li xhal kuulanbil. Abanan sa jun kutan naq xraj kayinkil li tzi ut li mis re naq tloq naabal chik li xkaxlan ut re naq jones tib ajwi ttzeka ut naq ak xbaanu chi xjunil ain eb li chohix ut li yak xechal relqankil chi junjunq li kaxlan ut eb li cho xeok chi xtzekankil li hal chi jumpaat li winq xok chi koxlak ut kiyaabak, aran xjultika naq chi xjunil li karu xbaanu moko us ta ut naq wankeb naabal li karu re wan junjunq li xkanjel jo li tzi naq naraalinaheb li chohix ut li yak ut li mis naxkamsiheb re naq inka textzeka li hal chi jumpaat. Chi rix chik aan tento kixloq jun li tzi ut li mis re thulaq wi chik jo chan ru naq kiwan chaq.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

16

LI QANA CHIN Sa jun li kalebaal kiwan jun li qanachin jwal aj saka ut sa naril li cheok sa li ochoch naxke chi waak li xbeelom ut li xkokal; aban sa jun kutan naq jwal tiq li saqe kiraj xbalaqinkil li xbeelom naq yo chaq chi kanjelak sa li pim aban moko jwal najt ta rikin li rochoch ut li ixq kixtikib xjapbal re chi kaw ut kixye Aay aay kilech xxamlel li wochoch inka ninru chixchupbal li xam kim abeelom tenqahin- chan ut li xbeelom kixpaab li aatin ain kichal sa jumpaat chi xtenqankil aban naq kikulun kiril naq li rixaqil yo chi seek chi kaw xbaan naq yal tikti xye. Li xbeelom xkoo wi chik chi kanjelak aban kihulak li honal naq kilech tzaqal li xam sa li ochoch ut li ixq kiok wi chik chi xjapbal re chi kaw naq xlech li xam ut sa li honal aan inka chik kichal li xbeelom chi xtenqankil xbaan naq mare yal jotok wi chik re chan, toj reetal naq kioso li xkatik chi xjunil li karu wan re sa rochoch.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

17

LI MIS UT LI CHOHIX Sa junxil kutan li mis ut li chohix jwal xloyeb chaq ribeb ut nakehulak chi ru li xbaanunkil li inkausil naleb ut sa jun kutan li chohix kixye re li mis laain jwal kaw nakinaanilak naq karu tchalq jwal naabal li naleb ninaw re tinkol wi wib chan ut li mis kixye ut laain jun ajwi li naleb ninaw aban aan jwal us chi ru chi xjunil chan toj yookeb aj wi chi aatinak naq ak techalq naabaleb li tzi ut jwal josqeb ut xeok chi aanilasiik li mis sa jumpaat kinachok rikin jun toon chi che ut kitaqe sa ruj ut kixye re li chohix sik karu taabaanu ut laain ak xintaw chikan jun inaaj chan ut li chohix kiok chi xsikbal chan ru naq taakoleq aban inka kixtaw ut eb li tzi toj reetal naq kextaw ut kexkamsi li xul aan.

AUTOR: Alejandro Cal Cac

18

XSUMENKILEB LI QEHINK

1) 2) 3) 4) 5)

LI OCH LI XKAB PO RE LI CHIHAB (FEBRERO) LI KALACH (TIGERA) LI TIKTI LI TZIIB L

19

XRAQBAL
Sa laawuq xinqaxtesi li china tasal hu ain, li xinyal inqe chi xkuubankil ru ut chi xkoxlankil ajwi rix chi us li jwal nakanjelak choq qe li junjunq chi aj kutunel ut ak ninaw ajwi naq li jokehalex li texiloq xsa li tasal hu ain teetaw naabal chi kok naleb us ta inka jwal xnimqal ru aban moko aan ta jun li maaka xyaalil li xinqastesi eere re aj ban wi naq chi qajunilo tqanaw li xkawresinkil qib sa qayuam rikin li xtzolbal yalaq karu li naanjelak chi ruheb li qakomon sa qayanqil malaj ut sa qakalebaal. Chi xjunil li xinkawresi choq eere aan jwal aajel ru choq we laain jokan naq moko xinkoxla ta jonajtil li honal xraj tento ban naq toj xinraq li bar wan xintikib ut anaqwan saasa lin chool xbaan naq moko yal maaka li xyaalal naq xinyiib.

20