U kon k’ajlayil lu’umil México

OKSAJ T’AANIL

Yáaxil ti’ u káajsa’al u xo’okol le noj meyaja’, k’abéet u tso’olol wa jayp’éel ba’alo’ob tia’al ka na’atpajak bix úuchik u máak’anta’al. Le noj meyaja’ tia’al u meental u sut ts’íibile’ beeta’ab tumen aj ka’ansajo’ob yéetel ix ka’ansajo’ob ti’ u Noj najil Xook UIMQRoo yéetel wa máaxo’ob xooknajo’ob te’ najil xooka’. Le aj sut ts’íibo’oba’ wa aj sut t’aano’oba’ ku taalo’ob tu jo’ojaatsili’ jejeláas tu’uxilo’ob ti’ u Petenil Yucatán tu’ux ku t’aana’al k maaya t’aan yéetel tu’ux xan suuka’an u yu’uba’al le k t’aano’. Tia’al ka páajchajak u meyajta’al le sut ts’íiba’, k’abéetchaj u múuch’ul ya’abkach aj sut ts’íibo’ob tia’al ka jóok’ok ma’alobil. Ichil jujump’éel jaatsil le áantalte’a’ ku táakpajal kex ka’atúul aj sut ts’íibo’ob uts u meyajo’ob ti’ le sut t’aano’obo’. Beyxane’, le sut ts’íiba’ éejenta’ab yéetel u Nu’ukbesajil u Ts’íibta’al Maaya T’aan. Wa jayp’éel tusbeelilo’ob ichil le áaante’ táantej u ya’ala’ala’ bíilalchajo’ob tia’al u ma’alob meyajta’al le ts’íibo’ yéetele’ ma’ ka p’áatak chéen wa bey juntakáalili’ ts’íibe’. Laayli’e’ beeta’ab lela’ yéetel u wojilo’ob ti’ u ja’abil 1984 utia’al u Instituto Nacional ti’ le Máasewal T’aano’obo’ (INALI, je’ex u kóomchaj ts’íibta’al ich káastelan t’aano’) yo’olal u yutsil núupul le u noj ts’íibilo’.

Tu jeel ba’axe’, ichil u xu’uk’il yéetel u talamil beejil le meyaja’, ya’abkach ba’alo’ob yáax ila’ab utia’al u ma’alob meenta’al. Jump’éel ba’al yáax a’ala’ab ti’ le meyaja’ yaan u bíilal tia’al u ka’ansa’al jejeláas máaxo’ob, le beetike’ u ts’íibile’ k’a’ana’an u na’atpajal tumen le máaxo’ob ku t’aniko’ob maayao’. Ma’ jach beeta’ab u jeel t’aano’ob mina’an ichil maaya t’aani’, chéen ba’ale’ túumbenkuunsa’ab u jeelo’ob utia’al ka lúubuk ma’alobil tu xikin máak, tu yichil yéetel tu na’atil le u yóojlo’ob maaya yéetel le máaxo’ob táan u kaniko’obo’. Le t’aano’ob síijil tu beeto’ob te meyaja’ mix jóok’o’ob tu tuukul le aj sut ts’íibo’obo’, le ba’ax beeta’aba’ leti’e’ u múuch’kinta’al t’aanilo’ob tia’al u yutsil na’atpajal le k’ajlayo’, je’ex suuka’an u tsikbalo’ob le nojoch máako’ob te kajtalilo’obo’. Le tsoola’an t’aanilo’obo’ ti’ yano’ob tu ts’ook le ts’íiba’ bey jump’éel tsoolil t’aano’ob. Beyxane’, wa mina’an bix u ya’ala’al jump’éel t’aan ich maaya t’aane’, mix tek pets’aj le t’aano’, le ba’ax tek beetaje’ chéen jump’éel majan t’aan ti’ le káastelan t’aano’/préstamo lingüístico.

Beytúuno’ je’el u beytal k a’alike’, yaan wa jayp’éel ba’axo’ob yéeya’ab tumen le aj sut ts’íibo’obo’ tia’al ka p’áata’ak jach ki’ichkelem yéetel sáasilil bix u bin u xo’okol le u áanalte’il k’ajlayi’ ts’íibo’. Ti’ u jejeláas u beejilo’ob sut ts’íibe’ ch’a’ab tumen le aj sut ts’íibo’obo’ tia’al u meenta’al le meyaja’ je’ex traducción semántica, traducción comunicativa, traducción libre yéetel traducción fiel, beyxan equivalencia, expansión, reducción, adición, omisión, calcos yéetel préstamos lingüísticos. Lelo’oba’ tu ts’áajto’on u sáasil na’atil utia’al k yéeyik le ba’alo’ob asab ma’alobil tia’al ma’ u sa’atal le yáaxil ba’ax u k’áat u ya’al wa u yil le áanalte’o’.

Yéetel jejeláas t’aano’ob je’el u béeytal u ts’o’olol ich maaya jump’éel t’aan wáa jump’éel túukul síija’an ich kastelan, lemeentike’ te’ meyaja’ ma’ chéen chéem jump’éelilili’ t’aan ku ch’ababal tia’al u ts’o’olol jump’éel t’aan wáa jump’éel tuukul síijil u ts’íibil yéetel u tuukulil ich kastela. Kak tukultike’ beya’ ku ye’esa’al, ku ch’íikpajal, ku ts’i’ibesal u aik’alil ak ki’ickelem Maaya T’aan.

Tu ts’oooke’, yaan k’iine’ jump’éel t’aane’, ka’ap’éel wa óoxp’éel ba’ax u k’áat u ya’alej tumen le t’aano’obo’, yaan súutuk xane’ jejeláas ba’al u k’áat u ya’alej. Le méentike’ ma’ u jáawal a wóole’ex wa ma’ a na’atike’ex jump’éel t’aani’. Je’el u meyajte’ex u tsoolil t’aano’ob ts’aba’an tu ts’ook le noj áanalte’a’, je’el túuno’ le noj meyaj sut t’aan-ts’íiba’ ku k’aaba’tik: U túumben kóom k’ajlayil lu’umil México. Xooke’ex wa u’uye’ex u xookil yéetel u yutsil a wóole’ex. Ki’imak óolal.

Donny Limber Brito May

Wildernain Villegas Carrillo

E’ESAJ T’AANIL

Tu ja’abil 1973 u noj najil xook Colegio ti’ México’i’, tu jóo’saj u yáax áanalte’il ti’ Kóom K’ajlayil ti’ u Lu’umil México, utia’al u ts’áa k’ajóolbij chéen chan jump’íit u ka’anal xookilo’ob u k’ajlayil k’abéet ti’ ka’ach tuláakal mexicano. Ti’ le noj meyaj áanalte’a’ ancha u táakpajal jo’otúul u yuumilo’ob (Daniel Cosío Villegas —u jolpo’opil le noj meyaja’—, Ignacio Bernal, Alejandra Moreno Toscano, Luis González yéetel Eduardo Blanquel) tu’ux tu ts’íibtajo’ob utia’al k’ajóoltbij le ka’ach jach k’abéet u yila’al ti’ u chan asab kóomil u k’ajlayililo’ yéetel u bixil u yúuchben kuxtali’ le noj lu’umila’. Uláak’ túumben áanalte’ilo’ob jo’sa’abo’obe’ ts’aab u je’el ka’anal tuukulo’obi’ (tumen Lorenzo Meyer) te’e uláak’ ja’abo’obo’. Chéen ba’ale’ bey anchajik u p’áatal ma’ u k’exel u noj áanalte’ilo’ tak okik u je’el ti’ le máan ja’abilo’obo’. Ti’ u yóoxp’éeli’ lajunp’éelalil máano’ le u Kóom k’ajlayil’a tu chuka’ u paach míi tak kanp’éel ti’ ya’abkach millón u áanalte’ilo’ob, beytúuno’ jach k’abéetkunsa’ab u su’utul kanlajun u p’éelal uláak’ t’aano’ob, tak jump’éel u áanalte’il ich u t’aanil Braille’i’.

Le ka’anal xook tuukul ti’ k’ajlayila’ ku jelbesa’al yéetel ku mu’uk’a’ankunsa’al sansamal, chéen tumen tu yo’olal u asab ma’alobi’ xak’alxookilo’obil. Ti’ u taal u máanja’abil tak lajunti’ka’ak’áal ja’abo’obe’, ts’o’ok u kaxaanta’al uláak’ ba’alo’ob ka’ach ma’ utsil k’a’ajóola’an ti’ u k’ajlayil México’i yéetele’ ts’o’ok xan u ts’abal k’ajóolbil ba’axo’ob ka’ach ma’ jach na’atano’obi’. Yaan ba’axo’ob ts’o’ok u yutskinsa’alo’obi’ yéetele’ ts’o’ok u jach táanilkunspajal u bixil u ka’a jeltsolpajal wa u jelna’atpajal ba’alo’ob ucha’an ti’ k’ajlayilo’ob. Le je’ela’ ku chíikpal ti’ u áanalte’ilo’ob ku t’aan yo’olal k’ajlayil yéetele’ k’abéet xan u ye’espajal ti’ jump’éel noj áanalte’ ts’aba’an seen k’ajóolbij je’ex le je’el túuna’. Ti’ lela’ je’el u páajtal a’alike’ yéetel jéets’ik u muuk’ na’atike’, le u chan kóom tuukulil ti’ ka’anal xookil k’ajlay k’abéetkunsa’an ti’ je’el máaxak mexicano’ile’ tak ti’ le k’iino’oba’ asab keet tak bejla’e’, tumen ts’o’ok xan u ka’ankunsik u xookil, le beetik túune’, u ts’aik u ka’anal chíimpolal ti’ Moláayil yéetel táambalil.

Le noj najil xook Colegio ti’ México’o tu éejentaj ts’o’ok u k’uchul u k’iinil u ka’a beetik jump’éel túumben kóom k’ajlayil ti’ México, leti’e’ áanalte’ túun yaan tu k’abe’ aj xookila’. Mix náachchaj ti’ u xu’uk’il meenta’abik u noj meyajil jóosa’an xan ti’ u yúuchben kóom k’ajlayili’, le meyajila’ jump’éel asab túumben noj áanalte’: tu yo’olal xan u túumben wuktúulil aj ts´íibilo’ob tu’ux tu jets’ajo’ob u noj tsolts’íibi’ ti’al le jo’olinta’abiko’, yo’osal u bixil u máank’iinalil, u noj ts’íibil, u tsooli’, u na’atpajal u wóol tuukuli’ yéetel xane’ ti’ u túumben ma’alob paakatil ti’ le k’iino’ob bejlae’ tumen jach asab tsola’an tu beelal —je’e bixak ti’ u senkech ka’anal wóol xaak’al tukuulile’ tak ti ‘ u yokbal u ja’abil siglo XXI—. Ba’ale’ le u aj ts’íibilo’oba’ tu yilajo’ob u jets’iko’ob ichil u wáalilo’ob u bixil u séeb na’atpajal u xookilo’ob, kéet ti’ uláak’ áanalte’ob ts’aba’an k’ajóolbilo’obo’, ti’al lelo’ je’e máaxak aj xookile’ ku séeba’an na’atej wa ku náays u yóol u xokej.

Le noj najil xook Colegio ti’ México’o’ ku ts’aik u xu’uk’il ti’ u je’el noj meyajilo’ob utia’al ku táakbeso’ob ti’ le áanalte’a’, je’ex bix unajo’ yo’olal ti’ u túumben xaak’alilo’ob ku taal u chíikpaja’ wa ku taal u meenta’al. Le túumben kóom k’ajlayil ti’ México’a’ ku ts’aik jump’éel u xookil tu’ux ka séeba’an xo’okok u ka’anal tuukilil, asab ma’alob yéetele’ wóol chuka’an u tsooli’ ti’ u k’ajlayil ti’ México’.

ÚUCHBEN MÉXICO

Ts’íibta’an tumen PABLO ESCALANTE GONZALBO

Méxicoe’ ya’abkach México’ob ti’ jump’éelili’. Beyo’, ma’ chéen yóok’sal u jejeláasil kuxtalili’, beyxan tumen le máanik ch’i’ibalo’obo’, le sukbe’enil miatsilo’ yéetel le noj k’áax ba’apachtiko’ ku asab k’eexel ti’ u jejeláas kuchkabal yaan ti’ k lu’umilo’ob. U asab úuchben jaatsile’, yéetel le asab jets’ik u k’ajlayil, leti’e’ yaanchaj ichil jump’éel túumben meyajil k’áax tu’ux ya’abchaj tu chúumukil u noj lu’umil yéetel le mejen kajtalo’ob ma’ je’ets’ek u bixil u túumben meyajta’al k’áaxi’, beyxan ts’oon náalo’ob-koolnáalo’ob kaajlajo’ob tu tsek’el lu’umil xaman. K yabilaj ti’ le nojoch Tenochtitlan bey u kúuchil tu’ux k taalbal, k láak’tsilil Moctezuma Ilhuicamina yéetel Nezahualcóyotl, ma’ k’a’ana’an k cha’ik u tu’ubsikto’one’ yaanchaj u láak’ k baatsilo’ob máaxo’ob kajlajo’ob tu mejen kaajilo’ob yaanal u wits’ilo’ob Chihuahua, nats’ tu’ux yaan u k’o’oxil peek’ilo’ob k’áax yéetel osos, beyxan yaan u láak’ k láak’tsilo’ob xíimbalnajo’ob xma’ nook’il tu tikin lu’umil Baja California, táan u paktiko’ob óoli’ chéen tojil k’áak’náab.

U jéets áalil lu’um yéetel almejen wíinikil tu kaajtalilo’ob chúumuk lu’um je’el bix nahuas, zapotecos wa maayase’, antanajo’ob ichil u kuxtalil yéetel úuchik u múuch’ikubaj ti’ le túumben nu’uk t’aan jets’kunsa’ab tu yóok’sal péech’ óolal kaajil sakwíiniko’ob. Le kaajtalilo’oba’ tu náajalto’ob, u jejeláas bixilo’ob, ooksiko’ob u suube’enilo’ob, bix u wíinkilo’ob, u k’alabtuukulo’ob, ichil u jiijiit’k’áaxil u k’ajlayil noj lu’um. U tuukumbetúumben yéetel k’ajlayilo’ob u aj ts’oonilo’ob Coahuila, tu kajtalil Jalisco yéetel Zacatecase’ ma’ bey úuchiki’ tumen, ma’ tu chimpolto’obi’, lebeetike’ yaanchaj u tse’elo’ob yeetel u ch’ejsa’al le mejen kajtalilo’obo’. Uláak’o’ob xan, je’el bix le tarahumaras yéetel le seriso’, tu kaxtaj u kuxtalo’ob, tu ka’anal xuulil le k’oomtamilo’, tu xul le k’a’anaabo’ ma’ jach k’ajóolta’an yéetel tu xul le k’ajláayo’.

U jonts’iibil le tuukula’ ku beetik k ch’ajoltik u jit’ilil u jets’tuukulil k’ajlayilo’ob, nojtuukulo’ob, nojkajtalilo’ob: U olmekasil San Lorenzo, le te’ teotihuacano’, yéetel le te’ Tula…, k’ajlayilo’ob ku yila’al ichil u ch’i’ibalil Chúumuk América tu’ux yaan ya’abkach ts’íibilo’ob ku t’aano’ob yóok’sal. U jatspaja’anil ts’íib yéetel u t’i’t’paja’anil le ba’a’lo’ob ku t’aano’ob yóok’sal u mejen kaajilo’ob yaano’ob xamano’ ku talamkunsik u tsikbalil ichil jump’éel kóon ts’íib.

Wa ka’ k beet jump’éel t’o’ol te’ mapao’ chik’in tak lak’in ka u tsay wa jayp’éel kúuchil tu’ux yaan úuchben meyajo’ob je’el bix te’ Huatabampo tak Sonora, le Zape tak Durango, Chalchihuites tak Zacatecas, Villa de Reyes tak San Luis Potosí yéetel San Antonio Nogalar tak Tamaulipas, k ilik jump’éel ka’lop, ka’anal tu tselilo’ob yéetel ku tal u yéemel tu kuchkabalil bolsones: ku ye’esik u xul xu’uk’il u xamanil Chúumukamerika le ka’ jach ya’ablajil u lu’umil, tu ja’abil 900 ts’.t.J. u paatil u xuul lu’umil kaaj, je’el bix jets’elil u ch’i’ibalil le chúumukamaerica xane’, leti’ u e’esajil jump’éel xáankach meyaj te’ k’ajlayil ku kaajal yéetel u meyajta’al ixi’im yéetel u láak’ paak’alo’ob, ku ch’a’atáantik bix u meyajil le jóoyab pak’alilo’obo’, u jatspaja’anil u jejeláasil bix u kuxtal le wíniko’obo’, u ya’abtal u beejil paklan k’eex ti’ u ya’abkach kilómetro’ob yéetel u beeta’al noj kúuchilo’ob k’ultaj, je’el bix u najil k’uj ts’aak’aja’an yook’ol u setenka’anal tuunich naj yéetel xan u kúuchil báaxal wóolis.

AJ TS’ONO’OB-KOOLNÁALO’OB

U kajkunaalil Américae’ káaj tak ichil u ja’abil 40000 t.t.J. ts’okili’ chúumuk millón ja’ab u kan u t’aab k’áak’ le Homo erectus, ba’ale’ le Homo sapiens sapiens káajal ku beetik u kuxtal, beytúuno’ ma’ jach jets’ ch’éjek u ch’i’ibalili’ le neanderthalensis. Lebetike’, jach k’aabe’et k ilik le wíinik jeél bix k ilik bejlae’, káaj u k’ajlayil óoli’ keet u k’iinil tak América yéetel tuláakal ba’apach lu’uma’.

Úuchik u máan tak América yaanchaj u páajtalil yóok’sal le ku yéemel u ka’analil le k’áak’náabo’ je’el bixil suukilo’ob te’ era geológica k’ajóolta’an je’el bix Pleistoceno wa era glaciar. Tu xuul u k’inilo’ob le era glaciaro’, le Wisconsiniana (c. 100000 a 8000 t.t.J.), yaanchaj ja’abo’ob tu’ux jach xanchaj u k’iinilo’ob tu’ux tu xaman lak’inil Asia yéetel u xaman lak’inil Américae’ tu múuch’ p’éeli’kunso’ob u lu’umo’ob: te máan ka’ach le táankelem Homo sapiens sapiens, te’ máan ya’abkach k’inti’i’.

U yáax úuchben e’esajil ti’ kuxtalil wíinik tu lu’umil Méxicoe’ ku chikpajal tu ja’abil 35000 t.t.J. ichil le k’inila’ yéetel u ja’abil 5000 t.t.J., ka’ káaj u meyajil ixi’im yéetel bu’ul, chéen mejen múuch’ ts’ono’ob-koolnáalo’ob yéetel chuk kayo’ob k ilik ka’ach. Le múuch’ kajnáaloba’ ma’ jach jeets’elo’obi’, je’el u beytal u pa’achajlo’obe’ wa u t’i’it’kuba’ob. Ichil u wináalil ootsitalil, junjuntúul baatsile’ ku kajtal ti’ jejeláas kuuchil, ku beetik tu’ux u yantalo’ob te’ k’áaxo’ wa ku kajtalo’ob ichil jomlil, tak te’elo’, chéen tu ba’apachil ken u kaxtej ba’alo’ob u jaanto’ob. Le chéen k’uchuk u k’iinil tu’ux nik yaan ba’al jaantbile’, tu k’inil ja’ajail, le baatsilo’obo’ ku múuch’talo’ob ti’ mejen kúuchilo’ob tu’ux ku jets’ yantal le múuch’ kajnáalo’ob utia’al ts’oon yéetel jooch. Tu ts’okile’, ya’abkach múuch’ kajnáalilo’obe’ je’el u pajtal u múuch’kubao’ob utia’al u beetiko’ob jump’éel múuch’ kajnáalilo’ob utia’al u paklank’exiko’ob ko’olelo’ob, ku tsolikuba’ob utia’al nukuch p’ujo’ob wa utia’al u kanantik u k’áaxo’ob. Jump’éel múuch’ kajnáalo’obe’ beeta’an tak wa jayp’éel ti’ ka’alajun wíiniko’ob, yéetel jump’éel noj múuch’ kajnáalo’ob ku takpajal u asab ya’abilo’ob.

Tu tsolil u k’iinil u k’ajlayil Méxicoa’, ka’ach ma’ kajak u meyajil káaxe’, ku ya’ala’al tu jaach’il k’iinil lítica, u jach ya’abil le je’ela’ úuch ichil u síijil le era glaciaro’, ka’ach yaanili’ tsíimino’ob tak Américae’, nukuch kéej ba’alche’ob, mamuto’ob, yéetel u láak’ ba’alche’ob bin u sa’atalo’ob yéetel u k’éxpajal le k’iino’obo’ tu taasaj le Holoceno.

Jump’éel ichil le yáax k’ajlayilo’ob yaan u wínkilil yéetel je’el u pajtal k toksajtik tu úuchben k’iinil Méxicoe’ uch tu ja’abil 7000 t.t.J., chéen junp’íit k’iin ts’o’okok ti’ u k’inil u kuxtal nukuch ba’alcheilo’ob k’áax’ tu lu’umil América. Le múuch’ ts’onáalo’ob-kolnaalo’ob ku kajtalo’ob ka’ach tu jem México suka’anti’ob u ch’a’apachtiko’ob le mamuto’obo’ tak tu xul u xúuch ja’il Tetzcoco (Texcoco). Le ken páak’ako’ob le nukuch ba’alche’ob te’ luuk’o’, le ts’onáalo’obo’ ku ba’pachtiko’ob yéetel ku loobitko’ob yéetel u puputs’che’ob tak u lu’usiko’ob, kimeno’ob wa satankimeno’ob. Ichil jump’éel u k’inil walaki’ak 9 mil ja’aba’, juntúul ko’olel, yaan 25 u ja’abil yéetel metro y medio u p’isil u ka’anlil, takpaj ti’ jump’éel xíimbal ts’oon, ba’ale’ bin k’asil ti’ tumen tu kojubae’ ka’ luubi’; kime’ yéetel ka’ mu’uk ichil le luuk’o’, nonoka’an p’aatik. Te’ áanalteo’obo’ k’ajóolta’an le ko’olela’ je’el bix u xiibil máak Tepexpan.

U ba’apachil u k’inil u Ja’abilo’ob 7000 t.t.J. Ku k’alik jump’éel k’ana’anil mina’an uláak’ beyo’. Le noj k’expajal k’iino’obo’ tu muuk’yajtaj le lu’umo’ tu’ beetal u sa’atal ya’abkach jejeláas baálcheo’ob/alak’o’ob, beyxan tu pajchakunso’ob u jejeláasil náajalil meyaj. U túumben ba’alilo’ob ts’oon k’expajil utia’al u beykunsik u ts’o’onol mejen yéetel nukuch ba’alche’ob je’ex koj, kitam, keej, t’u’ul yéetel k’ulu’. Beyxan jach yaan u úuchben e’esajil utia’al jets’ike’ ichil u ja’abil 7000 yéetel 5000 t.t.J., le múuch’ kajnáalo’ob tu séeb ya’abkunso’ob le meyajil yaan u yil yéetel joochil: ma’ xan xane’ ku jook káaxtiko’ob yóok’sal u janilkunsiko’ob u súut ba’apachil ti’ le’ ma’alob paak’alo’ob, ku t’okko’ob u yich yéetel u neek’ tu k’inilo’ob, ma’ xan xane’ ku jóoyabtiko’ob wa jayp’éel paak’alo’ob. Le ba’ax tu p’ataj úuchik u takpajalo’ob tu k’iinilo’obo’ letie’ kajik u suuktal u pa’ak’al iik, oom, yéetel k’úum: je’el bix biniko’, mix jump’éel ichil le paak’alo’oba’ ku beytal u kuxtal tu juunaj. Beyxan yaanchaj túun u k’ajóota’al u yook k’at utia’al u juch’ik nek’o’ob, óoli bey ka’ob mina’an yooko’obe’.

Ba’ale’ ma’ je’el bix suuka’anil u p’ak’al wa’ jayp’éel paak’alo’obe’ ket je’ex ti’ jump’éel chan kaaj súuka’an u beeta’al paak’al. Ichil jump’éel meyaj yéetel u láak’e’ yaan siglos tu’ux máansajil yéetel kajkunáalil, le kek a’alik k’iinil Protoneolítico (5000 a 2500 t.t.J.). Ichil le’ xoot’ k’iino’ yaanchaj le pak’bil ixi’imo’ u kuchulpachil le pak’alilo’, tu máansaj ya’abkach ja’abo’ob, ichil u k’i’ixil k’áaxil Zea mexicana (el teosinte), bin u k’expajal utia’al u ya’abtal u mejen naalil yéetel tu ts’okbale’ le naalo’obo’ tu chukaj tak veinte centímetros u chowkij je’el bix suukpajil u meyajta’al, Zea mays, je’el bix le yaano’ob bejlae’. Beyxan suukpaj u meyajta’al te’ k’iinilo’oba’ pak’al bey yich mejen bu’ule’, x koli’ bu’ul, sak ya’ ýeeltel box ya’.

Tu ts’okil u k’iinil Protoneolítico le koonálo’obo’ ts’o’ok u súutulo’ob tu meyajil k’áax, mix taan u pajtal u náachtalo’ob ti’ u paak’alo’ob; bey úuchik u kaajal u jets’tal chan kaajo’ob. Ichil le yáax mejen kajkuunalilo’obo’ bin u chukbes u ya’abkach ba’alilo’ob ti’al u ye’esik bix u taan u yich Chúumukamerica; chikpa le ka’ yéetel u k’abo’ je’el bix u ya’alalo’, suuklaj u pa’ak’al nukuch k’uum, yéetel u sikililo’ ku beeta’al u janlil onsikil k’aj óola’an tuláakal u mejen kaajilo’ob Mesoamérica; alak’ata’ab le peek’o’, yaan xan u chíikulilo’ob e’esike’ kaaj u kíimsa’al síibal wíinik beyxan k’áat óolal yóok’sal kimeno’ob. Le baatsilo’ob kajakbalo’ob ka’ach te chan kaajo’obo ku asab múul múuch’kubáajo’ob yéetel ku yúuchtal múuch’liko’ob keet u manja’an ch’i’ibal koolnáalo’ob. Kajnáalilo’ob ka’ach mina’an jatspaja’an tuukulil ichilo’ob, u kajnáalilo’obe’ mix tech u yiliko’ob u jela’anil u kajtalo’ob ichil u láak’ baatsilo’ob: jets’k’ajóolta’ano’ob bey yáax mejen kaajkunalilo’obe’.

U CHÚUNSAJIL TÚUMBEN CH’I’IBALIL

Ku tuukulta’ale’, u k’ajlayil Mesoaméricae’ káaj tak 2500 t.t.J. le ka’ káaj u je’ets’el u kuxtal ya’abkach wíiniko’ ts’o’okili’ u yantal le’ k’ato’. Te k’iin je’elo’ káaj u yáax horizonte mesoamericano, le Preclásico, yéetel chéen u yáax tsool k’iinil, le yáax Preclásico (2500 a 1200 t.t.J.). K’ajóolta’an xan le k’iina’ je’el bix Preclásico aldeano, tumen u 90% le chan kaajtalilo’obo’ ti’ tuláakal le kuchkabalo’obo chéen chan kaajo’ob, tu’ux yaan tak chéen lajun tak lajka’ najo’ob, bey túuno’ le kajtalilo’ yaan tak lajump’éel ti’ óox k’aal tak lajump’éel ti’ kank’aal wíiniko’ob. U najilo’ob le yáax Preclásico yaanti’ob ya’abkach u múuch’ najilo’ob te’ táankabil; bey suukpajil le kuxtal tak u k’iinil úuchik u k’uchul le sak wíiniko’obo’, tak xan ka’ ts’o’oki’. Te’ táankabil jach suukpaj le meyajo’, le mejen najo’obo’ ku k’a’anáanchajal chéen utia’al u wenelo’ob yéetel tu’ux u ta’ajko’ob u nu’ukulo’ob, bey túuno’ tak jump’éel ichil le mejen najo’obo’ ku ch’aiko’ob utia’al u beetik u janalo’ob yéetel u ka’anche’ob.

Tak xan ichil le tsolk’iinilo’oba’ yaanchaj wa jayp’éel t’o’ol kajtalil tak 200 u najilo’ob, ku máan tak mil u kajnáalilo’ob. Te’ jets’kajtalilo’ob beya’ yaan u e’esajil paklank’eex tu nachtakil yéetel tsolante ichil kajnáalilo’ob San José Mogote, tu jemil Oaxaca, leti’ jump’éel ichil le t’oól kajtalilo’ob jach chika’an ichil u kuchkabali’: ichil le ba’alo’ob kaxta’an tumen le aj xaka’al kaaxan úuchben ba’al te’ kúuchilo’ yaan u xéet’el ka’o’ob, jubo’ob, u koj k’anxoc, u sool u paach áak, yéetel u jomil u kaal jub, tuláakal le je’elo’ te’ u tal tu jaal u ja’il Golfo. Te’ ichil le ja’abo’ob xano’ beeta’ab tu chúumukil le kaajo’ jump’éel sakche’ bukbesa’an yéetel pak’bil túunta’an yéetel jump’éel ka’anche’ ichil.

Le t’o’ol kaajilo’oba’ letie’ tu’ux yáax yaanchaj u kúuchil noj mek’tan meyajil chúumukamerica: u bixil u jejeláasil kuxtal ku ts’áako’ob u noj pajtalil ti’ wa jaytúul ichil kajnáalilo’obo’, je’el bix le juntúul jala’ach yéetel u paalale’, beyxan wa jaytúul ba’atelnáalo’ob, yéetel ku ye’esik bix u lechkalta’al ba’alo’ob yéetel bix le nook’o’ob k’abéet u ch’a’abal yóok’sal u chikpajal u nojochil ichil u láak’o’obo’. Tu k’ab le nukuch jala’acho’obo’ te’ ku láaj p’aataj u chimpolil okolk’uj yéetel k’atunil; leti’ob láaj ilik tuláakal u ya’abkach meyajil yaan ichil kaaj yéetel ku jets’ kanáantik u kajbal koonolil. Le mek’tan meyajilo’oba’ óoli’ bey jach yaanchaj u k’a’anáanil ichil u takmuk’il úuchik u bin u ya’abtal le ba’axo’ob bin e’esik le Preclásico medio, ba’ale’ tuláakal u kuchkabalilo’ob chúumukamerica’ ma’ úuchlajo’obi’, tumen tu seeba’anil úuchik u k’expajal tuukul ichil u nuktakilo’ob tu’ux tu ts’ao’ob u pajtalil u jáatsbeskuba’ajo’ob u bixil u kuxtalo’ob; u meyaj le nojoch jala’acho’ p’éelichaji yéetel ka’ máan nojochlaj u pajtalil.

Tak tu ja’abil 1200 t.t.J. káaj u beeta’al jejeláas meyajilo’ob hidráulicas tak Chúumujamerica, xa’aybej ja’ob, u kúuchil u jets’el ja’ yéetel u k’as jaajile tak ka’anche yóok’ol ja’ wale’. Jump’éel u ch’ik e’esajil le meyajo’oba’ bin u mu’uk’a’anskunsik u meyajil k’áax yéetel bin u ya’abatal kajnáalilo’ob. Ichil u k’iinil yéetel u ja’abil 500 t.t.J. tu naats’il. Ku k’uchul u tsoolil k’iin k’ajóolta’an je’el bix Preclásico medio, le e’esik bix úuchik u bin u jets’el meyaj tu chúuka’an k’iinil yéetel u bix úuchik u bin u jatspajal u jejeláas kuxtalilo’ob, u meyajil ya’abkach kúuchil payalchi’ob yéetel u ya’abil u pa’atal boonilo’ob ti’al oksajóolil je’el bix k’ajóoltan’anil olmecas. Jach te’ tsool k’iinako’ yaanchajil le yáax ajawo’obo’ wa noj yuumil ti ya’abkach mejen petenil Mesoamérica.

U paklan k’eexil ba’alba’il ayik’alil yéetel u ba’alba’il k’ultail ku tal u yuuchul ichil u nukuch t’o’ol kaajtalil ti’ u jejeláasil kuchkabalilo’ob chúumukamerica bey leti’ beet u jets’el u t’aanil ichil le múuch’ jolpo’opilo’obo’ yaan ba’al u yil yéetel u tuukulil oksaj óol k’uj yéetel almejen wíinik; beyxan tu yaantaj u jatsbesajil yéetel u ke’etel wa jayp’éel sáal ch’a’ t’aanilo’ob yéetel paynúunkunsik t’aanilo’ob. Bejlae’ k ojelmaje’ u taan ichil le’ olmecao’ ku chikpajalo’ob óoli’ keet u yila’alo’ob tak ti’ Cuenca Balsas, tak tu jemil México, u jáal u ja’il u k’a’anáabil le Golfo yéetel tu láak’ kuchkabalilo’ob; Le u k’aas chikpajalo’oba’ ku jelbesik u t’aanil le úuchben tuukul ku ya’alik ts’o’ok u t’i’it’pajal u bixil u taan u yich olmeca tak Chúumuk América, tak tu kajbalil Golfo ti’ México, u kuchulpachil jump’éel u tsoolil u t’i’it’pajil k’atunilo’ob wa koonolil nakpachta’an tak San Lorenzo wa La Venta.

Ichil le taan icho’ob suka’an k ilike’ je’ex u taan u yich olmecase’ te’ yaan u k’ana’anil le nukuch mayakcheo’ob beta’an yéetel tuunich wa pak’ (yaan k’iinilo’obe’ ku meyaj bey jump’éel noj kúuche’ yéetel yaan k’inxane’ ti’ u láak’obe’ bey k’atal tuunicho’obe’); u ichta’anil le ya’ax chichtúuno’ yéetel u láak’ ya’ax tuunicho’ob utia’al u beeta’al k’ubo’ob; u senkech e’esajil le báalamo’, yaan ba’al u yil yéetel u jejeláasil oochel wíinik: Ba’alcheo’ob ku yo’oto’ob wa ku ba’ateo’ob yéetel máako’ob, u k’éewelil ba’alcheo’ob ku meyajti’ob bey nook’ utia’al bukinbile’, nukuch ba’alcheo’ob. U táan yich wíiniko’ob je’el bix olmecaso’ ku k’ajóolta’al yóok’sal u muts’il yich yéetel u chíinilil yéetel u tuuchulil u xul u chi’ yaan súutuke’ ku chikpajal u puputs’kil u ts’a’ay chéen u je’ u chi’; tu chúumuk u ka’analil u taan poole’ úuchak yaan jump’éel xootili’, tu’ux yaan k’iine’ ku jóok’ol jump’éel u nalil ixi’im. Beyxan yaanik ichil u ba’alilo’ob le suuk k a’alik ti’ u woojil olmecas je’el bix lelemkil mojton, le ka’ap’éel wewel ku k’atalo’ob bey X yéetel u ch’ojil ja’ yéetel jump’éel t’un beyxan yéetel jump’éel jarat’.

U asab ya’abil kúuchilo’ob kajkunsa’ano’ob utia’al k’ultaj, u asab nuuktakilo’ob yéetel talamil meyajo’ob, u ya’abil u múuch’ilil paatkunaj yéetel u xexet’ilo’obo’ asab nuktako’ob te yaan tu táax lu’umil u belil ja’ tu golfoil México. San Lorenzoe’ kajkunta’ab tu ja’abil 1200 t.t.J. jump’éel nojoch ka’anal amayte p’uslu’um k’a’anáanchaj utia’al u kananta’al ya’abkach múuch’ kúuchil k’ultaj yéetel u najilo’ob le máako’ob yóok’sal le ja’ ku bin u ka’anatalo’, noj kúucho’ob, polbil tuunicho’ob, nukuch poolo’ob yéetel u láak’ ki’ichkelenkunsaj tuunicho’ob ets’kunsabo’ob ti’ jejeláas tu’uxo’ob te’ chéen taax lu’umilo’. Le ki’ichkelenkunsaj tuunicho’obo’ asab nuuktako’ leti’ ka’ach le noj kúucho’, k’ajóolta’an ka’ach je’el bix k’atabche’; tu yóok’olo’obe’ ku kutal nukuch ajawo’ob utia’al u belankil wa jayp’éel k’ultajo’ob beyxan utia’al u táan ooltik le ba’alo’ob yaan u yil yéetel mek’tanmail. Le oochelo’ob winkilista’an te nukuch k’anche’ob ku k’aatko’ob u pajtalil juntúul jala’ach wíinik ka taalak ti’ jump’éel ch’i’ibalil mina’an uláak’ beyo’ yéetel ku ye’esik bix u na’atikuba’a’ yéetel le lik’ pixano’, je’el bix u taamil ichil bolon wits’ u ba’a kúuchilil tu’ux chéen leti’i ts’aik u ya’abil. Wa jayp’éel oochelo’ob ku ts’aako’ob ilbil xan jump’éel u bix yaanik jala’ach wíinik tu k’atakbalil balkaaj yéetel u ajawil ixi’im. Le nukuch poolo’obo’ beta’ano’ob chéen yéetel u mola’anilo’ob noj kúuch; u k’as jajile’ le noj kúuch tu’ux máaja’an u kuxtal juntúul nojoch ajaw ku súutul u ta’anil utia’al u paatalil u nojoch oochelil. Ets’kunta’ano’ob yook’ol lu’um, u poolo’ob le nukuch ajawo’obo’ bey táan u jóok’olo’obtie’: je’ex che’obo’, je’ex xan u pak’lil naalo’obe’.

Ichil u ja’abil 300se’, u jets’ kúuchilil San Lorenzo letie’ u chúumukil almejen wíinikil tu kuchkabalil, tak, tu ja’abil 900 t.t.J., xun p’ajta’ab úuchik u tse’elel yéetel u mu’ukul ya’ab u yoochelo’obo’. Ichil u ja’abil 900 yéetel 500 t.t.J. ya’ablaj u jejeláasil kúuchilo’ob te’ naats’ilo’, ba’ale’ mix jump’éel yaanchaj buka’aj u noojchil La Venta, le ku beytal ak ilik je’el bix u jach k’exil San Lorenzo. Tak La Ventae’ lik’sa’ab le yáax nojoch setenka’anal tuunich naj bey Chúumuk América, jump’éel nuxi’ woolis lu’um ku bin u lo’o’oloch u p’ichil jets’ekbal yéetel bak’pachta’an tumen mejen kúuchilo’ob yéetel mejen but’bil táax lu’um.

Utia’al u kajnáalilo’ob La Venta, u bino’on tu beelil le tok’ tuunich ti’e’ Tuxtlaso’ leti’ ka’ach le jach náach ti’ u kajnáalio’ob San Lorenzo; chéen ba’ale’, beyxan úuchik u beetik ti’ le máaxo’ob yáax maano’obo’, tu senkech xíimbalto’ob utia’al u kaxtiko’ob ma’alob tuunich u meyajto’ob, ku bisiko’ob u meyajo’ob ti’ cheemo’ob tu beel le ja’obo’ yéetel tu xuul k’a’náab, yéetel xan ku jirichtiko’ob yook’ol woolis che’ob le ken p’áatak mina’an u muuk’ le ja’o’. Yéetel le tuunicho’oba’ pajchaj u bin u beetiko’ob u ki’ichkelem sukbesajil meyaj poolbil tuunich San Lorenzo yéetel tu ma’alobkinso’ob u meyajil yéetel túumben meyajo’ob, je’el bix u toj poolbil tuunichilo’ob muknáal. Beyxan le ki’ichkelenkunsaj tuunicho’obo’ k’áasustako’ob, je’el bix le ya’ax chich tuuno’, bin u k’expajal tu tsolk’iinil úuchik u ya’abtal u kajtalil Venta; bey u ye’esik le kaxanilo’ob beta’an te’ kuuchila’ yéetel tu mejen kajtalilo’ob je’ex Cerro de las Mesas yéetel Río Pesquero.

Je’el k ts’íiboltuukultik le yáax jats t’ool kaajo’ob kajkunsano’ob tu golfoil Méxicoe’, tu’ux kajakbal pooltuncho’ob, aj k’iino’ob, ba’atelnaalo’ob yéetel jala’ach wíinik, yaanchaj u pajtalil u nojochtal bey jump’éel noj kaaje’ tu’ux yaanchaj u jook’ol u láak’ e’esaj meyaj olmecas ti’ Mesoamérica. Ba’ale’, je’el bix ts’o’ok a’aliko’, le ts’íibo’obo’ mix táan u yaantiko’ob le ch’a’achi’ a’alik úuchik u nojochtal tu káajbalil Golfo, ba’ale u jaajile’ le tuukul a’alik le máaxo’ob ku ya’ala’al olmecaso’ yaanchaj u keet táambalo’ob yéetel le túumben ajawilo’obo chúumukamerica, tu’ux yaan jump’éel ma’alob bisbail ichilo’ob yóok’sal le paklank’exilo’.

Je’el u páajtal u bin k a’alik olmecas ti’ u kajnáalilo’ob tu taamil u t’o’ol beelil ja’ te’ Golfo tak Preclásico medio; jump’éel pat k’aaba’il tak ts’áa ti’ jump’éel múuch’ kajtalil baatsil u t’aanil mixe-zoque. Ba’ale’ u ya’abkachil u bixilo’ob yéetel u woojilo’ob meyajta’abo’ob te’ ka’a’ch xéet’ petenilo’ ma’ wa jach bey jump’éel múuch chi’ichnakile’, ba’al chéen utia’al "olmecas", beyxan chúun ichil u tuukulilo’ob noj kuchkabalil.

Ichil le kuuchilo’ob je’el bix le olmekaso’ náach tu ba’apachil le Golfo ti’ Méxicoo’ ku takpajal, yóok’sal u nojchil yéetel u ki’ichkelemil kúuchil k’ultaj, Teopantecuanitlán, tak Guerrero, Yéetel Chalcatzingo, tu noj lu’umil Morelos. Ti’ jujump’éel ichil le kúuchilo’oba’ yaanti’ob u yichil u pachalil meyaj; je’el bix, poolbil tuunicho’ob bey jump’éel T te yáaxilo’, yéetel u ye’esajil u bonil le ku k’áaxal le ja’o’ yéetel le aktuno’, tu ka’ap’éelil. Ba’ale’ ti’ tu ka’ap’éelilo’obe’ ku jach chikpajal u ya’abil le ba’alo’ob meyajtano’obo’, woojilo’ob yéetel convenciones estilísticas olmecas. Ya’abkach ba’alo’ob ts’o’ok k iliko’on xan tak Tlapacoya yéetel Tlatilco (tu jemil México), yéetel ichil u ya’abkach uláak’ mejen kaajtalilo’ob Chúumukamerica.

U CHUUN U TS’E’ETS’EKIL KUCHKABAL

Wa u múuch’il kuchkabal chíikbesik le Preclásico medio’, le Preclásico tardío’ ku chíikbesa’al tumen u ts’e’ets’ekil kuchkabal (500 t.t.J. tak 200 ts’.t.J.). Kex tu ja’abil 500 t.t.J., tu lu’umil Chúumukamerica u múuch’il kuxtal Olmecaso’obe’ ku ch’éejel, utia’al u jeel káajal túumben múuch’ miatsilo’ob ku ye’esko’ob jach u muuk’il u jóok’o’ol táanil ti’ u kuxtalo’ob: tumbéen u bixil u patko’ob u beet nojoch najo’ob, k’eexo’ob ti’ miatsil, ti’ pat k’at yéetel u bixil k’u’ultajil. U muuk’ óolalil u k’eexil miatsil úuch ti’ u k’ajlayil Mesoaméricae’ ma’ jach sáasil yaaniko’obi’; ba’ale’ jeel u páajtal jeets’ a’alike’ le kuchkabalo’ob ti’ le k’iino’ob je’elo’ ts’o’ok u jach ustil múuch’ikuba’ob, beyxan ts’o’ok u chukiko’ob jump’éel ayik’alil ti’ taak’in mina’an ti’ leti’ob ka’ach ti’ u maan k’iinalo’obo’. Le je’ela’ tu beetaj u yantal múuch’ kajnáalil nojba’al ti’ u láak’o’ob, lela’ tu ts’áaj u páajtalil xan u káajal u yantal máaxo’ob nu’uktik le kaajalo’obo’. U yúuchul le k’exo’oba’ tu xulaj u yantal u nuuktakil ch’i’ibal láak’stilil, ka máan u yúuchul nu’uktajil bey u meyajta’al jo’olpóolil, ka yaanchaj jump’éel bixil tuukul ti’ jump’éel jo’olpóopil utia’al u bin utsil ti’ le kaaj ichil jejeláas ba’alo’ob je’el bix le ba’ateltáambalo’, u yúuchul koonol yéetel u nojochkúunsa’al u lu’umil kaajtal.

U káajbal u múuch’ kaajil Monte Albáne’ jump’éel ti’ le ba’axo’ob chíikbesik u chúunul le Preclásico tardío’. U yóoxp’éelil áalkabja’il u jem lúumil Oaxacae’, kex ts’o’ok u jach u bin u nojochtalo’obe’, kex tu ja’abil 500 t.t.J. tu xulajo’ob lela’, ka tu chíimpolto’ob u tuukulil u beetiko’ob jump’éelili’ noj kaaj. Monte Albáne’ jump’éel pu’uk ich tuunchil yaanik, mina’an ja’i’ beyxan mix máak kajakbali’, ba’ale’ le kúuchila’ ti’ yaan jach chúumuk jemile’, yéetel ti’ u jach ka’analile’ ku béeytal u yila’al u yóoxp’éel áalkabja’il le jemila’ beyxan u ts’oolil pu’uko’ob ba’pachtik le lu’umo’. U bixil yaanik u tsoolil múuch’ kaajilo’ob Monte Albáne’ ku muúk’ankuúunsik u tuukulil u je’ets’el lu’umile’ yaan yil yéetel le k’áax t’aanil chíimpolta’ab tumen u jejeláasil múuch’ kaajilo’ob le jemilo’.

Le ka’anal pu’uk tuunichilo’ je’ets’ ti’ u bixil k’abéetil u bin u nojochal kaajil, yo’ok’lal le je’ela’ kex tu ts’ook k’iinilo’ob le Preclásico tardío’, tso’ok u máan kex 15 000 u kajnáalil Monte Albán. Le yáax noj najil le kaaja’ leti’ le k’ajo’ola’an tak bejla’ bey u Najil Ajóok’oto’ob. U k’aaba’ le najila’ ku taal yóok’lal le jejeláas oochel yaan ba’pachtik le najilo’, le je’elo’oba’ ku ye’esko’ob wíiniko’ob bey táan u péeksikuba’ob wa u wo’ochtikuba’ob. Le oochelo’oba’ chaknuultako’ob beyxan jok’a’antak u choochelo’ob; je’el u béeytal u tuukulta’ale’ le oochelo’oba’ ku ye’esko’ob u jejeláasil múuch’ paalitsilo’ob ti’ ba’ateltáambal.

Le e’esajil oochel ti’ náajalil ba’ateltáambala’ ts’oka’anili’ u yila’al xan ti’ San José Mogote, jach tu k’iinillo’ob u chúunsa’al Monte Albán. Ti’ u bejil Dainzú, jump’éel chan jaats kaajil ti’ Monte Albán, yaan ti’ u xa’ayil áalkab ja’il Tlacolula, yaan xan pat oochelo’ob ku chíikbesiko’ob wíinikoob kíimsano’ob, ba’ale te’ela ku ye’esal máako’ob xota’an u poolo’ob, yaan ba’ax u yilo’ob ti’ u báaxalil p’oktap’ok. Ti’ u noj kaajil Monte Albáne’, kex tu ja’abil 200 t.t.J. beeta’ab jump’éel najil yaan u xuul bey jump’éel tip’ix che’e’, yéetel je’el bix u láak’o’ ti’ tuláakal u ba’pachile’ yaan pat oochelo’ob yóok’lal najalil ba’ateltáambalo’ob. Ba’ale’ u je’ealanil ti’ le naja’ mina’n wíinkilalo’ob xota’ano’ob je’ex le u láak’o’obo’, te’ela’ yaan jump’éel woojil chíikbesik jejeláas kaajo’ob, le je’elo’oba’ ku núupulo’ob xan yéetel jump’éel poolo’ob chinchinpolik yaaniko’ob.

Le chíikul oochelo’oba’, yéetel u láak’o’obo’, laayi’ xan ti le Clásicoo’, ku ye’esiko’ob u noj muuk’il Monte Albáne’ béeychaj yóok’lal u náajaltiko’ob ya’ab ba’ateltáambalo’ob. Le je’elo’oba’ béeychaj u ts’áaik náajalil ti’ taak’in meyajnaj utia’al u mu’uk’a’ankinsa’al le noj kaajo’.

U jejeláasil its’atilpool muknale’, chíikbesik le zapotecos ti’ u k’iinilo’ob Clásico, yaanili’ tu yáax máank’inalo’ob Monte Albán: muknalo’ob beeta’an yéetel nojoch tuunicho’ob tsoolil t’o’ol yaaniko’ob, beeta’an yéetel pak’bitun jats’uts bona’antako’ob, beyxan le patbil-k’at wa —vasos-efigie— ku tso’olol tu ba’pach le máaxo’ob kimeno’obo’.

Tu jemil Méxicoe’ ku béeytal u yila’al jejeláas jaatsil kúuchil úuch kajtal je’el bix le yaano’ob Oaxacao’, tak asab nojochtako’ob, wa k-éejemtik tuláakal u jáal ja’ail Méxicoe’ yaanchajo’ob ka’ap’éel noj kaajo’ob chúuno’ob ti’ le Preclásico Tardío’. Jump’éel jaatsil k k’a’aylayil ma’ jach k’ajóola’an je’ex unaje’. Ba’ale’ je’el u béeytal k jets’ a’alike’ u noj najil Cuicuilcoe’ ma’ chéen jump’éel najil wóolis u chumpa’k’ili’: ti’ yaan ka’ach jump’éel noj kúuchil jaats juxtali’, tu’ux be’ejla’ yaan jump’éel túumben noj jaatsil kuxtali’, tu’ux tak be’ejla’ k’iine’ ku béetal u yila’al mejen p’úuslu’umo’ob wa multuno’ob p’aatalo’ob te’ jáal noj bejo’obo’. Tu yóok’lal u asab nojochil le k’u’unajo’ ku béeytal u na’atale’ béeychaj bey jump’éel noj kaajile’; ba’ale’ u lu’umil ta’anil k’áak’mul ku pixik ya’ab u kúuchil le noj kaaj yaanchaj úuchilo’, yaan tu’ux le lu’uma yaan kex 15 metros u ka’analil, le je’ela ku beetik ma’ u béeytal u xak’alkaxtal le kúuchila’, le beetike’ mix bik’in kun béeytal k jach óojeltik u jach bixil le kúuchil jaats kuxtalil yaanchaj te’elo’.

U ja’tsilil u bixil kuxtalil Cuicuilco yaanchaj tu xamanil u kúuchil jemile’, ti’ yaanchaj Teotihuacán ichil u kajnáalilo’ob Noojolil yéetel chik’ine’. Jujump’éel xak’al xookil kaajile’ ku chíikbesik kex tu ja’abilo’ob 200 yéetel 100 t.t.J. Tehotihucáne’ k’uch u yantal kex 40 000 u kajnáalil. Chéen ba’ale’, ti’ le ka’ap’éelo’oba’ yaan u jela’anil, Cuicuilcoe’ yaan u jaatsil noj najilo’ob k’u’ultaj ti’ mix jump’éel kaajil ti’ Mesoamérica yaan te’ k’iino’ob je’elo’, ti’ Tehotihucáne’ yaan u ya’abil u kajnáalilo’ob, ba’ale’ lela’ chéen yóok’lal le boxtuunich ku meyajta’al te’ kaajo’, ba’ale’ lela’ ma’ tu béetal u ke’etel yéetel le múuch’ jats’uts noj najilo’ob k’u’ultaj yaan Cuicuilco, je’el u páajtal u ya’alale’ Tehotihuacáne’ chéen jun múuch jejeláas kaaj, ma’ jump’éel jach noj kaaj je’ex unaje’.

Tu yóok’lal u tíitwáak’al le k’áak’mul Xiltle tu ja’abil 50 t.t.J. Cuicuilcoe’ káaj u bin u kajnáalilo’ob, ba’ale’ kex beyo’ ma’ jan láaj bin u kajnáalilo’obi’, máan kex 100 ja’ab ka láaj bino’ob, lela’ tu yóok’lal u seen tíitwáak’al le volcano’ yéetel u sen ta’anilo’obe’ tu mukaj ya’ab kúuchilo’ob. Ka’ap’éel ti’ le ba’ax chíikbesil u miatsil Cuicuilco sa’at le ka’aj xu’ul u kaajilo’: le cóolis chuumpak’il k’u’ultajilo’ yéetel le chowaktak muknalo’ob ku k’aabatkoo’ob noj múuch’il ba’ateltáambalo’ob. Kex tu ja’abilo’ob 200 t.t.J. Le je’elo’oba’ ku chíipajalo’ob xan tu lak’inil México (Jalisco, Michoacán, Nayarit, Colima) le je’elo’oba’ ku p’áatalo’ob ti’ le u láak’ 1 000 ja’abobo’. Ma’ tu béeytal u ya’alal wa yaan ba’ax u yilubáaj le ka’ap’éel miatsilo’oba’, ba’aele’ mix táan u ya’alal wa mina’an ba’ax u chíikbesikuba’ob ichilo’ob.

Ti’ u láak’ u jaats lu’umil Chúumukil América le kúuchilo’ob yéetel ba’axo’ob úuch ti’ le Preclásico tardío’ yaan u keetil yéetel le Olmecaobo’. Ti’ le miatsil Mezcala ku béeytal u yila’al u bixil suuk u beetko’ob k’ato’ob ku chíikbesiko’ob u wíinkilil wíinik. Le bixil patk’ata’ ti’ u taal ti’ le Olmecaso’. Le je’ela’ ma’ ti’ chéen ku k’uchuli’ tumen tak ti’ u naats’il u golfoil ti’ México ku kuchlo’, lela’ ku beetik xan u bin u ketpajal yéetel le maaya miatsil yaanchaj xan naats’ ti’ le Golfo ti’ México.

Ke tu ja’abilo’ob 500 yéetel 400 t.t.J., le kúuchil ku k’aabatik La Venta xúump’ajta’ab tumen u kajnáalilo’ob, ba’ale’ yaan mejen kaajilo’ob ma’ séeb p’a’ato’obi’, je’el bix Tres Zapotes yéetel Cerro de las Mesas. Le je’elo’oba’ laayli’ u patko’ob ti’ nojoch tuunichoo’ob le Estelas yéetel k’atabche’obo’, le bixil u meyajo’obo’ laayli’ je’elbix olmecaso’obe’. Ba’ale’ ba’ax jáak’ óolile’ le bixil u meyajo’oba’ yaan u keetil bix u yúuchul patk’at ti’ u lu’umilo’ob noojol, ti’ u lu’umilo’ob ka’anal Grijalva, yéetel u jáalilo’ob Chiapas yéetel Guatemala.

Le keetil ti’ meyaja’ tu beetaj u k’ajóolta’al jump’éel meyaj miatsil k’ajóolta’an bey Complejo ti’ Izapa; le je’ela’ béeychaj u asab yila’al ti’ u xamanil le kúuchil ku k’aaba’tik La Mojarra, ti’ u lu’umil Veracruz, yéetel ti’ noojolile’, Izapa, ti’ México, yéetel ti’ Guatemala u kúuchilo’ob Abaj takalik yéetel Baul. Jump’éel chíikbesajil le je’ela’ leti’ u kaajilo’ob Chiapa de Corzo yéetel La Libertad, yaano’ob tu ka’analil tu’ux ku máan u áalkabja’il Grijalva. Le k’e’ek’ech áalkab ja’ila’ ti’ u taal ti’ u táaxil éets’ja’il Golfo, ku máan tak ti’ u jaatsil núup lu’um Tehuantepec, lela’ ku bin tak tu’ux yaan u jaatsil kuxtal mixe-zoque ti’ u k’iinil Preclásico Tardío. Le bejil ku nupik le ka’ap’éel kúuchilo’oba’, yáanili’ tak úuchile’, lela’ ku beetik u tuukulta’ale’ le olmeca’ob ti’ le Golfo tu jeets’o’ob u bixil meyaj yéetel u moots’ ch’i’ibalo’ob le ka’aj xu’ul u noj k’iinil le koonol yéetel nu’uktajil le u noj kaajil le Olmecaso’obo’.

Ti’ le k’iino’ob chi’ichnakil yéetel jeel múuch’ulo’, ti’ Izapae’ chíikpaj jump’éel pat tuukul jach yaan u mu’uk’ankúutik u k’a’ajlayil Chúumukamérica: u bixil u xo’okol k’iino’ob, u jach chowakil, le je’ela’ ku béeykuntik u xo’okol tuláakal k’iin ka tak béeylak u jach ojelta’al ba’ax kun yúuchul je’el ba’alak k’iine’, u xookile’ ku k’aajal ti’ u k’iinil ka síij Yuum Jesucristo utia’al to’on. 13 ti’ u wíinalil agosto ti’ u ja’abil 3114 t.t.J. leti’ u k’iinil káajik u xookil k’iinilo’ob Chúumukamérica, ba’ale’ mina’an mix jump’éel ba’al jach k’a’ana’an utia’al u núupul yéetel le k’iin je’elo’. Le jach úuchben xookil k’iino’ob ts’íibata’an k’ajóola’antako’ ti’ u taalo’ob ti’ u ch’i’ibalil mixe-zoque: Chiapa de Corzo, 36 t.t.J.; Tres Zapotes, 31 t.t.J.; El Bául, 36 ts’.t.J.; Abaj Takalik, 126 ts’.t.J. La Mojarra, 143 yéetel 156 ts’.t.J.; tu ts’ooke’ San Andrés Tuxtla, 162 ts’.t.J. Lela’ ku ye’esik le xookil k’iin, le jach chowako’, jump’éel xookil beeta’an tumen le Mixe-Zoques, ti’ u k’iinilo’ob chi’ichnakil yéetel jeel múuchbal, le xookil túuna’ ma’ beeta’ab tumen le maayaso’ob je’ex suuk u ya’alalo’. Beyxan le k’atabche’ ku’ultajil yéetel le polbil tuunich ku ya’alalo’ ma’ tu béeytal u ya’alal leti’ le maayas beeto’obo’. Je’ex ts’o’ok iliko’ le je’elo’oba’ ti’ ku meyajta’alo’ob ti’ u kaajilo’ob le Olmecaso’obo’, ti’ Guerrero, Morelos yéetel le Golfo, yéetel tuláakal le bixil meyajo’oba’ k’uuch tak yéetel le maayas tu’ yóok’lal le Izapa ts’o’ok a’aliko’.

Ti’ u k’iinilo’ob le Preclásico Medioo’, ts’oka’anili’ u káajal u yantal múuch’ kolnáal maayas ichil le k’áaxo’ob je’ex Seibal yéetel le k’atal che’ kíimsaj síibal k’ujo’, ma’ náach ti’ u áalkab ja’il Usumacinta jun jaats u k’aaba’ pasión ti’ Tikal, Uaxactun, Nakbé yéetel Mirador, ti’ u petenil Guatemala, ma’ náach ti’ u jáal kaajil Campeche. Jujump’éel ti’ le kajtalilo’oba’ tu chúunso’ob nojoch kaajo’ob, yéetel ti’ u k’iinilo’ob Preclásico tardío tu beeto’ob ka’anal noj kúuchilo’ob k’u’ultajil, le je’elo’oba’ chíikbesano’ob tumen múuch’ multuno’ob, yaan ka’ap’éel wa óoxp’éel u jaatsil ka’anal táax tuunichil. Le u bixil beeta’anik le kúuhilo’oba’, laayli’ leti’ kun ilbil ti u k’iinilo’ob Clásico; ba’ale’ yaan