Llys Aberffraw

Llys Aberffraw

Arfau llinach Aberffraw
Enghraifft o'r canlynol	teulu o uchelwyr
Gwlad	Cymru
Rhan o	teulu brenhinol Gwynedd
Yn cynnwys	Syr John Wynn
Sylfaenydd	Anarawd ap Rhodri
Enw brodorol	Llinach Aberffraw
Gwladwriaeth	y Deyrnas Unedig
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Llys brenhinol a llinach frenhinol, ganoloesol oedd Llys Aberffraw gyda'u pencadlys ym mhentref Aberffraw, Ynys Môn, o fewn ffiniau Teyrnas Gwynedd ar y pryd. Sefydlwyd y llinach yn y 9g gan Rhodri Mawr, Brenin Cymru gyfan, a sefydlodd gyda'i ddisgynyddion 'Lysoedd Brenhinol Cymru'. Ceir dwy linach Gymreig ganoloesol arall: Llys Brenhinol Dinefwr, a Llys Brenhinol Mathrafal. Yn nhestunau cyfreithiol yr oes, fe'i disgrifir fel 'eisteddle arbennig' llinach Gwynedd. Mabwysiadodd Llywelyn ap Iorwerth y teitl 'Tywysog Aberffraw' er mwyn pwysleisio ei statws unigryw. Hyd yn oed erbyn 1377 roedd cefnogwyr Owain Lawgoch yn pwysleisio 'ei fonedd o Aberffraw'.

Ystyrir bod y Llys Brenhinol yn derm hanesyddol ac achyddol y mae haneswyr yn ei ddefnyddio i ddarlunio llinell yr olyniaeth oddi wrth Rhodri Mawr Cymru trwy ei fab hynaf Anarawd o'r 870au OC. Ffynnodd y llinach am ganrifoedd nes tranc y teulu brenhinol yn ystod y 13g oherwydd ymosodiadau parhaus byddin Lloegr yn enwedig ymosodiad Edward I ar Gymru, marw'r Tywysog Llywelyn II ar 11 Rhagfyr 1282, a Dafydd III ei frawd yn 1283. Disgynnydd uniongyrchol llinellol olaf Llys Aberffraw oedd Owain Lawgoch, a fu farw yn y 14g. Ers hynny mae sawl teulu bonheddig Cymreig wedi honni eu bod yn ddisgynyddion gwrywaidd i'r teulu.

Yn draddodiadol rhanwyd Gwynedd yn ddwy ardal: "Gwynedd Uwch Conwy a "Gwynedd Is Conwy, gydag Afon Conwy yn ffin rhwng y ddwy ran.

Yn ôl Historia Brittonium (‘Hanes y Brythoniaid’, 9g) roedd Cunedda Wledig a'i feibion wedi dod i lawr i ogledd-orllewin Cymru o'r Hen Ogledd, sef rhan ddeheuol yr Alban yn awr, er mwyn erlid y Gwyddelod o Wynedd, gan sefydlu teyrnas Gwynedd yn sgil hynny. Yr hen enw mewn Lladin oedd Venedotia. Mae dadlau ynghylch pryd digwyddodd hyn, gyda’r dyddiadau'n amrywio o ddiwedd y 4g i ddechrau’r 5g OC.

Aberffraw (cantref)

Mae enw'r Llys Brenhinol yn tarddu o Aberffraw, Ynys Môn, ac o Afon Ffraw. Yn y llys brenhinol y sefydlodd brenhinoedd cynnar Gwynedd eu prif sedd deuluol: roedd Gwynedd yr adeg honno hefyd yn cynnwys Ynys Môn. Roedd yma anheddiad cynhanesyddol ar y safle, a feddiannwyd yn ddiweddarach yn ystod y cyfnod Rhufeinig (tua 0-400 ÔC). Daeth y dref yn llys tywysog Cymreig a lleoliad y palas brenhinol fel rhan o'r ganolfan weinyddol Môn. Claddwyd Cadfan ap Iago, brenin cynnar o Wynedd, yn Eglwys Sant Cadwaladr yng nghantref Aberffraw. Mae carreg fedd Cadfan (634 OC) yn cael ei harddangos yn yr eglwys heddiw ac mae'n nodi:}}

Maen Catamanus o'r 7fed ganrif

“

CATAMANUS REX SAPIENTIS MUS OPINATISM US OMNIUM REG UM (Y Brenin Cadfan, y Galluocaf a'r Enwocaf o'r Holl Frenhinoedd)

”

Map o ranbarthau a chymydau Cymru, gyda Llys Aberffraw mewn brown

Olyniaeth

Yr oedd yr olyniaeth frenhinol yn Nhŷ Aberffraw yn fater cymhleth oherwydd natur unigryw Cyfraith Cymru. Yn ôl Hubert Lewis, yr edling (neu'r etifedd amlwg), trwy gonfensiwn, defod, ac arfer, oedd mab hynaf yr arglwydd neu'r tywysog ac roedd ganddo hawl i etifeddu'r safle a'r teitl fel "pennaeth y teulu". Darparwyd hefyd ar gyfer yr holl feibion eraill gyda thiroedd y tad, ac mewn rhai amgylchiadau darparwyd ar gyfer y merched hefyd a hynny gyda phlant a anwyd o fewn ac allan o briodas yn cael eu hystyried yn gyfreithlon. Roedd y parch yma at y ferch yn gwbwl wahanol i weddill gwledydd Ewrop.

Gallai dynion hefyd hawlio teitl brenhinol trwy linach tadol eu mam o dan rai amgylchiadau. Digwyddodd hyn sawl tro pan oedd Cymru'n wlad annibynnol. Ystyriwyd hefyd fod y llinach fenywaidd yn aros yn frenhinol, gan fod priodas yn fodd pwysig o gryfhau hawliadau unigol i wahanol deyrnasoedd Cymru. Unwyd sawl teulu brenhinol gyda Llys Aberffraw, neu aduno carfannau yn dilyn rhyfeloedd cartref (er enghraifft gyda phriodas Hywel Dda, aelod o gangen Dinefwr o linach Aberffraw, ac Elen o Ddyfed, merch Llywarch ap Hyfaidd, brenin Dyfed). Roedd hyn yn golygu bod y llinach fenywaidd yn cael ei hystyried yn llwybr cyfreithlon o dras frenhinol yn Llys Aberffraw, gyda hawl merched brenhinol i deitlau fel arfer yn trosglwyddo i'w meibion.

Uwch-linach Llys Aberffraw

Isod ceir coeden deulu rhannol llinach Gwynedd.

• Gruffudd ap Cynan (c. 1055–1137), Brenin Gwynedd.
  • Owain Gwynedd (c. 1100 – 28 November 1170), Brenin Cymru = Cristina ferch Gronw ap Owain ap Edwin.
    • Hywel Tywysog Gwynedd, Brenin Ceredigion, c. 1139.
      • Caswallon
    • Iorwerth Drwyndwn (m. 1174).
      • Llywelyn (c. 1173 – 11 Ebrill 1240), Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri.
    • Rhodri ab Owain Gwynedd (c. 1146–1195), Arglwydd Mon= Annest ferch Rhys ap Gruffudd.

Y Llysoedd

Roedd 22 o ganolfannau gweinyddol (llysoedd) yn Nheyrnas Gwynedd i weithredu fel llysoedd brenhinol i Dywysogion prif Lys Aberffraw. Isod mae enghraifft o un neu ddau o'r 'Llysoedd' hyn:  

Rhosyr

Llys Rhosyr

Prif: Llys Rhosyr

Saif Llys Rhosyr gerllaw Aberffraw yn Niwbwrch, Ynys Môn. Datgelodd gwaith cloddio yma yn 1992 wal amddiffynol ac adeiladau mewnol, gan gynnwys neuadd a'r hyn y credir ei fod yn siambr frenhinol y Tywysog Llywelyn. Cloddiwyd hefyd crochenwaith a darnau arian a ddyddiwyd i tua 1247 – 1314. Adeiladwyd y llys brenhinol yn ystod teyrnasiad y Tywysog Llywelyn Fawr ac fe'i cofnodwyd gyntaf ar 10 Ebrill 1237. Heddiw mae adluniad, neu gopi, i'w weld yn Amgueddfa Sain Ffagan yng Nghaerdydd, DU.

Llys Aberffraw

Pentref Aberffraw

Yn ystod t. 1200, parhaodd y Tywysog Llywelyn Fawr i gynnull y llys brenhinol yn Aberffraw i safon cystal a'r Deyrnas Seisnig gyfagos, neu Ffrainc yn yr un cyfnod. Cymar Llywelyn oedd Siwan, merch Brenin John o Loegr, ei hun yn Dywysoges. Ail-olygodd Llywelyn, fel Tywysog, reolau'r 'stafell frenhinol', a ailddeddfwyd o'r deddfau a'r arferion gwreiddiol o'r flwyddyn 914 ar gyfer Palas Brenhinol Aberffraw. Gelwid y palas yn "brif dŷ (neu lys) Tywysog Gwynedd" o'i seiliau yn ystod teyrnasiad Rhodri Mawr. "Yr oedd swyddogion y llys a deuddeg o foneddwr, sef y gwarchodlu brenhinol, wedi eu gosod ar feirch, gydag ystafelloedd y llys wedi eu dodrefnu gan y brenin."

Mae cloddiadau yn yr ardal wedi dangos olion caer ganoloesol sy’n dangos nodweddion Rhufeinig neu ôl-Rufeinig, a allai fod yn safle posibl i’r llys. Tybir mai lleoliad Eglwys Sant Beuno heddiw oedd safle’r llys brenhinol. Defnyddiwyd rhannau o'r hen waith carreg yn yr eglwys wreiddiol yn iard eiddo'r 'Eryrod' ger sgwâr Aberffraw, lle defnyddiwyd rhai o'r cerrig hyn i adeiladu ysgol Soar.

Roedd 35 o swyddi yn y llys gan gynnwys Meistr y Palas, Y Caplan Domestig, Caplan y Frenhines, Stiward yr Aelwyd, Stiward y Frenhines, Meistr yr Hebogiaid, Barnwr y Palas, Meistr y Ceffylau, Meistr Ceffyl y Frenhines, Y Siambrlen, Siambrlen y Frenhines, Prifardd, Meistr y Cŵn, Ceidwad y Medd, Meddyg y Palas, Cludwr y Cwpan, Ceidwad y Drws, y Cogydd, Cogydd y Frenhines, Arglwyddes Siambr y Frenhines, Ceidwad Drws y Frenhines, Gwylwyr y Palas, y Pobydd, Y gof, Ceidwad y dillad, Ceidwad y Gân ayb.

Roedd trefniadaeth y llys brenhinol yn enfawr gydag o leiaf 47 o swyddi'n angenrheidiol bob dydd, ac mewn rhai swyddi, byddai angen mwy nag un person. Roedd ystafell Llywelyn ap Gruffudd yng Nghastell Harlech tua'r un maint a Llys Aberffraw, 15 troedfedd o led a 40 troedfedd o hyd. Yn ystod 1317, datgymalwyd y neuadd, a defnyddiwyd y pren i adeiladu Castell Caernarfon. Roedd hyn yn symbolaidd: ymgorffori'r llys Cymreig o fewn castell Seisnig: ymgorffori Cymru o fewn Lloegr. Methiant fu hyn, fodd bynnag a chadwodd y Cymry eu hunaniaeth; yng ngeiriau Dafydd Iwan: 'Dan ni yma o hyd'.

Cemaes (Cemais)

Llys Talybolion

Maerdref Talybolion: o bosib wedi'i leoli ger eglwys Llanbadrig, Cemaes; SH375946.

Talebolion (Tal-y-Bolion)

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd a leolir yn Llanfaethlu; SH313869.

Caer Gybi

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd, a leolwyd ar safle Rhufeinig yng Nghaergybi; SH247827.

Llys Llanfaes

Llys Brenhinol Teyrnas Gwynedd a leolwyd ym Maerdref Dindaethwy, Biwmares; SH607775.

Penrhos (Penrhosllugwy)

Llys a leolwyd ym Maerdref Twrcelyn (safle anhysbys, a leolwyd o bosib ym Mhlas Lligwy, Moelfre; SH497859.

Llys Caer Seiont

Prif Lys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd – Maerdref Cantref Arfon. Yn ddiweddarach symudwyd y llys i'r fan lle codwyd Castell Caernarfon yn ddiweddarach; SH485623.

Cantref Arfon

Llys Brenhinol arall yn Nheyrnas Gwynedd a hynny ym Maerdref Cantref Arfon. Mae'n bosib fod yna Lys wedi ei sefydlu ar safle Castell Caernarfon; gw. uchod hefyd. Ad-enillodd y Cymry y castell mwnt a beili oedd yma cyn y castell yn 1115; SH476626.

Castell Dolbenmaen

Llys Dolbenmaen

Mwnt Canoloesol a llys tywysogion (o bosib) oedd Castell Dolbenmaen, ym Maerdref Cantref Eifionydd, Dolbenmaen; SH506430.

Castell, neu Lys Dolbadarn

Castell Dolbadarn

Llys Brenhinol cynharaf Teyrnas Gwynedd oedd Castell Dolbadarn, a godwyd gan Merfyn Frych yn Llanberis SH586598

Castell Rhiwlas

Mwnt a Beili Normaniaid ar safle hen Lys canoloesol yn Rhiwlas; SH569655.

Llys Aber

Llys Aber

Llys Brenhinol diweddarach Teyrnas Gwynedd a leolwyd fwy na thebyg ar dwmpath Pen y Mwd yn Abergwyngregyn; neu efallai yng Ngarth Celyn (Pen y Bryn); SH658732.

Din-Ganwy

Llys Din-Ganwy

Prif Lys Brenhinol cynnar ym Maerdref Conwy, Deganwy; SH782794.

Caer-Rhun (Caer Ganwy)

Llys Rhun

Plas Brenhinol y Brenin Rhun a leolwyd yng Nghaer Rhufeinig Kanovium, Caerhun; SH776703.

Llys Dinorwig

Llys Brenhinol cylchdaith Llywelyn ap Gruffydd, Brynrefail; SH632562. Rhagor: yma.

Llys Bodysgallen

Bodysgallen

Cysylltir y llys hwn gyda'r Brenin Cadwallon, ger Llandudno

Llys Euryn, Rhos

Porth y llys

Lleoliad: ar safle Bryn Euryn, Llandrillo yn Rhos; SH832798.

Trefriw

Y man tebygol yw lleoliad presennol Eglwys Ebeneser, Trefriw; SH780631

Twthill

Twthill, Rhuddlan

Cantref Gruffydd ap Llywelyn. Lleolwyd ar fryncyn Castell Twthill ger Castell Rhuddlan heddiw; mwnt a beili, Rhuddlan; SJ026776

Tywysogion Cymru (de facto)

Amddiffynnodd Teyrnasoedd Cymru eu tiriogaeth rhag Eingl-Normaniaid a theithiau milwrol dilynol Brenhinoedd Lloegr 21 o weithiau rhwng 1081 – 1267. Roedd Tywysogion y 13g, llywodraethwyr Cymru, yn rheoli eu Teyrnasoedd cyfagos trwy fframwaith gwleidyddol tra'n eithrio a darostwng disgynyddion arglwyddi'r gororau Normanaidd trwy ryfel.

1200au- 1400au

Tywysog Llywelyn II (Llywelyn ap Gruffudd; dde) gyda brenhinoedd yr Alban a Lloegr.

Yn ystod y 13g, roedd Cymru'n cael ei rheoli gan Dafydd ap Llywelyn (Dafydd II), mab Llywelyn Fawr. Wedi marwolaeth Dafydd II, rhoddwyd y grym i'w nai, Llywelyn ap Gruffudd (y Tywysog Llywelyn II) a chadarnhawyd y teitl Tywysog Cymru gan Harri III o Loegr yng Nghytundeb Trefaldwyn yn 1267. Lladdwyd y Tywysog Llywelyn II mewn brwydr tra'n ymgyrchu dros annibyniaeth i Gymru yng Nghilmeri ar 11 Rhagfyr 1282. O linach Aberffraw Tywysog olaf Cymru oedd Dafydd ap Gruffydd (y Tywysog Dafydd III). Wedi marwolaeth Llywelyn, aeth Dafydd III ati i frwydro'n erbyn yr ymosodwyr Seisnig am rhyw 6 mis ond fe'i daliwyd a chafodd ei ddienyddio am deyrnfradwriaeth yn Amwythig, Lloegr mewn modd creulon iawn, gan Edward I o Loegr ar 3 Hydref 1283.

Yn sgil yr hyn a elwir yn Goncwest Cymru 1282-83 gan y Saeson, lleihawyd dylanwad a grym llinach Aberffraw. Gorfododd y Brenin Edward I weddill aelodau'r teulu i ildio eu hawliad i'r teitl 'Tywysog Cymru' o dan Statud Rhuddlan yn 1284, a diddymodd yr arglwyddiaeth Gymreig annibynnol. Carcharwyd aelodau agosaf teulu Llywelyn II am oes gan Edward, tra ffodd aelodau eraill o deulu Aberffraw am eu bywydau. Ond roedd rhai'n mynnu hawlio eu hetifeddiaeth ac yn eu plith yr oedd Madog ap Llywelyn (1294-95) ac Owain Lawgoch (1330 – 22 Gorffennaf 1378) fel olynwyr llinell Llywelyn II. Ychydig iawn o arglwyddi Cymreig a oroesodd ymdrech Lloegr i oresgyn Cymru ym 1282/3.

Disgynnydd arall oedd Owain Glyn Dŵr, cyhoeddwyd ef yn Dywysog Cymru ym Medi 1400 a gwrthryfelodd yn llwyddiannus yn erbyn Coron Lloegr am fwy na degawd.

Olyniaeth

Canrif ar ôl diwedd y llinach, y teulu Meurig, teulu o Fodorgan ger Aberffraw a gafodd brydles Goron Lloegr am diroedd maenor cantref Aberffraw. Ymladdodd Llywelyn ap Heilyn ym Mrwydr Bosworth ochr yn ochr â Harri Tudur a oedd ei hun yn ddisgynnydd o linach Aberffraw trwy Duduriaid Penmynydd ac yn ddisgynyddion i Ednyfed Fychan, Distainl (Prif Weinidog mewn llywodraeth) i Lywelyn Fawr a'i fab Dafydd II. Daeth mab Llewelyn ap Heilyn, sef Meurig ap Llewelyn yn gapten gwarchodlu Harri VIII o Loegr, a gwobrwywyd yr un teulu unwaith eto ag estyniad o brydles eu tiroedd. Heddiw, mae'r teulu Meurig o gantref Aberffraw yn parhau fel barwniaid Seisnig Tapps-Gervis-Meyrick. Y tu hwnt i Fôn, roedd nifer o deuluoedd Cymraeg ôl-ganoloesol gan gynnwys y teulu Wynn o Wydir (hyd y 17g ) a daeth teulu Anwyl Tywyn yn etifeddion y llinach fel disgynyddion gwrywaidd etifeddol Owain Gwynedd.

Gweler hefyd

• Teyrnas Gwynedd
• Rhestr o lywodraethwyr Gwynedd
• Brenin Cymru
• Rhestr o reolwyr Cymru

Ffynonellau

• Bartrum, Peter (2020). Welsh Genealogies AD 300–1400. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 9780708305614.
• Davies, John (1994). Hanes Cymru [A History of Wales] (arg. 1). Llundain: Penguin Books. ISBN 0713990988. OCLC 650493756.
• Koch, Thomas (2006). Celtic Culture: a Historical Encyclopaedia. Santa Barbara, UDA: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Lewis, Hubert (1889). "VIII". The Ancient Laws of Wales. London: Elliot Stock. OCLC 1304160411.
• Lloyd, J.E. (2004). A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. Efrog Newydd, UDA: Barnes & Noble Publishing. ISBN 9780760752418.
• Llwyd, Angharad (1832). A history of Anglesey. - A History of the Island of Mona at Google Books
• Turvey, Roger (2010). Twenty-One Welsh Princes. Conwy: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 9781845272692.

Gweler hefyd

• Cylchdaith llys Tywysogion Gwynedd: enwir llysoedd eraill
• Llyfr Blegywryd: yn yr un modd ag y mae Llyfr Iorwerth yn pwysleisio safle arbennig llys Aberffraw yng Ngwynedd, ceir pwyslais ar bwysigrwydd Dinefwr, safle llys brenhinoedd Deheubarth.

Darllen pellach

• Bartrum, Peter (1974). Welsh Genealogies AD 300–1400. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 9780708305614.
• Davies, John (1990). Hanes Cymru [A History of Wales] (yn Saesneg) (arg. 1). London: Penguin Books. ISBN 0713990988. OCLC 650493756.
• Koch, Thomas (2006). Celtic Culture: a Historical Encyclopaedia. Santa Barbara, US: ABC-CLIO. ISBN 9781851094400.
• Lewis, Hubert (1889). "VIII". The Ancient Laws of Wales. London: Elliot Stock. OCLC 1304160411.
• Lloyd, J.E. (2004). A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. New York, US: Barnes & Noble Publishing. ISBN 9780760752418.
• Turvey, Roger (2010). Twenty-One Welsh Princes. Conwy: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 9781845272692.