Qaraylar
| qaraylar къарайлар, karajlar |
|---|
| Umumiy sayısı |
|
1000-2000 |
| Oturğan regionları |
| Qırım, Ğarbiy Ukraina, Rusiye, Litvaniya, Lehistan |
| Tili |
| Dini |
Qaraylar ya da qaraimler (qarayca Qırım şivesi - къарайлар, Litvaniya şivesi - karajlar) - Qırım, Litvaniya ve ğarbiy Ukrainada yaşağan kiçik bir halqtır.
Qaraylar - hunn ve hazar qabileler birleşmesine kirgen qaraylarnıñ nesli sayıla. XI asırda Qırımda hazarlarnıñ akimiyeti bitken soñ, qaraylar Qırq Yerde muhtar şekilde yaşamağa devam etken ediler. Başta bu kiçik devletini halq tarafından saylanğan akimler idare etseler de, ileride olarnıñ soyundan kelgenler idareni devam ettiler. İlk idare etken sülâle - Uzun lağabı ile belli olğan Hacı Musanıñ sülâlesidir. Şunı qayd etmek kerek ki, halqnıñ maneviy ayatına ve makeme işlerine baqqan gahanlar, Sar, Biy ve Çelebilerniñ (unvanlar) elinde olğan arbiy işlerge qarışmay ediler. Duşmanlarnıñ ücümi ile arbiy işlerini idare yetkenler aynı zamanda serdar vazifesinde de buluna ediler.
Qırım Hanlığı zamanında qaray yolbaşçıları, Qırım hanlarına tabi olıp, öz unvanlarına ve Çufut Qaleni idare etme aqqında saip ediler. Qırım hanları olarnıñ idaresine qarışmay ediler. Qaray knâzları, Qırım hanlarınıñ hızmetinde bulunsa bile, qalede idare etmege devam eteler. Qırım hanları tarafından qaray knâzlarına bergen yarlıqlarda arbiy hızmetleri içün olarğa tarhan unvanı berilgeni qayd etile. XV asırnıñ soñunda idare Sinani bey Hocanıñ eline kece. 50 yıllıq idaresinden soñ akimiyet onıñ sülâlesinden Çelebi Sinanige, soñ onıñ oğlu Yosifke keçe. Bütün idareciler Qırım hanlarnıñ hızmetinde bulunıp, Bey, Çelebi ve Ağa unvanlarını qazanıp ve hanlar ögünde qaray halqnıñ vekili olıp, bazıları aynı zamanda diniy maqamı Gahan vazifesinde buluna ediler.
XVIII asırnıñ soñunda qaraylar, Qırımnıñ bütün ealisi kibi Rusiyege qoşulğan edi. XIX asırda idare merkezi Çufut Qaleden Kezlev şeerine keçti. Mında Diniy İdare, ibadethane (kenassa), "Qaray Bitikligi" adlı milliy kitaphanesi, Aleksandr adına qaray diniy oquv yurtu, eñ büyük qaray cemaatı buluna edi. O vaqıtta "Karaimskaya jızn" ("Qaray ayatı") ve "Karaimskoye slovo" ("Qaray sözü") mecmuaları neşir oluna, milliy ve diniy kongressler keçirile edi. 1918 senesi, Qırımda 9 qaray cemiyeti, 11 ibadethane ve 13 oquv yurtu qayd etilgen edi. Sovet devriniñ ilk yıllarında qaray klubları, ve mektepleri çalışa, cemiyetler öz faaliyetini köstere ediler. Lâkin soñra (1940-si seneleri) milliy teşkilâtlar yoq etildi, mektepler ve ibadethaneler qapatıldı. II Cian cenki zamanında qaraylar arbiy işlerinde iştirak ete ediler, çoqusı elâk olğanlar. 1944 s. qaraylarnıñ bir qısmı Qırımdan sürgün etildi.
Qaray halqnıñ sayısı ep azalmaqta. Şimdiki zamanda Mustaqil Devletler İttifaqında, Baltik devletlerinde ve Lehistanda 2 biñge yaqın qaray yaşay. Olarnıñ eñ büyük qısmı Ukrainada (1100 kişi), şu cümleden Qırımda (820 kişi) yaşay.
1990-ıncı senelerniñ başında Qırımda qaray milliy teşkilâtlar yañıdan tiklene. Aqmescit, Kefe, Kezlev, Bağçasaray ve Yalta şeerlerinde medeniy ve diniy cemiyetler öz faaliyetini köstere. "Qırım Qaraylar" cemiyeti şimdi 9 yerli ve Melitopol, Harkiv ve Adesteki (Odessa) qaray cemiyetlerni birleştire. Litvaniya, Lehistan, Moskva ve Sankt Peterburgda da qaraylarnıñ cemiyetleri bardır.
