Төркмәнстан

Төркмәнстан (Төрөкмәнстан; төркм. Türkmenistan/Түркменистан/تۆركمنيستآن) — Урта Азиялағы дәүләт. Көньяҡтан Иран, Афғанстан илдәре менән, төньяҡтан Ҡаҙағстан һәм Үзбәкстан менән сиктәш, көнбайыш сиге Каспий диңгеҙенә сыға. 1992 йылдың 2 мартынан Берләшкән милләттәр ойошмаһы ағзаһы.

Төркмәнстан
Türkmenistan

Флаг {{{Герб урынына}}}
Гимн: «Төркмәнстан гимны»
Үҙаллылыҡ датаһы	27 октябрь 1991 ( СССР)
Рәсми тел	Төркмән
Баш ҡала	Ашҡабад
Эре ҡалалар	Ашҡабад, Төркмәнабад, Ташуғыҙ, Төркмәнбашы, Мары
Идара итеү төрө	Президент республикаһы
Президент	Сердар Бердымухамедов
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	53 491 200 км² 4,9
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы	▲5 169 660 чел. (94) 10 чел./км²
ЭТП   • Бөтәһе (2011)   • Бер кешегә	26 млрд. номинал долл. (95) 5093 долл.
КПҮИ (2011)	▲ 0,686  (средний) (102 урын)
Этнохороним	Төркмәнстансылар
Валюта	манат
Интернет-домен	.tm
Код ISO	TM
МОК коды	TKM
Телефон коды	+993
Сәғәт бүлкәте	+5

Илдең баш ҡалаһы — Ашҡабад.

Нейтраль дәүләт. Республика президенты — Ҡорбанғоло Бәрҙемөхәммәтов.

Төркмәнстан 6 административ биләмәгә бүленә: 5 виләйәт һәм виләйәт хоҡуғы булған 1 ҡала.

Төрөкмәнстан менән дипломатик бәйләнеш тотҡан дәүләттәр

Халыҡтың күпселеге ислам динен тота.

Төркмәнстан тәбиғи газ запастары буйынса донъяла 4-се урынды, газ ятҡылыҡтары буйынса 2-се урынды биләй. 1993 йылдан илдә электр энергияһын, газ һәм һыуҙы бушлай ҡулланыу өсөн лимит булдырылған.

1991 йылдың 27 октябре — Төркмәнстандың үҙаллалыҡ иғлан иткән көнө. Парламент — Мәжлес (парламент, 125 депутат). Депутаттар 5 йылға бер мандатлы округта һайлана.

Беҙҙен эраға тиклем 500 йыл алдынан Фарсы империяһы картаһы

Тарих

• II мең йыллыҡта Төркмәнстанда Маргиан цивилизацияһы булған.
• Беҙҙең эраға тиклем VI—IV быуаттарҙа Төркмәнстан территорияһы Боронғо Персия составында, һуңғараҡ Искәндәр Зөлҡәрнәй ҡулында булған.
• Беҙҙең эраға тиклем III быуат – Парфия батшалығы эсендә (баш ҡалаһы – Ниса), һуңғараҡ Сәсәниҙәр дәүләте составында.
• V-VIII быуаттарҙа эфталиттар, төркиҙәр, ғәрәптәр һөжүменә дусар була. 776–783 йылдарҙа ерле халыҡ Хашим ибне Хәким (Муканна) етәкселегендәге ғәрәптәргә каршы баш күтәреүҙә ҡатнаша.
• IX-X быуаттарҙа Таһириҙар, Саманиҙар дәүләтендә.
• XI быуатта Төркмәнстан территорияһы уғыҙҙар тарафынан яулап алына. һуңғараҡ, уғыҙҙарҙың ерле иранлылар белән ҡушылыуы һөҙөмтәһендә, хәҙерге төркмән этносы барлыҡҡа килә. XI-XIII быуаттарҙа баш ҡалаһы Мерв булған беренсе төркмән Сәлжүк дәүләте барлыҡҡа килә.
• XIII быуат башында монголдар тарафынан яулап алына һәм Илхандар дәүләтенә, һуңғараҡ Тимериҙәр дәүләте составына керә.
• XVI-XVII быуаттар – Хиуа ханлығы һәм Бохара ханлығына керә.
• 1869—1885 йылда Рәсәйгә ҡушыла (Каспий арты өлкәһе).
• 1917 йылдың ноябрендә Төркөстан АССР-ы составында Төркмәнстан автономиялы өлкәһе була. 1924 йылда Төркмән ССР-ы төҙөлә.
• 1948 йылдың 6 октябрендә Төркмәнстанда көслө ер тетрәүе һөҙөмтәһендә 100 мең кеше вафат була.
• 1990 йыл – Республика Президенты вазифаһы барлыҡҡа килә. Ул урынды уға тиклем республика менән идара иткән Сапарморат Ниязов ала.
• 1991 йыл, октябрь – Йөмһүриәттең Юғары Ҡалып:Коммент бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә, Төркмән ССР-ы атамаһы Төркмәнстанға үҙгәртелә.

Төркмән егете дөйәһе менән, XX быуат башы, Прокудин-Горский фоторәсеме

• 2007 йыл, 11 февраль – Президент вазифаһына Гурбангулы Бирҙемөхәммәдов һайлана.

Каспий

Төркмәнстанда нефть, газ, көкөрт, ҡара ҡурғаш, мирабилит, йод, бром ятҡылыҡтары бар.

Ҡараҡом сүллеге

Төркмәнстан виләйәттәре

Халҡы

Йөмһүриәттә халыҡ һанының тиҙ артыуы күҙәтелә. 1979 йылдағы халыҡ һанын алыу мәғлүмәттәре буйынса республикала 2 759 мең, 1989 йылда – 3 534 мең, 1995 йыл иҫәбе буйынса – 4 481 мең кеше йәшәгән. 1995 йылдан һуң да үҫеш дауам итә: 2000 йылда – 5 200 мең, 2001 йыл башында – 5369,4 мең; 2001 йыл, 1 май – 5410 мең; 2001 йыл, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыҡтың яҡынса 90% – төркмәндәр, 4% – үзбәктәр, 3% – урыҫтар. Шулай уҡ әзербайжандар, ҡаҙаҡтар, татарҙар һ.б. халыҡтар ҙа йәшәй.

Төркмәнстан виләйәттәре

• Ашҡабад ҡалаһы
• Аһал вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Әнеү.
• Балҡан вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Балҡанабад (Нәбиттау).
• Ташуғыҙ вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Ташуғыҙ.
• Лебап вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Төркмәнабад (Сәржәү).
• Мары вилайәте. Үҙәк ҡалаһы - Мары.

Туризм

Һуңғы йылдарҙа илдә туризм йылдам үҫешә. Бигерәк тә дауаланыу маҡсатында күпләп киләләр. Беренсе сиратта, был бәйле Каспий диңгеҙе яры буйында Аваза туристик зонаһы булдырыу менән бәйле. Һәр турист Төркмәнстанға виза инер алдынан алырға тейеш. Турист визаһы алыу өсөн, күпселек дәүләт граждандары урындағы туристик агентлыҡтарҙың ярҙамына мохтаж булып ҡала. Төркмәнстанға килгән туристар өсөн тарихи иҫтәлекле урындарға экскурсия турҙары ойошторола

Әҙәбиәт

С. Ниязов осоро тураһында:

• Владимир Рыбалов. Туркменская трагедия. — М.: Фонд Туркменистан, 2003. — 240 с.
• Авды Кулиев. Два года в правительстве и тринадцать лет в оппозиции. — М., 2006. — 168 с.
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

Һылтанмалар

• Электронная газета «Туркменистан: золотой век»
• Сайт МИДа Туркменистана
• Государственное информационное агентство Туркменистана (TDH)
• Электронное периодическое издание Turkmenistan.ru
• Информационный портал Туркменистана «ТУРКМЕНинформ»