Idioma pirahã
 Xapaitíiso | |
|---|---|
| Faláu en |  Brasil
|
| Rexón | Río Madeira, Amazones (Brasil) |
| Falantes | 150 (1986) |
| Puestu | Non ente les 100 más falaes (Ethnologue 1996) |
| Familia | Múra-pirahã Pirahã |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | - |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | sai
|
| ISO 639-3 | myp
|
El idioma pirahã (tamién escritu pirahá o pirahán, portugués: pirarrã, en pirahã xapaitíiso [ʔàpài̯ˈʧîːsò]) ye faláu pol pueblu del mesmu nome (Hi'aiti'ihi' na so propia llingua, "los argutos"). Viven en Brasil, a lo llargo del ríu Maici, unu de los afluentes del ríu Amazones.
Créese qu'esta llingua ye l'únicu miembru sobreviviente de la familia de llingües múra-pirahã, ente que los demás escastáronse en dómines relativamente recién. Poro, ye téunicamente una llingua aisllada, ensin conexón con otros idiomes actuales. A pesar de tener namái unos 150 falantes en 2004, partíos n'ocho aldees a lo llargo de la ribera del Maici, nun puede dicise que tea en riesgu inmediato d'estinción, porque la comunidá pirahã ye predominantemente monollingüe.
Dalgunos de les traces de la llingua son consideraos peculiares o únicos, anque esiste discutiniu al respeutu. La principal fonte d'información alrodiu de esti idioma vienen de la gramática escrita por Daniel L. Everett en 1986 y los artículos que siguió publicando darréu. Los estudios realizaos pol profesor Everett sobre l'idioma pirahã punxeron n'entredichu la teoría de la gramática universal sobre'l llinguaxe humanu de Noam Chomsky.
Historia y distribución
[editar | editar la fonte]Distribución xeográfica
[editar | editar la fonte]Ye faláu por cazadores pañadores nómaes a lo llargo de los ríos Maici y Autazes, tributarios del ríu Amazones, ente les ciudaes brasilanes de Manaus y Porto Velho, nel conceyu d'Humaitá, perteneciente al estáu d'Amazones.
Historia
[editar | editar la fonte]La hestoria conocida de murar-pirahã ye tumultuosa. Mientres el sieglu XVIII usaron una táctica de guerrilles colos colonizadores portugueses llegando a un alcuerdu de paz en 1748, pero siguiendo esporádicamente con aiciones contra los colonos. Les fontes envaloren que'l so númberu mientres el sieglu XIX pudo tar ente 30 000 y 40 000.
Nun se conoz la hestoria de la llingua por ser una llingua non escrita y ser amás una llingua aisllada, polo que la paleontoloxía llingüística nun puede apurrir munchos datos sobre'l so orixe y hestoria pasada. Los falantes nin siquier producen dibuxos, sacante delles figures de palotes bien primitives pa representar el mundu de los espíritus, qu'ellos dicen esperimentar de forma direuta.
Tampoco esiste lliteratura escrita o oral. Los pirahã nun tener nin siquier mitos de creación. Los sos testos son casi siempres descripciones d'esperiencies inmediates o interpretaciones d'eses esperiencies. Esisten delles hestories sobre'l pasáu, pero estiéndense namái a dos generación nel pasáu. Polo xeneral, nun esiste una memoria individual o coleutiva más allá de los dos xeneraciones mentaes.
Descripción llingüística
[editar | editar la fonte]Fonoloxía
[editar | editar la fonte]El pirahã ye fonolóxicamente la llingua más simple conocida, teniendo namái diez fonemes, unu menos que la llingua rotokas.
Los fonemes son:
| Llabial | Alveolar | Velar | Glotal | |
|---|---|---|---|---|
| Oclusives sordes | p | t | (k) [1] | x |
| Oclusives sonores | b | g | ||
| Fricatives | s[2] | h | ||
Vocales |colspan=4
style="font-size:larger;" | a, i, o
|
- [1] créese que'l soníu /k/ ye un "soníu bagul" de /h/ y /i/.
- [2] /s/ namái ye usáu por homes; les muyeres sustituyir por /h/.
- Esisten sicasí munchos alófonos d'estos fonemes. Por casu /b/ tien como alófonos una billabial nasal (equivalente al español /m/) y un trino billabial sonoru (como una /r/ billabial).
- El soníu /g/ tien un flap doble bien inusual que namái s'atopa nesta llingua (acordies coles conocencies actuales de llingüística).
- Esisten dos tonos: alto y baxu.
- Los equivalentes de los fonemes nel alfabetu fonéticu internacional son: /p t k ʔ b g s h a i o/
La llingua usa cinco canales pal so discursu: la información puede ser falada (forma habitual), xiblida, tarareada, glayada o codificada en música. Les llingües xiblaes son escases, lo que fai del pirahã un oxetu d'estudiu bien interesante pa delimitar la importancia del tonu y de la cantidá/intensidá na comunicación oral.
Gramática
[editar | editar la fonte]Ye una llingua aglutinante qu'usa munchos afixos pa espresar distintos significaos. Inclusive munchos verbos son afixos, sobremanera verbos d'esistencia o equivalencia. Por casu la frase "hai una paca ellí" usa namái dos pallabres:
- káixihíxao.xaagá gáihí
- paca.esistir/ser ellí Tamién
usa sufixos que comuniquen evidencialidad, una categoría gramatical que nun tener les llingües europees. El sufixu /-xáagahá/ significa que'l falante ta dafechu seguro de la so información:
Escepcionalidá del pirahã
[editar | editar la fonte]La llingua tien delles carauterístiques que la faen única:
- Amás de nun tener númberu gramatical, ye una de les poques llingües onde nun esisten nin los numberales nin el conceutu de cuntar (esisten otros casos ente les llingües aboríxenes d'Australia, como'l warlpiri).[ensin referencies] Namái esisten dos conceutos de númberu que pueden traducise como "poco pequeñu" y "enforma/grande", anque Peter Gordon realizó pruebes gramaticales que lu llevaron a pensar qu'eses pallabres designaben los númberos unu y dos. Daniel L. Everett afayó'l tracamundiu y afirma que nun esiste'l númberu gramatical: nun hai distinción ente singular y plural. Estrémase pocu ente númberu (oxetos contables) y cantidá (oxetos incontables) y ye imposible estremar ente, por casu, "un pexe grande" y "munchos pexes pequeños". La xente mesma nun conoz el conceutu de cuntar. Namái usen midíes averaes y en pruebes son incapaces d'estremar con exactitú ente un grupu de cuatro objeto y otru asitiáu de manera similar de cinco objeto. Cuando se-yos pide que doblen un grupu d'oxetos, doblen el númberu correutu d'oxetos en media, pero casi nunca atinen el númberu exactu a la primera.
Por cuenta de la esmolición (fundada) de que taben siendo engañaos nel comerciu, los pirahã pidieron a un llingüista que los taba estudiando que-yos enseñara unes nociones básiques de matemátiques. Dempués d'ocho meses d'estudiu diariu, entusiasta pero infructuosu, suspendiéronse les lleiciones.[1]
- Ye la única llingua conocida ensin pallabres pa espresar los colores; anque esti puntu inda ye aldericáu.
- Ye la única llingua conocida que nun tener estructures recursivas. Nun ye posible empotrar una frase n'otra o un sintagma nominal dientro d'otru. La complexidá que puede espresase, a pesar de ser bien grande, ye llindada. Por casu, ye posible indicar propiedá d'un oxetu mentáu como "el fíu de Juan", pero nun puede indicase dos niveles de posesión como "la fía del fíu de Juan".
- Tien el sistema pronominal más simple conocíu y esisten evidencies de que tol sistema foi tomáu d'otra llingua.
- Nun esiste forma de pasáu.
- Tien el sistema de parentescos más simple que foi documentáu.
Paez que nun tienen en cuenta parentesco que vaigan más allá de los hermanos biolóxicos. La endogamia ye bien común.
- Nun esisten términos de cuantificación, como por casu, "tou/s", "cada", "dalgunu/s", "enforma/s", etc.
Vocabulariu
[editar | editar la fonte]Tien pocos préstamos y estos fueron tomaos principalmente del portugués. La pallabra "kóópo" ("copa") provién del portugués "falopu" y "bikagogia" ("comerciu") provién del portugués "mercadoria".
Exemplos
[editar | editar la fonte]| Pirahã | Español |
| ʔakí, ʔakí ti kagáíhiaí kagi abáipí koái gaí sibaibiababáopiiá |
Equí'l xaguar atacó al mio perru. Ellí'l xaguar saltó sobre'l mio perru y el perru morrió, asocedió respetándolo. |
Testu "Matando a la pantera" (Recoyíu, traducíu, analizáu y transcrito por Daniel L. Everett)
Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ El Mundu (8 de mayu de 2007). «L'increíble llinguaxe de la tribu de los pirahãs» (castellanu). Consultáu'l 2 de xunu de 2013.
Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]- D. L. Everett "Cultural Constraints on Grammar and Cognition in Pirahã Archiváu 2012-09-16 en Wayback Machine", "Current Anthropology", 46.4, 621-634. 2005
- Nevins, Andrew, David Pesetsky y Cilene Rodrigues: "Piraha Exceptionality: a Reassessment", Language", 85.2, 355-404. 2009.
- D. L. Everett "Pirahã Culture and Grammar: a Response to some criticism", Language", 85.2, 405-442. 2009.
- Nevins, Andrew, David Pesetsky y Cilene Rodrigues: "Evidence and Argumentation: a Reply to Everett (2009)", Language", 85.3, 671-681. 2009.
- SIL Ethnologue
- GARCÍA, I. «L'increíble llinguaxe de la tribu de los pirahãs» en El Mundu 07/05/07, edición dixital
- noche-tematica-el-codigo-de-la-amazonia-la-gramatica-de-la felicidá-video_ae3a5771a.html El Códigu de l'Amazonia (La Gramática de la Felicidad) - Documental con Daniel L Everett (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
| Control d'autoridaes |
|
|---|
Datos: Q33825