Magyare

I. (Szent) István • Szent Erzsébet • Hunyadi Mátyás • Zrínyi Ilona • Csontváry • Bolyai János • Fedák Sári • Salkaházi Sára

D’Magyare/Madjare (vùm ungarische Wort magyar, drùm mìt [...ɟ...] gsproche), oft au als Ungare bezeichnet, sìn e mìtteleuropäischs Volk. Vù de rùnd 14,5 Mìllione Magyare wältwitt läbe 10 Mìllione z Ungarn, 2,5 ìn de benochberte Länder ùn witteri 2 Mìllione ìn de Wält verstreut. Dùrch de Verdraag vù Trianon (1920), wùù s Chönigriich Ungarn ùfdeilt hät, isch e Deil vù de magyarische Bevölkerig züe-n-re Mìnderheit worre. S Volk isch s zahlemäßig gröscht vùm Karpatebecke.

D'Wǜsseschaft, wùù sich mìt de Ùndersüechig vù de Entstehig, Entwìckligsgschicht ùn Kùltur vùm Volk bschäftigt, wìrd Hungarologi gnännt.

Näme

D'Eigebezeichnig isch ǜberall „magyar“. Ìn altslawische Quelle wìrd degeege vù ugri gschrììbe, ìn byzantinische vù uniguri odder Ungri, was wohrschints vùm Ogurevolk chùnnt. Usserdèm werre d'Magyare oft mìt andere Völker identifiziert (Hùnne, Aware, Tǜrke, Sabire, Baschkire). Di latinischi Bezeichnig isch sitt em Mìttelalter Hungarus fǜr d'Mìtglììder vùm Volk ùn Hungaria fǜr s Land Ungarn.

Doo d'Bezeichnige ìn andere Sprooche: Änglisch Hungarian, Bulgarische Sprache унгар (ungar), Tschechisch maďar, uher, Esdnisch ungari, Fìnnisch unkarilainen, Französisch Hongrois, Griechisch Ούγγρος (ungros), Hebräisch הונגרי (hungari), Nììderländisch Hongaar, Kroatisch Mađar, Japanisch ハンガリー人 (hangarídschin), Chinesisch: 匈牙利人 (hsiungjaliʒen), Polnisch Węgier, Lettisch ungāri, Litauisch vengras, Norweegisch/Dänisch Ungarer, Idaliänisch ungherese, Spanisch/Portugisisch húngaros, magiares, Rumänisch ungur, maghiar, Rùssisch венгр (vengr), Persisch/Arabisch مجر (madschar), Schweedisch ungrare, Serbisch Мађар, Slowakisch maďar, uhor, Sloweenisch madžar, Tǜrkisch macar, Ukrainisch угорець (uhorez).

S Wort „magyar“

S Wort „magyar“ chùnnt als „madschar“ zùm erschte Mool ìn-e-re arabische Chronik voor. Nooch de Theori vù de Fìnnougriste hät „magy“ friehner „Mänsch“ gheiße; s gliich Wort isch au ìm Name vù de Mansische Sprooch z fìnde, wùù entfernt mìt em Ungarische verwandt isch. De zweit Deil, „er“, hät „Maa“ gheiße. Ìn-e-re mìttelalterlige Chronik wìrd usserdèm devùù brichtet, dass de stärkst vù de sììbe magyarische Stämm, wùù ìm Mìttelalter ìns Karpatebecke chùù sìn, de Name „Megyer“ drage hät.

S Wort „Ungar“

Ìn de meiste Sprooche ähnelt d'Bezeichnig fǜr d'Ungare dèm Wort. Sii Ùrsprung isch wohrschints de Name vùm Volk vù de Ogure, wùù nooch em Ùndergang vùm Hùnneriich z Osteuropa gherrscht hän. Sìì hän ìm 6. Johrhùndert e Riich grǜndet, wùù nütt nööchers drǜber bekannt isch wie dass es d'Brotobùlgare ùn d'Ungare zämme bìldet hän. Sii Name „on-ogur“ enthaltet s Wort „on“, wùù ìn de Tùrksprooche „10“ heißt. De Name isch zwar am Aafang fǜr alli Bewohner vù dèm Riich gstande, spöter abber nùme no fǜr d'Ungare bruucht worre.

Ìm Mìttelalter sìn di latinische Wörter „Ungarus“ ùn „Ungaria“ zù „Hungarus“ ùn „Hungaria“ worre: wiil e Verwandtschaft mìt de Hùnne aagnoh worre isch, hät mer sälle ìhr Name mìt dèm vù de Ungare vereinigt. Di latinischi Bezeichnig isch deno vù vile Sprooche ǜbernoh worre.

Gschicht vùm Volk

Voor de Eroberig vù Ungarn

D'Wanderig vù de Ungare („Kr. e.“ heißt „voor Christùs“ ùn s „sz.“ stoht doo fǜr Johrhùndert)

Mìt esoo Böge hän d'Magyare d'Europäer ìn Atem ghalte.

Ìm Alterdùùm hän d'Voorfahre vù de Ungare am östlige Rand vù Europa gläbt, ìn de Nööchi vùm Flùss Kama. Wiil si abber Dierzucht bedrììbe hän, wìrd aagnoh, dass si ìm Sùmmer witter nooch Norde zoge sìn, wùù d'Kama entspringt, während si ìm Wìnder dört gläbt hän, wùù d'Wolga ìns Kaspisch Meer mǜndet. Ìm Wìnder sìn si drùm au mìt de Turkvölker ìn Kontakt chùù, was sich ìn Form vù me-ne tǜrkische Iiflùss bemerkbaar gmacht hät. Nooch-e-re Saag hän d'Ahne vù allne Magyare Hunor ùn Magor gheiße, si sìn (lutt-e-re Chronik vùm Simon Kézai) ùf de Meotis-Halbìnsle (Krim) gsìì. D'Magyare dǜrfte au s Hùnnisch ùn spöter s Awarisch Riich mìterläbt haa.

De Ussbruch vù me-ne Vùlkan z Ìndoneesie hät sich schweerwiegend ùf s Klima ussgwìrkt, was z Nord- bìs Osteuropa ùn z Zändralasie e Völkerwanderig vù Norde nooch Sǜǜde zùm Ergeebnìs ghaa hät. „De Daag hät sich verdunkelt ùn während 19 Monet hät d'Dunkelheit d'Èrde regiert“, schribt de János Epheszoszi ǜber d'Gschehnìss vùm Johr 535.

Wiil si ìhri Weide nìmi hän chönne bruuche, sìn au d'Magyare zwunge gsìì, witter nooch Sǜǜde z goh, ìn e Gèbiet, wùù si wäge ìhre Wanderige eh schù kännt ghaa hän. Ìhr neue Läbesruum, wùù sich zwüschem Schwarze Meer sinnem Ùùfer ùn em ùndere Deil vùm Flùss Don erstreckt, wìrd vù de Historiker „Levédia“ gnännt. Es isch mööglig, dass schù dört di sììbe Stämm entstande sìn, wùù spöter ìns Karpatebecke zoge sìn.

Z Levédia sìn d'Magyare rùnd dreihùndert Johr blììbe ùn mìt neue Völker ìn Kontakt chùù. Zerscht ùnder de Chasare, deno ùnder de Onogure hät sich de tǜrkisch Iiflùss verstärkt. Usserdèm hät's e Vermischig gee mìt de Alane, wùù vù de Skythe abstamme. Nooch de Theori vùm Historiker László Gyula isch e erschte, große Deil vù de Ungare schù ùm s Johr 670 ìns Karpatebecke iigwandert.

Am Aafang vùm 9. Johrhùndert hän d'Magyare voor de Petschenege mieße flüchte ùn sich deno z Etelköz nììdergloo, wùù si öbbe achtzig Johr verbrocht hän. Wiil de Drùck vù de Petschenege abber nìt noochgloo hät, sìn si 895 witter zoge ùn ǜber verschììdeni Päss ìns Karpatebecke chùù. E Vermüetig bsait, dass d'Ahne vù de Székler schù voor 895 dört gläbt hän.

Vù de Eroberig bìs 1525

D'Aazahl Magyare zwüsche de Eroberig vù Ungarn ùn 1980

D'Aazahl vù Magyare am Änd vùm 9. Johrhùndert wìrd ùf 400.000 gschätzt, iigschlosse d'Kabare, wùù sich z Etelköz aagschlosse hän. Au de spöter ungarisch Adel stammt vù-ne-ne ab. D'Völker, wùù voor-e-ne ìm Karpatebecke gläbt hän, sìn nìt viil meh gsìì; de gröscht Aadeil hän wohl d'Aware ùn d'Slawe ghaa (wùùbii nooch de Theori vùm László Gyula e Deil vù de Aware ùs de 670 iigwanderte Ungare bstande hät). Z Dransdanubie hän romanischsproochigi Völker gläbt, wùù vù de Römer abstamme, während ìn de Ùmgeebig vù de Theiß Germane gsìì sìn. Wiil's keini schrìftlige Zügnìs ùs em 10. Johrhùndert gìt, wùù vù denne Völker berichte däte, isch abber nütt gnauers ǜber die Völker bekannt; de einzig Aahaltspunkt sìn d'Lehnwörter ìn de ungarische Sprooch, zùdèm Orts- ùn sùnschtigi geografischi Näme. Näbe de tǜrkische ùn de ìndoiranische sìn di meiste Främdwörter zù derre Zitt ùs de slawische Sprooche chùù, Ortsnäme hän meistens e ungarische odder slawische Ùrsprung ghaa. Witteri geografischi Bezeichnige chömme usserdèm ùs em Latinische.

S Iidringe vù de Magyare isch ǜber s hǜtig Ungarn use gange, bìs die 955 bi Augsbùrg gschlaa worre sìn. Ìhri Herrschaft ìm Karpatebecke isch au vùm Baapscht, em Heilige Römische Riich ùn em Byzantinische Riich aaerkänt worre. De Chönig István I. hät sich au an di beide erschte aagnööchert ùn e christligs Chönigriich ìm westeuropäische Stiil gschaffe. Doodemìt hät au e Iiwanderig vù westeuropäische Aadlige ùn Stadtbewohner ùf Ungarn aagfange.

De Mongolestùrm ìm Johr 1241 hät e schweere Schlaag fǜr d'Magyare bedüttet ùn d'dörtmools 2 Mìllione stark reduziert. An d'Stell vù de verlorene Bevölkerig sìn ùs em Weste dütschi ùn ùs em Oste kyptschakischi Iiwanderer drätte, wùù ìn de Ungare ùfgange sìn. E Pestepidemi ìn de Johr 1348/49 hät ǜber e Viertel vù de Bevölkerig vernichtet; d'Zahle sìn erscht ìm 15. Johrhùndert wìder gstììge. Am Aafang vùm 16. Johrhùndert hät's schù 4 Mìllione Magyare gee.

1526 bìs hǜt

Sälli Entwìcklig hät mìt de tǜrkische Herrschaft e Änd ghaa. Ìhri Chrieg ìm 16. ùn 17. Johrhùndert, begleitet vù Hungersnööt ùn Chrankhete ùn de Zerstörige vù de Haabsbùrger, hän d'Bevölkerig meh wie halbiert. Kei anders Volk hät esoo ùnder de Tǜrke glìtte wie d'Magyare. Ùf ìhri Verdribig ùs em Land isch e neui Iiwandererwälle gfolgt; bi de Iiwanderer hät's sich voor allem ùm Dütschi (lüeg Donauschwobe ùn Ungarndütschi), Serbe, Kroate, Slowake ùn Rumäne ghandelt. Vù Historiker wìrd gschätzt, dass ìm Mìttelalter 80 Brozänt vù de Iiwohner vùm Chönigriich Ungarn Magyare gsìì sìn, während dää Aadeil ìm 18. Johrhùndert ùf 40 Brozänt zrùckgange isch.

Ìm Verlauf vùm 19. Johrhùndert isch de Aadeil vù de Magyare deno wìder gstììge ùn hät ùm 1900 fùfzig Brozänt erreicht. Säll isch voor allem draa gläge, dass sich ìn de Zitt zwüschem Ööstriichisch-Ungarische Ussgliich ùn em Erschte Wältchrieg vili Ussländer an d'Magyare assimiliert hän. Allerdings hät des hauptsächlig di Dütsche ùn d'Jude bedroffe, zùdèm hät sich d'Assimilierig ùf di größere Städt konzendriert.

D'Johr 1918 bìs 1920 stelle e Wändèpunkt ìn de magyarische Gschicht daar: wiil dùrch de Verdraag vù Trianon s Ungarisch Chönigriich zwüsche mehrere Staate ùfdeilt worre isch, isch e Drìttel vù de Magyare züe-n-re Mìnderheit worre. Zwüsche 1920 ùn 1980 isch d'Iiwohnerzahl vù 7,1 ùf 10,7 Mìllione gstììge, wenn au de Zweit Wältchrieg vili Verlust brocht ùn de Volksùfstand ìm Johr 1956 e Usswanderigswälle ussglööst hät. D'Zahl vù de Magyare ìn de Nochberländer isch ìm Große ùn Ganze konschtant blììbe odder dùrch Assimilierig liicht gsunke. Mänki Magyare sìn au ìns „neu“ Ungarn zrùckchùù, esoo hät's zùm Bispiil ìn de 1990er-Johr zahlriichi Iiwanderer ùs Rumänie ùn Serbie gee.

Noochdèm's ìn de 50er- ùn 60er-Johr e hoochi Gèbùrteroote gee hät, sinkt s magyarisch Bevölkerigswachsdùùm sitt de 80er-Johr wìder, was (wie au ìn andere Länder) züe-n-re demografische Krise gfiehrt hät. Während anderi Völker ìm Verlauf vùm 20. Johrhùndert ìhri Aazahl verdoppelt odder sogar verdreifacht hän, wise d'Magyare zwüsche 1950 ùn 2000 s drìttnììdrigst Bevölkerigswachsdùùm wältwitt ùf (nììdriger isch's nùme z Bùlgarie ùn Saint Kitts ùn Nevis): vù de 9.338.000 ìm Johr 1950 isch d'Aazahl Magyare ùf 10.137.000 ìm Johr 2000 gstììge, was e Wachsdùùmsroote vù 8,6 Brozänt ussmacht.

Kùlturälli ùn geneetischi Gmeinsamkeite mìt andere Völker

D'Ahne vù de Ungare hän lang ìm üsserste Oste vù Europa gläbt ùn es losst sich e geneetischi Verwandschaft feststelle mìt denne Völker, wùù bìs hǜt ìn denne Gèbiet läbe. Zùdèm gìt's au oft kùlturälli Gmeinsamkeite. Des bedrìfft zùm Bispiil d'Baschkire, d'Tschuwasche, sälli Ukrainer ùs de Region am Schwarze Meer, sälli Rùsse ùs de Ùmgeebig vù de Wolga, d'Osseete ùn d'Krìmtatare. E sproochligi Verwandtschaft bstoht zù de chantische, mansische, udmùrtische, mordwinische Sprooch, em Mari, em Komi ùn de ostseefinnische Sproochfamììlie. Gschichtligi Zämmehäng gìt's mìt de Bùlgare. Ìn jüngster Zitt isch zùdèm e geneetischi Verwandtschaft mìt de Madjare z Kasachschtaan festgstellt worre. Kùlturälli Gmeinsamkeite sìn ìm wittere z fìnde mìt de Uigure ìm westlige China ùn de Magare z Tibet.

Voor de Magyare ìhrer Aachùmft ìn ìhrer hǜtige Heimet hän voor allem d'Petschenege, d'Jassi/Jász, d'Kyptschake, ùn di osmanische Tǜrke e geneetische Iiflùss ghaa. Au noochdèm si ìm Karpatebecke aachùù sìn, hän sich d'Magyare mìt verschììdenste Völker gmischt. Neusti Ùndersüechige hän ergee, dass di hǜtige Ungare geneetisch gseh meh mìt de Völker ùm si ùme gmeinsam hän wie mìt ìhre Vorfahre, wùù zùr Zitt vù de Eroberig gläbt hän. Vù dèm Standpunkt uss wäre di nöchste Verwandte also d'Kroate, di Dütsche, d'Ööstriicher, d'Rumäne, d'Serbe, d'Slowake ùn d'Sloweene. E wittere kùlturälle Ussdusch hät's gee mìt de Jude ùn de Roma. Noochdèm ìm 19. ùn 20. Johrhùndert di dütschi ùn di französischi Kùltur e Iiflùss ùf di ungarischi ghaa hän, iebt sälle hǜt di US-amerikanischi uss. Esoo fìndet mer ìn de USA au di gröschti Zahl an ussgwanderte Magyare.

Kùltur

E volksdǜǜmligi Chleidig vù Torockó (Siìbebǜrge)

*Fiir nooch de Wiilääs ìn de Nööchi vù Vác* (Bìld ùs em Johr 1859)

Ù. a. mìthìlf vù de Èlèmänt ùs de östlige ùn westlige Kùlture hän d'Ungare e viilfältigi Kùltur fürebrocht. Ab em 19. Johrhùndert hät sich ùs de Draditione vùm Adel ùn denne vùm Volk di nationali Kùltur entwìckelt. Di hǜtigi Kùltur isch au vù de Ùrbanisierig voor allem z Budapest ùn di verschììdene Theologie ùn Regimes ìm 20. Johrhùndert beiiflùsst worre; si isch zwar viilfältig, einewääg fìnde sich oft Eigeschafte, wùù fǜr di magyarische Kùlture ùs alle Regione gliichzittig gälte. Zämmeghalte werre d'Ungare au dùrch ìhri Sprooch ùn deilwiss au dùrch d'Rèligion, wùù ìn einzelne Deil allewiil no e wichtigi Rolle spììlt.

Heerchùmft vù de Kùltur

Di ungarischi Kùltur isch voor allem bekannt fǜr di viilfältige Volksdänz, d'Drachte, d'Volksmusik, d'Märli ùn Sage ùn d'Stìck- ùn Döpferchùnscht. S Ussseh vù de Drachte variiert vù Region zù Region, ìn alle Regione werre abber d'Gwänder mìt Stìckerei riich ùn farbig verziert. Au d'Dänz ùnderscheide sich abhängig vù ìhrer Heerchùmft, allerdings gältet d'Zämmesetzig fǜr fast alli magyarische Gèbiet. D'Volkslieder hän ùs-e-re Kombination vù europäische ùn asiatische Èlèmänt e völlig eigene Chlang; zù de typische Zämmesetzig vù me-ne ungarische Orchester ghöre ù. a. e Zìther, e Dudelsack, e Gige ùn e Kondrabass. Ìn de Märli ùn Sage sìn de Vogel Griff ùn de sììbechöpfig Drache hüffigi Charakter; einzigartig sìn au d'Gschichte ǜber de Chönig Mátyás. Als typisch ungarischi Chùnscht aaglüegt wìrd au di farbebrächtigi Stìckerei vù Kalocsa (Bács-Kiskun) odder di bemoolte Gfääß vù Korond (hǜt z Zändralrumänie).

Vili ungarischi Schrìftsteller ùn Komponiste hän ùs de riiche Draditione gschöpft, zùm Bispiil de Elek Benedek, de Ferenc Móra, de Áron Tamási, de Zoltán Kodály odder d'Margit Kovács. Au ìn de modernere Musik vù Ungare werre zùm Deil Èlèmänt ùs de Volksmusik vù de Magyare ùfgrìffe. Au d'Táncház-Beweegig, wùù zùm Bispiil d'Volksmusikgrùppe Muzsikás odder d'Márta Sebestyén dezüe biidrage hän, hät zùm Ziil ghaa, di magyarische volksdǜǜmlige Draditione an s hǜtig Läbe aazbasse.

Di ungarischi Champfchùnscht stammt ùs de Kùltur vù de Hìrte, bekannt isch doo zùm Bispiil de Champfsport Baranta. Zù de erwähnenswerte ungarische Brüüch ghöört d'„locsolkodás“ an Oostre, zwüsche Wiehnachte ùn Neujohr gönn usserdèm di soognännte Regösök (vergliichbaar mìt de Sternsinger) ùme. Au ìm Ussland bekannt sìn de Rittsport un di ungarischi Puszta, zù de typisch ungarische Gricht ghöre di verschììdene Arte vù Gulasch ùn Gulaschsùppe, s Paprikahüehn, d'Pogatsche, d'Halászlé (Fischsùppe) ùn d'Strùùdel.

Als Symbol vù Ungarn hän sich bsùnders d'Chrone vùm István I. ùn s Wappe vù Ungarn usebìldet. Ìn Bezùùg ùf d'Läbeswiss sìn d'Magyare frieher fǜr d'Husare bekannt gsìì, usserdèm wìrd s hüffig Fire als typisch ungarischs Verhalte aaglüegt. Ùf em Land sìn d’Magyar Agár (e ungarischi Hùnderasse) ùn au Rösser züchtet worre.

Ìn de Epoche vùm Freiheitschampf hän sich d'Dichtig ùn d'Musik vù de Kuruze usebìldet, ìm 19. Johrhùndert sìn Dänz wie de Csárdás ùn de Palotás entstande. Au d'Zigünermusik, e wältwitt bekannts Èlèmänt vù de ungarische Kùltur, isch entstande; si hät au ùf vili europäischi Komponiste e Iiflùss ussgiebt. De Ferenc Liszt ùn de Ferenc Erkel hän di chlassischi Musik fürebrocht, während voor allem de József Katona ùn de János Arany di ungarischi Literatur bräägt hän. Vili witteri Bekanntheite ùs säller Literatur hän zù derre Zitt gläbt. Au d'Farbe vù de Flagge vù Ungarn sìn festglegt worre ùn wichtigi nationali Iirichtige wie di Ungarischi Akademi fǜr Wǜsseschafte (Magyar Tudományos Akadémia), s Nationalmuseùm (Nemzeti Múzeum) ùn s Nationaltheater (Nemzeti Színház) sìn grǜndet worre.

D'Architektur vùm spote 19. ùn vùm 20. Johrhùndert isch hauptsächlig z Budapest ùn ìn andere Städt entstande. Bispiil sìn s Parlamänt z Budapest, de Cifrapalota z Kecskemét ùn de Közművelődési Palota z Marosvásárhely. Zù de gliiche Zitt hät de ungarisch Komponist Béla Bartók gläbt. Als speziäll bekannt isch au de ungarisch Humoor, ìnnerhalb vù Ungarn bsùnders dää vùm Budapester Stadtdeil Pest.

Sprooch

Hauptartikel: Ungarischi Sprooch

Di rächt eiheitligi Sprooch hät d'Magyare schù ìmmer unabhängig vù ìhrer Heerchùmft, soziale Schicht ùn bolitische Züeghöörigkeit zämmeghalte. Charakterìsdisch sìn ùnder anderem di viilfach aagwändeti Wortbìldig dùrch Derivation (Ableitige) ùn s riich Phoneemìnventaar, wùù ùs nünedrissig Lutt bstoht. Wiil sich d'Sprooch stark vù de Ìndogermanische Sprooche ùnderscheidet, wìrd ìhr Erlerne vù Ussländer oft als schwììrig iigstùùft; Ungarisch wìrd viilmool als eini vù de schweerste Sprooche ǜberhaupt bezeichnet. Es hät keini nooche Verwandte; vù de andere fìnno-ugrische ùn spöter ugrische Sprooche hät's sich schù lang abgspalte. D'Sprooch isch eine vù de Grǜnd, wisoo d'Kùltur vù de Magyare vù vile Europäer als eigeartig aaglüegt wìrd.

Rèligion

D'Rèligion isch hǜt kei soo wichtige Bstanddeil vù de Kùltur meh wie bi mänke andere Völker; de Grooßdeil vù de Ungare iebt sinni Rèligion nìmi uss. Säll gältet voor allem z'Ungarn, wùù nùme rùnd 12 Brozänt vù de Lütt jeedi Wuch ìn d'Chìrch gön.

Einewääg wìrd bi Hochzitte ùn bi Dood viilmool no di rèligiöse Brüüch noochgange ùn di meiste Chìnder werre dauft. Drùm isch ǜber d'Hälfti vù de Magyare römisch-katholisch, e wittere Viertel bekännt sich züe-n-re andere Rèligion, voor allem zù de kalvinìsdische, evangeelische, griechisch-katholische ùn andere christlige ùn zù de israelitische. D'Rèligion spììlt vor allem dört no e wichtigi Rolle, wùù d'Magyare e Mìnderheit daarstelle, soo zùm Bispiil z Sììbebǜrge, ìn de Vojvodina ùn ìm Ǜbermurgèbiet (Sloweenie). Dört isch d'Rèligion au e Grùnd, wisoo di ungarischi Kùltur ìm Ussland hät chönne ǜberläbe.

Di ungarische Christe hän ìhri eigene Brüüch ùn Draditione wie zùm Bispiil d'Ehrig vùm Chönig István I. odder de Ùmzùùg z Budapest am 20. August. Zùdèm wìrd ìn jeeder Chìrch e Schùtzheilige gfiirt, s bekanntest Fest vù derre Art isch säll z Csíksomlyó (Sììbebǜrge), wùù jeedes Johr mehreri Hùndertdausend Deilnämmer anechömme.

Di zweitgröschti Rèligion vù Ungarn, nämli di kalvinìsdischi, hät mìt de Verbreitig vù de Läsèfähigkeit ùn de Ǜbersetzig vù de Bììble weesentlig zùr Entwìcklig vù de ungarische Literatursprooch biidrage. Dank de kalvinìsdische Fǜrschte z Sììbebǜrge, wùù e kùlturälli Entwìcklig ùnderstǜtzt hän, sìn dört vili ungarischi Dichter ùf d'Wält chùù ùn hän dört gwìrkt. Drùm ùn wiil si au vili gschichtligi Ereignìs mìt Sììbebǜrge verbìnde, isch sälli Region zù me-ne Wohrzeiche fǜr d'Magyare worre.

Au di israelitischi Rèligion z Ungarn isch speziäll: doo isch ùs em draditionälle Judedùùm dùrch e Rèformation s Neologisch Judedùùm entstande. Sinni Brüüch ùn Ritual sìn ungarischsproochig.

Ungarischi Fiirdig

De ältst vù de ungarische Fiirdig isch de 20. August, wùù de Staatsgrǜnder István I. gfiirt wìrd. Doo fìndet de Ùmzùùg Szent Jobb statt, z Budapest sìn z Obe au Füürwerk z seh.

Am 15. Merz wìrd an d'Rèvolution vù 1848 erìnnert. An dèm Daag hän z Budapest Studänte geege d'Ùnderdrùckig dùrch de Haabsbùrger demonstriert ùn doodemìt e eigeni, unabhängigi Regierig fǜr Ungarn erreicht. Allerdings hät de ööstriichisch Kaiser schù nooch chùrzer Zitt sii Verspräche broche ùn de ungarisch Widerstand mìthìlf vùm rùssische Militär nììdergschlaa.

De 6. Okdober wìrd de Märtyerer vù Arad gwìdmet. Säll sìn drizzäh Gèneräl vùm ungarische Wììderstand gsìì, wùù 1849 z Arad (hǜt Rumänie) hììgrichtet worre sìn. Wiil d'Gfängnìswärter am Obend vor de Hììrichtig mìt Bier aagstoße hän, drinke d'Ungare an dèm Daag kei Bier (die Dradition wìrd vù mänke sitt em Johr 1999, d. h. 150 Johr nooch de Hììrichtig, nǜmi fùrtgfiehrt).

De 23. Okdober isch de neust ungarisch Fiirdig. Er erìnnert an de gscheitert Volksùfstand geege di sowjètischi Regierig vù 1956. Offiziäll als Fiirdig aaerkännt hät mer dää Daag erscht ìm Johr 1989; sittheer isch's au e Fiirdig, wùù nìt gschafft wìrd.

Zùdèm isch au de 4. Juni bi vile e Fiirdig. Am 4. Juni 1920 isch s Chönigriich Ungarn dùrch de Frììdesverdraag vù Trianon ùfdeilt worre. Dùrch sälle sìn ǜber drei Mìllione Magyare züe-n-re Mìnderheit worre ùn hän deilwiss ùnder de Ùnderdrùckig vù de andere Eethnie glìtte. Drùm wìrd de Verdraag vù Trianon vù vile Ungare als dìktatorisch bezeichnet.

Symbol

E Kokarde ìn de Farbe vù de ungarische Flagge

Di bekannteste Symbol vù de Magyare sìn di ungarischi Flagge, s Wappe, d'Hymne (Himnusz), d'Kokarde ùn d'Chrone vùm István I.; ìn jüngerer Zitt wìrd au hüffiger d'Flagge vù de Árpáde bruucht. Als Hungarikum zälle ùnder anderem d'Gwǜrzpaprika, de Wii vù Tokaj, d'Zieble vù Makó, d'Téliszalámi, de Sekt ùn de Akaziehonig. Di Großi Ungarischi Diefeebeni (Puszta), de Balaton, s Donauknii, Budapest mìt sinne Brùcke ùn au s Széklerland werre als typisch ungarischi Landschafte aaglüegt. Dier, wùù d'Magyare defǜr bekannt sìn, sìn de Puli ùn de Komondor (zwei Hùnderasse), s Ungarisch Stepperìnd, de Storch, d'Rösser, de Hìrsch ùn de Turul (e Mischig zwüsche Aadler ùn Falke ùs de ungarische Mythologi).

Ungarischi Näme

Bi de Magyare wìrd de Noochname vor em Vorname gsait: Eötvös Loránd statt Loránd Eötvös. Säll wìrd Östligi Namesreihefolg gnännt ùn chùnnt sùnscht nùme bi einzelne Völker z Ostasie vor (Japaner, Chineese, Koreaner).

Noochnäme

Di meiste ungarische Famììlienäme leite sich vù me-ne Brüef, re Nationalität odder re sùnschtige Heerchùmft ab, zum Bispiil Bognár (Wagebauer), Szász (Sachs) odder Váradi (vù Várad). E Name ùs de letsche Chlass hän au di meiste Aadlige drage. Anderi Famììlienäme wise ùf de Bsìtz (z. B. Nagy = grooß, Kis(s) = chlei) odder ùf de Vorname vù me-ne Vorfahr hìì (Balázs, Sándor, ...). Friehner hän vili Iwanderer ìhri ussländische Näme an de ungarisch Chlang aabasst, au doo isch hüffig de Typ vù „Váradi“ bruucht worre zùm ìm Name e aadlige Schiin verleihe.

Vornäme

Bsùnders bliebt sìn bi de Magyare sälli Vornäme, wùù's niene anderscht gìt wie bi ìhne. Si hän ìhr Ùrsprung oft bi de Hùnne odder de mìttelalterlige Ungare (Bsp.: Emese, Emőke, Enikő, Ildikó, Piroska, Réka, Attila, Árpád, Béla, Géza, Gyula, Jenő, Levente, Szabolcs, Zoltán, Zsolt). Anderi leite sich vù Begrìff ùs de Natur ab wie zùm Bispiil Boglárka (vùm ungarische boglár = Chäfer, s ka isch e Verchleinerigsform), Hajnalka (vù hajnal = Dämmerig), Ibolya (Veielì) ùn Virág (Blüeme). Zùdèm stamme mänki Vornäme ùs de Werk vù große ungarische Dichter (Lilla, erschaffe vùm Mihály Csokonai Vitéz, Tünde ùn Csilla vùm Mihály Vörösmarty, Gyöngyvér vùm János Arany odder Etelka vùm András Dugonics).

Völker, wùù vù de Magyare abstamme

Rumänie: Ìn de Ùmgeebig vù de Moldau läbe rùnd 180'000 Magyare, usserdèm di ungarischsproochige Csángós.
Ägypte ùn Sudan: 10.000-12.000 Magyaraber (magyarabok)
Kasachstan: de madjarisch Stamm (ca. 2000 Famììlie)
Tǜrkei: di nusaybini-ungarische Muslim (ca. 300 Persone)