Susan Strijdom
Susan Strijdom (née De Klerk, Aliwal-Noord, Kaapland, 28 Junie 1910 – Pretoria, Gauteng, Suid-Afrika, 20 Februarie 1999) was Suid-Afrika se premiersvrou van einde November 1954 tot met haar man, adv. J.G. Strijdom, se dood in die amp op 24 Augustus 1958. ’n Tehuis vir bejaardes, die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie (SAVF) se Susan Strijdom-tehuis in Colbyn, Pretoria, is in 1966 na haar genoem.[1] Sy het self ook in die politiek belanggestel en meermale as spreker in sy plek opgetree.
Susan Strijdom | |
|---|---|
 Haar Edele Susan Strijdom, premiersvrou | |
| Gebore | Susanna de Klerk 28 Junie 1910 |
| Sterf | 20 Februarie 1999 |
| Nasionaliteit |  Suid-Afrika |
| Beroep | Musiekonderwyseres, huisvrou |
| Voorganger | Maria Malan |
| Opvolger | Betsie Verwoerd |
| Politieke party | Nasionale Party |
| Eggenoot | Adv. Hans Strijdom |
| Kinders | Johannes Gerhardus, Estelle |
| Ouer(s) | Ds. W.J. de Klerk en Aletta de Klerk |
| Handtekening | |
 | |
Herkoms
wysig
Susanna de Klerk se vader, ds. W.J. de Klerk, wat predikant was van die Gereformeerde kerk Aliwal-Noord ten tyde van haar geboorte, was drie keer getroud: die eerste keer met Susanna Catharina Grobler van Venterstad (omstreeks Julie 1878 – 29 Junie 1901 op Burgersdorp, die moeder van Barend Jacobus); die tweede keer met Aletta Johanna (Lettie) van Rooy (Burgersdorp, 9 Januarie 1883 – 21 Augustus 1919, Potchefstroom, die moeder van al ds. De Klerk se kinders behalwe die oudste en jongste; oorlede aan die griep), dogter van sen. J.C. van Rooy, en die derde keer met Anna Sophia Coetsee (weduwee Van der Linde, 22 Januarie 1891 – 12 Februarie 1962, moeder van Helenius). Uit dié huwelike is 12 kinders gebore.
Van haar broers en susters was Johannes (Jan, Burgersdorp, 22 Julie 1903 – Johannesburg, 22 of 24 Januarie 1979), Hendrik (Henk, Potchefstroom, 13 Mei 1915 – Sasolburg, 28 Julie 1972), Maria (Heidelberg, Tvl., 28 September 1904 – Pretoria, 25 Junie 1990), Willem (Johannesburg, 5 Julie 1906 – 23 Julie 1930)[2] en Aletta (Aliwal-Noord, 17 April 1907 – Potchefstroom, 27 Augustus 1919, ses dae ná haar moeder).[3]
Van die kinders uit ds. De Klerk se tweede huwelik, was Johannes ’n kabinetsminister, later president van die Senaat en op ’n keer amper staatspresident. Ook van ds. De Klerk se kleinseuns (Susan Strijdom se broerskinders) het sy liefde vir die politiek geërf. Willem de Klerk het ook Gereformeerde predikant geword en verder bekendheid verwerf as redakteur van twee koerante, professor en politieke raadgewer. Sy ander kleinseun, F.W. de Klerk, het 'n regsgeleerde geword voor hy tot die politiek toegetree het. Hy was later hoofleier van die Nasionale Party en eindelik staatspresident van Suid-Afrika.
Lewensloop
wysig
Adv. Strijdom was eers getroud met die aktrise Margaretha van Hulsteyn, maar hulle het binne 'n jaar ná die huwelik geskei. Van 1926 tot haar dood in 1970 was Marda Vanne, soos sy bekendgestaan het, se lewensmaat die Britse aktrise Gwen Ffrangcon-Davies. Susan de Klerk was 17 jaar jonger as haar man. Hulle het mekaar in Februarie 1929 op Nylstroom ontmoet, waar sy musiekonderwyseres was, en is in 1930 getroud. Op Nylstroom het sy musieklesse gegee vir onder andere die kinders van ds. J.P. van der Walt en sy vrou, Miemie, pastoriepaar van die Gereformeerde kerk Waterberg. Toe adv. Strijdom in 1958 in die amp oorlede is, het sy in die betreklik jeugdige ouderdom van 48 ’n weduwee geword en dit meer as 40 jaar gebly.[4] Ná adv. Strijdom se dood het die gedagte ontstaan om 'n gedenkteken ter nagedagtenis aan hom in Pretoria op te rig. 'n Komitee is onder voorsitterskap van S.G.J. van Niekerk, administrateur van Transvaal, gestig. Coert Steynberg was die beeldhouer van die kopstuk en Danie de Jager van die perdegroep. Die projek is uitgevoer onder toesig van die argitekte Roelf en Hans Botha. Nadat die onthulling van die beeld ’n tyd lank vertraag is, het Susan Strijdom dit op 31 Mei 1972 onthul, terwyl premier B.J. Vorster as geleentheidspreker opgetree het.
Twee kinders is uit die huwelik gebore: Johannes Gerhardus en Estelle (gebore 1936, getroude van Crowson, oorlede 2009). Ná haar man se dood het sy in Pretoria gewoon, eers jare lank in ’n woonstel en van 1984 af saam met ’n groepie vriende in die aftreeoord Harmoniehof in Sunnyside. In Januarie 1999 is sy in Kaapstad op ’n sypaadjie aangeval. Sy moes ’n heupoperasie ondergaan, maar het nooit heeltemal herstel nie en is oorlede in ’n privaat kliniek in Pretoria. Ná haar dood het ’n kleinseun, Hans Strijdom, haar beskryf as "'n sterk, rustige vrou wat 'n ongelooflike vermoë gehad het om terugslae te hanteer". Naasbestaandes en vriende het haar onthou vir haar "rustige geaardheid, hartlike glimlag en warm vriendelikheid". Haar seun, Johannes Gerhardus (1939–'93), is reeds in 1993 in Lissabon aan ’n hartaanval oorlede sodat sy oorleef is deur haar dogter, drie kleinkinders en ’n agterkleinkind. Sy is langs haar man in die Heldeakker in die ou begraafplaas in Pretoria naby die graf van pres. Paul Kruger begrawe. Sowat 10 000 mense het sy roudiens op 30 Augustus 1958 by die Uniegebou bygewoon.
Strijdom-huis, Pretoria
wysigOp Nylstroom het die Strijdoms aanvanklik in ’n grasdakhuisie gewoon wat hulle aan die buitewyke van die dorp laat oprig het. Soos die gesin gegroei het, het hulle behoefte ook gegroei. In 1943 is die huis vergroot en in 1948 is die argitek Gerard Moerdijk (’n boorling van Waterberg) genader om die huis te vergroot en die Kaaps-Hollandse fasade te ontwerp. In 1958, ná adv. Strijdom se dood, het die Transvaalse provinsiale administrasie die huis oorgeneem. In 1975 is dit tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en as museum ingerig waarna die huis professioneel gerestoureer is. Meubels en ander gebruiksartikels van die Strijdom-gesin asook persoonlike besittings van adv. Strijdom maak die museumskat uit. Daar is ook 'n lewensgetroue borsbeeld van hom, gekap uit ’n hardekoolstomp uit sy geliefde Bosveld.[5]
Susan Strijdom onthou
wysig
In 1973 het Susan Strijdom haar herinnerings aan haar man as volg gedeel in Die Nasionale boek, 1948–1973, uitgegee ter viering van die 25-jarige bewind van die Nasionale Party: "My eerste geskenk van Hans Strijdom sal ek nooit vergeet nie – 'n bos pragtige rose. Hy was 'n jong prokureur op Nylstroom en ek was musiekonderwyseres aan die plaaslike skool. Die tyd: Februarie 1929. Ons het mekaar, vir die eerste keer, op 'n aand by vriende ontmoet en die volgende oggend was dit daar: Die pragtige ruiker rose uit sy tuin, waarvoor hy so lief was. Ek sal daardie rose nooit vergeet nie, want dit versinnebeeld wat ek altyd van my man Hans sal onthou: Te midde van al sy uitmergelende bedrywighede in die politiek – vanaf die jare dertig; ná 1948 as minister in dr. Malan se kabinet en toe, in November 1958, as eerste minister was Hans hartstogtelik lief vir die skone in die lewe, die kunste, maar bowe al musiek.
"Ek onthou nog hoe hy altyd in daardie lang vervloë jare, ná sy politieke studie van die koerante, altyd na Emol se musiekrubriek in Die Burger teruggeblaai het om sy bespreking van nuwe plate te verslind. So het sy plateversameling aangegroei. Tot in die jare toe hy eerste minister was, het ons na elke simfoniekonsert gegaan waartoe die tyd en die geleentheid hom toegelaat het. So sal ons wat die naaste aan hom was, ons weg van die honderdduisendes wat hom net in die openbare lewe geken en aangehang het, hom onthou. Geskiedenis, tradisie, die gevoel vir die skone was verstrengel met sy liefde vir sy huis en sy gesin, van wie toenemende openbare eise hom so dikwels weggeneem het.
"Ná die eerste bos rooi rose, en die twee jaar waarin hy twee aande per week by my kom kuier het (nooit meer nie en dan ook net stiptelik tot tienuur in die aand!) is ons op 14 Januarie 1931 in Fordsburg getroud – Fordsburg, Johannesburg, omdat my vader toe daar predikant was. Hans was toe al twee jaar in die parlement, agterbankmaats saam met 'n jong Kapenaar, Paul Sauer. Ons het Kaap toe gegaan en daar het hy my al die skoonhede van die ou Kaap gewys. Hy was 'n Kaaplandse seun, wat op Willowmore die laerskool deurloop het en toe na die hoërskool Franschhoek gegaan het om na matriek sy B.A.-graad op Stellenbosch te verwerf. Dit was die tyd van die groot volstruis-"boom" en gehoorsaam aan die wens van sy vader, het Hans, ná universiteit, saam met sy oudste broer in Willowmore met volstruise gaan boer.
"Maar die bodem het uit die mark geval en Hans is na Pretoria – in die staatsdiens, by die departement verdediging. Hy was net 'n paar maande daar, want in hierdie tyd is genl. De la Rey by Booysens in Johannesburg gedood in 'n ongeval waarvan die amptelike verklaring destyds – en soms vandag nog is – dat hy getref is deur 'n opslagkoeël tydens die skietery op die berugte Fosterbende. Hans het anders daaroor gedink want dit was in die felle aanvangswoelinge van die Rebelliedae en genl. De la Rey is geskiet op pad na genl. Beyers. Hans se opstandige gedagtes is in sy onsimpatieke departement beantwoord met die verfynde tegniek van volslae veronagsaming. Niemand het daarna na die jong man gekyk of hom werk gegee nie. En so is hy na 'n tydjie weg om hom by prokureur Meintjies in Pretoria in te skryf as prokureursklerk.
"Op Stellenbosch was hy 'n deursnee-student, maar nou, met 'n nuwe gemotiveerdheid, was sy regstudie vir LL.B. skitterend geslaagd. Toe hy klaar was, wou hy 'n plattelandse praktyk begin en sy leermeester, prokureur Meintjies, het die bekende Tom Naudé, van Pietersburg, gevra of hy die jongeling nie kan help nie. Hans is eers na Dullstroom, maar die kaal Hoëveldse wêreld het hom nie aangetrek nie en so het hy op Nylstroom beland. En Nylstroom, met die Waterberg, het sy skoonheidsaanvoeling so geroer – miskien omdat dit hom ook heimnisvol herinner het aan die Baviaanskloof by die Langeberge waar hy grootgeword het – dat Hans Strijdom volkome, lewenslank, opgegaan het in Waterberg en Waterberg deel van homself geword het.
"Dis dan die prokureur wat my daardie Februarie-oggend van 1929 die bos mooi rose gestuur het. Nadat hy op Nylstroom, teen alle goeie raad in, op sy eie begin en die eerste maand in sy prokureurspraktyk net een brief geskrywe het (oor 'n ou wat wederregtelik gejag het!) was hy teen hierdie tyd 'n wakker, knap, gesiene jong prokureur. Ja, Hans het Waterberg lief gehad en Waterbergers vir hom. Hy het elkeen van hulle geken, en almal vir hom. Hulle hart was warm vir hom. Hoeveel maal het ek in daardie strydjare van dertig toe Hans, gekies as leier in Augustus 1934, om die Nasionale Party opnuut her op te bou na die samesmeltingsbesluit van die Transvaalse NP-kongres, by arm spoorweg- of boerehuise moes ingaan om vir die party te kollekteer en die ontroerende ervaring belewe dat die gasheer sy beursie uithaal en op die tafel oopgooi met die woorde: "Dis al wat ek oorhet, neem dit vir die party." Kennende hul behoefte, het ek altyd net 'n sikspens of 'n sjieling geneem, wetende doen ek dit nie, sou dit my nooit vergewe word nie. Daar was iets vreemd gedistingeerds in Hans Strijdom. Hy was in hart en siel 'n volksmens, maar uit die skares wat hom op die hande gedra het, het niemand hom ooit familiêr op die skouers geklop met 'n gemeensame "dag, ou Hans" nie. Hy was vir almal wel HANS Strijdom, maar in 'n mistieke hoogagting, wat geen familiariteit geken het nie.
"Daar op Nylstroom het Hans Strijdom oombliklik in die politiek begin belangstel. Hy is al in daardie roemryke verkiesing van 1924 as Nasionale kandidaat teen wyle oom Piet le Roux van Niekerk, die ou stoere Waterberger, genomineer. Hans het die partynominasie verloor, maar in 1929 is hy vir die eerste maal vir Waterberg verkies. En so is ek terug by ons eerste sitting in Januarie 1931; terug by sy onbekender maar onuitwisbare liefdes. Daardie jaar, en jare daarna, het hy my Saterdag na Saterdag saamgeneem langs en op ou Tafelberg. Ons het die Kaap deurgestap, dit leer ken en sy skoonheid diep ingedrink. In sy gehegtheid aan tradisie het hy my ook geneem na al die historiese plekke.
"Maar ná 1933 het die politieke stryd Hans omtrent volkome opgeëis. Hoeveel maal het hy my nie op Potchefstroom by familie gaan aflaai om dan saam met prof. Wikus du Plessis, dr. C.H. de Wet en andere in die politieke wapad te val om die Nasionale Party van Transvaal her op te bou nie. Hans Strijdom se politieke lewe, stryd en strewe is te bekend dat ek daaroor sal uitwei, behalwe net om te sê dat diegene wat sy onverwoesbare republikeinse idealisme en doelgerigtheid in sy latere bekende loopbaan wil verstaan, daardie brief moet lees wat hy al in 1923 in Ons Vaderland geskrywe het oor "Die Toekoms van Suid-Afrika", sy eerste openbare politieke geloofsbelydenis wat deur sy lewe onveranderd gebly het.
"Baie politieke skrywers sal vertel van Hans se stryd teen genl. Hertzog en sy verskille met dr. Malan. Ja, dit mag so gewees het, maar ek weet hoe diep, hoe onvernietigbaar die agting was wat hy vir hierdie leiers gehad het. Generaal Hertzog was sy jongmansheld; dr. Malan sy ouer besonkener leier. Hans was onbeweeglik kompromisloos oor die dinge waarin hy geglo het, sou daaroor selfs teen mede-Afrikaners veg, maar hoe veel male het hy nie aan ons, en aan sy volgelinge, gesê om nooit die onvergeetlike dienste van 'n Hertzog en 'n Malan aan die Afrikanersaak te vergeet nie, maar dit altyd in ere te hou.
"Daar was geen persoonlike verheugenis in hom nie die dag in November 1954 toe hy as hoofleier gekies is om dr. Malan op te volg en dus ook eerste minister te word. Hy sou dit nie verwerp nie, hierdie Godgegewe geleentheid tot praktiese vormgewing aan sy idealisme, maar daar was tog op daardie oomblik diepe gevoel van deernis in sy hart jeens mnr. Klasie Havenga, wat eintlik dr. Malan se keuse was. Die dag toe Hans eerste minister geword het, was hy die stilste wat ek hom ooit geken het. 'Is jy dan nie bly nie?' het ek hom gevra. Sy antwoord was ja, maar hierdie groot taak, hierdie kroontyd van sy lewenslange strewe, is in hom ook 'n oomblik van te diepe erns om net te jubel. Hy het toe al sy eerste gesondheidsterugslag gehad, ernstiger destyds as wat die publiek of die meeste van sy naastes besef het...
"Wanneer ek terugdink aan die jare van Hans se vurige stryd waarin hy hom met so 'n volkome oorgawe gewerp het, aan al die beskuldiginge van sy hatigheid, baasskaphoudinge en al dies meer, dan moet ek wrang glimlag. Naas God het Hans op aarde net een gesag erken, onversetlik, vergelykloos: Die volk en sy stem. Niemand het enige aanslag op die volksoewereiniteit vreesloser en vuriger beveg as Hans nie, selfs in eie broederkring. Hy het Suid-Afrika se roeping en bestemming gesien in republikeinse vryheid, maar dit moes die volk, die koningstem, se beslissing wees. In die oorlogsjare het hy nooit geheul met andere se tydelike ongrondwetlike flirtasies nie Hy het sy party uit die volk uit opgebou, met ongelooflike persoonlike opoffering, man vir man gewerf en besiel om die oorwinning in 1948 te help behaal.
"Maar vir hom kon niks die volksoewereiniteit, soos uitgespreek in vrye stemming en vorm gegee in die Parlement, aantas of beperk nie. Hy het destyds erken dat die vergroting van die Senaat om die verwydering van die Kleurling-stem van die gemeenskaplike kieserslys te verkry, 'n onpopulêre daad sou wees, maar niks kon of durf in sy siening, in die weg van die uitgesproke volkswil staan nie. Hans was 'n waaragtige, onkreukbare demokraat. Sy grootste ideaal was die Republiek van Suid-Afrika, en al die werk wat hy gedoen het in die korte 3½ jaar dat die premierskap aan hom vergun was, was voorbereidings op daardie pad. Hy was baie siek in die verkiesingstyd van 1958 maar nóg ons mooipraat nóg sy doktersadvies sou hom weghou van die groot vergadering wat hy in Pretoria moes toespreek. Hy het aan ons gesê: 'Met my hele hart en my hele siel glo ek dat ons ons Republiek binne afsienbare tyd sal kry. Maar ek sal nie die tyd daarvoor hê nie; iemand na my sal dit moet doen.' Ek glo dat wyle dr. Verwoerd wat politiek onder Hans Strijdom se leierskap uitgegroei het, skaars twee jaar later daardie gewaagde Republiekstap gedoen het omdat hierdie woorde van Hans Strijdom onuitwisbaar in sy gedagtenis voortgelewe het.
"So het ons twee 27 wonderlike jare meegemaak, ja, dikwels ook van alleenheid omdat sy reuse take ons so dikwels geskei het. Maar in 1954 het ons vyf salige weke saam in die buiteland kon deurbring. En o, hoe het Hans dit nie geniet nie om al die plekke en dinge te sien wat vir hom tot toe net in sy gedagtewêreld bestaan het. Ek sal immer dankbaar bly oor daardie vyf weke, alleen saam, al was ons nie werklik afgesny van ons land nie omdat in Italië reeds die brief van dr. Verwoerd ons gevind het waarin Hans gevra is om sy bereidwilligheid op skrif te stel dat hy nominasie vir die hoofleierskap van die Nasionale Party na dr. Malan se aftrede sal aanvaar...
"Ek was ook opgeneem in die hospitaal in die laaste weke van Hans se lewe, Augustus 1958. Ek onthou hoe die dokters en verpleegsters my die derde dag voor sy dood op die been gehelp het omdat hy my so graag wou sien en die geneeshere gemeen het dat as ek op eie bene voor hom staan, dit hom sou opbeur. Ek het dit gewaag hoewel my bene maar net onder my wou weg swik. Maar hy was so opgewonde bly om my so staande te sien. Ek het hom nog nooit in al die tyd dat ek geweet het dat sy kragte aan die taan is, so goed sien lyk nie.
"Hans was nooit 'n emosioneel demonstratiewe mens nie, maar daardie oomblik was sy oë sprekend, vonkelend blou, vol lewe en liefde. Die volgende twee dae, Vrydag en Saterdag, was hy feitlik voortdurend in 'n koma. Maar toe ek die Saterdagaand vra of ek hom dan nie net goeienag kan gaan sê nie, het dr. Fransie van Zyl dadelik gesê: 'Maar natuurlik.' Toe ek van hom wegstap, met 'n 'slaap gerus', was al antwoord wat hy gegee het, 'n sagte 'totsiens'. Daardie 'totsiens', sy laaste woorde aan my, sal my altyd bybly – totsiens, nie vaarwel nie; totsiens nie vaarwel nie, ook aan sy volk en sy land wat hy so hartstogtelik liefgehad en so selfloos gedien het, by wie sy onsterflike gees altyd sal bly."
Bronne
wysig- (en) Haar genealogiese besonderhede op die webtuiste geni.com. URL besoek op 13 Augustus 2016.
- (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
- (af) Van Schoor, A.M. (red.) 1973. Die Nasionale boek, gewy aan 25 jaar van Nasionale bewing (1948–1973). Johannesburg: Edupress (Edms.) Bpk.
Verwysings
wysig- ↑ (af) Die tehuis se webtuiste Geargiveer 23 Oktober 2016 op Wayback Machine. URl besoek op 16 Augustus 2016.
- ↑ (af) (en) Sy grafsteen soos te sien op die webtuiste van die Genealogiese Genootskap van Suid-Afrika. URL besoek op 9 Julie 2016.
- ↑ (af) (en) Die moeder en dogter se grafsteen soos te sien op die webtuiste van die Genealogiese Genootskap van Suid-Afrika. URL besoek op 9 Julie 2016.
- ↑ (af) Gewese premiersvrou sterf, Die Burger, 22 Februarie 1999.
- ↑ (af) JG Strijdom, Pretoria, FAK Geargiveer 29 Junie 2018 op Wayback Machine. URL besoek op 13 Augustus 2016.