Slag van Italeni
Die Slag van Italeni was ’n veldslag wat gedurende die tydperk van die Groot Trek plaasgevind het by 28°29′6″S 31°16′27″E / 28.48500°S 31.27417°O in wat tans KwaZulu-Natal in Suid-Afrika is, tussen die Voortrekkers en die Zoeloes.[1]
| Slag van Italeni | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deel van die Groot Trek | |||||||
 Piet Uys en sy seun Dirkie sterf in die slag, soos in die Voortrekkermonument uitgebeeld | |||||||
| |||||||
| Strydende partye | |||||||
 Voortrekkers
|
Zoeloe-koninkryk | ||||||
| Bevelvoerders | |||||||
| Piet Uys† Hendrik Potgieter |
Onbekend | ||||||
| Sterkte | |||||||
| 347 berede Boere | ± 8 000 voetvolk | ||||||
| Ongevalle | |||||||
| 10 dood | onbekend | ||||||
Agtergrond
wysigNá die slagting van Piet Retief en sy manskappe deur Dingane op 6 Februarie 1838[2] is ’n aantal Voortrekkerlaers ook deur die Zoeloe- impi's aangeval. Hierdie Voortrekkers het ’n beroep op ander trekke, veral dié van Piet Uys en Hendrik Potgieter in die Oranje-Vrystaat, om hulp gedoen. Albei trekke het kommando’s uitgestuur om te help. Die twee groepe het op die oewer van die Bloukransrivier byeengekom, waar ’n krygsraad gehou is. Tydens hierdie vergadering het Gert Maritz aangebied om die kommando te lei, maar na besware deur Potgieter en Uys teruggestaan,[3]:82 en is Uys deur die aanwesiges as hoofgeneraal verkies – en het hy in werklikheid die eerste verkose kommandant-generaal van die Boere geword. Potgieter – ’n natuurlike leier – het hierteen beswaar gemaak en verklaar dat hy en sy manne nie bereid was om onder enige ander leier te dien nie. As ’n kompromie is besluit dat elke kommando onder sy eie leier sou bly, maar dat beide partye saam sou veg. Hierdie ooreenkoms sou rampspoedige gevolge hê.
Die veldslag
wysigDie twee kommando’s (347 man) het op 5 en 6 April 1838 in twee afsonderlike kolonne vertrek. [4] Op 9 April, naby die Babanango-bergreeks, het hulle ’n groot Zoeloe-impi gesien en ’n aantal van hulle gevange geneem (hoewel daar bespiegel is dat dit moontlik spioene was wat gestuur is om hulle in ’n lokval te lei). Die gevangenes het aan die Voortrekkers gesê dat die vernaamste Zoeloe-leër naby Umgungundlovu – die hoofstad van hul koning, Dingane – kamp opgeslaan het.
As gevolg van hierdie inligting het Uys die partye direk na die Zoeloehoofstad gelei en ongeveer 6,4 kilometer van Umgungundlovu af het hulle die hoof Zoeloe-leër teëgekom by 'n bergengte wat die ingange na die Zoeloe-hoofstad bewaak het. Op elk van die twee heuwels aan die einde van die bergengte was ’n impi gestasioneer, en nog een het in die vallei tussen hulle gewag, altesaam ongeveer 8 000 krygers. Uys het Potgieter ’n keuse gegee oor watter impi hy sou wou aanval. Potgieter het die een in die vallei gekies, terwyl Uys besluit het om die koppie regs van hom aan te val.
Nadat hy tot binne 36 meter van die Zoeloemag gery het, het Uys sy manne beveel om af te klim en op die Zoeloes te vuur. Sarsies van die Voortrekkers het die eerste twee linies van die impi uitgedun, terwyl die derde omgedraai en gevlug het. Die stryd het geblyk gewonne te wees.
Potgieter het ’n aanval op die Zoeloemagte geloods wat deur sommige as “halfhartig” beskryf is, waarna hy teruggeval het. 16 lede van sy kommando het egter die Zoeloes aan die voet van die koppie aan die linkerkant aangeval, naby gery en op hulle geskiet. Die Zoeloes het op hierdie groep afgestorm, waarop die groep omgedraai en gevlug het. Een man is aan die Voortrekkerkant dood. Nadat die oorlewendes van die aanval die res van Potgieter se kommando bereik het, het hulle hul perde bestyg en die slagveld verlaat. Dit het die oorblywende Zoeloe-impi’s die geleentheid gebied om Uys se kommando van agter af aan te val. Uys het die Zoeloemag sien opruk en het Gert Rudolph, die voortrekkerleier wat die siek Gert Maritz vervang het, na Potgieter gestuur om hom te versoek om sy rugkant te dek. Potgieter het egter hierdie versoek geïgnoreer en voortgegaan om terug te val. Die optrede om Rudolph as ’n boodskapper na Potgieter te stuur het daartoe gelei dat Rudolph se lewe gered is.
Intussen het twee lede van Uys se geselskap (die Malan-broers) geïsoleer geraak van die res van die kommando terwyl hulle die vlugtende Zoeloes agtervolg het en is hulle in ’n hinderlaag in ’n bosagtige kloof gelei.[5]:253 Ten aansien van die gevaar waarin hulle verkeer, wou Uys hê dat sy hele kommando na veiligheid moes ry. Die meeste van die lede het dit as te riskant beskou en geweier. In reaksie hierop het Uys ’n groep van vyftien vrywilligers (insluitend sy seun, Dirkie) bymekaar geroep en tot hul redding gery. Tydens die daaropvolgende gevegte is Uys, sy seun, die Malan-broers sowel as vyf van die vrywilligers gedood[6]:64–65 (vir tien Voortrekkers wat tydens die geveg gesterf het).
Die deel van Uys se kommando wat agtergebly het (onder bevel van veldkornet Potgieter), is omsingel en moes hul pad uitveg.
Weens die uitslag van die geveg het die Voortrekkermagte wat by die gevegte betrokke was, daarna as die Vlugkommando bekend gestaan.
Nadraai
wysigOp 12 April het die eerste twee man in hulle laers aangekom met die tragiese nuus van die slag. Die tyding het van die Voortrekkers só hard getref dat daar sommiges was wat Natal wou verlaat.[3]:102 Tydens ’n daaropvolgende vergadering van die Voortrekkers is Potgieter van lafhartigheid en verraad beskuldig omdat hy geweier het om sy kommando in gevaar te stel in ’n poging om Uys en sy makkers te red.[7]:194 Potgieter het tevergeefs aangevoer dat as hy aangeval het, hy en sy manne ook by Italeni sou sterf. Potgieter en sy volgelinge het met afsku van die krete van “verraaier” vertrek en na die gebied wes van die Drakensberg teruggekeer. Maritz het by hom gepleit om in Natal te bly maar hy het geweier want hy het nie sy mense gelei om vermoor te laat word nie. Die Voortrekkers het hulle sondebok gehad en die opgewerktheid jeens Potgieter is in sekere kringe van geslag tot geslag voortgedra.[3]:102
Die Trekkers was gewoond aan oorlogvoering teen die swartmense aan die Kaapse oosgrens en die betreklik maklike oorwinnings teen die Ndebele kon daartoe bygedra het dat hulle die militêre krag, moed en krygsvernuf van die Zoeloe grootliks onderskat het.[8] Daar is egter bespiegel dat, sonder die lesse wat geleer is as gevolg van die Slag van Italeni – soos om waar moontlik vanuit die skuiling van ossewaens te veg en die plek van geveg te kies eerder as om in ongunstige terrein tot ’n geveg gelok te word – die Voortrekkers nie daarin sou slaag om agt maande later uiteindelik die Zoeloes by die Slag van Bloedrivier te klop nie.
Terrein van die geveg
wysigDie terrein waar die geveg plaasgevind het is 1959 nagevors en is deur dr. H.C. de Wet uitgewys as ’n gebied in die omgewing van die Italaberg.[9] Die mees waarskynlike gebied lê egter in ’n bergengte wat bewaak word deur twee heuwels wat ongeveer 4,8 kilometer suidwes van Umgungundlovu is. Daar is bespiegel dat die Zoeloes dit die “Slag van Italeni” genoem het, aangesien van die gevegte by Italaberg, 24 kilometer verder, plaasgevind het. Daar is ’n plek genaamd Ithaleni of Ethaleni in Nkandla, KwaZulu-Natal. Die plaaslike inwoners glo dit is presies waar die 1838-stryd plaasgevind het. Hier is plekke wat na hierdie heuwel vernoem is. Ithala, Thaleni en Thalaneni.
Vandag is daar twee skole op die terrein: Laerskool Thalaneni[10] en Hoërskool Ithala.[11] ’n Monument is op die heuweltop opgerig.
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ Uys, Barend (19 Desember 2019). "Die Zoeloes en die Voortrekkers nader aan die waarheid" (html). Afriforum. Besoek op 21 Januarie 2022.
- ↑ (en) Grobler, Jackie (November 2011). "Die Retief-moord van 6 Februarie 1838 herbesoek". Historia. 56 (2): 113–132. ISSN 0018-229X.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Duvenage, G.D.J. (1988). Die Groot Trek – Die eerste drie jaar: Die Gelofte (Deel 3–1838). Afrikanervolkswag. ISBN 0 620 10085 0.
- ↑ (en) Rankin, E. "Moord op Retief en sy manne" (PDF). degruyter.com. Besoek op 21 Januarie 2022.
- ↑ Oberholster, J.J. (1972). Die historiese monumente van Suid-Afrika. Stellenbosch: Die Kultuurstigting Rembrandt van Rijn. ISBN 0 620 00191 7.
- ↑ (en) Johan Carel, Voigt (1899). Fifty years of the history of the republic in South Africa (1795-1845). London: T. F. Unwin.
- ↑ (en) Booyens, Harry (2014). AmaBhulu: the birth and death of the second America. Vancouver: Cliffwood Fogge. ISBN 978-0-9921590-1-6.
- ↑ Markram, Willem Jakobus (2001). Die lewe en werk van Petrus Lafras Uys, 1979-1838. Stellenbosch: US. Besoek op 21 Januarie 2022.
- ↑ De Wet, H.C. (1959). "Waar het Piet Uys en sy seun Dirkie geval?". Historia. 4 (2): 75–88. ISSN 0018-229X.
- ↑ (en) "Laerskool Ethalaneni in Thalaneni, Nkandla Landelik, KwaZulu-Natal". pathfinda.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Januarie 2022. Besoek op 23 September 2021.
- ↑ (en) "Hoërskool Ithala, Nkandla". AfricaBizInfo. Besoek op 23 September 2021.