Piet Uys

Petrus Lafras Uys (1797 - 1838) is gebore op Potteberg in die distrik Swellendam op 10 Julie 1797, hy was 'n Voortrekkerleier wat in 'n vergeldingsekspedisie teen die Zoeloes omgekom het in die Slag van Italeni in 6 April 1838. Hy het die grootste gedeelte van sy vroeëre lewe aan die Oosgrens deurgebring, hy het ook deelgeneem aan die Sesde Grensoorlog en in 1837 sluit hy aan by 'n geselskap wat uit 23 waens van 100 tot 'n 150 trekkers aan, wat deur sy vader Jacobus Uys gelei is. Sy vader Jacobus Uys was ook in 1837 geeer met 'n Bybel van die Britse Setlaars wat op Grahamstad aan hom gee is. Hy het 'n rol gespeel in die beplanning van die regering van die Trekkers en om hulle te motiveer om KwaZulu-Natal binne te gaan. Hy sterf op 6 April 1838 saam met sy seun Dirkie Uys by Italeni nadat hulle deur die Zoeloes omsingel was.

Piet Uys
Fries in die heldesaal van die Voortrekkermonument, Pretoria. 'n Insident in die Slag van Italeni op 6 April 1838 word uitgebeeld, wat naby Dingaanstat plaasgevind het. Dirkie Uys verdedig sy gewonde vader, Piet Uys, tot die dood.
Gebore	Petrus Lafras Uys 1797 Plaas Potteberg, dist. Swellendam
Sterf	11 April 1838 Italeni, Zoeloeland
Nasionaliteit	Suid-Afrikaans
Beroep	Kommandant
Opvolger	Jacobus Johannes “Cobus” Uys, jonger broer
Eggenoot	Alida Maria Uys
Kinders	“Kruppel” Koos (1819–1886) Dirk Cornelis (1823–1838) Petrus Lafras “Piet Hlobane” (1827–1879)

Biografiese gegewens

Piet Uys se geboortedag is onbekend, maar hy is op 23 Oktober 1797 in Swellendam gedoop. Sy pa was ’n baie godsdienstige man en het die bynaam van Koos Bybel gehad. Die gesin het later na Uitenhage getrek, waar Koos Uys verskeie besighede besit het. Hulle het ook naby die huidige Humansdorp geboer.

Op 18 is Uys met sy niggie, Alida, getroud. Hulle het drie kinders gehad. Hy het onder Britse gesag aan die Vierde en Vyfde Grensoorloë deelgeneem, waar hy as leier na vore getree het. In 1834 het hy ’n sogenaamde kommissietrek (verkenningstog) met die oog op ’n “landsverlating” (soos die Groot Trek soms deur die Trekkers self genoem is) Natal toe gelei. Hy het met ’n baie gunstige oordeel teruggekeer, maar sy trek daarheen is deur die Sesde Grensoorlog vertraag.

Openbare lewe

Die beeld word soms van die Voortrekkers geskep dat almal veeboere was wat reeds voor die Trek semi-nomadiese lewens gelei het en boonop nie goed ontwikkeld was nie. Dit geld beslis nie vir die Uys-familie nie. Trouens, in hulle persoonlike vriendekring het mense soos sir Benjamin D'Urban (goewerneur aan die Kaap) sowel as die latere goewerneur, sir Harry Smith, getel. Terwyl hulle wel geboer het, het hulle ook ander sakebelange gehad.

Die kommissietrek

Voor die Sesde Grensoorlog in 1835 uitgebreek het, het Uys op ’n kommissietrek, oftewel verkenningstog, Natal toe vertrek. Hy is deur sy vrou en nog ’n aantal ander familielede vergesel. Daar word vertel dat, toe hy dié streek die eerste keer gesien het, hy gesê het dat slegs die paradys mooier kon wees. Die geselskap het Port Natal (later Durban) besoek en voorlopige onderhandelings met die Zoeloe-koning, Dingaan, aangeknoop. Die geselskap is vriendelik deur Dingaan ontvang. Die gedagte dat grond permanent verkoop kan word, het nie in die Afrika-tradisie bestaan nie. Verblyfreg kon wel teen vergoeding gegee word. Dit was waarskynlik wat Dingaan in gedagte gehad het. Uys het vertrek om die goeie nuus in die Kaapkolonie mee te deel. Een van Uys se seuns is by Dingaan agtergelaat, as ’n teken dat hulle bedoelings opreg was. Hierdie seun het egter so verlang, dat Dingaan besluit het om hom vry te laat. Twee getroue soldate moes Uys junior vergesel tot hulle die geselskap ingehaal het.

Aansluiting by die Groot Trek

Dit het die Uyse langer as verwag geneem om Natal toe terug te keer, omdat hulle eers aan die Sesde Grensoorlog deelgeneem het en daarna kopers vir hulle plase moes vind. Teen 1837 het die Uys-Trek (omtrent 100 mense) uit die omgewing van Uitenhage vertrek. Hulle goeie verhouding met die Britse Setlaars, wat sedert 1820 in die Oos-Kaap gevestig het, is bewys met die skenking van ’n Engelse Bybel. Dit was ’n afskeidsgeskenk wat ’n groot getal Setlaars tydens ’n plegtige seremonie aan Uys oorhandig het. Die hoof van die Uys-trek was eintlik Piet Uys se pa, Jacobus, of Koos Bybel. Piet was egter ’n dinamiese persoon en kragtige karakter, terwyl sy pa teen die tyd van die Trek al effens bejaard was. Piet was dus in praktyk die leier. Soos verskeie ander Trekleiers, het Uys sy naam as aanvoerder in die Grensoorloë aan die Kaapse Oosgrens gemaak. Hy kon ook nie verstaan dat die Britse regering telkens die maatreëls wat volgens die grensboere noodsaaklik vir rus en vrede was, teruggetrek het nie.

Toe Uys in 1837 by die Voortrekkers aansluit, was hy ontnugter dat hulle reeds ’n grondwet opgestel en regeerders aangewys het, nog voor hy daar was. As gevolg van sy verkenningstog het hy waarskynlik gevoel dat hy die voortou moes neem, veral as daar verder met Dingaan onderhandel moes word. Daarom het hy geweier om die verkose regering te erken en aangedring dat ’n nuwe grondwet op model van die VSA s’n geskryf moes word. Die ander het hulle nie te veel aan Uys se protes gesteur nie.

Die veldtog teen Silkaats

Teen hierdie agtergrond het Uys besluit om eers vir Hendrik Potgieter, die ander trekleier wat tot geen posisie verkies is nie, na die land oorkant die Vaalrivier te vergesel. Potgieter het geglo dat die Trek in daardie rigting moes gaan, maar dat die Matabeles onder Silkaats se mag eers gebreek moes word. Potgieter en Gerrit Maritz het reeds met ’n vorige veldtog oorwinnings oor die Matabeles behaal, maar hulle was steeds ’n bedreiging op die Hoëveld van die latere Transvaal en Vrystaat. Uys het dus saam met Potgieter op ’n uiters suksesvolle veldtog vertrek, waartydens Silkaats (of Mzilikazi, die Matabele-koning) se mag gebreek is. Die hele stam het noord van die Limpopo in die huidige Zimbabwe hervestig. Met die twee leiers se terugkeer na die gekombineerde Voortrekker-geselskap, het hulle dit verlate gevind. Die Trek het reeds Natal toe vertrek. Potgieter het besluit om in die latere Vrystaat agter te bly, maar Uys het tog na die ander Voortrekkers vertrek. Daar het hy egter so onwelkom gevoel, dat hy na Potgieter teruggekeer het, al het hy geglo dat die Trek Natal toe moes lei.

Strafkommando teen die Zoeloes en sy uiteindelike sterfte

Na koning Dingaan van die Zoeloes die Voortrekkers se “goewerneur”, Piet Retief, vermoor en ander Trekkers aangeval het, het Uys en Potgieter albei Natal toe vertrek om ’n strafekspedisie te onderneem. Sommige lede van die Uys-trek was deel van Retief se geselskap, wat ernstige emosies uitgelok het. Tydens Uys en Potgieter se veldtog teen Silkaats, of die maande daarna in die Vrystaat, moes daar verwydering tussen hulle ingetree het. Nie een was bereid om die veldtog teen Dingaan onder die ander se leierskap aan te pak nie. Uiteindelik is besluit dat elkeen aan die hoof van sy eie manne, maar in een kommando, sou uittrek. Uit die staanspoor was daar meningsverskille, wat nie ’n besonder suksesvolle veldtog voorspel het nie.

Hierdie strafekspedisie is met ’n perdekommando aangepak. Dit was ook die geval met die hoogs suksesvolle ekspedisie teen Silkaats. Zoeloeland was egter ’n ander saak, want die terrein was meer bos- en bergagtig. Die Zoeloes se voetsoldate kon makliker beweeg en die perderuiters in ’n lokval lei.

By Italeni is die Voortrekkers juis in ’n lokval gelei. Toe hulle moes besluit om aan te val of nie, het die twee leiers teenoorgestelde standpunte ingeneem. Uys wou aanval en Potgieter nie. Uys het uitgeroep dat as Potgieter te bang was, hy die Zoeloes net met sy eie manne sou aanval. Potgieter het wel aan die aanval deelgeneem, maar baie halfhartig.

Tydens die Slag van Italeni het ’n Zulu-assegaai Uys se rug tussen sy blaaie binnegedring. Dit was gou duidelik dat hy sou sterf, maar Uys het enige hulp van sy manne van die hand gewys. Hy was bang dat hulle ook gewond of gedood sou word. Uiteindelik is hy op sy perd se rug, met sy seun Dirkie aan sy sy, dood. Dit was vir sy ondersteuners ’n geweldige slag.

Bronne

• C.W.H. Van der Post, Piet Uijs, of lijden en strijd der voortrekkers in Natal, roman, 1918.
• Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Eric Rosenthal. 1967
• Internetmuseum vir Afrikanergeskiedenis