Seria ćwiczeń III

Ćwiczenie 14

TEMAT: POMIARY MOCY I ENERGII

CZYNNEJ
W UKŁADACH TRÓJFAZOWYCH - PME 3
(opracował Piotr Rakus)

1. CEL ĆWICZENIA

Celem ćwiczenia jest zapoznanie się ze sposobami pomiaru mocy w układach

wielofazowych za pomocą różnych wariantów układów pomiarowych, a także
poznanie sposobów pomiaru energii w układach trójfazowych za pomocą
indukcyjnego elektronicznego licznika energii elektrycznej.

2. PODSTAWY TEORETYCZNE

W układach trójfazowych występują przypadki poboru mocy przez odbiorniki

symetryczne bądź też niesymetryczne. O odbiorniku symetrycznym, połączonym
w gwiazdę lub w trójkąt (rys. 1), można mówić wtedy, gdy wszystkie trzy fazy są
identyczne, tzn. napięcia międzyprzewodowe na gałęziach, prądy w nich i kąty
fazowe są jednakowe. W przeciwnym przypadku można mówić o odbiorniku
niesymetrycznym.

a) b)

Rys. 1. Sposoby połączenia odbiornika trójfazowego: a) w gwiazdę, b) w trójkąt

48
2.1. Pomiary mocy czynnej
symetrycznego odbiornika trójfazowego

Dla symetrycznego odbiornika trójfazowego całkowita moc pobrana przez

odbiornik określona jest wzorem

(1)
gdzie:
Up - napięcie międzyprzewodowe (wartość skuteczna),
Ip - prąd przewodowy (wartość skuteczna),
f - kąt fazowy między napięciem a prądem w danej fazie.
Powyższy wzór jest ważny dla każdego rodzaju połączenia (gwiazda - trójkąt)
odbiornika symetrycznego.
Pomiaru mocy odbiornika symetrycznego można dokonać za pomocą jednego
watomierza w różnych wariantach układów pomiarowych.

2.1.1. Układ z dostępnym punktem zerowym odbiornika

Dla mniej dokładnych pomiarów można zamiast punktu zerowego odbiornika
użyć przewodu neutralnego sieci, jeśli taki jest dostępny. Całkowita moc
odbiornika symetrycznego będzie wyrażała się wzorem

(2)

gdzie PW - moc wskazana przez watomierz

PW = CW  (3)
gdzie:
- wychylenie,
CW - stała watomierza

(4)

przy czym:
Pn - moc znamionowa (zakres) watomierza,
Un - napięcie znamionowe watomierza,
In - prąd znamionowy watomierza,
cosn - znamionowy współczynnik mocy watomierza, na ogół cosn = 1,
n - nominalna ilość działek watomierza (np.: 100).

49
 Rys. 2. Układ do pomiaru mocy przy dostępnym punkcie zerowym

Opór Rd (tzw. wewnętrzny) włączony szeregowo z cewką napięciową watomierza

decyduje o zakresie napięciowym watomierza. Pomiar jest poprawny, jeśli
wskazania woltomierza są identyczne (np. 220 V) dla obydwu pozycji (1 i 2)
przełącznika P.

2.1.2. Układ ze „sztucznym” zerem

W przypadku gdy nie ma dostępu do punktu zerowego odbiornika lub
przewodu zerowego sieci, można zastosować układ przedstawiony na rysunku 3,
zwany
w praktyce układem ze „sztucznym” zerem.

Rys. 3. Układ do pomiaru mocy ze „sztucznym” zerem

Rezystancje w układzie powinny spełniać warunek

R = RUW + Rd (5)
gdzie:
R - opory precyzyjne, np. dekadowe,
RUW - opór cewki napięciowej watomierza,

50
 Rd - opór dodatkowy (wewnętrzny) na danym zakresie napięciowym watomierza.
Również dla tego układu całkowita moc pobrana przez odbiornik wynosi

(6)

Należy pamiętać, aby cewka napięciowa watomierza była dostosowana do napięcia

fazowego (pomiędzy punktem neutralnym (0’) a przewodem fazowym), np. dla
sieci państwowej niskiego napięcia wynosi 230 V.

2.1.3. Układ z przełączaniem końca cewki napięciowej

watomierza
W układzie tym (rys. 4) wykonywane są dwa pomiary (P 1, P2), każdy po
przyłączeniu końca cewki napięciowej do innego przewodu fazowego (1, 2).
Całkowita moc odbiornika będzie wtedy określona wzorem

(7)

Rys. 4. Układ do pomiaru z przełączaniem obwodu napięciowego

Jeżeli przy którymś z pomiarów wychylenie wskazówki watomierza będzie

ujemne, należy je wstawić do wzoru ze znakiem minus. Należy również pamiętać
o dostosowaniu zakresu napięciowego do napięcia międzyprzewodowego (dla
sieci państwowej nn wynosi 380 V).
Układ przedstawiony na rysunku 4 może również służyć do określania mocy
biernej symetrycznego odbiornika, która wynosić będzie

(8)

2.2. Pomiar mocy czynnej w układach

wieloprzewodowych
Dla przeprowadzenia pomiaru mocy w układach niesymetrycznych
wieloprzewodowych, potrzebne jest zastosowanie n lub w przypadku szczególnym

51
(n1) watomierzy. Rysunek 5 przedstawia ogólny schemat pomiarowy, w którym
dowolny zespół źródeł zasilania połączony jest z dowolną ilością odbiorników za
pomocą n przewodów.

Rys. 5. Układ Blondella do pomiaru mocy w układzie wieloprzewodowym

Zgodnie z zasadą Blondella, całkowita moc przenoszona od źródeł do

odbiorników jest sumą odpowiednio wartości mocy chwilowych (p nf) lub średnich
mocy czynnych (Pnf)
pnf = i1u1 + i2u2 + ..... + inun
P = P + P + ..... + P (9)
nf 1 2 n

Napięcia między przewodami i prądy w przewodach mogą mieć różne wartości.

Także punkt A skupiający końce wszystkich cewek napięciowych watomierzy
może mieć dowolny potencjał. Ta dowolność potencjału punktu A umożliwia:
– pozostawienie punktu A niepodłączonego nigdzie;
– połączenie go z ziemią;
– połączenie go z jednym z n przewodów.
We wszystkich tych przypadkach suma wskazań użytych watomierzy będzie
taka sama, choć wskazania poszczególnych watomierzy mogą być różne. W
sieciach czteroprzewodowych przy obciążeniu niesymetrycznym stosować można
układ trzech watomierzy włączonych we wszystkie fazy.

Rys. 6. Układ do pomiaru mocy w sieci czteroprzewodowej przy

niesymetrycznym obciążeniu

52
Moc całkowita w takim układzie wynosić będzie

P3f = P1 + P2 + P3 (10)

2.2.1. Układ Arona

Jeśli punkt A z rysunku 5 połączy się z jednym z n przewodów, spowoduje to
zwarcie cewki napięciowej n-tego watomierza, który w takim wypadku będzie
wskazywał zero, przez co staje się zbędny. W ten sposób powstaje druga
możliwość pomiaru mocy czynnej w układzie n-przewodowym za pomocą (n1)
watomierzy
Pnf = P1 + P2 + P3 + .... + P(n–1) (11)

Pomiar za pomocą (n1) watomierzy jest równie prawidłowy jak pomiar za pomocą
n watomierzy. W tym przypadku n-ty przewód nazywa się przewodem odniesienia.
W układzie 3-przewodowym, stosując dwa watomierze, można zmierzyć moc
całkowitą pobraną przez odbiornik, łącząc je w tzw. układ Arona (rys. 7).
Moc całkowita wyrażać się będzie wzorem

(12)

Rys. 7. Układ Arona do pomiaru mocy w układzie 3-przewodowym

Układ ten jest poprawny niezależnie od tego, czy odbiornik jest symetryczny czy
też nie, a także niezależnie od napięć między przewodami, kolejności faz i
charakteru obciążenia.
Przy wykonywaniu pomiarów mocy czynnej w układzie Arona dla
odbiorników, których współczynnik mocy (cos) jest mniejszy od 0,5 ( > 60° lub
 < 60°)
jeden z watomierzy wychyli się przeciwnie (w lewo od wartości zerowej - rys. 8).
W takim przypadku należy przełączyć przewody cewki napięciowej lub prądowej,
a odczytaną wartość przyjąć ze znakiem minus. Wskazania watomierzy w układzie
Arona dla różnych cos odbiornika prezentuje rysunek 9.
Dla układu Arona maksymalny błąd względny pomiaru wynosi

53
 (13)

gdzie:
P1, P2 - maksymalne błędy względne pomiaru mocy poszczególnych
watomierzy,
P1, P2 - wskazania poszczególnych watomierzy,
P - moc całkowita (suma wskazań watomierzy).

Rys. 8. Wykres wskazowy w układzie Arona w przypadku symetrycznego

zasilania i symetrycznego obciążenia dla kąta 

2.2.2. Przypadki szczególne układu Arona

Układ Arona obciążony symetrycznie daje następujące wskazania:
a) Obciążenie symetryczne czynne - oba watomierze mają odchylenie równe i
dodatnie.
b) Obciążenie symetryczne czysto indukcyjne lub pojemnościowe - oba
watomierze mają wychylenia jednakowe, lecz jeden z nich - ujemne.
c) Obciążenie symetryczne mieszane o kącie fazowym  = 60o cos = 0,5 -
jeden z watomierzy wskazuje zero.
d) Różnica wskazań watomierzy z uwzględnieniem znaków pomnożona przez
daje moc bierną odbiornika
(14)

Jako watomierz pierwszy przyjąć należy ten, który jest w przewodzie

poprzedzającym według kolejności faz.
e) Zamiana początków cewek napięciowych watomierzy (błędny układ)
powoduje, że suma wskazań watomierzy jest zawsze równa zero przy
dowolnym kącie  symetrycznego odbiornika. Zamiana ta odpowiada zmianie
wskazów napięciowych (rys. 8). Jeżeli układ był prawidłowy przed zamianą, to
wskazywanie sumy mocy równej zero po zamianie potwierdza tę
prawidłowość.

54
 Rys. 9. Wskazania watomierzy w układzie Arona dla symetrycznego obciążenia
trójfazowego

Poprawność układu Arona wykazać można poniższym rozumowaniem:

W układzie trójprzewodowym suma wektorów prądów fazowych jest równa zeru

(15)
stąd
(16)

Podstawiając I3 do ogólnego wzoru na moc (9), w obwodzie trójfazowym

otrzymuje się

(17)

Moc czynną określa iloczyn skalarny wektorów, więc na podstawie wykresu z

rysunku 7a można zapisać

(18)
czyli
(19)

2.3. Pomiary energii elektrycznej indukcyjnymi

(i elektronicznymi) licznikami trójfazowymi
Do pomiarów energii czynnej w układach trójfazowych stosowane są liczniki:
indukcyjne trójfazowe o trzech lub dwóch systemach pomiarowych. oraz
elektroniczne. W sieciach trójfazowych czteroprzewodowych stosuje się liczniki o
trzech systemach pomiarowych, a w sieciach trójprzewodowych obciążonych
niesymetrycznie - liczniki o dwóch systemach.
55
 Indukcyjny licznik trójfazowy składa się z trzech lub dwóch systemów
pomiarowych, takich jak w liczniku jednofazowym, których momenty napędowe
działają na dwie tarcze aluminiowe umocowane na wspólnej osi, przy czym górną
tarczę obejmują dwa systemy, a dolną jeden oraz podzespół hamujący utworzony z
magnesu trwałego.
Momenty napędowe pochodzące od mocy poszczególnych faz sumują się,
a liczydło wskazuje łączną energię trzech faz. Ogólna zasada działania licznika trój-
fazowego jest taka sama jak licznika jednofazowego, prądy i napięcia znamiono-
we mają takie same wartości jak dla liczników indukcyjnych jednofazowych i są
objęte wspólną normą. Schematy liczników dwu- i trójsystemowych przedstawia
rysunek 10.

a)
b)

Rys. 10. Schemat indukcyjnego licznika trójfazowego: dwusystemowego, b)

trójsystemowego

Systemy licznika łączy się tak samo jak watomierze, przy czym licznik
dwusystemowy włącza się w sieć podobnie jak dwa watomierze w układzie Arona.

56
 W obwodach wysokiego napięcia (lub przy dużych prądach) liczniki przyłącza
się przez przekładniki pomiarowe. Liczniki przeznaczone do pomiarów poprzez
przekładniki prądowe nazywa się licznikami półpośrednimi, a liczniki przeznaczone
do pomiarów poprzez przekładniki prądowe i napięciowe licznikami pośrednimi.

3. REALIZACJA PRAKTYCZNA ĆWICZENIA -

POMIARY

3.1. Program badań - zadania do realizacji

a) Połączyć układ jak na rysunku 2 oraz zmierzyć trzykrotnie wartość mocy
pobieranej przez odbiornik przy różnych wartościach napięcia zasilania. Wyniki
pomiarów zapisać w tabeli 1.
Tabela 1

U I1 I2 I3 PW1 PW2 P3f1 P3f2

Lp.
V A A A W W W W

1
2
3
b) Połączyć układ „ze sztucznym zerem” (rys. 3), dobrać odpowiednio wartość
rezystancji R oraz zmierzyć wartość mocy pobieranej przez odbiornik. Wyniki
zamieścić w tabeli 2.
Tabela 2

U I1 I2 I3 Rd P P3f
Lp.
V A A A  W W
1
2
3

c) Połączyć układ do pomiaru mocy „z przełączaniem cewki napięciowej” (rys.

4) oraz zmierzyć trzykrotnie wartość mocy pobieranej przez odbiornik przy
różnych wartościach napięcia zasilania. Wyniki pomiarów zapisać w tabeli 3.
Tabela 3
Lp. U I1 I2 I3 PW1 PW2 P3f

57
 V A A A W W W

1
2
3

d) Połączyć układ według Blondella (rys. 5) oraz dokonać jego weryfikacji dla
różnych potencjałów punktu A. Wszystkie wskazania watomierzy oraz
obliczoną moc całkowitą zanotować w tabeli 4.
Tabela 4

U I1 I2 I3 PW1 PW2 PW3 P3f

Lp.
V A A A W W W W

1
2
3

e) Zmierzyć moc całkowitą pobraną przez odbiornik symetryczny dla trzech

wartości napięcia zasilającego za pomocą układu Arona (rys. 7). Obliczyć
całkowity błąd względny dla tego układu. Wyniki zanotować w tabeli 5.

Tabela 5
U I1 I2 PW1 PW2 P3f P
Lp.
V A A W W W %
1
2
3

4.ZAGADNIENIA DO WERYFIKACJI WIEDZY

ĆWICZĄCYCH
1. Jak określa się symetrię odbiornika 3-fazowego?
2. Podaj sposoby zwiększania zakresu napięciowego watomierza.
3. Co to jest cos i jak go wyznaczyć?
4. Interpretacja zasady Blondella.
5. Możliwości pomiaru mocy biernej za pomocą watomierza (watomierzy).

58
6. W jakim przypadku watomierze w układzie Arona mają takie same co do
wartości wskazania?
7. W jakim przypadku watomierze w układzie Arona mają takie same co do
wartości wychylenia, lecz o przeciwnym znaku?
8. Podaj sposoby podłączania liczników trójfazowych.

LITERATURA
[1] Metrologia elektryczna - ćwiczenia laboratoryjne. Części 1 i 2. Praca zbiorowa pod
red. Z. Biernackiego. Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2000.
[2] A. Chwaleba, M. Poniński, A. Siedlecki: Metrologia elektryczna, WNT, Warszawa
1998, 2001.
[3] Laboratorium elektrotechniki i elektroniki. Praca zbiorowa pod red. Z. Biernackiego.
Politechnika Częstochowska, Częstochowa 1981.
[4] K. Bielański, Z. Biernacki, W. Bronikowski, T. Pabjańczyk: Laboratorium metrologii
elektrycznej i elektronicznej. Części I i II. Politechnika Częstochowska, Częstochowa
1978, 1981.
[5] Z. Biernacki, W. Bronikowski, R. Janiczek: Laboratorium miernictwa elektroenerge-
tycznego. Politechnika Częstochowska, Częstochowa 1978, 1981.
[6] A. Chwaleba, J. Czajewski, M. Poniński, A. Siedlecki: Zarys metrologii elektrycznej.
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997.
[7] L. Kiełtyka: Laboratorium podstaw metrologii elektrycznej. Wyd. Politechniki
Często-chowskiej, Częstochowa 1994.
[8] J. Czajewski, M. Poniński: Zbiór zadań z metrologii elektrycznej. WNT, Warszawa
1995.

59