Tomasz Grębski

Podstawianie
Matematyka

zmiennej pomocniczej
w równaniach i nie tylko
Zadania z rozwiązaniami
 Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Typowe podstawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Symbole używane w zbiorze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1. Równania wielomianowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.2. Równania wielomianowe z wartością bezwzględną . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3. Równania pierwiastkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4. Równania wymierne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.5. Równania wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6. Równania logarytmiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.7. Równania logarytmiczno-wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.8. Równania trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.9. Równania logarytmiczno-trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.10. Równania trygonometryczno-wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Podstawienie zmiennej pomocniczej w nierównościach . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1. Nierówności wielomianowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.2. Nierówności wielomianowe z wartością bezwzględną . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.3. Nierówności wymierne z wartością bezwzględną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.4. Nierówności pierwiastkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.5. Nierówności wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.6. Nierówności logarytmiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.7. Nierówności logarytmiczno-wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.8. Nierówności trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.9. Nierówności trygonometryczno-wykładnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
2.10. Nierówności trygonometryczno-logarytmiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3. Podstawienie zmiennej pomocniczej w układach równań . . . . . . . . . . . . . . . 81
Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4. Podstawienie nowej zmiennej w równaniach z parametrem . . . . . . . . . . . . . 94
Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5. Zadania różne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Wstęp
W rozwiązywaniu równań, nierówności i układów równań potrzeba znajomości
różnych metod, m.in. podstawienia zmiennej pomocniczej. Jest to zwykle wielkie
ułatwienie w rozwiązaniu zadania, czasem wręcz jedyna skuteczna metoda. Jednak
użycie nowej zmiennej często wymaga też wprowadzenia odpowiednich założeń lub
dodatkowych warunków, w szczególności w zadaniach z parametrem i wartością
bezwzględną. Proponuję bliżej się przyjrzeć tej metodzie i zobaczyć, w jak wielu róż-
nych sytuacjach bywa skuteczna, a także jak ją poprawnie stosować.
W każdym rozdziale umieszczone są zadania o różnym stopniu trudności.
Poszczególne szczeble zostały tak oznaczone:
I pierwszy stopień wtajemniczenia,
II drugi stopień wtajemniczenia,
III trzeci (najtrudniejszy) stopień wtajemniczenia.
Zbiór zawiera 105 zadań z pełnymi rozwiązaniami oraz 98 zadań do samodziel-
nego rozwiązania; te ostatnie umieszczone są na końcu poszczególnych rozdziałów.
Aby móc się zmierzyć z zebranymi tu zadaniami, trzeba – naturalnie – mieć pewną
elementarną wiedzę na temat równań, nierówności i układów równań.
Książka przyda się uczniom przygotowującym się do egzaminu maturalnego lub
do startu w konkursach matematycznych.
Od wielu lat prowadzę dodatkowe zajęcia z matematyki i tego typu zadania często
rozwiązuję z uczniami. Niniejszy zbiór napisałem na podstawie wieloletniego do-
świadczenia, jestem przekonany, że może się przydać nauczycielom w pracy na lek-
cjach czy kółkach.
Warto zauważyć, że metoda podstawiania jest jedną z ważniejszych metod przy
obliczaniu całek i rozwiązywaniu równań różniczkowych. Opanowanie tej metody
ułatwi więc także naukę na studiach wyższych.

Życzę udanej pracy z zadaniami

Tomasz Grębski

5
 Podstawianie zmiennej pomocniczej. Przykładowe strony
1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach

II Zadanie 1.19.
Rozwiąż równanie: 2 x 2 + 6 x + 4 − 3 x 2 + 3x − 4 = 14 .
Rozwiązanie:
2 x 2 + 6 x + 4 − 3 x 2 + 3x − 4 = 14
(*) 2(x 2 + 3x ) + 4 − 3 x 2 + 3x − 4 = 14
D: x2 + 3x – 4 ≥ 0 Określamy dziedzinę równania ze względu
na pierwiastek kwadratowy.

(x + 4)(x – 1) ≥ 0 –4 1 x
x ∈ (–∞, –4〉 ∪ 〈1, +∞)
Wracamy do równania.
x 2 + 3x − 4 = t, gdzie t ≥ 0 Podstawiamy nową zmienną, pamiętając
o założeniu.
x2 + 3x – 4 = t 2 ⇒ x2 + 3x = t 2 + 4 Obie strony powyższej równości podnosi-
my do kwadratu i wyznaczamy element
(x2 + 3x).
2(t 2 + 4) + 4 – 3t = 14 Do głównego równania (*) wprowadzamy
zmienną t.
2t 2 – 3t – 2 = 0
∆ = 25, ∆ = 5
 1
t = 2 ∨ t = − 2  ∧ t ≥ 0 ⇒ t = 2
 
x 2 + 3x − 4 = 2 Wracamy do zmiennej x.
x2 +3x – 4 = 4 Obie strony podnosimy do kwadratu.
x2 +3x – 8 = 0
∆ = 41, ∆ = 41
 −3 − 41 −3 + 41 
 x = ∨x=  ∧ x ∈ (–∞, –4〉 ∪ 〈1, +∞)
 2 2 
 −3 − 41 −3 + 41 
Odpowiedź: x ∈  , .
 2 2 

22
 1.3. Równania pierwiastkowe

II Zadanie 1.20.
Rozwiąż równanie: 3 x − 2 − 3 x − 9 = 1.
Rozwiązanie:
D: x ∈ R
3
x −2 =1+ 3 x −9 Obie strony podnosimy do trzeciej potęgi.

( ) = (1 + )
3 3
3
x −2 3
x −9
Po prawej stronie równości zastosujemy wzór (a + b)3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b3.

x − 2 = 1 + 3 3 x − 9 + 3 3 ( x − 9) + x − 9
2

6 = 3 3 x − 9 + 3 3 ( x − 9)
2
/: 3

( x − 9)
2
2 = 3 x −9 + 3

3
x − 9 = t, t ∈ R Podstawiamy nową zmienną.
2 = t + t2
t2 + t – 2 = 0
(t + 2)( t – 1) = 0
(t = –2 ∨ t = 1) ∧ 3 x − 9 = t
3
x − 9 = –2 ∨ 3 x − 9 = t Obie strony obu równości podnosimy do trzeciej
potęgi.
x – 9 = –8 ∨ x – 9 = 1 Wracamy do zmiennej x.
x = 1 ∨ x = 10
Odpowiedź: x ∈ {1, 10}.

II Zadanie 1.21.

Rozwiąż równanie: 3 x 2 + 4 x + 4 − 6 3 x + 2 − 16 = 0.
Rozwiązanie:
D: x ∈ R Określamy dziedzinę równania.
Zauważmy, że do wyrażenia pod pierwiastkiem łatwo zastosować wzór skróconego
mnożenia.
(*) 3 (x + 2)2 – 6 3 x + 2 – 16 = 0
3
x + 2 = t, gdzie t ∈ R Podstawiamy nową zmienną.
Obie strony powyższej równości podnosimy do
kwadratu.
23
 1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach

3
(x + 2)2 = t 2
t 2 – 6t – 16 = 0 Do równania (*) wprowadzamy zmienną t.
(t – 8)(t + 2) = 0
(t = 8 ∨ t = – 2) ∧ t ∈ R ⇒ t = 8 ∨ t = –2
(t = 8 ∨ t = – 2) ∧ 3 x + 2 = t
3
x + 2 = 8 ∨ 3 x + 2 = –2 Wracamy do zmiennej x.
x + 2 = 512 ∨ x + 2 = –8 Obie strony obu równości podnosimy do trzeciej
potęgi.
x = 510 ∨ x = –10
Odpowiedź: x = {–0, 510}.

III Zadanie 1.22.

Rozwiąż równanie: 5 3 9 − x 2 − 4 3 ( 3 − x ) = (3 + x )
2 2
3
.

Rozwiązanie:

5 3 9 − x 2 − 4 3 (3 − x ) = (3 + x )
2 2
3

D: x ∈ R Określamy dziedzinę równania.

Zauważmy, że liczba 3 nie jest rozwiązaniem powyższego równania, możemy zatem

(3 − x )
2
podzielić obie strony równania przez 3
.

5 3 9 − x 2 − 4 3 (3 − x ) = (3 + x ) (3 − x )
2 2 2
3
/: 3

(3 − x )(3 + x ) − 4 = 3 (3 + x )
2

53
(3 − x ) (3 − x )
2 2

2
3+x 3+ x
5 3 −4 = 3 
3−x 3−x

3+x
3 = t, t ∈ R Podstawiamy nową zmienną.
3−x
5t – 4 = t 2
t 2 – 5t + 4 = 0
(t – 1)(t – 4) = 0
3+x
(t = 1 ∨ t = 4) ∧ 3 =t
3−x

24
 1.8. Równania trygonometryczne

1.8. Równania trygonometryczne

II Zadanie 1.41. (matura maj 2010 poziom rozszerzony)
Wyznacz wszystkie rozwiązania równania: 2cos2x – 5sin x – 4 = 0 należące do prze-
działu 〈0, 2π〉.
Rozwiązanie:
D: x ∈ 〈0, 2π〉 Określamy dziedzinę równania.
2cos2x – 5sin x – 4 = 0
Przekształcamy równanie do postaci, w której występuje tylko jedna funkcja trygo-
nometryczna. Użyjemy w tym celu „jedynki trygonometrycznej”:
2(1 – sin2x) – 5sin x – 4 = 0 Porządkujemy wyrażenia.
2sin x + 5sin x + 2 = 0
2

sin x = t, gdzie t ∈ 〈–1, 1〉 Podstawiamy nową zmienną, pamiętając

o założeniu.
2t 2 + 5t + 2 = 0
∆ = 9, ∆ = 3
 1  1
 t = − 2 ∨ t = −2  ∧ t ∈ 〈–1, 1〉 ⇒ t = − 2
  y
1
1 π 7 3π 11
t = − ∧ sin x = t 2 6
π
2 6
π
2
0 π 2π x
1
sin x = − ∧ x ∈ 〈0, 2π〉 –1
2
 7 11 
Odpowiedź: x ∈  π, π  .
6 6 

II Zadanie 1.42. (matura maj 2011 – poziom rozszerzony)

Rozwiąż równanie: 2sin2x – 2sin2xcos x = 1 – cos x w przedziale 〈0, 2π〉.
Rozwiązanie:
D: x ∈ 〈0, 2π〉 Określamy dziedzinę równania.
2sin x – 2sin xcosx = 1 – cos x
2 2

Przekształcamy równanie do postaci, w której występuje tylko jedna funkcja trygo-

nometryczna. Użyjemy w tym celu „jedynki trygonometrycznej”:
2(1 – cos2x) – 2(1 – cos2x) cos x =1 – cos x
cos x = t, gdzie t ∈ 〈–1, 1〉 Podstawiamy nową zmienną (z odpowiednim
założeniem). Nie jest to jedyna metoda.
2(1 – t 2) – 2(1 – t 2)t = 1 – t
2(1 – t 2)(1 – t) = 1 – t
2(1 – t 2)(1 – t) – (1 – t) = 0

41
 1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach

(1 – t)[2(1 – t 2) – 1] = 0
1 – t = 0 ∨ 2(1 – t 2)– 1 = 0
t = 1 ∨ 1 – 2t 2 = 0
 2 2
 t = 1 ∨ t = ∨t = −  ∧ cos x = t
 2 2 

 2 2
 cos x = 1 ∨ cos x = ∨ cos x = −  ∧ x ∈ 〈0, 2π〉 Wracamy do zmiennej x.
 2 2 

y
1

π π 0 π π π 3π 5π 2π x
2 3 3 2 2 3
–1

 1 3 5 7 
Odpowiedź: x ∈ 0, π, π, π, π, 2π  .
 4 4 4 4 

II Zadanie 1.43. (matura maj 2012 – poziom rozszerzony)

Rozwiąż równanie: cos 2x + 2 = 3cos x.
Rozwiązanie:
D: x ∈ R
cos 2x + 2 = 3cos x
Wykorzystamy wzór: cos 2x = 2cos2x – 1
2cos2x – 1 + 2 = 3cos x
2cos2x – 3cos x + 1 = 0
cos x = t, gdzie t ∈ 〈–1, 1〉 Podstawiamy nową zmienną, pamiętając o założeniu.
2t – 3t + 1 = 0
2

∆ = 1, ∆ = 1
 1  1
 t = 2 ∨ t = 1  ∧ t ∈ 〈–1, 1〉 ⇒ t = 2 ∨ t = 1
 
 1 
 t = 2 ∨ t = 1  ∧ cos x = t Wracamy do zmiennej x.
 
1
cos x = ∨ cos x = 1
2

42
 1.8. Równania trygonometryczne

y
1

π π 0 π π π 3π 5π 2π x
2 3 3 2 2 3
–1

1 1
x = − π + k 2π ∨ x = π + k 2π ∨ x = k 2π, k ∈ C
3 3

 1 1 
Odpowiedź: x ∈ − π + 2kπ, π + 2k π, 2k π  , k ∈ C.
 3 3 

II Zadanie 1.44.
Rozwiąż równanie: 3tg4x – 10tg2x + 3 = 0.
Rozwiązanie:
3tg4x – 10tg2x + 3 = 0
π
D: x ≠ + kπ, k ∈ C Określamy dziedzinę równania ze względu na funk-
2 cję tangens.
3tg4x – 10tg2x + 3 = 0
tg2x = t, gdzie t ≥ 0 Podstawiamy nową zmienną, pamiętając o założeniu.
3t – 10t + 3 = 0
2

∆ = 64, ∆ = 8
 1  1 y
 t = 3 ∨ t = 3  ∧ t ≥ 0 ⇒  t = 3 ∨ t = 3  ∧ tg x = t, zatem
2
4,5
    4
1 3,5
tg2x = 3 ∨ tg2x = Wracamy do zmiennej x. 3
3
2,5
3 3 2
tg x = 3 ∨ tg x = – 3 ∨ tg x = ∨ tg x = − 1,5
3 3
1
π 0,5
3 0
1 1 1 π π π π π x
x= π + kπ ∨ x = − π + kπ ∨ x = π + kπ ∨ 2 6 6 3 2
3 3 6 –1
1 –1,5
∨ x = − π + kπ, k ∈ C –2
6 –2,5
Powyższe rozwiązania można zapisać nieco krócej. –3
–3,5
1 π 1 π
Odpowiedź: x ∈  π + k , π + k  , k ∈ C. –4
6 2 3 2 –4,5

43
 1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach

II Zadanie 1.45.
cos x cos2 x
Rozwiąż równanie: + + 2 = 0.
cos 2 x cos x
Rozwiązanie:
D: cos 2x ≠ 0 ∧ cos x ≠ 0
π π
2x ≠ + kπ ∧ x ≠ + kπ, k ∈ C
2 2
π π
D: x ≠ + k
4 2
cos 2 x
= t, t ∈ R Podstawiamy nową zmienną.
cos x
1
t+ + 2 = 0 /· t
t
t 2 + 2t + 1 = 0
t = –1
cos 2x
= –1 /· cos x Wracamy do zmiennej x.
cos x
cos x = – cos 2x
2cos2x – 1 + cos x = 0
cos x = w, w ∈ 〈–1, 1〉 Podstawiamy kolejną zmienną pomocniczą z od-
powiednim założeniem.
2w2 + w – 1 = 0
∆ = 9, ∆ = 3
 1 1
 w = − 1 ∨ w = 2  ∧ w ∈ 〈–1, 1〉 ⇒ w = –1 ∨ w = 2
 
 1
 w = −1 ∨ w = 2  ∧ cos x = w
 
1
cos x = –1 ∨ cos x = Wracamy do zmiennej x.
2

y
1

π π 0 π π x
3 3
–1

44
 1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach

Zadania do samodzielnego rozwiązania

I 1.1. Rozwiąż równanie: x4 + x2 – 2 = 0.
I 1.2. Rozwiąż równanie: 2x4 – x2 – 1 = 0.
I 1.3. Rozwiąż równanie: 25x4 – 10x2 + 1 = 0.
I 1.4. Rozwiąż równanie: x6 – 17x3 + 16 = 0.
I 1.5. Rozwiąż równanie: 16x8 – 15x4 – 1 = 0.
II 1.6. Rozwiąż równanie: x9 – 3x6 – 6x3 + 8 = 0.
I 1.7. Rozwiąż równanie: –3(–x4 + 3x2 – 3) = 6 + (3x2 – x4 – 1)2.
II 1.8. Rozwiąż równanie: (x2 + 3x + 3)(2x2 + 6x – 1) + 3 = 0.
II 1.9. Rozwiąż równanie: x4 – 5x3 + 8x2 – 5x + 1 = 0.
III 1.10. Rozwiąż równanie: x6 – 10x5 + 47x4 – 100x3 + 47x2 – 10x + 1 = 0.
II 1.11. Rozwiąż równanie: 2(x – 3)2 – 1 = –|x – 3|.
II 1.12. Rozwiąż równanie: (x + 5)2 = 2 – |x + 5|.
II 1.13. Rozwiąż równanie: |x + 1|5 = |x + 1|.

I 1.14. Rozwiąż równanie: x + 7 x = 18.

II 1.15. Rozwiąż równanie: x − 2 − 3 x + 6 = 0 .

II 1.16. Rozwiąż równanie: 3
x2 − 6 = 5 3 x .

II 1.17. Rozwiąż równanie: 3

x 2 + 9 + 6 x − 12 = 3
x + 3.
III 1.18. Rozwiąż równanie: 5 3 4 − x 2 − 3 (2 + x )2 = 4 3 (2 − x )2 .
III 1.19. Rozwiąż równanie: 3
x + 5 − 6 x 2 − 25 = 3
x − 5.

x −1 x +1
II 1.20. Rozwiąż równanie: 3 4 + 34 = 10 .
x +1 x −1
x2 − 4 x +1
II 1.21. Rozwiąż równanie: 5 − 35 2 = −2.
x +1 x −4
II 1.22. Rozwiąż równanie: 5 4 x 2 − 4 = 6 − x 2 − 4 .
3 2
II 1.23. Rozwiąż równanie: x 2 + 3x − x + 3x − 4 = 4 .
2
II 1.24. Rozwiąż równanie: x 2 + 3x − 4 = 5 x 2 + 3x − 4 .

58
 Odpowiedzi

Odpowiedzi
1. Podstawienie zmiennej pomocniczej w równaniach
1.1. Podstawienie: t = x2, gdzie t ≥ 0.
Odpowiedź: x ∈ {–1, 1}.
1.2. Podstawienie: t = x2, gdzie t ≥ 0.
Odpowiedź: x ∈ {–1, 1}.
1.3. Podstawienie: t = x2, gdzie t ≥ 0.
 5 5 
Odpowiedź: x ∈ − , .
 5 5 
1.4. Podstawienie: t = x3, gdzie t ∈ R.

{
Odpowiedź: x ∈ 1, 2 3 2 .}
1.5. Podstawienie: t = x 4, gdzie t ≥ 0.
Odpowiedź: x ∈ {–1, 1}.
1.6. Podstawienie: t = x 3, gdzie t ∈ R.
{ }
Odpowiedź: x ∈ 1, − 3 2 , 3 4 .

1.7. Podstawienie: t = –x4 + 3x2 – 1, gdzie t ∈ R.

Odpowiedź:
 −1 − 5 1 − 5 −1 + 5 1 + 5 3 + 17 3 + 17 
x∈ , , , ,− , .
2 2 2 2 2 2
 
1.8. Podstawienie: t = x2 + 3x, gdzie t ∈ R.
Odpowiedź: x ∈ {–3, 0}.
1
1.9. Podstawienie: t = x + , gdzie t ∈ R.
x

 3 − 5 3 + 5 
Odpowiedź: x ∈ 1, , .
 2 2 
1
1.10. Podstawienie: t = x + , gdzie t ∈ R.
x

{
Odpowiedź: x ∈ 2 − 3 , 2 + 3 . }
1.11. Podstawienie: t = |x – 3|, gdzie t ≥ 0.
5 7 
Odpowiedź: x ∈  ,  .
2 2 

119