Ndezu Senior Joinedand Complete 2019 NEwithcover

1
2
NDEZU ỤTỌASỤSỤ
IGBO
CHINEDUM .E. OFOMATA
FORMAT PUBLISHERS (NIG) LTD

(Publishers of Ideal Textbooks)
84 Obiagu Road
P. 0. Box 729
Enugu. Enugu State, Nigeria
Phone: 08033393296
E-mail: [email protected]
3
Published by:
FORMAT PUBLISHERS (NIG) LTD
(Publishers of Ideal textbooks)
84 Obiagu Road
P.O Box 729
Enugu, Enugu State, Nigeria
Phone: 08033393296
© Chinedum E. Ofomata
Mbipụta ọhụrụ 2007

Ndegharị na mbigharị ọhụrụ 2010
ISBN: 978 – 33766 – 9 – 1
Ọ nweghị Onye, Ndị maọbụ Ụlọọrụ ọbụla nwere ike ịkọpịrị

n'ụdị n'ụdị ọbụla maọbụ bipụta ihe ọbụla dị n'ime
akwụkwọ a na-ebughị ụzọ nata ndị bipụtara ya (FORMAT
PUBLISHERS (NIG) LTD) ikike zuru oke.
4
NDỊNAYA
NKUZI ỤTỌASỤSỤ IHUAKWỤKWỌ
Okwu Mmalite - - - - - - 17
Akwụkwọ Ndị Odee A Derela - - - - 20
Ekele - - - - - - - 29
Maka Akwụkwọ A - - - - - - 31
Nụrụ Nke A - - - - - - 33
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE MBỤ - - - 35

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Mbụ - - - - - 35
Mkpụrụedemede Abịdịị Igbo (Mmalite Ya,
Ụdị Ya Na Odide Ya) - - - - - 35
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 39

Ụdaume (Vowels) - - - - - - 39
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Atọ - - - - - 42

Òtù Ụdaume - - - - - - 42
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 44

Ọdịdị Ụdaume E Nwere - - - - - 44
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Ise - - - - - 46

Ndakọrịta Ụdaume - - - - - 46
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Isii - - - - 49

Mkpụrụedemede Mgbochiume (Consonants) - - 49
5
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ABỤỌ
Ụdamkpị (Diphthong) - - - - - 52

Ụdange (Monophthong) - - - - - 55
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ATỌ

Ndagba Myiriụdaume - - - - - 57
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ANỌ

Olilo Ụdaume - - - - - - 62
Ụdịrị Olilo Ụdaume E Nwere - - - - 64
Olilo Mmakọ (Coalescent Assimilation - - - 64
Olilo Mmakọ N’Ahịrịokwu- - - - 65
Olilo Azụ (Regressive Assimilation) - - - 67
Olilo Ihu (Progessive Assimilation) - - - 68
Olilo Nlocha (Complete Assimilation) - - - 70
Olilo Ndapụta (Conditional Assimilation) - - 71
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISE

Ndapụ Ụdaume (Vowels Elision) - - - - 74
Isi ihe Ọmụmụ Nke Abụọ - - - - - 77

Ndapụ Mgbochiume (Consonant Elision) - - - 77
6
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISII
Nsinangwaa (Verbal Derivatives) - - - - 79
Omekangwaa (Participle) - - - - - 79
Mfinitiivu (Infinitive) - - - - - 81
Jerọndụ (Gerund) - - - - - 83
Omee (Noun Agent)- - - - - - 86
Mmee (Noun Instrument) - - - - - 88
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASAA - - - 92

Mgbakwụnye (Affixes) - - - - - 92
Mganiihu (Prefix) - - - - - - 92
Nnọneetiti (Inflectional Suffix) - - - - 94
Nsonaazụ Ngbanwe - - - - - - 97
Nsonaazụ Mgbatị (Extensional Suffix) - - - 98
Nsọkwunye (Enclitic) - - - - - 98
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASATỌ

Amụmamụ Ụdaasụsụ/Fonetiikisi (Phonetics) - - 103

Mmewe Ụda Okwu - - - - - - 104
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ITOOLU- - - - 108

Ọdịdị Ụdaasụsụ (Fonọlọji) – Phonology - - - 108

Mkpụrụụdaasụsụ (Fọnịm) -Phoneme - - - 109
7
Nkeụdị Mkpụrụụdaasụsụ - Classification of Phoneme
Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke (Segmental Phoneme)- - 112
Mkpụrụụdaasụsụ Ụda Nsokwasinke
(Suprasegmental Phoneme)- - - - - 114

Ndịiche Dị N’Etiti Mkpụrụedemede Na
Mkpụrụụdaasụsụ - - - - - - 116

Mkpụrụasụsụ (Mọfịm) – Morpheme - - - 117
Ndịiche Dị N’etiti Mkpụrụasụsụ Na Mkpurụụdaasụsụ - 119
Mkpụrụedemede Ndị Nwere Ike Ịbụ Mkpụrụasụsụ
Maọbụ Mkpụrụokwu - - - - - 119
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Isii - - - - - 121

Ụdị Mkpụrụasụsụ (Mọfịm) E Nwere - - - 121
Mkpurụasụsụ Ndabe/Ntado (Bound Morpheme) - - 121
Nkpụrụasụsụ Nnọrọonwe (Free Morpheme) - - 123
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRI

Mmebe Okwu (Word Formation) - - - - 125
Mkpụrụokwu (Word) - - - - - 125

Ndịiche Dị N’Etiti Mkpụrụokwu Na
Mkpụrụụdaasụsụ - - - - - 129
8
Nkebiokwu/Usorookwu (Phrase) - - - - 130

Ụdịrị Nkebiokwu Dị Iche Iche - - - - 131
Mkebiokwu Keaha (Noun Phrase) - - - - 132
Nkebiokwu Kenkọwa (Adjectival Phrase) - - 132
Nkebiokwu Kenkwuwa (Adverbial Phrase) - - 133
Nkebiokwu Kenrụaka (Demostrative Phrase) - - 133
NKEBIAHỊRỊOKWU (CLAUSE) - - - 134

Nkebiahịrịokwu Dị Iche Iche - - - - 135
Nkebiahịrị Keaha - - - - - 135
Nkebiahịrị Kennkọwa - - - - - 136
AHỊRỊOKWU (SENTENCE) - - - - 138

Ụdịrị Ahịrịokwu E Nwere - - - - 138
Ahịrịokwu Mfe (Ahịrịmfe) – (Simple Sentence) - - 139
Ahịrịokwu Nha (Ahịrịnha) - - - - - 141
Ahịrịokwu Ukwu (Ahịrịukwu) – (Compound Sentence)- 142
Ahịrịokwu Nhaukwu (Compound-Complex Sentence)- 143
Ahịrịnkwusa (Declarative Sentence) - - - 143
Ahịrịajụjụ (Interrogative Sentence) - - - 144
Ahịrịmkpu (Exclamatory Sentence) - - - 146
Ahịrịnchọ (Optative Sentence) - - - - 147
Ahịrịntimiwu (Imeperative Sentence) - - - 148
9
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAOTU
Olundị (Olumba) – (Dialect) - - - - 150
Igbo Izugbe (Standard Dialect) - - - - 152
Oluundị/Olumba Na Igbo Izugbe - - - - 154
Olu Ngwa (Ngwa Dialect) - - - - - 154
Nkọwapụta Olu Ngwa Ahụ E Depụtara N’Igbo Izugbe - 156
Olu Nsụka (Nsuka Dialect) - - - - - 158
Nkọwapụta Olu Nsụka Ahụ E Depụtara N’Igbo Izugbe - 159
Olu Orumba (Orumba Dialect) - - - - 160
Nkọwapụta Olu Orumba Ahụ E Depụtara N’Igbo Izugbe- 161
Olu Ndọkị (Ndoki Dialect) - - - - - 162
Nkọwapụta Olu Ndọkị Ahụ E Depụtara N’Igbo Izugbe - 163
Olu Afikpo (Afikpo Dialect) - - - - 164
Nkọwapụta Olu Afikpo hụ E Depụtara N’Igbo Izugbe - 165
Olu Abakeleke (Abakeleke Dialect) - - - 166
Nkọwapụta Olu Abekeleke Ahụ E Depụtara
N’Igbo Izugbe - - - - - - 167
Olu Owere (Owere Dialect)- - - - - 167
Nkọwapụta Olu Owere Ahụ E Depụtara N’Igbo Izugbe - 169
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAABỤỌ

Ọgan Okwu (Organs of Speech) - - - - 172
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAATỌ

Ebe Mkpọpụta Ụda Okwu (Place of Articulation) - 176
Ọgan Okwu - - - - - - - 176
10
Isi Ihe Ọmụmu Nke Abụọ- - - - - 179
Mkpọpụta Ụdaume - - - - - - 179
Ihe Osise Banyere Mkpọpụta Ụdaume - - - 179

Mkpọpụta Mgbochiume - - - - - 187
Ihe Osise Banyere Mkpọputa Mgbochiume - - 188

Mkpọputa Okwu - - - - - - 192
Mkpọpụta Keegbugbere Ọnụ Abụọ - - - 193
Mkpọpụta Keeko - - - - - - 195
Mkpọpụta Kegbugbere Na Eze - - - - 196
Mkpọpụta Keakpo Ihu - - - - - 197
Mkpọpụta Kemkpọnamkpo Ime - - - - 208
Mkpọpụta Keanyụrụ- - - - - - 209
Mkpọpụta Keakpo Na Anyụrụ - - - - 200
Mkpọpụta Keegbugbere Na Akpo - - - - 201
ỤDỊRỊ ỤDAMKPỤRỤEDEMEDE MGBOCHIUME

Ụdachịị - - - - - - - 202
Ụdaimi - - - - - - - 202
Ụdalịị - - - - - - - - 202
Ụdayịị- - - - - - - - 202
Ụdashịị - - - - - - - 203
Ụdarịị - - - - - - - - 203
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAANỌ

Nkwe Na Njụ - - - - - - 206
11
Nkejiokwu - - - - - - - 208
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRINAISE

Atụmatụ Okwu (Figure of Speech) - - - 213
Myiri (Simile) - - - - - - 215
Mbụrụ (Metaphor) - - - - - - 216
Mmemmadụ (Personification) - - - - 217
Ọgharaokwu (Irony) - - - - - 218
Nkwusara (Apostrophe) - - - - - 220
Nsinụụda/Ụdaụda (Onomatopeia) - - - - 221
Ntakwu (Soliloquy) - - - - - 222
Ajụjụ Nzaraonye (Rhetorical Question) - - - 224
Bịambịamgbochi (Alliteration) - - - - 227
Igbuduokwu (Paradox) - - - - - 228
Ahaọnọchi (Metonymy) - - - - - 233
Orurughaokwu Climax - - - - - 235
Nhagideokwu (Antithesis) - - - - - 236
Mgbudaokwu/ Mwetuokwu (Anticlimax)- - - 237
Egbeokwu (Hyperbole) - - - - - 237
Akpụokwu (Epigram) - - - - - 240
Nkwuma (Euphemism) - - - - - 241
Okwunkwutu (Litotes) - - - - - 243
ILU (PROVERB) - - - - - - 243

Nsirinweta Ilu (Proverb Derivation) - - - 243
Nkọwa Ilu - - - - - - - 245
Ilu Ụfọdụ Na Nkọwa Ha - - - - - 248
12
Ịtụ Ilu - - - - - - - - 255
AKPAALAOKWU (IDIOM) - - - - 259

Nkọwa Akpaalaokwu - - - - - 260
ỤKABỤILU (PARABLE) - - - - 267

Ụfọdụ Ụkabụilu Na Nkọwa Ha - - - - 268

Ndịiche Dị N’Etiti Ilu Na Akpalaokwu - - - 274

Myiri Dị N’Etiti Ilu Na Akpaalaokwu - - - 276

Ndịiche Dị N’Etiti Ilu Na Ụkabụilu - - - 278

Myiri Dị N’Etiti Ilu Na Ụkabụilu - - - 280

Asiniilu (Wellerisms) - - - - - 282
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Asaa - - - - - 286

Ndịiche Dị N’Etiti Ilu Na Asịniilu - - - - 286
Isi Ihe Ọmụmụ Nke Asatọ - - - - 288

Myiri Dị N’Etiti Ilu Na Asịniilu - - - - 288
13
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAISII
Agwụgwa (Gwa m Gwa M Gwa M) - - - 295
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAASAA

Okwuntụhị (Okwumgbawaọnụ/Okwuntabiire) - - 301
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRINAASATỌ

Ụdaolu (Tone) - - - - - - 305
Akaraụdaolu (Tone Mark) - - - - - 306
Mkpụrụedemede Ndị Na-Ebu Akara Ụdaolu
N’Asụsụ Igbo - - - - - - 307

Ụdachi Na Ụdausoro - - - - - 312
Ụdachi - - - - - - - 312
Ụdausoro - - - - - - - 312
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAITOOLU

Ịtụ Okwe - - - - - - - 315

Ịzụ Nchọrọkọtọ - - - - - - 319
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ

14
Edemede (Essay) - - - - - - 323
Edemede Akọmakọ (Narrative Essay) - - - 326
Edemede Nkọwa (Descriptive Essay) - - - 329
Edemede Arụmụka (Arguementative Essay) - - 333
Edemede Nkọwami (Expository Essay) - - 338
Edemede Mkparịtaụka (Dialogue) - - - - 342
Edemede Nrụrịtaụka (Debate) - - - - 346
Odide Leta (Letter Writing) - - - - 353
Ụdịrị Leta E Nwere - - - - - - 354
Leta Keụdị (Formal Letter) - - - - - 355
Adreesị Leta Keụdị Nwere Akaraedemede - - 356
Otu O Kwesịrị Ịdị - - - - - - 356
Leta Maka Achọmọrụ - - - - - 357
Leta Kempụnụụdị (Informal Letter) - - - 360
Otu Adreesị Leta Kempụnụụdị Na-Ebughị
Akaraedemede Ọbụla Na-Adị - - - 362
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA OTU

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Mbụ - - - - 369
Aghọtaazaa - - - - - - 369
Ederede (Passage) - - - - - - 370
Abụ - - - - - - 373
Onye Ụwa Ahụhụ - - - - - - 373
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ABỤỌ

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Mbụ - - - - 382
Ntụgharị (Translation) - - - - - 382
15
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ATỌ
Nnyocha Abụ - - - - - - 389
‘1983’- - - - - - - - 389

Nnyocha Akwụkwọ Agụmagụ - - - - 397
‘Ụkpaka Mịịrị Onye Ụbịam’ - - - - 397
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ANỌ

Agụmagụ Ọdịnaala - - - - - - 414
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ISE

Njirimara Ndị Igbo - - - - - - 418
Asụsụ - - - - - - - - 418
Ekele - - - - - - - - 419
Nri - - - - - - - - 420
Nri Ndị Igbo Na Ka E Si Eri Ha - - - - 421
Omume (Àgwà) - - - - - 423
Omenaala - - - - - - 424
Ọrụaka - - - - - - - 425
Ọrụaka Ndị Igbo Na Nkọwa Ha - - - - 456
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ISII

Ahụike Ndị Ntorobịa - - - - - 435
16
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ASAA
Ikpochapụ Ụbịam Na Agụụ - - - - 440
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ASATỌ

Otu Nzuzo - - - - - - - 444

Dibịa Ọdịnaala - - - - - - 449

Ndịiche Dị N’Etiti Dibịa Ọdịnaala Na Dibịa Bekee - 451

Ụdịrị Dibịa Ọdịnaala Dị Iche Iche E Nwere - - 453

Uru Ndị Dibịa Bara - - - - - - 457

Ọghọm Dị N’Ọrụ Ndị Dibịa Na-Arụ - - - 463
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ITOOLU
Agwa Ọma Na Agwa Ọjọọ Na Ndụ Ndị Igbo - - 469
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ

Akụnaụba - - - - - - - 479
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA OTU
17
Nlekọta Gburugburu- - - - - - 484
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ABỤỌ

Nzikọrịtaozi Keteknọlọjị - - - - - 488
Uru Nzikọrịtaozi Keteknọlọjị - - - - 491
Ọghọm Nzikọrịtaozi Keteknọlọjị - - - - 493
Nzikọrịtaozi Na Webụsaịtị Igbo N’ịtaneetị - - 495
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ATỌ

Echiche Ndị Igbo Banyere Ụwa - - - - 500
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ANỌ

Agụmakwụkwọ Dịka Ihe Na-Emeghe Ụzọ Agamniihu - 507
OKWU MMALITE
18
Ọ na-abụ a chọwa ijide oke ehi, a chọwa oke mmadụ maka na
onye m na-achụ ehi were na-akpọku, ama m na ọ bụrụ na o
jighị ọgbịrị ehi, o jide ọgwụ ya. Ihe anya hụrụ ama ya anaghịzị
agba maka na ọ bụrụ na dibịa rijuo afọ, ọ gaa n’ajọ ọhịa ga bụta
mgbọrọgwụ. N’ihi na ọ na-abụ e jide ibe ji n’aka e were kọwa
akụkọ maka ụganị.
Ọ kwa ndị Igbo kwuru okwu were sị na ọ na-abụ azụ kaa isi ọ
laa n’oshimiri ga biri maka na ọ bụ isi zuru okpiri na-ebu
okpiri. N’ihi na nnụnụ isi akaghị aka anaghị eje akwa
ọtụrụkpọkpọ. N’ezie, nnụnụ tụọ nkwe a mara n’osisi ọ ga-ebe,
maka na onye tikarịa aka n’obi, o gosi ndị mmụo ebe ndụ ya dị.
Akwụkwọ a bụ NDEZU ỤTỌASỤSỤ IGBO bụ nke e dere

maka Ndị Siniọ Sekọndịrị, Kọleji Keedukeshọn,
Ụlọakwụkwọ Dị Elu, Mahadum dgz na kwa ndị na-elele ule
UTME na JAMB. Ugo ahụ a na-atụ anya ya kemgbe eberela
n’elu ọjị. A naghị ajụ afere na nkwuchi maka na ọ na-abụ ekwe
kụọ, ama agbaa. N’ihi na ọ bụ nnukwu mmiri na-ebute nnukwu
azụ. Akwụkwọ a bụ ọkpọkọpị akwụkwọ a kwọrọ aka ma
pịkwaa aka apị were depụta ihe ọmụmụ zuru oke banyere
ỤTỌASỤSỤ IGBO maka ụmụakwụkwọ ndị nọ na Siniọ
Sekọndịrị, Kọleji, Koleji Keedukeshọn, Ụlọakwụkwọ Dị
Elu, Politekniki, Mahadum na ụmụakwụkwọ ndị na-elele
ule UTME na JAMB.
N’ezie, o nweghịbeghị ọtụtụ akwụkwọ zuru oke e ji amụ

maọbụ were na-akụzi ỤTỌASỤSỤ IGBO n’ụlọ akwụkwọ anyị
19
ga. Ọnọdụ dị otu a na-enye ma ndịnkuzi, ma ụmụakwụkwọ
nnukwu nhịahụ n’ihe banyere ọmụmụ asụsụ Igbo. Mana ugbua,
ihe ahụ di woro ogoro azụọla n’ahịa.
Ihe ahụ a na-achọ n’uko elu adịla n’uko ala ugbua. E dere
akwụkwọ n’ụzọ pụrụ iche. N’ezie, ọ bụ onye nna ya dunyere
ohi na-eji ọkpa agbọwa ọnụụzọ. Ọ nweghịkwa ihe ọmụmụ
ọbụla banyere ỤTỌASỤSỤ IGBO a na-achọ achọ n’akwụkwọ
a. Ihe nwataakwụkwọ ọbụla kwesịrị ịma maka ụtọasụsụ Igbo
na Siniọ Sekọndịrị,UTME, JAMB dg, tupu ọ baa n’ule, dị
n’ime akwụkwọ a. Nke kacha nke bụ na ọtụtụ ihe ọmụmụ dị
n’akwụkwọ a ga-enyere onye ọbụla nọ N’ụlọakwụkwọ Dị Elu,
Kọleji Keedukeshọn, Politekniki, Mahadum dg, were na-
achụ nta mmụta banyere Asụsụ Igbo, aka nke ukwuu.
E dere akwụkwọ a n’ụzọ ọgbaraọhụrụ e si ede asụsụ Igbo. Ihe

nkuzi na ihe mmụta niile dị n’ime ya gbasokwara ụzọ
ọgbaraọhụrụ e si akụzi Ụtọasụsụ Igbo. Mkpụrụedemede e jiri
dee akwụkwọ a bụ mkpụrụedemede ọgbaraọhụrụ e wepụtara e
ji ede asụsụ Igbo, ma werekwa na-akụzi Ụtọasụsụ Igbo ugbua.
Usoro okwu niile e jikwanụ were dee ya bụ nke otu Iwelita
Asụsụ Na Omenaala Igbo (S.P.L.L.C) nke otu Nhazi Asụsụ
Igbo (Standardization Committee) so n’ime ha, mebere.
N’ezie, akwụkwọ a bụ akwụkwọ e depụtara maka onye ọbụla

na-amụ asụsụ Igbo. Ule ọbụla onye ahụ gara banyere asụsụ
Igbo ga-adị ya ka a na-aracha ụtụ. Anya hụrụ ugo jaa ya mma
maka na a naghị ahụ ugo kwa daa. Onye rịkwaanụ elu ọjị ya
kpara ya nkụ n’ihi na ọ na-abụ a hụ eze a hụ ngwa agha ya.
20
Ahịa dị mma na-ere onwe ya n’ihi na ihu dị mma adịghị mma
ịtụ mbọ. Ọ bụghị a hụchaa ozu ele, a na-achọ nzọụkwụ ya.
Akwụkwọ NDEZU ỤTỌASỤSỤ IGBO a dịkwuazị mma

maka onye ọbụla na-akụzi asụsụ Igbo, onye ọbụla na-amụ
maka asụsụ Igbo, onye ọbụla na-elele asụsụ Igbo n’ule, onye
ọbụla kpọrọ onwe ya nwaamala Igbo, na maka onye ọbụla hụrụ
asụsụ Igbo n’anya. Mgbe ọbụla i weere akwụkwọ a gụọ, ka ị
ga-eji mata n’ezie na onye rịrị elu agaala mba naabọ, n’ihi na a
naghị agwa onye ìsì na nnu adịghị n’ofe.
Akwụkwụ a bụ akwụkwọ lebara anya nke ọma n’Ụtọasụsụ,

Ụdaasụsụ, Asụsụ Igbo na kwa Ndụ ndị Igbo. Onye ọbụla
gụrụ akwụkwọ a ga-aghọta n’ezie na onye dere akwụkwọ a
napụtara agụ ihe ọ kpụ n’ọnụ.
AKWỤKWỌ NDỊ ODEE A DERELA
21
Chinedum E. Ofomata edeela ọtụtụ akwụkwọ n’Asụsụ,
n’Ụtọasụsụ na n’Agụmagụ Igbo (Iduuazị). Ụfọdụ n’ime ha
bụ ndị a:
1. Nsirinweta Ilu Igbo - 2016

2. Saving Igbo Language from Extinction - 2013
3. Unveiling the Views - 2012
4. Our Culture is Our Identity - 2011
5. The Impact of Igbo Man’s Attitude on the
Development of Igbo Language - 2013
6. Strengthening the Igbo Language - 2011
7. Igbo, the Language on the Verge of
Extinction – A cause for Urgent Action - 2013
AKWỤKWỌ ỤTỌASỤSỤ IGBO MAKA NDỊ SINIỌ
SEKỌNDỊRỊ
(Igbo Grammar Books for Senior Secondary Schools)
8. Ndezu Ụtọasụsụ Igbo (for Senior Secondary Schools,

JAMB/UTME Colleges of Education, Polytechnics,
Universities etc) - 1997
(Recommended by WAEC/NECO, JAMB.UTME,
2010 – 2013, 2011 – 2015, 2016 -2020)
9. Akwụkwọ Odide Igbo Na Ndezu Ụtọasụsụ Igbo
Maka Siniọ Sekọndịrị Nke Mbụ. - 2010
10. Akwụkwọ Odide Igbo Na Ndezu Ụtọasụsụ

Igbo Maka Siniọ Sekọndịrị Nke Abụọ. - 2010
11. kwụkwọ Odide Igbo Na Ndezu Ụtọasụsụ Igbo Maka

22
Siniọ Sekọndịrị Nke Atọ - 2010
12. Mmụta Ụtọasụsụ Igbo Maka Siniọ Sekọndịrị
Nke Mbụ - 2004

Nke Abụọ - 2006

Nke Atọ - 2008
15. Akwụkwọ Ihe Omume N’ụtọasụsụ Igbo Maka

Sinio Sekọndịrị Nke Mbụ - 1994
16. Akwụkwọ Ihe Omume N’ụtọasụsụ Igbo
Maka Sinio Sekọndịrị Nke Abụọ - 1995.

Maka Sinio kọndịrị Nke Atọ - 1996
18. Jụọ M Igbo - 1994
19. Mụta Igbo Maka Ule Siniọ Sekọndịrị - 2008
AKWỤKWỌ ỤTỌASỤSỤ IGBO MAKA NDỊ JUNIỌ

SEKỌNDỊRỊ
(Igbo Grammar Books for Junior Secondary Schools)
20. Ndezu Ụtọasụsụ Igbo Nke Ndị Juniọ Sekọndịrị 1995

(Recommended by NECO for the Basic Education
Certificate Examination – BECE)
21. Akwụkwọ Odide Igbo na Ndezu Ụtọasụsụ Igbo
23
Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Mbụ - 2010
22. Akwụkwọ Odide Igbo Na Ndezu utọasụsụ Igbo

Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Abụọ - 2010
23. Akwụkwọ Odide Igbo Na Ndezu Ụtọasụsụ Igbo

Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Atọ - 2010
24. Mmụta Ụtọasụsụ Igbo Maka Juniọ Sekọndịrị

Nke Mbụ - 2000

Nke Abụọ - 2000

Nke Atọ - 2000
27. Akwụkwọ Ihe Omume N’ụtọasụsụ Igbo Maka

Junio Sekọndịrị Nke Mbụ - 1992

Maka Junio Sekọndịrị Nke Abụọ - 1993.

Maka Junio Sekọndịrị Nke Atọ - 1993
30. Dee Igbo Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Mbụ - 2011
31. Dee Igbo Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Abụọ - 2011

24
32. Dee Igbo Maka Juniọ Sekọndịrị Nke Atọ - 2011
33. Mụta Igbo Maka Ule Juniọ Sekọndịrị - 2008.
34. Jụọ M Igbo Maka Ule Juniọ Sekọndịrị - 2009
AKWỤKWỌ ỤTỌASỤSỤ IGBO MAKA NDỊ PRAỊMARỊ

(Igbo Grammar Books for Primary Schools)
35. Ndezu Utọasụsụ Igbo Nke Ndị Praịmarị - 2007
36. Igbo Anyị Mak Praịmarị Nke Mbụ - 2011
37. Igbo Anyị Maka Praịmarị Nke Abụọ - 2011
38. Igbo Anyị Maka Praịmarị Nke Atọ - 2011
39. Igbo Anyị Maka Praịmarị Nke Anọ - 2011
40. Igbo Anyị Maka Praịmarị Nke Ise – 2011
41. Igbo Anyị Maka Praịmarị Nke Isii – 2011
AKWỤKWỌ ỤTỌASỤSỤ IGBO MAKA NDỊ

ỌTAAKARA (NỌZIRỊ)
25
(Igbo Grammar Books for Nursery Schools)
42. Ngosi Ụtọasụsụ Igbo Nke Ndị Nọzịrị

Nke Mbụ - 2007
43. Mma Ụtọasụsụ Igbo Nke Ndị Nọzịrị

Nke Abụọ - 2007
44. Nhazi Mmalite Mmụta Ụtọasụsụ Igbo Nke

Ndị Nọzịrị Nke Atọ - 2008
AKWỤKWỌ AGỤMAGỤ IGBO (IDUUAZỊ)

(Igbo Novels)
45. Anụ Gbaa Ajọo Ọsọ - 1994

46. Ihe Onye Metere – 1996
47. A Chọwa Isi Ọchụ - 1997
(Recommended by WAEC/NECO)
48. Ihe Ọjọọ Gbaa Afọ - 1999
(Recommended by WAEC/NECO 2006- 2010)
49. Dibia Na-Agwọ Otoro – 2000

50. Ugonna – 2001
(Recommended by NECO for the Basic
Education Certificate Examination – BECE,
2005 - 2009 )
51. Ihe Nwata Hụrụ - 2002
26
52. Ọnwụ Egbughị Onye ụwa – 2006
(Recommended by NECO, 2010 - 2013)
53. Ofunna – 2008

(Recommended by WAEC/NECO, 2012 - 2016)
54. Ụlụmma – 2008

Education Certificate Examination – BECE)
55. Jide m Aka – 2009

56. Kedụ Nwanne M – 2009
57. Ahụla M Agọzie – 2009
58. Bịa Be Anyị - 2009
59. Maka Nne M – 2009
60. Mụ Na Nwanne M – 2009
61. Lee Nne M – 2009
62. Aha M Bụ Nọnso – 2009
63. Kwụsị Akwa Ahụ - 2009
64. Chukwu Ka Mụ Ma – 2009
65. Aka M Dị Ọcha – 2009
66. Mmiri Eriela M – 2009
67. Udu m Awaala – 2010
68. Chefuo Maka M – 2010
69. Zimụzọ - 2010
70. Arinze Atọla – 2012
71. Lee M – 2010
72. Ị Hụrụ Ya – 2011
73. Mụnachim - 2013
27
74. Sowe M - 2013
75. Kpọlaa M Be Anyị - 2009
76. O o Ejike – 2013
77. N’ala Amerịka – 2013
78. Nwanne Bụ Iro – 2013
79. Iwe Dị Ya N’obi – 2013
80. Kedụ Emeka? – 2013
81. Izunna - 2013
AKWỤKWỌ ABỤ IGBO

(Igbo poetry)
82. Ọdị M N’obi – 1997
(Recommended by JAMB/UTME)
83. Echiche M – 2001

84. E Chezọla – 2001
85. Arịma – 2004
86. Ụlarị - 2006
87. Ọbị Ọcha Ụmụaka – 2007
88. Ibisi – 2008
89. Ụdara Ọma – 2013
90. Okwu Ndụ - 2001
Education Certificate Examination – BECE,
2011- 2013)
OMENAALA IGBO
(Igbo Customs)
28
91. Omenaala Na Ọdịnaala Ndị Igbo - 2011
(Recommended by WAEC/ NECO, 2016 - 2020)
ENGLISH NOVELS
92. The Last Cry - 2017

93. The Last Battle - 2009
94. The Agonies of Ugonna - 2010
95. Please Spare my Life - 2012
96. Good For Nothing Child - 2017
97. Chinaza, The Innocent Househelp - 2015
98. Twist of Destiny - 2014
99. Rays of Fate - 2008
100. Freedom At Last - 2011
101. Agozie, The Missing Child - 2015
102. The Bitter Lesson - 2017
103. The Great Lesson - 2013
104. The Unexpected Has Happened - 2015
105. The Surprises of Life - 2018
106. The Fulfillment of Fate - 2018
107. Joy At Last - 2019
108. The Last Laugh - 2019
N’ezie, nke ọbụla ị tụtụụrụ n’ime akwụkwọ ndị a niile gụọ, ị

ga-aghọta ozigbo na ọ bụ eziokwu na ọ na-abụ e were aka nye
aka o too ogologo. Ka Chukwu dubenụ anyị.
29
Chinedum E. Ofomata
National Chairman,
Association for the Survival of Igbo
Language and Culture
(ASILAC)
EKELE
30
Ọ bụ onye nọ ndụ na-akọ akụkọ ọgụ. Ọkụkọ anaghị echezọ
onye foro ya ọdụ n’udummiri maka na ọ bụ aka mere azụ ọ
gbaa nkụrụnkụ. Ọ bụkwuazị mmiri na-enyere akwụ aka o were
gbaa mmanụ. Ọ bụ ya kpatara m ga-eji were ohere a kelee ndị
niile nyeere m aka n’ụzọ dị iche iche nke mere ka mụ bụ opi
na-afụ ugbua. Esi m na mgbaziọnụ ha, nkwado ha pụrụ iche na
ọtụtụ aro dị iche iche ha tụnyeere m were ghọta n’ezie na onye
hapụ ihe ya na chi ya kwuru ọ bụrụ onye nwụrụ anwụ.
N’ihi nke a, aga m eji ohere a were kelee Maazị Ezekwesili E.C
(Former Chairman, Civil Service Commission, Enugu) onye
nke meere mụ karịa ihe nna ga-emere nwa ya. Enyemaka ya
n’ebe m nọ so were nyere aka ka mmụta m pụta ìhè. Amaghị m
otu mụ ga-esi kelee ya. Mana otu o sila dị, ana m echeta ya
mgbe ọbụla na ndụ m ma na-arịọkwuazị Chineke ka ọ nọnyere
ya n’ebe ọbụla ọ nọ.
Ana m ejikwuazị ohere a na-ekele ezigbo enyi m nwoke bụ

Maazị Christopher Ifeanyi Ani (Government Press, Enugu)
maka ịhụnanya ya pụrụ iche n’ebe m nọ, na kwa otu o siri gosi
m n’ezie na nwanne dị na mba. Ya bụ ọkụ so were mee mụ bụ
mmiri, m were na-agbọ agbọ ugbua.
Onye ọzọ m jikwuazị otu aka ahụ na-enye ekele bụ Odoziakụ

J.O.E. Muo (Former Deputy Chairman, State Education
Commission, Enugu) onye nke meere m ihe nne ga-emere nwa
ya. Ọ bụ kpụkpando ka igwe ji bụrụ sọ mma. N’ihi ya, ana m
ekele ya nke ukwuu maka aka o nyeere m ka mmụta na
onyinye Chineke nyere m ghara ịla n’iyi. (Pụta ìhè nke ọma).
31
Ka Chineke Nna bi n’eluigwe nọnyere ya mgbe ọbụla, n’ihe
ọbụla ọ na-eme na ebe ọbụla ọ nọ.
Onye ọzọ ekele m na-agakwara bụ Maazị Nnamdi Louis Oraka

(Former Head, Department of Igbo Language and Culture, Eha-
Amufu College of Education) maka na ọ bụ osisi na-enyere
akwịlịkọ aka o were kwụrụ. Ana m eburu ụkpa ekele na-ebunye
ya, were na-asịkwuazị ya na ozi ahụ o ziri anwụrụ ọkụ eruola
eluigwe, aka. Ekele dịrị ya. Ndị Igbo sị na akụ nwatakịrị jiri
gbagbuo anụ, na ọ bụ okenye pịaara ya.
Aga m eji ohere a were kelee ndị sị mụ bụ nwata jide nkapị na

ha ga-enye m mmiri m ga-eji kwọọ aka. Ndị ahụ ekele m na-
agara n’ụzọ pụrụ iche bụ Prọfesọ Inno Uzoma Nwadike
(Department of Linguistics and Nigerian Languages, University
of Nigeria Nsukka), Prọfesọ M.C. Onukawa, Department of
Linguistic/Communication Studies/Igbo, Abia State University
Uturu, Prọfesọ Goddy Onyekaonwu (Department of African
Studies, Nnamdi Azikiwe University, Awka), Prọfesọ R.I.
Ndimele, Department of Linguistics/Communication
Studies/Igbo, Abia State University, Uturu. Maazị E.E.C.
Ezenwegbu (Formerly, Principal Girls Secondary School,
Nimo). Ndị a niile nyere m nkwado, mgbaziọnụ na agbamume
otu ha nwere ike nke nyeere m ezigbo aka n’idepụta akwụkwọ
a. Ana m ekelekwa Maazị M.I. Okafo, Department of
Linguistics/Communication Studies/Igbo maka agbamume ya
na nkwado ya n’ebe m nọ. O gosipụtakwara n’zie na nwanne dị
na mba. Ndị ọzọ kwa m ga-ejikwa ohere a were kelee bụ
32
Prọfesọ Iwu Ikwubụzo, Dr Bright Nnabuihe, Department of
Igbo, University of Lagos.
Ekele m agaghị ezu oke ma ọ bụrụ na mụ echetaghị maka Otu

Asụsụ Na Omenaala Igbo Ga-adị (Asociation for the
Survival of Igbo Language and Culture), Otu Iwelite Asụsụ
na Omenaala Igbo (Society for Promoting Igbo Language
and Culture) na kwa Otu Nhazi Asụsụ Igbo (Standardisation
Committee). Ana m ekelesi ha ike maka mbọ pụrụ iche ha na-
agba n’ikwalite Asụsụ na Omenaala Igbo. Nke ọzọ kwa ekele
m ga-eji karachaa na-agara ha ọkachasị Otu Nhazi Asụsụ Igbo
(Standardisation Committee) bụ maka na okwu ọhụrụ niile e
jiri dee akwụkwọ a bụ nke ha mewere.
N’ezie, ụwa naanị otu onye bi na-aka mma n’afọ. N’ihi nke a,
ana m ekele ndị niile m gụrụ akwụkwọ ha nke m si na ha nwee
nghọta nyeere m aka ijiri depụta nke m.
N’eziokwu, ọ ga-ekwe anyị nghọta na ndụ anyị n’ụwa a, mbọ

niile na ihe niile anyị na-eme iji wee nyere onwe anyị aka na
ndụ, abụghị n’ike aka anyị. Ọ bụ n’ike aka Chineke Nna bi
n’eluigwe. N’ihi nke a, ana m asị ka Chukwu duwe onye ọbụla
n’ezigbo ihe ọbụla ọ na-eme ga-abara ya uru n’ihi na ọ bụ Chi
m na-edu m.
Chinedum E. Ofomata
National Chairman,
Language and Culture (ASILAC)
33
MAKA AKWỤKWỌ A
Ekwe kụọ, ama agbaa maka na onye kuliri ọtọ nwere be ọ na-
eje. Tọọ ntị n’ala ka ịnụ ụya agbịsị.
E degharịala akwụkwọ a n’ụzọ pụrụ iche na kwa n’ụzọ kacha

mma. Na ndegharị ọhụrụ a, e webatara ihe nkuzi na ihe ọmụmụ
ọhụrụ ndị kwesịrị ka e webata, wepụkwa ihe ndị kwesịrị ka e
wepụ, ma degharịkwaa ihe ndị kwesịrị ka e degharịa n’ime ya
bụ akwụkwọ. E bulitekwara akwụkwọ a elu n’ụzọ kacha mma
maka ihe ọmụmụ na nkuzi ụtọasụsụ Igbo na Kọleji, Kọleji
Keedukeshọn, UTME, JAMB, Politekniki na Mahadum dg.
N’ihi ya, ihe di wọrọ ogori azụọla n’ahịa. Gụọ akwụkwọ a ka ị

ghọta na ọ na-abụ a gụọ nwatakịrị aha, ọ dị ka e chiri ya
echichi.
Akwụkwọ a gbalirị nke ọma n’ịrụtụ aka n’ụzọ pụrụ iche n’ihe
ọmụmụ ụtọasụsụ Igbo. Ndewonụ! Ka Chukwu dubenụ anyị
n’ihi na ọ bụ Chi m na-edu m.
Chinedum E. Ofomata.
National Chairman,
34
NỤRU NKE A!
N’ezie, edegharịala NDEZU ỤTỌASỤSỤ IGBO nke ndị

Siniọ Sekọndịrị, Kọleji, Kọleji Keedukeshọn, UTME,
JAMB, Politekniki, Mahadum dg, n’ụzọ kacha mma.
E wepụrụ ihe ọmụmụ ndị na-adabaghịzi ma webatakwa ihe

ọmụmụ ọhụrụ. Ihe e jiri mee nke a bụ maka na ọ bụ ndụ na-eto,
ihe ọmụmụ na nkuzi ana-eto. Maka na ụwa anaghị akwụ otu
ebe.
Eji m ezigbo ohere a na-asị ndị na-akọpị akwụkwọ m na ihe m

dere n’akwụkwọ, na-ere n’ahịa; ‘Biko Kwụsịzienụ!’ ‘Unu
akọpịzịla!’ Makarakwanụ na mkpara akwụ bụ mkpara akwụ,
mana iji nkata buru akwụ onye ọzọ, bụ ohi. Ọ bụkwa mmadụ
nwe ọgọdọ ewu na-ata maka oke anaghịkwa eri ihe onye mụ
anya. Okenye agaghịkwa anọdụ n’ụlọ gbachi ụmụaka nkịtị ebe
ha na-agba udele akụ n’ihi na udele abụghị anụ oriri. Maka na ọ
bụrụ na udele bụ anụ oriri, ndị mbụ gaara ericha ya. Biko
hapụnụ udele n’ihi na udele abụghị anụ oriri.
E rikwala ji nwatakịrị n’ike maka na ọ chara mmanụ maka na

sakaụsa rie ogwumagala, ike ụsa ga-agwụrịrị ya. Anyị
echetakwara na atụrụ sị na a kụrụ egwu ruo na be ya, ọ bụrụ na
ọ maghị agba, ọ wụliwe elu, maka na onye ọbụla a dụrụ aka
n’ọnụ bụzị ya ji ụgwọ ọgụ. Kwụsịnụ ịkọpị, ịmapịa na ibigharị
akwụkwọ m! Oji akwa aghụ ahụ mara onwe ya.
35
Anyị echefuola na ogwumagala sị na onye chaa ka o si acha, ọ
chagharịa ụdịrị ọzọ. Edegharịala m akwụkwọ a ma bigharịa ya,
ugbua. Maka na otu nwoke sị na onye gbaa ụdịrị egwu ọ gbara,
ya agbaa ụdịrị ọzọ. Onye ọsọ chụkatara o were gbalaa ikwunne
ya, agbachaala ihe niile ọ ga-agba n’ọsọ. Agbalaala m ikwunne
m. Ndị na-achụ m, achụzila m. Anụ ọbụla kwesịrị ka ọ kpaa
n’ọwarị nke ya. Onye hapụ nke ya were gawa na nke onye ọzọ,
ọ bụrụ nsogbu. Asịghịkwa m nwata achọla nke ya kama nwata
emebikwala nke okenye. Maka na atụrụ ọbụla hụrụ m were puo
mpi, aga m eji mpi ya ńụọ mmanya.
Ma ndị na-akọpị akwụkwọ m, ma ndị na-ebigharị ihe m

derela were na-ewepụta n’ahịa, ana m asị ha, ha biko wepụ
mma n’akịdị n’ihi na e jighị mma ebi akịdị. Matakwanụ na eriri
adịghị ọkụkọ mma n’olu. Ọchụ nwa ọkụkọ nwe ada, nwa
ọkụkọ nwere mwemwe ọsọ. O kwesịkwara ka anyị ghọta nke
ọma na ihe onye ọbụla metara ga-adịrị ya. Maka na ọ bụ a
gbachaa egwu ọ laa n’ukwu. Onye zakọọ, o kpoo.
Chinedum E. Ofomata
National Chairman,
36
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE MBỤ
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE MBỤ
MKPỤRỤEDEMEDE ABIDỊỊ IGBO
(MMALITE YA, ỤDỊ YA NA ODIDE YA)
Mkpụrụedemede Abịdịị Igbo bụ mkpụrụedemede e ji ede

Asụsụ Igbo na mba ụwa gbaa gburugburu, e nwere ọtụtụ asụsụ.
Ọ bụ otu ahụ e siri nwee mmadụ dị iche iche n’ụwa ka e
sikwuazị nwee asụsụ dị iche iche. Asụsụ ọbụla nwere otu e si
asụ ya ma nwekwuazị otu e si ede ya. Ọ bụkwa site na
mkpụrụedemede asụsụ ka e si ede asụsụ. Ihe nke a na-akọwa bụ
na ọ bụ mkpụrụedemede asụsụ ka e ji ede asụsụ. Asụsụ Igbo
nwekwuazịrị mkpụrụedemede e ji ede ya.
Ndị ọcha ji ozi ọma were bata n’ala Igbo na senchụrị nke
irinaitoolu (19th Century), gbalịrị nke ọma n’iwepụta
mkpụrụedemede a ga-eji were na-ede asụsụ Igbo. Ọ bụ ha
wepụtara mkpụrụedemede abịdịị izizi e jiri malite dewe asụsụ
Igbo n’akwụkwọ. Mkpụrụedemede abịdịị Igbo e wepụtara
n’izizi e jiri malite dewe asụsụ Igbo bụ nke nwoke onye Jamani
(Germany) aha ya bụ profesọ Lepsius weputara n’afọ 1854.
Aha e jiri mara mkpụrụedemede abịdịị Igbo ahụ bụ
Mkpụrụedemede Lepsius (Lepsius Alphabet) maọbụ Standard
Alphabet na bekee (Nwadike, 2002). Mkpụrụedemede ndị ahụ
dị ka Lepsius siri wepụta ha bụ ndị a na-esota ugbua:
37
a b d e f g h i
k l m n o p r s
t u v w y z gb gh
gw kp kw n nw ny o š
dš tš
Mkpụrụedemede ahụ e depụtara n’elu dị iriatọ na-anọ.
Mkpụrụedemede ndị e bu ụzọ wepụta bụ ndị a:
a b d e f g h I
k l m n o p r s
t u v w y z
E mechaa gbakwụnyekwara ha mkpurụedemede ndị a:
(Nwadike, 2002) gb, gh, gw, kp, kw, n, nw, ny, o, š, dš, tš
E mechara nwee mkpurụedemede ọhụrụ ma bụrụkwa

mkpụrụedemede ndị e si na mkpụrụedemede izizi degharịa ma
megharịa. Ndị wepụtara mkpụrụedemede ọhụrụ ahụ bụ Dr. Ida
C. Ward na R.F.G Adams. Ọ bụ n’afọ 1929 ka e weputara
mkpụrụedemede ndị ahụ. Aha e jiri mara mkpurụedemede
ọhụrụ ahụ n’asụsụ bekee bụ ‘New Africa Orthography’.
Mkpụrụedemede ndị ahụ bụ ndị a:
a b c d e ε f g
gb gh h i j k kp l
m n ŋ ny o ‫כ‬ Ө p
r s sh t u v w y
z gw kw nw
38
Mkpụrụedemede ndị ahụ e depụtara n’elu dị iriatọ na isii. N’ihi
mbọ Ida ward na R.F.G. Adams gbara ijiri hụ na
mkpurụedemede ọhụrụ pụtara, mere e jiri mara ya bụ
mkpụrụedemede ma na-akpọkwa ya ‘Adams-Ward
Orthography’. Ihe nke a pụtara bụ ‘Mkpụrụedemede Adam/
Ward’ wepụtara.
Mana, e mechara nnukwu ndọrọndọrọ dapụtara banyere

mkpụrụedemede kacha mma a ga-eji were na-ede asụsụ Igbo.
Ihe butekwaranụ nnukwu ndọrọndọrọ ahụ bụ mgbanwe ndị ahụ
a na-enwe na mkpurụedemede e ji ede Igbo sitere n’aka ụfọdụ
ndị ọkasụsụ. Ọnọdụ dị otu ahụ metụtara n’ụzọ pụrụ iche ọtụtụ
akwụkwọ ndị e derela n’asụsụ Igbo na kwa ótú kwudosiri ike a
ga-esi na-ede asụsụ Igbo.
Ọ bụ nnukwu ndọrọndọrọ mkpụrụedemede (orthography

controversy) ahụ e nwere bụ nke naara ọtụtụ afọ kpatara
Gọmentị ọwịwa anyanwụ Naịjirịa nke M.I. Okpara nọ n’isi ya
jiri họpụta òtù maobụ kọmitii (committee) n’afọ 1961 ga-eleba
anya na nnukwu ndọrọndọrọ ahụ ma binyụọ ya bụ ọkụ ma
wepụtakwa n’ụzọ kacha mma, mkpụrụdemede asụsụ Igbo a
haziri nke ọma a ga-eji were na-ede asụsụ Igbo.
Mkpụrụedemede asụsụ Igbo. Aha e jiri mara komitii ahụ bụ
Komitii Ọnwụ (Onwu Committee). Komitii ahụ rụrụ ọrụ ha nke
ọma. Ha binyụkwara ọkụ ndọrọndọrọ mkpụrụedemede site
n’iwepụta mkpụrụedemede ọhụrụ a ga-ejizi na-ede Igbo bụkwa
nke onye ọbụla nabatara. Aha e jiri mara mkpụrụedemede ahụ
bụ Mkpụrụedmede Ọnwụ (Ọnwụ Orthography) maọbụ
Mkpurụedemede Ọhụrụ (New Orthography). Mkpụrụedemede
39
Abidii Igbo ndị ahụ S.E. Onwu na Komitii ya wepụtara n’afọ
1961 dị iriatọ na isii. Ọ bụkwa mkpụrụedemede ndị ahụ ka e ji
ede asụsụ Igbo ugbua. Ha bụ ndị a a ga-edepụta ugbua:
a b ch d e f g
gb gh gw h i ị j
k kp kw l m n ń
nw ny o ọ p r s
sh t u ụ v w y
z
Mkpụrụedemede abịdịị Igbo ndị ahụ e depụtara n’elu bụ
n’obere mkpụrụedemede ka e depụtara ha. A ga-edepụtakwuazị
ha na nnukwu mkpụrụedemede. Lee ha na nnukwu
mkpụrụedemede dị ka e siri hazie ha ma wepụta ha:
A B CH D E
F G GB GH GW
H I Ị J K
KP KW L M N
Ñ NW NY O Ọ
P R S SH T
U Ụ V W Y
Z
Ọ bụ mkpurụedemede ndị a (ma nke obere, ma nke nnukwu) ka
e ji ede asụsụ Igbo ugbua. Ọ bụkwa mkpụrụedemede kwesịrị ka
onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo, na-agụ asụsụ Igbo, na-asụ asụsụ
Igbo ma na-ede asụsụ Igbo, mara nke ọma.
40
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ABỤỌ
ỤDAUME (VOWELS)
Dị ka e siri kọwaa na mbụ, mkpurụedemede abịdịị Igbo dị

iriatọ na isii. N’ime mkpụrụedemede ndị ahụ niile ka e nwere
mkpụrụedemede ụdaume. Mkpụrụedemede ụdaume e nwere
n’asụsụ Igbo dị naanị asatọ. Ezeikeojiakụ (1989) n’akwụkwọ
ya kọwara na onye izizi wepụtara ihe ọmụmụ banyere ụdaume
ma mee ya ka ọ bụrụ ihe nnyocha bụ A.J. Ellis n’ihe ọmụmụ ọ
kpọrọ ‘Vowels Theory’ n’afọ 1844. Ọ kọwakwara na A.M. Bell
n’afọ 1867, wepụtakwara nkọwa nke ya banyere ụdaume site
n’ịkpọ ya ma ma na-ahụtakwa ya dị ka ‘Cardinal Vowel’.
Site n’ihe nnyocha niile a nke ndị ọkammụta n’ụtọasụsụ mere,

o kwesịrị ka a mata ma kọwaa ihe bụ ụdaume. Ụdaume bụ
mkpurụedemede abịdịị Igbo ndị ahụ ọ na-abụ a na-akpọpụta ha,
ha enwe ụda. Mkpọru aha ụdaume n’isi bụ ụdamkpugheume. Ọ
bụ ụdamkpugheume ahụ ka a kpọbiiri aha ya la ọ bụrụ ụdaume.
Mkpurụedemede ụdaume ọbụla bụ nke ọ na-abụ a na-akpọpụta,
ụdaume ya a na-apụta ìhè ma dịkwa mfe na mkpọputa. Mgbe
ọbụla a na-akpọpụta mkpurụedemede ụdaume, ọnụ na-eghe
oghe. Ọnụ anaghị emechi emechi ma a na-akpọpụta
mkpurụedemede ọbụla bụ mkpụrụedemede ụdaume. Ọnụ na-
emeghe emeghe ma a na-akpọpụta ha ma bụrụkwa nke ikuku
na-esi na ya apụta ma ụda ha na-apụta. Ụda mkpurụedemede
ụdaume ọbụla na-esikwuazị na nkuume were na-apụta. A ga-
edepụta mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ e nwere n’asụsụ
Igbo. Ha bụ ndị a n’obere mkpurụedemede:
a e i ị o ọ u ụ
41
O kwesịkwa ka e depụta ha na nnukwu mkpụrụedemede.
Nnukwu mkpurụedemede ụdaume n’asụsụ Igbo bụ ndị a na-
esota ugbua:
A E I Ị O Ọ U Ụ
Mkpụrụedemede ụdaume ndị a niile bụ mkpụrụedemede na-

enye okwu maọbụ mkpụrụokwu ụda. Ọ bụ ha na-eme ka
mkpụrụokwu nwee ụda ma nwekwuazị nghọta ma a na-
akpọpụta ha. Ọ bụrụ na ha anọghị n’okwu maọbụ
mkpụrụọkwu, okwu ahụ maọbụ mkpụrụokwu ahụ anaghị enwe
nghọta, ọ naghịkwa enwe ụda. Ụfọdụ n’ime mkpụrụedemede
ụdaume bụkwa ndị nwere ike ịkwụrụ onwe ha n’okwu. Ụfọdụ
n’ime mkpurụedemede ndị ahụ nwere ike ịkwụrụ onwe ha
n’okwu, n’ahịrịokwu maọbụ ghọrọ mkpụrụokwu bụ ndị a:
a e i ị o ọ
A ga-edepụtakwa ha na nnukwu mkpụrụedemede. Ha bụ ndị a

na nnukwu mkpụrụedemede:
A E I Ị O Ọ
Site n’ihe mmụta na nnyocha e mere, a chọputara na o enweghị

akụkụ ọnụ ya na ibe ya na-emekọ ma a na-akpọpụta ha. Ọnụ
na-eghe oghe nke ọma ma a na-akpọpụta mkpụrụedemede
ụdaume. Mkpurụedemede ụdaume bụkwa mkpụrụedemede na-
ebu akaraụdaolu.
Mkpụrụedemede Mkpụrụokwu e ji ha mee
Ụdaume n’otu n’otu.
42
a Akwụebu
i Ikuku
e Ekworo
u Ududo
ọ Ọkpụrụkpụ
Ịgba
ị
Ụzịza
ụ
Okukoro
o
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ATỌ

ÒTÙ ỤDAUME
43
Mkpụrụedemede ụdaume nwere òtù abụọ. Ihe nke a pụtara bụ
na e kewara ụdaume ụzọ abụọ. Ụzọ abụọ ahụ e kewara ya ka a
maara dị ka òtù ‘A’ na òtù ‘E’. Ihe nke a na-akọwa bụ na
mkpurụedemede ụdaume dị asatọ n’ọnụọgụ, nwechara otu nke
ọbụla n’ime ha nọcha na ya. Ọ bụ site n’otu nke ọbụla n’ime ha
si ada ụda na-akọwa òtù nke ọbụla n’ime ha ga-anọ na ya. Òtù
‘A’ ka a maara dị ka ụdaume mfe maọbụ ụdamfe (Light
Vowels). Òtù ‘E’ bụrụkwa nke a maara dị ka ụdaume Arọ
maọbụ Ụdaarọ (Heavy Vowels). A ga-edepụta òtù abụọ ahụ
n’otu n’otu ma kọwaa ha.
A. ỤDAUME MFE (ỤDAMFE) – LIGHT VOWEL

Ụdaume mfe maọbụ ụdamfe bụ mkpụrụedemede ụdaume ndị
ahụ nọ n’òtù ‘A’. Ha dị mkpurụedemede anọ n’ọnụọgụ. Ihe e ji
akpọ ha ụdaume mfe maọbụ ụdamfe (light vowels) bụ maka na
mkpọpụta ha na-adị mfe n’ọnụ. Mkpụrụedemede ndị ahụ a
maara dị ka mkpụrụedemede ụdaume mfe bụ ndị a:
a ị ọ ụ
Ọ bụ otu a e siri depụta ha ka e si ede ha n’obere

mkpụrụedemede. A ga-edepụtakwuazị ha na nnukwu
mkpụrụedemede. Nnukwu mkpụrụedemede ha bụ ndịa:
A Ị Ọ Ụ
N’ime mkpụrụedemede ụdaume mfe (ụdamfe) anọ ahụ e
nwere, ọ bụ naanị mkpurụedemede ‘a’ bụ nke na-enweghị
ntụpọ. Atọ n’ime ha nwechara ntụpọ.
B. ỤDAUME ARỌ (ỤDAARỌ) – HEAVY VOWELS
44
Ụdaume arọ bụkwụazị mkpurụedemede ụdaume ndị nọ n’otu
‘E’. Mkpurụedemede ụdaume ndị a bụ mkpụrụedemede
ụdaume ndị ahụ ụda ha na-anyị arọ n’ọnụ ma a na-akpọputa ha.
Ha dịkwuazị mkpụrụedemede anọ dị ka mkpụrụedemede
ụdaume mfe siri dị. N’ime mkpụrụedemede ụdaume arọ anọ
ahụ e nwere, o nweghị nke ọbụla n’ime ha na-ebu ntụpọ dị ka e
siri nwee n’ụdamfe. Naanị otu mkpụrụedemede n’ime ha na-
enwe ntụpọ n’elu ma e depụta ya n’obere mkpụrụedemede.
Mkpụrụedemede ahụ bụ ‘i'. Mana ọ bụrụ na e depụta
mkpụrụedemede ‘i' na nnukwu mkpụrụedemede, ọ naghị ebu
ntụpọ ma elu, ma ala. A ga-edepụta mkpụrụedemede ụdaume
arọ ndị ahụ e nwere. Ha bụ ndị a:
e i o u
Ọ bụ otu a ka e si ede ụdaume arọ (ụdaarọ) - (Heavy Vowels)
n’obere mkpụrụedemede. A ga-edepụtakwa ha na nnukwu
mkpụrụedemede. Nnukwu mkpụrụedemede ha bụ ndị a:
A I O U
Ma ụdaume arọ ma ụdaume mfe, ọ bụ ha jikọrọ ọnụ were mebe
mkpụrụedemede ụdaume dị asatọ n’ọnụọgụ.
Otu abụọ a e nwere n’ụdaume na-enyere aka nke ọma n’ihe

ọmụmụ banyere Ndakọrịta Ụdaume. Maka na ọ bụ site na ha ka
e si enweta ndakọrịta ụdaume n’asụsụ Igbo.
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ANỌ

45
ỌDỊDỊ ỤDAUME E NWERE
Anyị aghọtala ma mụtakwa na mkpụrụedemede ụdaume dị

asatọ n’ọnụọgụ. N’ime mkpụrụ asatọ ahụ ha dị, nke ọbụla
n’ime ha nwere otu e si akpọpụta ya. Ọ bụ otu ahụ dị iche iche
e si akpọpụta ha mere ka ha nwee ụdịrị ha ma nwekwaa ọnọdụ
mkpọpụta ha. Ọ bụ eziokwu na ụdaume ọbụla nwere ụda ma a
na-akpọpụta ya, mana ụda ha nwechara otu e si akpọpụta ha ma
nwekwa ebe e si akpọpụta ha. Ọ bụ otu ahụ e si akpọpụta ha na
kwa ebe e si akpọpụta ha ka a ga-elebazi anya n’ihi na ọ bụ ha
na-ezipụta ụdịrị ụdaume e nwegachara.
A. ỤDAUME IHU ỌNỤ (FRONT VOWELS)

N’ime mkpụrụedemede ụdaume asatọ ahụ e nwere, e nwere
mkpụrụedemede ụdaume ndị nke a maara dị ka ụdaume ihu
ọnụ. Mkpụrụedemede ndị a mejupụtara ụdaume ihu ọnụ dị anọ
n’ọnụọgụ. Ihe kpatara e ji akpọ ha ụdaume ihu ọnụ bụ maka na
ọ bụ a na-akpọpụta ha, ụda ha esi n’ọnụ ghere oghe nke ọma
were na-apụta. Ọnụ na-emepe nke ọma ma a na-akpọpụta ha.
Ụda ha niile na-esi n’ihu ọnụ, nke ga-eghere oghe nke ọma,
were na-apụta. Mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ bụ ụdaume
ihu ọnụ bụ ndị a:
i a ị e
Mgbe ọbụla a na-akpọpụta
nke ọbụla n’ime ha, ọnụ na-eghere oghe nke ọma, ụda ha sikwa
n’ihu ọnụ ha ghere oghe were na-adapụta, na-enweghị
ọgbatauhie ọbụla. A na-akpọputa mkpụrụedemede ụdaume ihu
ọnụ, ire na-agbagote n’ebe anyụrụ dị n’ime ọnụ. Gị onwe gị,
46
ngwa kpọpụta ha n’otu n’otu ka ị chọpụta ihe a na-ekwu maka
ya.
B. ỤDAUME AZỤ ỌNỤ (BACK VOWELS)

Ụdaume azụ ọnụ bụkwa ụdaume a ga-eleba anya. Ụdaume azụ
ọnụ bụ ụdịrị ụdaume mkpụrụedemede ha ga-esi n’azụ ime ọnụ
ghere oghe were na-adapụta. Mgbe ọbụla a na-akpọputa
ụdaume ndị a, ọnụ gheere oghe na-eme ka ọ na-emechi emechi
ijiri mee ka ụda ha pụta nke ọma dị ka e siri chọọ ha. Ọ bụrụ na
a na-akpọpụta ụdaume azụ ọnụ, ọnụ na-eme ka ọ na-agba
okirikiri. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a na-enyere aka iwepụta ụdịrị ụda a
chọrọ, ma mekwaa ka ụda ha (ụdaume azụ ọnụ) dị iche n’ụda
ụdaume ihu ọnụ. Mkpurụedemede ụdaume azụ ọnụ e nwere bụ
ndị a na-esota ugbua:
Ụ O U Ọ
Mkpụrụedemede ụdaume azụ ọnụ dịkwuazị anọ n’ọnụọgụ. Nke

ọbụla n’ime ha nwere ụdịrị ụda nke ya. Mana ụda ha niile na-
esi otu ebe were na-apụta. Ọ bụrụ na a na-akpọputa ha n’otu
n’otu, egbugbereọnụ na-anọgharị n’ọnọdụ ya dị ka o siri metụta
ụda nke ọbụla n’ime ha.
47
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ISE
NDAKỌRỊTA ỤDAUME
Dị ka e siri kwuo na mbụ, mkpurụedemede ụdaume dị asatọ

n’ọnụọgụ. Ha bụ mkpụrụedemede ndị ahụ ọ na-abụ a na-
akpọputa, ha enwee ụda. A naghị enwe ihe mgbochi ọbụla na
nkuume ma a na-akpọputa ha. Ha bụ ndị a:
a e i ị o ọ
N’ime mkpụrụedemede asatọ ahụ e depụtara n’elu, e kewara ha
ụzọ abụọ. Ụzọ abụọ ahụ ka a maara dị ka òtù abụọ: Òtù ‘A’ na
Òtù ‘E’. Òtù ‘A’ ka a maara dị ka ụdaume mfe maọbụ ụdamfe
(light vowels), mana Òtù ‘E’ ka a maara dị ka Ụdaume Arọ
maọbụ Ụdaarọ (Heavy Vowels). Òtù ọbụla n’ime ha nwere
mkpụrụedemede anọ n’otu n’otu. Lee ka ha siri kwụrụ n’ihe
ngosipụta:
ỤDAUME MFE – ỤDAUME ARỌ-

ỤDAMFE (LIGHT ỤDAARỌ (HEAVY
VOWELS) OTU ‘A’ VOWELS) OTU ‘E’
Obere Nnukwu Obere Nnukwu
Mkpụrụ Mkpụrụedeme Mkpụrụ Mkpụrụedemed
- de - e
edemede edemede
a A e E
ị Ị i I
ọ Ọ o O
ụ Ụ u U
48
Okwu ọbụla maọbụ mkpụrụokwu ọbụla n’asụsụ Igbo bụ nke
ụda ya na nghọta ya na-ezu oke ma pụta ihe nke ọma site na
njekọrịta maọbụ nnọkọrịta ọnụ mkpụrụedemede ụdaume nọ
n’otu òtù na-anọkọta maọbụ na-ejekọrịta. Okwu Igbo maọbụ
mkpurụokwu Igbo bụ ndị a na-enweta ezi nghọta ha, nsụpe ha,
ụda ha na nkọwa ha site na mbiakọ ọnụ mkpụrụedemede
ụdaume nọ n’otu òtù na-abịakọ ma na-emekọrịtakwa. N’ihi nke
a, ndakọrịta ụdaume bụ ụdaume isi n’otu òtù were mewe okwu
maọbụ mkpụrụokwu. Iji maa atụ:
Mkpụrụokwu ụdaume mfe Mkpụrụokwu Ụdaume arọ

(ụdamfe) mewere (Ụdaarọ) mewere
mkpụrụokwu ndị nọ n’òtù mkpụrụokwu ndị nọ n’òtù
‘A’ ‘E’
Ụdaume Mkpurụokw Ụdaume arọ Mkpụrụokw
mfe u (Ụdaarọ) u
(Ụdamfe)
a anyụ e echiche
ị ịzaga i ikuku
ọ ọkwụrụ o omume
ụ ụzịza u ukwe
Ihe ọmụmaatụ ndị ahụ e deputara n’elu bụ iji gosi ma

kọwapụtakwa otu ndakọrịta ụdaume si arụ ọrụ n’asụsụ Igbo.
Mana, a na-enwekwa ndagharị ụdaume, ma ọ bụrụ na
mkpụrụedemede si n’otu ‘A’ (Ụdamfe) na mkpụrụedemede si
n’otu ‘E’ (Ụdaarọ) bịakọta ọnụ n’okwu maọbụ na
mkpụrụokwu n’asụsụ Igbo. Iji maa atụ:
awọrọ, ejula, aro, akụpe, oruma.
49
Dị ka Emenanjo siri kọwaa, e nwere ihe osise banyere
Ndakọrịta ụdaume. Ihe osise ahụ bụ nke a na-esota ugbua.
ESERESE MAKA NDAKỌRỊTA ỤDAUME

(CHAATỊ NDAKỌRỊTA ỤDAUME)
Ihu ọnụ Azụ ọnụ

Ntachi
(Mkpachi) i ị ụ u
(Close)
ỤDÀMFE
Oghe
(Nghezu)
(Non-close)
e a ọ o
ỤDÀARỌ
E wepụtara ihe osise ndakọrịta ụdaume ijiri mee ka nkọwa a

na-eme banyere ndakọrịta ụdaume doo anya nke ọma. Ọ bụkwa
na mkpụrụedemede ụdaume asatọ ahụ ka ihe osise ndakọrịta
ụdaume (chaatị ndakọrịta ụdaume) gbadoro ụkwụ. N’ime ihe
eserese ahụ, a rụtụkwara aka ma goipụtakwa nke ọma ọnọdụ e
nyere ụdaume mfe (ụdamfe) na ụdaume arọ (ụdaarọ) na kwa
otu ha si arụ ọrụ na kwa mpaghara ebe ha na-anọ na mkpọpụta
ha.
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ISII

50
MKPỤRỤEDEMEDE MGBOCHIUME (CONSONANTS)
Mkpụrụedemede mgbochiume sokwuazị na mkpurụedemede e

nwere n’asụsụ Igbo. Ha sokwa n‘ime mkpụrụedemede iriatọ na
isii e nwere n’asụsụ Igbo. Ọ bụ otu ahụ e siri nwee ụdaume ka e
sikwuazị nwee mgbochiume na mkpurụedemede asụsụ Igbo.
Mkpurụedemede Mgbochiume bụ mkpurụedemede ndị ahụ ọ
na-abụ a na-akpọputa ha, ha anaghị enwe ụda otu ahụ
mkpurụedemede ụdaume si enwe ụda ma a na-akpọpụta ha.
Mgbe ọbụla a na-akpọpụta mkpurụedemede mgbochiume,
nkuume anaghị agacha werewere dị ka o si aga na mkpọpụta
ụdaume. Ọ na-adị ka ọnụ ọ na-emechi emechi ma a na-
akpọputa mkpụrụedemede mgbochiume. Mgbụrụedemede
mgbochiume e nwere n’asụsụ Igbo dị iriabụọ na asatọ. Ọ bụ
naanị ‘ń’ na-ebu ntụpọ n’ime mkpurụedemede mgbochiume
niile e nwere. E wezụga ‘ń’, mkpụrụedemede mgbochiume ndị
ọzọ e nwere anaghị ebu ntụpọ, maọbụ n’elu, maọbụ n’ala. Ọ
bụkwa n’ime mkpụrụedemede mgbochiume ka e si enweta
mkpụrụedemede ndị gbara mkpị na mkpụrụedemede asụsụ
Igbo. Mkpurụedemede mgbochiume ndị ahụ e nwere n’asụsụ
Igbo bụ ndị a:
b ch d f g gb gh
gw h j k kp kw l
m n ń nw ny p r
s sh t v w y z
51
Mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ e depụtara n’elu bụ
obere mkpurụedemede mgbochiume. A ga-edepụtakwuazị ha
na nnukwu mkpụrụedemede. Ha bụ ndị a na nnukwu
mkpurụedemede:
B CH D F G GB GH GW H
J K KP KW L M N Ñ NW
NY P R S SH T V W Y
Z
Mkpụrụedemede mgbochiume na-enyere aka n’idepụta

mkpurụokwu n’asụsụ Igbo. Ọ bụkwa n’ime mkpụrụokwu ka
mkpurụedemede mgbochiume na-anọ. A chọpụtakwara site na
nnyocha na mgbochiume anaghị anọ na mmechi mkpụrụokwu
dị ka ụdaume, mana o nwere ike ịnọ na mbido mkpụrụokwu
maọbụ n’etiti mkpụrụokwu. Mkpurụedemede mgbochiume
enweghịkwa ike ịkwụrụ onwe ya n’okwu maọbụ n’ahịrịokwu
dị ka nnochịaha, mana mkpụrụedemede ụdaume nwere ike
ịkwụrụ onwe ya dị ka nnọchiaha n’okwu maọbụ n’ahịrịokwu.
Mkpurụedemede mgbochiume bara nnukwu uru n’asụsụ Igbo
n’ihi na o so were mee ka okwu Igbo na mkpurụokwu Igbo zuo
oke na nghọta.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE MBỤ
1. Mkpụrụedemede abịdịị Igbo ha dị ole? Depụta ha na

nnukwu mkpụrụedemede na kwa obere
mkpụrụedemede.
2. Gịnị bụ ụdaume?
52
3. Mkpụrụedemede ole mejupụtara ụdaume n’asụsụ Igbo?
4. Otu ole dị n’ụdaume?
5. Mkpụrụedemede ụdaume ha so na mkpụrụedemede

ọtọgrafị Ọnwụ?
6. Kedụ ihe kpatara e ji akpọ ụfọdụ mkpụrụedemede abịdịị

ọgbaraọhụrụ ụdaume?
7. Were mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ e nwere were

mee mkpụrụokwu n’otu n’otu.
8. Ụdaume mfe na ụdaume arọ, ha bụ otu?
9. Depụta mkpụrụedemede ụdaume na kwa ụdaume arọ

n’otu n’otu.
10. Depụta ụdịrị ụdaume e nwere n’asụsụ Igbo?
11. Kọwaa nke ọma ihe bụ ụdaume ihu ọnụ na ụdaume azụ
ọnụ. were ihe ọmụmaatụ were chọọ mkọwa gị mma nke
ọma.
12 Gịnị bụ ụdamkpị n’ụtọasụsụ Igbo?
53
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ABỤỌ
ỤDAMKPỊ (DIPHTHONG)
Asụsụ Igbo bụ asụsụ nwere ụdamkpị. Ụdamkpị bụ njekọ ọnụ

mkpụrụedemede na-ejekọ n’okwu iji were mee ka ụda okwu
ndị ahụ pụta ìhè ma zuokwa oke nke ọma dị ka e siri chọọ na
kwa ka e siri tụọ anya n’okwu ahụ. Ọ ga-adịkwa mma ka anyị
ghọta na ọ bụ site na mkpụrụedemede ụdaume ka e si enweta
ụdamkpị n’asụsụ Igbo. Mkpụrụedemede mgbochiume jekọọ
ọnụ, ọ ghọrọ ihe ọzọ. Ọ gaghị abụ ụdamkpị. Mana
mkpụrụedemede ụdaume jekọọ ọnụ, ụda njekọ ọnụ ahụ ọ ga-
enye anyị bụ ụdamkpị. O kwesịkwara ka anyị ghọta na
mkpụrụedemede ụdaume ọbụla nwere nke ọ na-adabara ya na
ibe ya. Ọ bụ site na mkpụrụokwu ka e si amata
mkpụrụedemede ụdaume nọkọrọ ọnụ, iji were wepụta ụda
okwu ha nọ n’ime ha.
Nchọpụta banyere ụdamkpị na-egosipụta na e nwere

mkpụrụedemede ụdaume ndị nke bụ na naanị na ngwụcha
mkpụrụokwu ha nọ n’ime ya ka ha na-akwụ. Ha na-esota
mkpụrụedemede ụdaume ndị ọzọ n’azụ n’ụdamkpị. Ọ bụghị
mkpụrụedemede ụdaume ndị ọzọ na-esota ha. Mkpụrụedemede
ụdaume ndị ahụ bụ ndị a:
Ị U I Ụ
E nweghị mkpụrụokwu
nwere ụdamkpị na-enwe mkpụrụedemede ụdaume ndị a dị ka
54
mkpụrụedemede ụdaume ikpeazụ. Mana mkpụrụedemede
ụdaume ndị na-anọ n’azụ mkpụrụokwu nwere ụdamkpị bụ ndị
a:
a o e ọ
Mkpụrụedemede ụdaume ndị a e depụtara bụ ha na-esota ndị

ahụ e bu ụzọ depụta, n’azụ okwu ọbụla nwere ụdamkpị. A
maara ha a, o, e, ọ dị ka ụdaume ndị na-anọ na
mpụta na mkpụrụokwu nwere ụdamkpị. Ha abụghị ụdaume ndị
na-anọ n’ime okwu nwere ụdaume. Ndị a maara dị ka ụdaume
na-anọ n’ime okwu nwere ụdamkpị bụ ndị a: Ị, U, I, Ụ Ọ
bụ ha na-anọ n’ime ụdamkpị mkpụrụedemede ụdaume
a, ọ, e, o na-anọdebe ha.
A ga-edepụtazị ụdamkpị ndị e nwere n’asụsụ Igbo. Ha bụ ndị a:
ụọ io ie Uo ịọ ịa
Okwu ndị a e depụtara e si na ha enweta ụdamkpị dị isii
n’ọnụọgụ. A ga-eji ha mee mkpụrụokwu n’otu n’otu iji were
zipụta nke ọma ihe a na-akọwa maka ha. Lee ịmaatụ ndị a:
ỤDAMKPỊ
Ụdamkp Mkpụrụokwu Ahịrịokwu e jiri ya mee

ị
uo Tigbuo Tigbuo ijiji ahụ
io Hio Achọghị m ka i hio ya
55
ụkwara ahụ.
ie Merie E kwekwala ka ha merie gị
n’okwu ahụ.
ụọ Kpụọrọ Nweke gwara ya ka ọ kpụọrọ
ya aja na be ya.
ịọ Hịọchapụ E kwukwala ihe a ga-eji
hịọchapụ gị ọnụ.
ịa Pịara Nwata ahụ gwara nna ya ka ọ
pịara ya akụ.
E jicha mkpụrụokwu ebe ụdamkpị putara ìhè were mee

ahịrịokwu iji were gosipụta ọnọdụ ụdamkpị na mkpụrụokwu na
kwa ka o si arụ ọrụ n’ahịrịokwu.
56
UDANGE (MONOPHTHONG)
Ụdange bụkwa ụdịrị ụdaume a ga-eleba anya n’akwụkwọ a.

Akwụkwọ a akọwaala nke ọma ihe bụ ụdamkpị. Ọ ga-abụkwa
ihe magburu onwe ya na mma ma ọ bụrụ na ị nwekwaa mmụta
zuru oke banyere ụdange. Ụdange bụ mkpụrụedemede ụdaume
ọ bụ naanị ya na-ewepụta ụda e nwere n’okwu. Ụdaume na-
emebe ụdange anaghị achọ ụdaume ga-enyere ya aka iji were
zipụta ụda n’okwu ọbụla ọ dị na ya.
N’ụdamkpị a na-enwe mkpụrụedemede ụdaume ndị na-ejekọ

ọnụ iji were wepụta ụda a chọrọ. Mana, ụdange bụ nke ụdaume
ya na-eji aka ya ewepụta ụda zuru oke n’okwu ọ nọ na ya ma
mekwaa ka nkọwa okwu ahụ pụta ìhè nke ọma dị ka e siri chọọ
ya.
A makwaara ụdange dị ka ụdaume dị nkenke. Ọ naghị abụ

ụdaume ogologo. Mkpọpụta ụdamkpị na-adị ogologo karịa
mkpọpụta ụdange. Ọ bụghị ụdịrị ndọtị a na-enwe ma a na-
akpọpụta ụdamkpị ka a na-enwe ma a na-akpọpụta ụdange. Ọ
bụ eziokwu na ọ bụ mkpụrụedemede ụdaume na-emebe
ụdamkpị na ụdange mana ọ bụrụ na ị na-akpọpụta mkpụrụokwu
maọbụ okwu nwere ụdame, gee onwe gị ntị ka ị mata ụdịrị ụda
ụdaume mkpụrụokwu ahụ, nwere. A ga-edepụta ihe ịmaatụ
ụfọdụ iji were mee ka ihe a na-akọwa banyere ụdange doo anya
nke ọma. Lee ihe ọmụmaatụ ndị a:
57
ỤDANGE
S/n Mkpụrụokw Ahịrịokwu e jiri ya mee
u
1. Chọọ Soro ha chọọ ego ahụ
2. Meere Onye meere m ihe m na-achọ
3. Kpọọrọ Amaka kpọọrọ nwanne ya
4. Dọọ Gwa ya ka ọ dọọ ya aka na ntị.
5. Mgbaaka Nne m nwere ọmarịcha mgbaaka.
6. Kpeenu Kpeenụ ya n’aka onye nkuzi unu.
7. Mịịrị Nwoke ahụ bụ mịịrị ego m.
8. Kweere Emeka kweere ya ọnya.
9. Chaa Kuru nwa ahụ chaa n’ụzọ.
Ihe ịmaatụ ndịa e depụtara bụ iji kọwaa nke ọma ihe akwụkwọ
a na-akụzi banyere ụdange (short vowels). O kwesịkwara ka
anyị ghọta na ụdamkpị na ụdange, na ha abụọ bụ nwanne na
nwanne otu ụdịrị afe (uwe).
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ABỤỌ

1. Dee ma kọwaa ihe bụ ụdamkpị.
2. Were ihe ọmụmaatụ iri gosipụta nkọwa ụdamkpị
3. Ọ bụ mkpụrụedemede ụdaume niile na-emebe
ụdamkpị?.
4. Depụta ahịrịokwu iri na-ezipụta ụdamkpị.
5. Gịnị bụ ụdange?
6. Ụdange na ụdamkpị, ha bụ otu?
7. Were ahịrịokwu iri gosipụta ebe ụdange na-arụ ọrụ
n’asụsụ Igbo.
58
[ 8. Dee ma kọwaa otu ụdamkpị na ụdange si were gbadosie
ọkpa ike n’ụdaume.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ATỌ
NDAGBA MYIRIỤDAUME
N’asụsụ Igbo, ọ bụ naanị mkpụrụedemede abụọ na-arụ ọrụ dị
ka myiriụdaume. Mkpurụedemede ndị ahụ bụ M na N.
Mkpụrụedemede abụọ a, M na N, na-arụ ọrụ dị ka
myiriụdaume ma ọ bụrụ na ha enwee ụda na mkpụrụokwu ha
nọ n’ime ya. Ndagba myiriụdaume bụ usoro a na-agbaso ma a
na-edekọta nke ọbụla na mkpụrụedemede abụọ a, na
mkpụrụedemede mgbochiume ndị ọzọ, ọnụ. Nke ọbụla n’ime
ha (M na N) nwere mkpụrụedemede mgbochiume ndị a na-
edekọ ha na ya ọnụ nke ga-eme ka nsụpe mkpụrụokwu ha nọ
na ya nwee ezigbo nghọta, ma kwụrụkwa chịm.
E nwere mkpụrụedemede mgbochiume iri abụọ na-asatọ. Nke

ọbụla n’ime ha nwere myiriụdaume ọ na-adabara ya na ya. Ọ
bụrụ na a hapụ idekọta ya na nke ahụ ọ na-adabara ha abụọ,
ọnụ were dekọọ ya na ọzọ, ọ bụrụ na a daala iwu nsụpe nke ga-
eme ka a ghara inwekwa usoro ndagba myiriụdaume na
mkpụrụokwu ahụ.
A ga-edepụta Myiriụdaume M na N, na mkpụrụedemede
mgbochiume ndị a na-edekọ ya na nke ọbụla n’ime ha. Tupu e
mee nke a, a ga-edepụta mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ
e nwere n’asụsụ Igbo. Ha bụ ndị a:
B CH D F G GB GH
GW H J K KP KW L
59
M N Ń NW NY P R
S SH T V W Y Z
Ọ bụ site na mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ e depụtara
n’elu ka a ga-esizi gosipụta nke ọ na-adabara ya na M maọbụ N
na nsupe mkpụrụokwu.
A. M na mkpụrụedemede mgbochiume ndị a n-edekọ ha na

ya:
Mkpụrụedemede Mkpụrụedemede Mkpụrụokwu e ji ha
Myiriụdaume M Mgbochiume a were mebe, tinyekwara
na-edekọ ya na iwu nsụpe ha.
ha
I m b mba, mbido, mberede,
mbụrụ
ii m f mfepụ, mfado, mfe,
mfọtu
iii m gb mgbọ, mgbede,
mgbaaka, mgbada
iv m kp mkpi, Mkpuchi, mkpa,
mkpụrụ
V m p mpio, mpụta,
vi m v mvụ, mvọcha, mvọrọ,
mvọ
vii m w mwuli, mwetu,
mwakpo, mwute,
mwachi
viii m m mmanụ, mmọnwụ,
mmịmị, mmaekwu,
mmaịị, mmụta
ix m y myipụ, myọcha, myọ,
60
myọtu, myiri, myepụ
B. N na mkpụrụedemede mgbochiume ndị a na-edekọ ha
na ya:
Mkpụrụedemede Mkpụrụedemede Mkpụrụokwu e ji ha
Myiriụdaume Mgbochiume a were mebe, tinyekwara
N na-edekọ ya na iwu nsụpe ha.
ha
i N ch ncha, nchụpụ, ncheta,
nchịkọta, nchara, nchedo
ii N d ndapụ, nde, nduri,
ndụmọdụ, ndị
iii N g ngụpụ, nga, ngụdo, nge,
ngụgụ, ngechi
iv N gh nghọgbu, nghọta,
nghangha, ngwuru
v N gw ngwọta, ngwupụta,
ngwọngwọ, ngwuru
vi N h nhachi, nhịahụ, nhagide,
nhatanha
vii n j nje, nja, njem, njinji,
njali
vii n k nkiri, nka, nkebi, nkatọ,
i nkụ
ix n kw nkwa, nkwụ, nkwe,
nkwatu, nkwado
x n l nloda, nlụchi, nletu,
nlọta, nlọghachi
xi n n nnapụta, nnụnụ, nne,
nnupu, nnanna
xii n ń nńụchapụ, nńụrị, nńọmi
61
xii n nw nnwale, nnwụpụ,
i nnweta, nnwa, nnwude
xi n ny nnyegbu, nnyapụ,
v nnyocha, nnyịpụ
xv n r nregbu, nrọ, nricha,
nrọgbu, nrudata, nrecha
xv n s nsụcha, nsọ, nseli,
i nsọpụrụ, nsụchi
xv n sh nshapụ, nshịsha,
ii nshansha, nshịkọ
xv n t nta, ntụtụ, ntọgbu,
iii ntakịrị, ntị, ntetọ
Xi n z nzube, nzipụ, nzọda,
x nzọ, nza, nzakọ, nzọchi
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ATỌ
1. Kọwaa ihe bụ ndagba myiriụdaume.
2. Kedụ otu ndagba myiriụdaume si were dị iche na

myiriụdaume?
3. Depụta ma kọwaa otu ihe ọmụmụ ndagba myiriụdaume

siri baa ezigbo uru n’ihe ọmụmụ asụsụ Igbo.
4. Were ihe ọmụmaatụ iri were kọwaa otu M si arụ ọrụ na

ndagba myiriụdaume. E dekwala ndị dị n’akwụkwọ a.
5. Mkpụrụedemede ụdaume ha na-arụ ọrụ na ndagba
myiriụdaume? Kọwaa azịza gị nke ọma?
62
6. Kedụ ihe kpatara e ji akpọ mkpụrụedemede
mgbochiume ụfọdụ myiriụdaume?
7. Were ihe ọmụmaatụ iri kọwaa otu N si arụ ọrụ na

ndagba myiriụdaume.
8. Depụta mkpụrụedemede ndị ha na myiriụdaume na-

arụkọ ọrụ n’ihe ọmụmụ myiriụdaume.
9. Were mkpụrụedemede ndị a na-esota mee mkpụrụokwu

n’otu n’otu dị ka o siri kwesị ịdị n’usoro ndagba
myiriụdaume:
(i) sh (vi) nw
(ii) r (vii) f
(iii) v (viii) ny
(iv) s (ix) l
(v) w (x) n
A kọpịkwala ndị dị n’akwụkwọ a. Depụta ndị nke gị.
10. E nwere ndagba ụdaume na ndagba mgbochiume?

Kọwaa onwe gị nke ọma.
63
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ANỌ
OLILO ỤDAUME
Olilo ụdaume bụkwa otu n’ime mpaghara ihe ọmụmụ banyere

ụdaume nke a ga-eleba anya na ya n’ime akwụkwọ a. Olilo
ụdaume n’ụtọasụsụ Igbo bụ mgbanwe ụda mkpụrụedemede
ụdaume nke na-ebute ndakpu ụda mkpụrụedemede ụdaume a
gbanworo ma wepụtakwa ndalite ụda mkpụrụedemede ụdaume
gbanworo ya site n’iwelite ya elu karịa ụda nke ọ gbanworo,
ma ọ bụrụ na okwu na okwu, mkpụrụokwu na mkpụrụokwu,
nkejiokwu na nkejiokwu jekọtara maọbụ nọkọọ. N’asụsụ Igbo,
ụda mkpụrụedemede ụdaume e loro na-atụgharị ma ghọrọkwa
ụda mkpụrụedemede ụdaume loro ya. N’ihi nke a, ọ bụ mgbe
mkpụrụedemede ụdaume kpe azụ na mkpụrụokwu, n’okwu
maọbụ na nkejiokwu kwụụrụ onwe ya na ụda mkpụrụedemede
ụdaume bu ụzọ na mkpụrụokwu, n’okwu maọbụ na nkejiokwu
kwụụrụ onwe ya, jekọtara ọnụ ka a na-enweta olilo ụdaume
n’asụsụ Igbo. N’ihi na n’ime njekọrịta ọnụ ha ahụ, ụda otu
n’ime mkpụrụedemede ụdaume abụo ahụ, ga-aka ibe ya. Ọ bụ
mkpụrụedemede ụdaume nke ụda ya karịrị na-elo ụda
mkpụrụedemede ụdaume ahụ ha abụọ jekọrọ. Ọ bụ oge nke a
mere ka e ji enwe Olilo Ụdaume.
Ọ bụrụ na a kpọpụta mkpụrụokwu maọbụ okwu abụọ ahụ

jekọrọ ọnụ, ndị nke e si na ha nwee Olilo Ụdaume, ọ bụ ụda
mkpụrụedemede ụdaume nke ahụ loro ibe ya ka a ga-akara na-
anụ karịa nke ọzọ o loro. Ọ ga na-adapụta nke ọma n’ụda mana
ụda nke ahụ o loro ga na-ada n’ime n’ime. Ọ bụrụ na i geghị ntị
64
nke ọma ị gaghị achọpụta. Ọnọdụ dị otu a na-apụta ìhè n’ụda
na kwa ndepụta ụda mkpụrụedemede ahụ loro ibe ya. Nke ahụ
o loro ga-akwụpụtazị n’ụdịrị ọnọdụ nke loro ibe ya. N’ezie,
olilo ụdaume na-apụta ìhè nke ọma ma ọ bụrụ na
mkpụrụedemede ụdaume na mkpụrụedemede zukọọ, jekọọ ma
hụkọrịtakwa onwe ha.
Na mkpụrụokwu maọbụ okwu abụọ kwụụrụ onwe ha, bụ ndị

nke e si na ha nwee olilo Ụdaume, ụda mkpụrụedemede
ụdaume e loro, na-agbanwe ọnọdụ ya, ụda ya na ọdịdị ya were
ghọrọ ụda na ọdịdị mkpụrụedemede ụdaume loro ya. A ga-
ewepụta ihe ọmụmaatụ ụfọdụ iji were mee ka nkọwa ihe
ọmụmụ a banyere OLILO ỤDAUME doo gị anya nke ọma.
Ngwa, lee ihe ịmaatụ ndị a:
Mkpụrụokwu abụọ mkpụrụedemede Olilo Ụdaume

Ụdaume ha (Nke kpe azụ na nke bu ụzọ)
Jekọtara
i Ama + Uche Amuuche
iii Ahụ + Ike Ahiike
iii Ọkpa + Ekwe Ọkpeekwe
iv Ọchọ + Udo Ọchuudo
v Ọha + Eme Ọheeme
vi Nwa + Ụka Nwụụka
vii Eze + Ike Eziike
I lee anya na mkpụrụokwu maọbụ okwu ndị ahụ e depụtachara

n’akpati ahụ dị n’elu, ị ga-ahụ na ụda mkpụrụedemede ụdaume
ndị ahụ kpee azụ na mkpụrụokwu ndị ahụ nọcha n’azụ, loro
65
mkpụrụedemede ụdaume mkpụrụokwu ndị ahụ bucha ụzọ, ma
gbanwee ụda ha. Ọ bụzị na mkpụrụokwu maọbụ okwu ndị ahụ
e si n’ijikọta ha ọnụ were nweta ka olilo Ụdaume pụtara ìhè. Ọ
bụ mkpụrụredemede ụdaume ndị ahụ a kara ihe n’okpuru ka
ụda ha loro ụda mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ ha bu ụzọ na
mkpụrụokwu maọbụ n’okwu ha dị na ya.
E nwere OLILO ỤDAUME dị iche iche. Akwụkwọ a ga-

amalite lebawa ha anya n’otu n’otu iji were zipụta ma
wepụtakwa nkọwa ha dị ka o siri were kwesị.
A. OLILO MMAKỌ (COALESCENT ASSIMILATION)

Ụdịrị Olilo Ụdaume nke a ga-ebu ụzọ leba anya n’akwụkwọ a
bụ Olilo Mmakọ. Olilo mmakọ bụkwa ụdịrị olilo ụdaume nke
a na-enwetakwa site na mkpọpụta okwu ọsọ ọsọ n’asụsụ Igbo.
Matakwa na ọtụtụ olilo ụdaume a na-enweta n’asụsụ Igbo na-
apụtakanarị ìhè site n’ịkpọpụta okwu ngwa ngwa. Olilo Mmakọ
bụkwa olilo na-emetụta mkpụrụokwu abụọ maọbụ karịa
n’asụsụ Igbo. Ọ bụ ụdịrị olilo ụdaume nke mkpụrụedemede
ụdaume na-ahapụ ọnọdụ ya n’okwu were danaa n’okwu ọzọ.
Ụdịrị ọnọdụ dị otu a na-apụtakanarị ìhè ma ọ bụrụ na onye na-
akpọpụta okwu ndị ahụ, na-ekwu ha ọsịịsọ. Mkpụrụedemede
ụdaume na-ahapụ mkpụrụokwu ọ nọ na ya, ga nọnyere ụdaume
ọzọ nọ na mkpụrụokwu ọzọ ha abụọ nọdebere. A na-enwekwa
mgbanwe ụda mkpụrụedemede ụdaume n’azụ mkpụrụokwu
Olilo Mmakọ pụtara ìhè na ya. Ihe ọmụmaatụ banyere Olilo
Mmakọ bụ ndị a na-esota:
66
Okwu Igbo Njekọ Ọnụ Olilo Mmakọ
i ụda ya ụda + ya ụdị a
iii ego ya ego + ya egi e
iii ọnụ ya ọnụ + ya ọnị a
iv oche ya oche + ya ochi e
v ije ya ije + ya iji e
vi
mkpa ya mkpa + ya mkpị a
vii
nwanne ya nwanne + ya nwanni e
viii
ix anya ya anya + ya anyị a
x uche ya uche + ya uchi e
akwa ya akwa + ya akwị a
Ihe ọmụmaaatụ niile ndị ahụ niile e depụtara bụcha ihe ịmaatụ
ndị e jiri were kọwaa OLILO MMAKỌ dị ka otu n’ime ụdịrị
olilo ụdaume e nwere.
OLILO MMAKỌ N’AHỊRỊOKWU

A kọwaala Olilo Mmakọ ma werekwa mkpurụokwu
ọmụmaatụ dịgasị iche iche were chọọ nkọwa ya mma. Ọ bụkwa
ihe dị mma ka e mee ka ị mata na ọ bụghị naanị na
mkpụrụokwu ka olilo mmakọ na-apụta ìhè. A na-enwetakwuazị
Olilo Mmakọ n’ahịrịokwu ma ọ bụrụ na i wetuo anya ala ma
gee onwe gị ntị nke ọma. N’ezie, ndị Igbo kwuru okwu were sị
na ọ bụ onye tọọ ntị n’ala, ọ nụ ugheri danda, maka onye leruo
anya ala nke ọma, ọ hụ ụba ọkpa ọkụkọ. A na-enweta olilo
mmakọ n’ahịrịokwu site n’ụda okwu ị na-akpọpụta maọbụ ị na-
ekwupụta ọsịịsọ, na-enye gị. A na-enwe olilo ụda nke na-
egosipụta onwe ya kpọmkwem na mkpurụokwu ụdaume dị na
67
ngwụcha mkpụrụokwu kpe azụ. Mgbanwe ụda na kwa
mgbanwe ọdịdị mkpụrụedemede ụdaume na-ewerekwa ọnọdụ
ma a na-ezipụata Olilo Mmakọ n’ahịrịokwu.
N’ezie, ihe ọmụmaatụ ga-enyere aka n’iwetaru n’isi nkọwa ihe

ọmụmụ a na-ekwu maka ya. A ga-ewepụta ihe ịmaatụ ụfọdụ
maka nkọwa Olilo Mmakọ n’ahịrịokwu.
Lee ọmụmaatụ ndị a:

Ahịrịokwu Olilo Mmakọ N’ahịrịokwu
I Anyị hụrụ ya Anyị hụrị a
iii O kwuru maka ya O kwuru makị a
iii Egondụ chịnyere gị ya Egondụ chịnyere gị a
iv Ha mere arụ na be ya Ha mere arụ na bi e
V Ọnụ ego ya gbagoro Ọnụ egi e gbagoro nnukwu
nnukwu
Ihe ọmụmaatụ ndị ahụ niile e depụtara n’elu bụ iji were nyere
gị aka n’ihe ọmụmụ gị banyere Olilo Mmakọ dị ka o siri dị
n’ahịrịokwu. Chepụtazịa ọtụtụ ihe ọmụmaatụ ndị ọzọ banyere
ya.
O kwesịkwara ka a mata nke ọma na ọ bụ mgbe a na-akpọpụta

okwu maọbụ ahịrịokwu nwere olilo mmakọ, ka olilo mmakọ
na-apụta ìhè site n’ụda okwu ahụ maọbụ n’ahịrịokwu ahụ a na-
akpọpụta. Ọ bụ site n’odide a na-ede ya maọbụ ndepụta ụdịrị
okwu ahụ ka e si egosipụta otu olilo mmakọ siri nọrọ n’okwu
maọbụ n’ahịrịokwu ma na-ahụtakwa ka o si arụ ọrụ n’okwu
68
maọbụ n’ahịrịokwu ọ dabanyere na ya. Ihe ọmụmaatụ ndị ahụ e
deputachara n’elu bụ ọnọdụ ụda olilo mmakọ n’ahịrịokwu.
B. OLILO AZỤ (OLILO NLOCHA KEAZỤ) –

REGRESSIVE ASSIMILATION
Ụdịrị olilo ụdaume ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ Olilo Azụ
(Regressive Assimilation) N’asụsụ Igbo, ebe olilo ụdaume
kacha agba ka mkpụrụ ọkpa bụ n’Olilo Azụ. Ihe okwu a na-
akọwa bụ na Olilo Azụ na-apụta ìhè nke ọma n’asụsụ Igbo.
Olilo Azụ bụkwa ụdịrị olilo ụdaume a ga-asị na o zuru asụsụ
Igbo ọnụ. Ọ bụrụ na e kwuwe maka olilo ụdaume, e kwuteghị
maka Olilo Azụ, a ga-amata ozigbo na onye ahụ na-akọ akụkọ
ifo ahapụla ịkpọta mbe ogbuefi, aha.
Olilo Azụ bụ ụdịrị olilo ụdaume nke na-apụtakanarị ihe ma ọ

bụrụ na ụda mkpụrụedemede ụdaume dị na mkpụrụokwu eloo
ụda mkpụrụedemede ụdaume ha abụọ nọdebere, nke ọ na-
esota. Ọ bụrụ na mkpụrụedemede ụdaume jekọọ ọnụ n’okwu
Igbo, okwu ndị ahụ na-enwe olilo ụdaume azụ ma ọ bụrụ na
ụda na mkpụrụedemede ụdaume dị na mkpụrụokwu, nke nọ
n’azụ atụgharịa were loo ụda mkpụrụedemede ụdaume, nke ọ
na-esota. Ọnọdụ dị otu a na-eweta mgbanwe n’ụda na kwa
ọdịdị mkpụrụedemede ụdaume loro ibe ya, na kwa
mkpụrụedemede ụdaume e loro.
N’asụsụ Igbo, Olilo Azụ kacha apụta ìhè na mkpụrụokwu

maọbụ n’okwu Igbo dịgasị iche iche e nwere n’asụsụ Igbo. A
ga-ewepụta ụfọdụ ihe ịmaatụ iji were kọwaa Olilo Azụ. Ihe
ọmụmaatụ ndị ahụ bụ ndị a na-esota:
69
Okwu Igbo Olilo Azụ
i Nwa + Ibe Nwiibe
iii Mgbe + Afọ Mgbaafọ
iii Ego + Ọkụ Egookụ
iv Ama + Idoro Amiidoro
v Ụda + Egwu Udeegwu
vi
Anya + Ele Anyeele
vii
Igwe + Okwu Igweeokwu
viii
ix Nka + Ije Nkiije
Ome + Ire Omiire
Mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ a kachara ihe n’okpuru

n’okwu ndị ahụ e depụtachara n’akpati ihe osise ahụ dị n’elu bụ
ha jicha ụda ha na ọdịdị ha were lochaa ụda na ọdịdị
mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ nọcha ha n’azụ. Ọ bụ site
n’agwa ahụ mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ a kachara ihe
n’okpuru kpara, kpatara okwu ndị ahụ jiri nwee OLILO AZỤ
Werezịa aka gị chepụta ma depụtakwa ihe ọmụmaatụ ndị ọzọ
ga n’olilo nlocha keazụ.
CH. OLILO IHU (OLILO NLOCHA KEIHU) –

(PROGRESSIVE ASSIMILATION)
Ụdịrị olilo ụdaume ọzọ a ga-elebakwa anya bụ Olilo Ihu.
Nnyocha e merela na-egosipụta na e nwere Olilo Ihu n’asụsụ
Igbo. Dị ka e siri kọwapụta na mbụ, olilo ụdaume ndị a na-
apụtakanarị ìhè n’okwu ma ọ bụrụ na anyị egee onwe anyị ntị
nke ọma ma na-enwekwa ntụle n’ụda okwu anyị na-ekwu. Ọ bụ
70
eziokwu na Olilo Azụ bụ olilo ụdaume kacha apụta ìhè n’asụsụ
Igbo, mana e nwekwuazịrị Olilo Ihu.
Olilo Ihu bụ ụdịrị olilo ụdaume nke a na-enweta ma ọ bụrụ na
mkpụrụedemede ụdaume nọdebe onwe ha n’okwu Igbo. Ụdịrị
olilo a bụ Olilo Ihu na-apụta ìhè ma ọ bụrụ na mkpụrụọkwu
abụọ nwechara mkpụrụedemede ụdaume na ngwụcha
mkpụrụokwu bu ụzọ na mmalite mkpụrụokwu na-esota, ejekọọ
ọnụ. a na-enweta olilo ụdaume keihu (olilo ihu) ma ọ bụrụ na
mkpụrụedemede ụdaume bu ụzọ ewere ọnọdụ ya, ọdịdị ya na
ụda ya were gbanwee ọnọdụ, ụdịdị na ụda ụdaume na-esota ya.
N’olilo ihu, mkpụrụedemede ụdaume bu ụzọ na-anọchite anya
mkpụrụedemede ụdaume na-esota ya, n’ụdị ụda na ọdịdị ya.
Ụdaume ahụ na-esota nke bu ụzọ na-ahapụzị ọnọdụ ya were
gbasowezịa ọnọdụ ụdaume nke bu ụzọ. Ọmụmaatụ banyere
olilo ihu bụ ndị a:
Okwu Igbo Olilo Ihu

i ehi a ehi i
iii egbe a egbe e
iii ntu a ntu u
iv onye a onye e
v egwu a egwu u
vi
oge a oge e
vii
eku a eku u
viii
oge a oge e
Olilo Ihu na-apụtakanarị ìhè n’asụsụ Igbo na mkpọpụta okwu.

Ọ bụ oge a na-ekwu okwu ka a na-enwetakanarị ha dị ka o siri
71
dị n’ihe nsepụta ahụ dị n’elu. Ndị Igbo tụrụ ilu were sị na ọ na-
abụ onye tọọ ntị n’ala nke ọma ọ nụ ụya agbịsị. Ọ bụ e wetuo
anya ala nke ọma ka e ji achọpụta olilo ndị a niile e nwegachara
n’asụsụ Igbo. Werezịa aka gị chọpụta ọmụmaatụ ndị ọzọ e
nwegachara n’olilo ụdaume ndị ahụ niile e nwere n’asụsụ Igbo.
Matakwa na Olilo ụdaume niile a na-enwe n’asụsụ Igbo bụ
n’ụda okwu ka a na-amata ha, ma zipụtakwa ha site n’idepụta
ha.
D. OLILO NLOCHA— (COMPLETE ASSIMILATION)

A ga-elebakwa anya ma kọwakwaa olilo ụdaume ọzọ. Nke a
ga-eleba anya ugbua bụ nke a kpọrọ Olilo Nlocha. A ga-
emekwa ka ị mata na Olilo Nlocha bụ isi a hụrụ were
kwawa okpu n’olilo ụdaume, n’ihi na a naghị ahapụ isiaka were
gbaba ụrịọm. Olilo Nlocha na-apụtakwa ìhè nke ọma n’olilo
ụdaume n’asụsụ Igbo. Ọ bụghị ụdịrị olilo a na-achọ achọ
n’asụsụ Igbo n’ihi na anya ghara ile eluigwe, o lewekwanụ
gịnị?
A ga-akọwa Olilo Nlocha dị ka ụdịrị olilo ụdaume nke na-

egosipụta otu ụda mkpụrụedemede ụdaume siri were loo ụda
mkpụrụedemede ụdaume ọzọ ma werekwa ọdịdị ya na ụda ya
nọchikwuazị anya ya. A na-ahụkanarị nke a ma ọ bụrụ na a na-
edepụta ụdịrị okwu e nwere ụdịrị ọnọdụ olilo a. N’olilo nlocha
n’ihe ọmụmụ ụdaume, ọ bụrụ na mkpụrụedemede ụdaume abụọ
jekọọ ọnụ, otu n’ime mkpụrụedemede ụdaume abụọ ahụ na-
ewere ụda ya na ọnọdụ ya were nọchie anya mkpụrụedemede
ụdaume nke ọzọ. Ọ bụrụ na a na-akpọpụta okwu Igbo ndị
72
nwere Olilo Nlocha, a na-esi n’ụda ha were na-amata ha. Lee
ihe ọmụmaatụ ndị a na-esota:
Okwu Igbo Olilo Nlocha
I Ede Orie Edoorie
iii Oke Osisi Okoosisi
iii Akwa Ọsa Akwọọsa
iv Ego Igwe Egiigwe
V Ọgba Ọsọ Ọgbọọsọ
vi Ikwa Emu Ịkweemu
Okwu ndị a niile bụ ijiri kọwaa nke ọma ma mekwaa ka nghọta

gị bụrụ kpoo n’olilo ụdaume bụ Olilo Nlocha. Ọ bụrụ ị
kpọpụta okwu ndị ahụ e depụtara n’otu n’otu, ị ga-achọpụta na
ọ bụ ụda mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ buchaa ụzọ na
mkpurụokwu ndị ahụ kpechaa azụ n’okwu ndị ahụ e
depụtachara n’akpati ihe osise ịmaatụ ahụ e wepụtara n’elu,
loro ụda mkpurụedemede ụdaume ndị ahụ ha na-esota. Ọ bụghị
naanị na ha loro ha, kama ha na-ejikwuazị ụda ha na ọdịdị ha
were nọchikwuazị anya ha n’okwu.
E. OLILO NDAPỤTA (CONDITIONAL ASSIMILATION)

E nwekwuazịrị ụdịrị olilo ụdaume ọzọ a kpọrọ Olilo Ndapụta.
Ụdịrị olilo ụdaume a dị iche n’olilo ụdaume ndị ọzọ. Emenanjo
kọwara na ọ bụghịỤ ụdaume niile ka olilo Ndapụta a metụtara.
Na o nwere mkpụrụedemede ụdaume ndị na-aputakanarị ìhè
n’olilo ndapụta. Ọ kọwakwara ma mee ka o doo anya na ọ bụ
mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ na-apụtakanarị ihe, ka olilo
Ndapụta a gbasara. Emenanjo, na nkọwa ya, mere ka a mata na
olilo Ndapụta bụ ụdịrị olilo ụdaume na-eme ndapụta n’okwu e
73
kwuru ọsọọsọ. Ihe nke a na-akọwa bụ na ọ na-eme ndapụta
n’ụda okwu. Na mkpụrụedemede ụdaume na-apụtakanarị ìhè
n’olilo ndapụta dị anọ n’ọnụọgụ. Mkpụrụedemede ndị ahụ bụ
ndị a:
a i ị ụ ụ
Ọ bụ ụdaume ndị a ka olilo ndapụta gbasara. Ọ bụkwa mgbe a

na-akpọpụta okwu ọsọọsọ ka e ji amata maka olilo ụdaume a. A
ga-edepụta ihe ọmụmaatụ banyere Olilo Ndapụta. Nchọpụta na-
egosikwa na olilo ndapụta na olilo azụ yitere. Na ọ bụ otu olilo
azụ si arụ ọrụ ka olilo ndapụta sikwa arụ ọrụ n’asụsụ Igbo. A
ga-edepụta ihe ọmụmaatụ banyere nke a:
Okwu Igbo Ijikọ ha ọnụ Olilo Ndapụta

i Oche anyị Oche + anyị Ochaanyị
ii Aka ọrụ Aka + ọrụ Akọọrụ
iii Egbe igwe Egbe + igwe Egbiigwe
iv Ego ọkụ Ego + ọkụ Egọọkụ
v Ada obi Ada + obi Adoobi
O kwesịkwara ka ị mata na otu e siri depụta okwu ndị a n’olilo

ndapụta abụghịkwa otu e si ede ha n’asụsụ Igbo. Kama a na-
edepụta ya iji were gosipụta otu okwu nwere olilo ụdaume na-
adị ma a na-akpọpụta ya n’okwu ọsọọsọ.
Were aka gị chepụtakwa okwu ndị ọzọ nwere Olilo Nlocha

n’olilo ụdaume n’asụsụ Igbo.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ANỌ
74
1. Kedụ otu e si achọpụta olilo ụdaume n’ụtọasụsụ Igbo?
2. Were aka gị chọpụta mkpụrụokwu iri ndị nwere olilo
ụdaume. E dekwala ndị dị n’akwụkwọ a.
3. Ọ bụ naanị na mkpụrụokwu abụọ e dekọrọ ọnụ dị ka otu

mkpurụokwu ka olilo ụdaume na-apụta ìhè? Were ihe
ọmụmaatụ dị ise kọwaa onwe gị.
4. Tụlee olilo ụdaume na ndapụ ụdaume ka ị kọwapụta

ihe dị iche na ha abụọ.
5. Depụta ma kọwaa ndịiche dị n’etiti olilo nlocha na olilo

azụ n’ihe ọmụmụ banyere olilo ụdaume
6. Kedụ ka ndapụ ụdaume si abata n’ụtọasụsụ Igbo?
7. Ndapụ ụdaume na Ndapụ mgbochiume, ha bụ otu?

Were ihe ọmụmaatụ kọwaa onwe gị nke ọma.
8. O nwere otu ndapụ ụdaume si emetụta edemede

n’ụtọasụsụ Igbo?
9. Gịnị bụ olilo ndapụta? Were ihe ịmaatụ kọwaa ya.
10. Olilo Ndapụta na Olilo Nlocha, ha abụ otu?
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISE

75
NDAPỤ ỤDAUME (VOWEL ELISION)
Ndapụ Ụdaume bụ ọpụpụ ụda mkpụrụedemede na-apụ n’okwu

e jikọrọ ọnụ nke a ga-emecha si na ya were nweta aha ihe, aha
mmadụ maọbụ aha ebe. Ọ bụ oge okwu na okwu nọkọrọ ma
jekọọ ọnụ ka Ndapụ Ụdaume ji apụta ìhè.
Ọ bụ eziokwu na Ndapụ Ụdaume na Olilo Ụdaume abụghị otu,

mana ọ ga-abụ ihe magburu onwe ya ka ị ghọta na ọ bụ n’olilo
ụdaume, ọkachasị olilo azụ ka e si abanye na ndapụ ụdaume.
Maka Igbo kwuru okwu were na-asị na ọ bụ na be ete ka e si
eje be nkwụ. A na-enweta Ndapụ Ụdaume ma ọ bụrụ na
mkpụrụedemede ụdaume bu ụzọ na mkpụrụokwu kpe azụ na
mkpụrụedemede ụdaume kpe azụ na mkpụrụokwu nọ n’ihu
jekọrọ ọnụ, mkpụrụedemede ụdaume ahụ kpe azụ na
mkpụrụokwu bu ụzọ na-ewere ụda ya na ọdịdị ya na ọnọdụ ya
were nọchie anya mkpụrụedemede ụdaume ọ na-esota n’azụ. Ọ
bụrụ na a na-edepụta ya, a ga-ahụ na okwu ahụ e nwere ndapụ
ụdaume na ya ga-abụzị otu mkpụrụokwu ụdaume ahụ, nke
nọchiri anya ibe ya ka a na-edepụta. Okwu ọbụla nwere Ndapụ
Ụdaume n’asụsụ Igbo na-enwerịrị mkpụrụokwu ọ ga-ewepụta
maọbụ zipụta, ma bụrụkwa mkpụrụokwu ga-enwe nkọwa na
nghọta n’ime ya.
N’ezie, Ndapụ Ụdaume na-apụtakanarị ìhè ma ọ bụrụ na a na-

ekwupụta okwu Igbo. Ndepụta Ndapụ Ụdaume na-egosipụta
ọpụpụ ụda mkpụrụedemede ụdaume na-apụ n’okwu maọbụ na
mkpurụokwu. Nnyocha e mere na-egosipụta na Ndapụ Ụdaume
76
na-ese elu ozigbo ma ọ bụrụ na e jikọọ okwu ụfọdụ ọnụ
n’asụsụ Igbo.
Ọ ga-adị mma ka ị ghọta na ọtụtụ aha anyị na-enweta n’asụsụ

Igbo, ma aha ihe, ma aha mmadụ, ma aha ebe, bụ site na ndapụ
ụda mkpurụedemede ụdaume nke a na-enweta site na njikọ
okwu na okwu. O kwesịrị ka ị mata na ndapụ ụdaume bụ site
n’okwu anyị na-ekwu ka e si achọpụta ya. Mana ị ga-amatanwu
mgbe e nwere ndapụ ụdaume ma ọ bụrụ na ị gbado anya nke
ọma n’okwu gị. I geekwanụ onwe gị ntị nke ọma, ị ga-achọpụta
otu ndapụ ụdaume si ewere ọnọdụ n’okwu Igbo.
A ga-ewepụta ihe ọmụmaatụ iji were kọwaa Ndapụ Ụdaume

n’asụsụ Igbo. Ụfọdụ ihe ịmaatụ bụ ndị a e zipụtara n’akpati ihe
osise a na-esota:
Okwu Igbo Ijikọ Ha Ọnụ

(Ijikọ Ha Ọnụ) (Njikọ Ọnụ Ha) Ndapụ Ụdaume
i Mgbe + Orie Mgbeorie Mgborie
ii Eze + Ibe Ezeibe Ezibe
iii Nwa + Olisa Nwaolisa Nwolisa
iv Ome + Ire Omeire Omire
v Ama + Uche Amauche Amuche
vi Nwa + Okorobịa Nwaokorobịa Nwokorobịa
vii Aka + Olisa Akaolisa Akolisa
vii Eze + Ugo Ezeugo Ezugo
i
ix Ama + Oge Amaoge Amoge
X Ome + Ego Omeego Omego
xi Ama + Ọkpara Amaọkpara Amọkpara
77
xii Elu + Igwe Eluigwe Eligwe
Ọ bụrụ na i lee anya n’ihe ọmụmaatụ ahụ e zipụtara n’elu, ị ga-

ahụ otu e siri nweta Ndapụ Ụdaume site n’ijikọ okwu ọnụ.
Okwu ndị ahụ maọbụ aha ndị ahụ e nwetara site na ndapụ
ụdaume e nwere n’okwu ndị ahụ bụchakwa aha a na-
enwetagacha n’asụsụ maọbụ n’okwu Igbo. Ọ bụrụkwa na i
leruo anya nke ọma n’ihe ọmụmaatụ ndị ahụ e depụtara dị ka
Ndapụ Ụdaume, ị ga-achọpụtakwa na ọ bụ site n’olilo
ụdaume azụ ka e siri were garuo na ya bụ Ndapụ Ụdaume dị
ka e siri kọwaa na mbụ n’ihe ọmụmụ a.
Chọpụtazịa ihe ịmaatụ ndị ọzọ ga e nwere n’asụsụ Igbo

banyere Ndapụ Ụdaume n’ihi na nke a ga-enyere aka ka nghọta
gị banyere Ndapụ Ụdaume siwanyekwuo ike ma kwụrụkwa
chịm.

NDAPỤ MGBOCHIUME (CONSONANT ELISION)
78
Ndapụ Mgbochiume dị iche na ndapụ ụdaume. Ndapụ
mgbochiume bụ ọpụpụ mkpụrụedemede mgbochiume pụrụ
n’ebe o kwesịrị ịdị n’okwu maọbụ na mkpụrụokwu Igbo. A na-
enwe ndapụ mgbochiume ma ọ bụrụ na mkpụrụedemede
mgbochiume adịghị n’ebe o kwesịrị ịdị n’okwu maọbụ na
mkpụrụokwu n’asụsụ Igbo iji were mee ka nsụpe okwu ahụ
maọbụ mkpụrụokwu ahụ zuo oke.
Chetakwa na mkpurụedemede mgbochiume dị iriabụọ na asatọ.

Mgbe ọbụla a na-achọ nke ọbụla n’ime ha achọ na
mkpurụokwu o kwesịrị ịdị, a mara na mkpụrụokwu ahụ
enweela ndapụ mgbochiume. Ndapụ Mgbochiume na-
apụtakanarị ìhè n’asụsụ Igbo ma ọ bụrụ na a na-ekwu okwu
ọsịịsọ. Mana, ama akịdị na-agba mgbe ọbụla e depụtara okwu
ọbụla nwere ndapụ mgbochiume. Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ iji were
kọwaa ihe ọmụmụ a bụ ndị a na-esota ugbua:
Mkpụrụokwu Ndapụ Mgbochiume Otu o

Mgbochiume dapụrụ kwesịrị ịdị
I Ahịhịa Aịhịa h Ahịhịa
ii Ọmụmụ Ọụmụ m Ọmụmụ
iii Ụchịcha Ụịcha ch Ụchịcha
iv Akụkọ Aụkọ k Akụkọ
V Omume Oume m Omume
vi Ogwugw Ougwu gw Ogwugwu
u
vii Achịcha Aịcha ch Achịcha
vii Ogbugbu Ougbu gb Ogbugbu
i
79
Mkpụrụedemede Mgbochiume ndị ahụ a kachara ihe n’okpuru
bụ ndị a na-achọ achọ na mkpụrụokwu ebe ha kwesịrị ịdị nke
mere ka mkpụrụokwu ndị ahụ nwee ndapụ mgbochiume.
Mkpụrụokwu ndị ahụ dịcha n’akpati ihe osise ahụ e sepụtara
n’elu dịka Aịhịa, Ọụmụ, Ụịcha, Aụkọ, Oume, Ougwu, Aịcha,
Ougbu nwechara ndapụ mgbochiume n’ihi na mkpụrụedemede
mgbochiume kwesịrị imezu mkpụrụokwu ndị ahụ adịghị na ha.
Mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ bụ ndị a: h, m, ch, k,
m, gw, ch, g.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISE

1. Gịnị bụ Ndapụ Mgbochiume? Kọwaa nke a nke ọma.
2. Dee ma kọwaa otu ihe ọmụmụ banyere ndapụ

mgbochiume siri baa ezigbo uru n’ihe ọmụmụ asụsụ
Igbo.
3. Mmụta banyere ndapụ ụdaume na ndapụ mgbochiume

na-enyere aka n’ebe ọ dị ukwu n’asụsụ Igbo. I kwetara
na nke a? Mee ka nkọwa azịza gị doo anya nke ọma.
4. Ndapụ ụdaume na ndapụ mgbochiume, ha bụ otu?
5. Depụta ma kọwaa nke ọma ndịiche dị n’etiti ndapụ

ụdaume na ndapụ mgbochiume n’asụsụ Igbo. Were ihe
ịmaatụ chọọ azịza gị mma.
80
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISII
NSINANGWAA (VERBAL DERIVATIVES)
Nsinangwaa bụ aha ndị e si na ngwaa nweta. Oge e si na ngwaa

nweta ha, ha nwere ike ịkwụrụ onwe ha dị ka aha. E nwere
nsinangwaa dị iche iche n’asụsụ Igbo. Ụfọdụ bụkwanụ ndị a
na-amụba isingwaa tupu nsinangwaa apụta. A ga-amalite
tulewe nsinangwaa ndị a e nwere n’otu n’otu iji were mata ka
ha si arụ ọrụ nke ha n’ụtọasụsụ Igbo.
A. ÒMEKÀNGWAÀ (PARTICIPLE)
Omekangwaa bụ otu n’ime aha e si na ngwaa enweta. Ọ na-arụ
ọrụ dị ka ngwaa ma ọ kwụrụ onwe ya. Otu e si enweta
omekangwaa bụ site n’itinye mgbakwụnye nganiihu A maọbụ
E n’isingwaa. A na-eme nke a site n’ịgbaso usoro ndakọrịta
ụdaume. A ga-ejide n’aka na ọ dabara n’usoro ndakọrịta nke
ụdaume.
Isingwaa Mgbakwụnye nganiihu Omekangwaa
‘A’(a) maọbụ ‘E’(e)
i je e + je eje
ii ga a + ga aga
iii de e + de ede
iv nwụ a + nwụ anwụ
v chọ a + chọ achọ
vi be e + be Ebe
vii ri e + ri Eri
vii ba a + ba Aba
i
ix ti e + ti eti
81
x re e + re ere
xi kọ a + kọ akọ
xii kụ a + kụ akụ
xii gwụ a + gwụ agwụ
i
xiv gba a + gba agba
xv zu e + zu ezu
xvi zụ a + zụ azụ
I lee anya ị ga-ahụ na mkpurụokwu omekangwaa ahụ niile e

depụtara n’elu dakọrịtachara. Ị ga-ahụ na mkpụrụedemede
ụdaume niile dị na ha dakọrịtachara n’usoro ndakọrịta ụdaume
nke dị na mkpụrụokwu ọbụla (omekangwaa ọbụla) sirịrị n’otu
n’òtù were pụta.
Ka e were omekangwaa ndị ahụ e nwetara n’elu mee ahịrịokwu

ka i were ghọtachaa nke ọma ihe a na-ekwu maka ya.
(i) Agaghị m eje ahịa echi (eje ahịa)
(ii) Oso m aga - ebe ahụ kwa mgbe (aga ebe)
(iii) Ọ maghị ede akwa (ede akwa)
(iv) Agaghị m anwụ n’ahụhụ (anwụ n’ahụhụ)
(v) Ọ maghị achọ ihe furu efu (achọ ihe)
(vi) Ana m eri nri (eri nri)
(vii) O ji maka ihe ahụ aba mba (aba mba)
(viii) O so eti m ihe kwa mgbe ọbụla (eti m ihe)
(ix) Ahịhịa ahụ anaghị ere ure (ere ure)
(x) Aga m akọ ya ọnụ (akọ ya ọnụ)
(xi) Amara amaghị akụ mkpụrụ akụkụ n’ubi ya (akụ mkpụrụ
akụkụ)
82
(xii) Aga m agba egwu awantịrọ echi (agba egwu)
Mkpụrụokwu ndị ahụ niile a kara ihe n’okpuru bụchaa

omekangwaa. Ha na-arụcha ọrụ ebe ahụ ha nọcha n’ahịrịokwu
dị ka omekangwaa. Mkpụrụokwu ndị ahụ e depụtakwaranụ
n’akarangụdo na-egosi ka omekangwaa si arụ ọrụ.
B. MFINITIIVU (INFNITIVE)
Mfinitiivu bụkwa mkpurụokwu nsinangwaa ọzọ e nwere
n’ụtọasụsụ Igbo. Ọ bụkwa aha e si na ngwaa enweta. Ọ kwụrụ
onwe ya, ọ ga-arụ ọrụ dị ka aha. Mkpurụedemede ndị e ji
enweta mfinitiivu bụ I na Ị. A na-agbakwụnyere
mkpụrụedemede ndị a dị ka nganiihu n’isingwaa iji were nweta
nsinangwaa mfinitiivu. A na-esokwuazị usoro ndakọrịta
ụdaume ma a na-eme nke a. Ụdaume ọbụla dị n’isingwaa a
chọrọ isi na ya were nweta mfinitiivu, a ga-agbakwụnyere ya I
maọbụ Ị nke ha abụọ si n’otu òtù.
Isingwaa Mgbakwụnye nganiihu MFINITIÌVÙ

‘A’(a) maọbụ ‘E’(e)
i ga ị + ga ịga
ii je i + je Ije
iii be i + be Ibe
iv kọ ị + kọ ịkọ
v kpọ ị + kpọ ịkpọ
vi kwu i + kwu Ikwu
vii ńụ ị + ńụ ịńụ
viii zu i + zu ịzu
ix gụ ị + gụ ịgụ
83
x de i + de ide
xi nwụ ị + kọ ịkọ
xii gọ ị + gọ ịgọ
xiii ri i + ri iri
xiv ke i + ke ike
xv chụ ị + chụ ịchụ
Ọ bụ otu a ka e si enweta mkpụrụokwu mfinitiivu. Ị ga-ahụ na

usoro ndakọrịta ụdaume dịcha na ha pụtara ìhè nke ọma. Nke a
bụ otu ha (mfinitiivu) si arụ ọrụ n’ahịrịokwu:
(i) Achọrọ m ịga akwụkwọ ọsọọsọ echi.

(ii) Onye ije ka nwoke ahụ bụ.
(iii) Ibe akwa ọ na-atọ gị ụtọ?
(iv) Ị chọrọ ịkọ m ọnụ?
(v) Ịkpọ ihe niile nkụ ka e jiri mara ụgụrụ.
(vi) Achọghị m ikwu pịm ebe a.
(vii) Ị chọrọ ịńụ iyi?
(viii) Izu ohi dị ya n’ọbara.
(ix) Achọrọ m ịgụ akwụkwọ Igbo n’abalị taa.
(x) Ide ihe na-aka ya mma n’aka.
(xi) Nwoke ahụ chọrọ ịnwụ n’ọgụ ahụ.
(xii) Ịgọ ọjị na ịgọ ọfọ bụ nnukwu omenaala n’ala Igbo.
(xiii) Iri ihe mebiri emebi na-ebute ọrịa.
(xiv) Ọ chọrọ ike m ụdọ.
(xv) Nwaanyị ahụ achọghị ịchụ aja ahụ a sịrị ya chụọ.
84
Mkpurụokwu ndị a a kachara ihe n’okpuru bụcha mkpụrụokwu
mfinitiivu. Ọ bụ otu a ka ha si arụ ọrụ n’ahịrịokwu. E
nwekwuazịrị mfinitiivu ndị nwere nsonaazụ. Ha bụ ndị a:
(i) Ịzụtara – Achọghị m ịzụtara gị akwa ahụ ị gwara m.

(ii) Ịdachi – Mgbe ọbụla ọ ńụchara mmanya, ịdachi ụzọ a
na-agụ ya.
(iii) Itigbu – Ị chọrọ itigbu mmadụ?
(iv) Ịkpụpụ - Nwoke ahụ chọrọ ịkpụpụ m ụlọikpe.
(v) Ịzata – Ịzata ajụjụ nke ọma na-adị mma.
(vi) Ileru – Ọ bụ ileru anya ala ka e ji mara atụrụ.
(vii) Itigharị - Itigharị mmadụ anya ka e ji mara nwoke ahụ
(viii) Isoro – Isoro m gaa ahịa na-atọ ya ụtọ.
(ix) Ịkpụgharị - Ịkpụgharị n’ala ka agwọ adịghị mma.
(x) Ịgụtọ – Ịgụtọ egwu na-ebute ikubi nkwa
CH. JERỌNDỤ (GERUND)

Jerọndụ sokwa n’aha nsinangwaa e nwere n’ụtọasụsụ Igbo. Otu
e si enweta jerọndụ n’asụsụ Igbo abụghị ihe hịara ahụ nke otu
ahụ. N’ihi ya, ọ dị mfe inweta jerọndụ n’asụsụ Igbo. Otu e si
enwetakwanụ jerọndụ bụ site n’ịgbakwụnyere isingwaa
mkpurụedemede nganiihu Ọ maọbụ O. Ọ bụghị naanị i mee
nke a, ị mara na okwu agwụla, na i nwetala jerọndụ ahụ a na-
ekwu maka ya. Okwu agwụbeghị n’ihi na ọ bụghị naanị otu
ahụ. Ihe ọzọ fọdụrụ ị ga-eme bụ site n’ịmụba isingwaa ahụ ka o
zuo abụọ. A ga-edekọ isingwaa abụo ahụ ọnụ, were denyezịa Ọ
maọbụ O n’ihu ya dị ka otu usoro ndakọrịta ụdaume siri dị.
85
Isingwaa Mwekọta Isingwaa Mgbakwụny Jerọndụ
isingwaa e si na e nganiihu Ọ
abụọ ahụ ha nweta maọbụ O
ọnụ
i ńụ ńụ + ńụ ńụńụ Ọ +ńụńụ Ọńụńụ
ii kwụ kwụ+ kwụ kwụkwụ Ọ+kwụkwụ Ọkwụkw
ụ
iii sụ sụ + sụ sụsụ Ọ + sụsụ Ọsụsụ
iv gụ gụ + gụ gụgụ Ọ + gụgụ Ọgụgụ
v Bi bi + bi bibi O + bibi Obibi
vi lụ lụ + lụ lụlụ Ọ + lụlụ Ọlụlụ
vii Chu chu+ chu chuchu O + chuchu Ochuchu
vii Ti ti + ti titi O + titi Otiti
i
ix mụ mụ + mụ mụmụ Ọ + mụmụ Ọmụmụ
Lee ihe ahụ e sepụtara n’elu anya nke ọma ka ị mụta otu e si
enweta jerọndụ ụfọdụ. Nke a na-sota ugbua bụ ebe e ji
mkpụrụokwu jerọndụ ndị ahụ were mee ahịrịokwu.
(i) Biko kutere m mmiri ọńụńụ echi.

(ii) Ọ dịghị mgbe ọ naghị anọ n’elu ọkwụkwụ ụgwọ.
(iii) Naanị ihe egwusi ahụ chọrọ bụ ọsụsụ.
(iv) Ọgụgụ ego na-atọ ya ka nri ji.
(v) Obibi nwata ahụ bi ebe a na-ewepụ anyị ihe n’ahụ.
(vi) Naanị ihe na-ahịọrọ Chinyere mgbe ọbụla bụ ọlụlụ di.
(vii) Ọchụchụ ọ chụrụ nwa ahụ na-ewute m.
(viii) Oge otiti mmọnwụ n’obodo anyị eruwela.
(ix) Ihe anyị na-arịọ Chineke bụ ezigbo ọmụmụ na ahụ
isiike.
86
O nwekwara isingwaa abụọ ndị ọ na-abụ a chịkọọ ha ọnụ
n’atụmatụ iji ha nweta jerọndụ, mkpurụedemede ụdaume izizi
dị na ya bụ isingwaa e wekọtara ọnụ na-agbanwo.
Nwekọta ụdịrị Ụdaume Ụdaume e Isingwaa Mgbakwụnye

Isingwaa Isingwaa abụọ izizi e jiri dochie e si na ha nganiihu Jerọndụ
ahụ ọnụ wepụrụ anya ya nweta Ọ maọbụ O
i ga g(a) + ga a ụ gụga Ọ + gụga Ọgụga
ii de d(e) + de e i dide O + dide Odide

iii chọ ch(ọ) + chọ ọ ụ chụchụ Ọ + chụchọ Ọchụchọ
iv be b(e) + be e u bube O + bube Obube
v re r(e) + re e i rire O + rire Orire
vi nya ny(a) + nya a ụ nyụnya Ọ + nyụnya Ọnyụnya
vii gọ g(ọ) +gọ ọ ụ gụgọ Ọ + gụgọ Ọgụgọ

viii me m(e) + me e e mume O + mume Omume
Lee jerọndụ ndị ahụ ebe ha na-arụ ọrụ n’ahịrịokwu.
(i) Oge ọgụgụ akwụkwọ anyị eruola.

(ii) Odide ihe si onye nkuzi anyị n’ọnụ apụta n’akwụkwọ,
anaghị ahịara ya ahụ.
(iii) Oke ọchịchọ jupụtara ebe niile ugbua.
(iv) Ihe butere obube akwa a ugbua bụ ụra ahụ ọ mara ya.
(v) Orire ewu ahụ agaghị abara anyị uru.
(vi) Ọgụgọ agụgọ n’okwu ahụ abaghị uru.
(vii) Nweke ji maka ọnyụnya ụgbọala chefuo akwụkwọ ya.
(viii) Omume ego ka oge ya ruziri ugbua.
87
E nwekwuazịrị Jerọndụ ndị ọzọ dị ka ndị a:
i Mfepụ Mfepụ nnụnụ ahụ wutere onye nwe ya
nke ukwu
ii Mkpụgharị Mkpụgharị ka e ji ere nwamkpi.
iii Nnupu Nnupu ụgbọala ahụ tọrọ ha ụtọ.
iv Mmịgharị Mmịgharị ka e ji mara ụmụakwukwọ.
v Njenje Njenje eriela nwata ahụ ụbụrụ.
vi Mkpagharị Ọ bụ mkpagharị ka aka ji akpara
nwata.
vii Nkebi Nkebi okwu ahụ ga-akacha were nyere
anyị aka.
vii Mmegbu Mmegbu jọgburu udele na njọ.
i
ix Nchụpụ Nchụpụ a chụpụrụ ya n’egwu ahụ na-
egbu ya emeri
x Mwetu Mwetu mkpume ahụ n’ala ga-aka
nyere anyị aka.
xi Ntụgharị Ụwa a na-eme ntụgharị.
D. OMEE (NOUN AGENT)

Omee bụkwa aha nsinangwaa ọzọ dịkwa n’asụsụ Igbo. Omee
bụ aha a na-enye onye na-eme ihe nke a na-achọghị ka a kpọọ
aha ya. Ọ bụ site n’ihe ahụ o na-eme ka a ga-esi nye ya aha. A
na-enweta mkpụrụokwu Omee n’asụsụ Igbo site n’ịgbakwụnye
mkpụrụedemede O maọbụ Ọ dị ka nganiihu n’isingwaa. Ọ
bụrụ na a gbakwụnyere isingwaa nganiihu O maọbụ Ọ ahụ, a
ga-emekwuazị ka mkpụrụedemede ụdaume dị n’isingwaa ahụ
zuo abụọ. Ọ bụ otu a ka aha nsinangwaa Omee si apụta n’asụsụ
Igbo.
88
Isingwaa Mgbakwụnye Mgbakwụnye Omee
nganiihu O nsonaazụ (Ime
maọbụ Ọ ụdaume dị
n’isingwaa abụọ
I Ga Ọ +ga Ọ+ga+a Ọgaa
ii ńụ Ọ+ nụ Ọ+ nụ+ụ Ọńụụ
iii Ti O+ti O+ti+i Otii
iv De O+de O+de+e Odee
V Gbu O+gbu O+gbu+u Ogbuu
vi Gba Ọ+gba Ọ+gba+a Ọgbaa
vii Ku Ọ+kụ Ọ+kụ+ụ Ọkụụ
viii Je O+je O+je+e Ojee
ix mụ Ọ+mụ Ọ+mụ+ụ Ọmụụ
X Me O+me O+me+e Omee
xi Le O+le O+le+e Olee
Mkpụrụokwu ndị ahụ niile e nwetara di ka Omee sochara usoro

ndakọrịta ụdaume. Ma nganiihu ha ma nganaazụ ha. A ga-eji
ụfọdụ mkpụrụokwu Omee were mebe ahịrịokwu.
Lee ọmụmaatụ ndị a:

(i) Ọgaa, werekwa nwayọọ ka ị ghara iburu chi gị ụzọ
garuo ebe ahụ.
(ii) Ọńụụ lee mmanya ńụba, a gbakwala ọsọ.
(iii) Otii, i tichaa m ihe taa, ị gaghịzi akpa mmadụ aka n’ahụ
ụbọchị ọzọ.
(iv) Nwoke ahụ bụ odee a maara amara.
(v) Ogbuu, biko e gbukwala m.
89
(vi) Ọgbaa, ngwa gbaa ka anyị hụ.
E. MMEE (NOUN INSTRUMENT)

Ọmụmụ banyere aha nsinangwaa agaghị ezu oke ma ọ bụrụ na
a kpọtaghị Mmee aha. Mmee so bụrụ otu n’ime aha
nsinangwaa e nwere n’ụtọasụsụ Igbo. Ọ bụ site n’ọrụ ihe ụfọdụ
na-arụ ka e si enweta aha e jiri mara ha. Ọ bụ aha ndị ahụ na-
arụ ọrụ dị ka Mme. Ọ bụ site n’ịgbakwụnye mkpụrụedemede
M maọbụ N n’isingwaa nke mkpụrụokwu ga-esi na ya pụta ga-
enwekwuazị mmeju ngwaa, ka e si enweta Mmee.
Mkpụrụedemede nganiihu M na N ahụ ga-abụkwa
myiriụdaume. Ha ga na-arụ ọrụ na mkpụrụokwu Mmee ndị ahụ
dị ka myiriụdaume. Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ n’aha nsinangwaa
Mmee bụ ndị a na-esota:
Isingwaa Mgbakwụnye Mmeju Mmee

mkpụrụedemede
nganiihu
myiriụdaume M na
N
I jụ n + jụ oyi njụoyi
ii Gba m + gba ama mgbaama
iii Che n + che mmiri nchemmiri
iv Du n + du oku nduoku
v Gba m + gba mmiri mgbammir
i
vi chụ n + chụ oyi nchụoyi
A ga-eji mkpụrụokwu Mmee ndị ahụ mee ahịrịokwu iji were

zipụta nkọwa ha nke ọma.
90
(i) Uchenna dọnyere mmiri ahụ na njụoyi anyị.
(ii) Ahụghị m mgbammiri m ga-eji gbanye mmiri ahụ n’ite.
(iii) Ngozi ji nchemmiri gawa ozi ahụ e ziri ya.
(iv) Ihe fọdụrụ n’alụmdinanwunye ya bụ nduoku.
(v) Icheoku bụ nnụnụ mgbaama.
(vi) Yinye nwatakịrị ahụ akwa nchụoyi.
E nwekwuazịrị mkpụrụokwu Mmee ndị ọzọ nke ọ bụ naanị

mgbakwụnye mkpụrụedemede nganiihu myiriụdaume M
maọbụ N n’isingwaa ka e si enweta ha. Ụfọdụ n’ime ha bụ ndị
a:
i Nhicha Were nhicha hichaa oche ndị ahụ.
ii Myọ O ji myọ anyị ere yọọ akamụ.
iii Nkucha O ji nkucha kunyụọ ọkụ ahụ.
iv Ngwe Ogenna ji ngwe gwerie ụkwa ahụ.
v nsucha Nwadị ji nsucha ahụ suchasịa egwusi ahụ
niile.
91
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISII
1. Gịnị bụ nsinangwaa?
2. Kọwaa ihe Jerọndụ pụtara n’asụsụ Igbo. Were ihe
ọmụmaatụ iri kọwaa azịza gị.
3. Omee na Mmee, ha bụ otu n’asụsụ Igbo? Were ihe

ọmụmaatụ gbụọ azịza gị ahụ.
4. Kedụ ihe bụ Omekangwaa? Were ihe ọmụmaatụ chọọ
azịza gị mma.
5. Were ihe ọmụmaatụ dị iche iche kọwapụta otu

mfinitiivu si dị iche na Jerọndụ.
6. Kọwapụta nke ọma ihe bụ Mmee n’asụsụ Igbo.
7. Kedụ otu e si enweta Omee n’asụsụ Igbo?
8. Depụta nsinangwaa dị n’ahịrịokwu ndị a niile na-esota:
(i) Otiti egwu abụghị ọgbụgba ya.
(ii) Nsogharị mmadụ ka nwata ahụ na-arụ.
(iii) Izụ okwe abụghị akaọrụ.
(iv) Okwuu, ngwa kwuo ka anyị nụ.
(v) Nwada ahụ amaghị esi nri.
9. Dee ma kọwapụta ụdịrị nsinangwaa dịcha n’ahịrịokwu

ndị ahụ niile n’otu n’otu.
10. Kọwapụta otu e si enweta Mmee n’asụsụ Igbo?

92
11. Kọwapụta usoro kwesịrị ka a gbasoo n’inweta
nsinangwaa mfinitiivu.
12. Depụta mkpụrụedemede Igbo kacha apụta ìhè na

mmebe nsinangwaa.
13. Kọwapụta ihe kpatara ihe ọmụmụ nsinangwaa jiri baa

nnukwu uru n’asụsụ Igbo.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASAA

93
MGBAKWỤNYE (AFFIXES)
E nwere mgbakwụnye dị iche iche n’asụsụ Igbo. Okwu Igbo

bụkwa okwu mgbakwụnye jupụtara na ya. E nwegachara ụmụ
irighiri mkpụrụasụsụ na-emebe mkpụrụokwu n’okwu Igbo.
N’ihi ya, ọ bụ ụmụ irighiri mkpụrụasụsụ ndị a bụ mgbakwụnye
dị iche iche ahụ a na-ekwu maka ha. Mgbakwụnye ọbụ;a
nwekwaranụ ihe ọ na-arụ na mkpụrụokwu Igbo. A na-ejikwanụ
mkpụrụasụsụ mgbakwụnye na-emebe okwu n’asụsụ Igbo. A
na-eji ya enweta mkpụrụokwu ọhụrụ n’okwu Igbo. Mgbe ọbụla
mkpụrụasụsụ batara n’okwu, mkpụrụokwu ahụ ọ banyere na ya
ga-aghọrọ ihe e bu n’uche mebe ya. Mgbakwụnye nwere ike
ịnọ n’ihu okwu, n’etiti okwu maọbụ n’azụ okwu. N’ihi nke a, e
nwere mgbakwụnye dị iche iche. Akwụkwọ a ga-eleba anya
n’ụdịrị mgbakwụnye ndị ahụ e nwere n’otu n’otu na kwa otu ha
si arụ ọrụ
A. NGANIIHU (PREFIX)
Nganiihu bụ mkpụrụasụsụ ọbụla a gbakwụnyere n’ihu isingwaa
iji were nweta mkpụrụokwu e bu n’uche. Mkpụrụasụsụ
nganiihu ọbụla na-enwekwuazị ụda na mkpụrụokwu ọbụla ọ
banyere n’ime ya. O na-enyekwuazị mkpụrụokwu ahụ nghọta a
chọrọ. Ghọtakwa nke ọma na nganiihu abụghị mkpụrụedemede
ọbụla bu ụzọ n’okwu. Ọ bụ usoro niile ahụ e depụtara maka
inweta nganiihu ka i kwesịrị ịgbaso ma ị chọọ i nweta nganiihu
n’ihe ọmụmụ asụsụ Igbo.
94
Mkpụrụokwu ndị a na-esota ugbua bụ ndị a ga-esi na ha
gosipụtara otu na ebe mgbakwụnye nganiihu na-adị na
mkpụrụokwu.
Mgbakwụnye Ụdaume Mkpụrụokwu e Nganiihu

n’isingwaa nwetara
i a + chụ achụ A
ii e + me eme E
iii ị + pụ ịpụ ị
iv a + kwọ akwọ A
v ị + nyụ ịnyụ ị
vi o + ri ori O
vi e + gbu egbu E
i
vi o + te ote O
i
ix e + nye enye E
x ị + nwụ ịnwụ ị
A ga-eji mkpụrụokwu ndị ahụ niile dị n’elu nwechara

mkpụrụedemede ụdaume nganiihu mee ahịrịokwu n’otu n’otu
ijiri gosipụta otu ha si arụ ọrụ n’ahịrịokwu.
i achụ Nweke amaghị achụ mmadụ ọsọ.

ii eme Ọ naghị eme isi ike.
iii ịpụ Ịpụ ọrịrị na-echu ya ụra.
iv akwọ Uche anaghị akwọ nwa n’azụ.
v ịnyụ Onye nkuzi chọrọ ịnyụ ụmụntakịrị ahụ anya.
vi ori Ori nri ahụ abịakwala ebe a ọzọ.
95
vi egbu Otu mmanya si egbu nwoke ahụ adịghịzị
i mma.
vi ote Mụọza bụ ote nkwụ.
i
ix Enye Agaghị m enye gị ihe ahụ ị na-ana m.
x ịnwụ O nweghị onye chọrọ ịnwụ ọnwụ ike.
B. NNỌNEETITI (INFLECTIONAL SUFFIX)

Mgbakwụnye ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ Nnọneetiti.
Nnọneetiti bụ mkpụrụedemede, mkpụrụokwu maọbụ
mkpụrụasụsụ na-adị n’etiti mkpụrụokwu nke ọ bụ
mkpụrụọkwu abụọ bụ otu ụdị okwu mebere. Ọnọdụ
mkpụrụedemede maọbụ mkpụrụasụsụ ahụ n’etiti mkpụrụokwu
ahụ na-eme ka nghọta mkpụrụokwu ahụ nke e bu n’uche pụta
ìhè. Mkpụrụokwu ndị ahụ a na-ewekọta ọnụ na-abụkanarị
okwu ngwaa, okwu ngwaa. Mana, mkpụrụ asụsụ mgbakwụnye
nnọneetiti na-adị na ha na-abụkanarị mkpụrụedemede
mgbochiume maọbụ mkpụrụasụsụ. N’ihi ya, ọ bụ ngwaa abụọ
bụ otu ihe na nkọwa ha, tinyere mkpụrụedemede mgbochiume
mkpụrụasụsụ a chịkọrọ ọnụ dị ka otu mkpụrụokwu, ka e si
enweta nnọneetiti.
A ga-egosipụta ihe ọmụmaatụ iji were kọwaa ihe ọmụmụ a bụ

nnọneetiti.
96
Ngwaa abụọ Mkpụrụ- Ijikọ ha Mkpụrụ- Nnọnee
bụ otu ụdị edemede ọnụ ka ha okwu si titi
Mgbochiu bụrụ na njikọ
me ga-anọ mkpụrụ- ha ọnụ
n’etiti okwu were pụta
mkpụrụ-
okwu
abụọ
ahụ
i aba, aba m aba+m+aba abamaba M
ii ome, ome k eme+k+ome omekome K
iii esi, esi m esi+m+esi esimesi M
iv aka, aka r aka+r+aka akaraka R
n eri, eri m eri+m+eri erimeri M
vi ebe, ebe l ebe+l+ebe ebelebe L
vi ekwu,ekw r ekwu+r+ek ekwurekw R
i u wu u
vi odu, odu m odu+m+odu odumodu M
ii
ix echi, echi m echi+m+ech echimechi M
i
x oko, oko m oko+m+oko okomoko M
xi aga, aga d aga+d+aga agadaga D
xi mba, mba da mba+da+mb mbadamba Da
i a
A ga-eji ụfọdụ n’ime mkpụrọkwu ndị a e depụtachara n’elu

nwechara nnọneetiti mee ahịrịokwu. Ihe ọmụmaatụ ahịrịokwu
ndị ahụ bụ ndị a na-esota ugbua:
97
(i) Oke abamaba n’otu nzuzo dị iche iche na-enyezi nwoke
ahụ nsogbu ugbua.
(ii) E jidere ndị omekome ahụ kpara arụ ụnyahụ.
(iii) Ihe gbasara esimesi doro nwaada ahụ anya nke ukwu.
(iv) Akaraka mmadụ niile abụghị otu.
(v) Nwoke ahụ chọrọ iji erimeri were merụọ anyị ahụ na
mmemme ahụ e mere.
Werezịa mkpụrụokwu ndị ị maara nwere nnọneetiti mee

ahịrịokwu ndị nke gị iji were gosipụta nghọta gị banyere
mgbakwụnye nnọneetiti.
CH. NSONAAZỤ
Nsonaazụ bụ mkpụrụedemede maọbụ mkpurụasụsụ a na-
agbakwụnyere mkpurụokwu ijiri kọwapụta nghọta e bu n’uche
maka mkpụrụokwu ahụ. Nsonaazụ na-enyere aka na mmebe
okwu n’asụsụ Igbo n’ihi na mkpurụokwu ọbụla ọ batara na ya
ga-ahapụ nghota ọ nọbụ na ya tupu ya bụ mgbakwụnye, ghọrọ
ebumnuche okwu a chọrọ. Mkpụrụokwu ngwaa maọbụ
mkpụrụasụsụ nwere ike inwe mgbakwụnye nsonaazụ.
A ga-ezipụta ihe ọmụmaatụ ụfọdụ ijiri kọwaa ihe ọmụmụ

mgbakwụnye nsonaazụ.
98
Mkpụrụokw Mgbakwụnye Mkpụrụokw Nsonaaz
u mkpụrụedemede u e nweta ụ
ụdaume maọbụ
mkpụrụasụsụ
nsonaazụ
n’okwu
i zi zi +e zie e
ii sụ sụ + ọ sụọ ọ
iii da da + ra dara ra
iv rụ rụ + ọ rụọ ọ
v di di + e die e
vi me me + e mee e
vii kọ kọ + ọ kọọ ọ
vii be be + re bere re
i
ix kpọ kpọ + ọ kpọọ ọ
x zi zi + ri ziri ri
E nwekwara ụdịrị mgbakwụnye nsonaazụ dị iche iche n’asụsụ

Igbo. Ha bụ Nsonaazụ Mgbatị na Nsonaazụ Mgbanwe.
I. NSONAAZỤ MGBANWE
Nsonaazụ mgbanwe bụ mkpụrụasụsụ mgbakwụnye na-
etinyekwu nghọta na mkpurụokwu. Ọ na-eme ka nghọta
ebumnuche okwu ahụ a gbakwụnyere zuo oke. Ihe ọmụmaatụ
nsonaazụ mgbanwe bụ ndị a:
chọọ kụọ lie mee kpụọ
baa mịa kuo tie pụọ
dụọ bee kwuo rịa mụọ
99
buo fee gbaa
II. NSONAAZỤ MGBATỊ (EXTENSIONAL SUFFIX)

Nsonaazụ mgbatị bụkwa nsonaazụ nke na-eweru nghọta
mkpurụokwu n’isi. Dị ka aha ya siri dị, ọ bụ nsọnaazụ na-
agbatị nghọta na ebumnuche mkpụrụokwu ọ dị na ya. Ihe
ọmụmaatụ bụ ndị a na-esota.
agala achọghị beela ziela

esoghị ejela miela kurula
kwuola kpụọla ahịghị machiela
tiela zụrụla gaghị amụọla
ajụọla diela soghị akọla
esula amụọla merela amaghị
D. NSOKWỤNYE (ENCLITIC)
Nsokwụnye bụkwa mgbakwụnye ọzọ e nwekwara n’asụsụ
Igbo. Nsokwụnye bụ mgbakwụnye ikpeazụ a na-etinye na
mkpụrụokwu ijiri nweta nghọta ihe e bu n’uche. Mgbakwụnye
nsokwụnye na-arụtụ nghọta okwu aka site n’ọnọdụ ya n’okwu.
Mgbakwụnye nsokwụnye nwere ike kwụrụ onwe ya n’azụ
mkpụrụokwu ọ ga-ahụ onwe ya, maọbụ nọnyere mkpụrụokwu
ọ na-akọwa. Ma ọ nọdụụrụ onwe ya, ma ọ na-anọnyere
mkpụrụokwu, ọnọdụ ya na mkpụrụokwu ga-abụrịrị n’azụ
mkpụrụokwu ahụ ọ na-akọwa.
Dị ka otu aha ya siri dị, ọ bụghị na ọ bụrụ na ọ dịghị n’okwu na
okwu ahụ agaghị enwe nghọta; kama ọ na-abụ mgbakwụnye a
gbakwụnyere n’okwu ijiri wetaruo nkọwa okwu ahụ n’isi.
100
Mgbakwụnye nsokwụnye na-adị na mkpụrụokwu mkpọaha,
nnọchiaha na ngwaa.
Ọ bụrụ na a gbakwụnyere nsokwụnye na mkpụrụokwu

mkpọaha, a naghị edekọ ya na mkpọaha, ọnụ. a na-edesa ha
edesa. Mkpọaha ga-eburu ụzọ, nsokwụnye ana-esota ya n’azụ.
Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ bụ ndị a na-esota ugbu a:
nri kwu oche ga nwoke nụ

ego cha gịnị kwa mmanụ ri onye zi
oke kwanụ nzukọ nwa
A ga-eji ha mee ahịrịokwu n’otu n’otu ijiri zipụta nkọwa ha nke

ọma.
(i) Nri kwu ka o nyeghị gị.

(ii) Nna m zụtara oche ga ụnyahụ.
(iii) E jidela nwoke nụ zuru ohi.
(iv) Ego cha bụ ihe nwaada ahụ na-ana gị.
(v) Gịnị kwa ka ị sị na ọ tara gị arụ?
(vi) Onye zi na-eme nke a?
(vii) Ọ zụtala mmanụ rị tupu a gwawa ya maka ya.
(viii) Ị na-ekwu na ụchịcha na-atakacha akwụkwọ, oke kwanụ
sị gị gịnị?
(ix) Nzụkọ nwa unu na-ekwu maka ya taa enweghịzi isi.
Ọ bụrụkwanụ na a gbakwụnyere mkpụrụokwu bụ nnọchiaha

nsokwụnye, a na-edesa ha edesa. A naghị edekọ ya na
nnọchiaha ọ na-akọwa, ọnụ. Ọ ga-anọdụrụ onwe ya n’azụ
101
nnọchiaha ọ na-arụrụ ọrụ. Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ maka nkọwa
nke a bụ ndị a:
ọ kwa ha ga anyị zi mụ kwu ya sọ

unu kwanụ mụ nwa Ha cha
Otu a bụ otu ha kwesịrị ịdị na mkpụrụokwu nnọchiaha a
gbakwụnyere ha na ha. Lezịa otu ha siri kwụrụ n’ahịrịokwu e
jicha ha mee n’otu n’otu:
(i) Ọ kwa ị maara na m gaghị abịa.
(ii) Onye nkuzi chọrọ ha ga ebe a.
(iii) Anyị zị ka o ruoro ugbua.
(iv) M kwu ka ị na-agwa okwu ọjọọ.
(v) Nwata ahụ o mere unu kwanụ gị?
(vi) Ha cha so mee ihe ahụ a na-ekwu maka ya.
(vii) Bịa ka anyị pụọ, hapụ ya sọ.
Mana ọ bụrụ na a na-agbakwụnye nsokwụnye na ngwaa, a na-

edekọ ya na ngwaa ahụ a na-agbakụnyere ya na ya, ọnụ. A
naghị edesa ha edesa dị ka o siri dị na mkpọaha na nnọchiaha.
A na-agbakwụnye nsokwụnye n’azụ mkpụrụokwu ngwaa ọ na-
arụrụ ọrụ site n’idekọ ha ọnụ. ihe ọmụmaatụ ụfọdụ banyere nke
a bụ ndị a:
bịanụ bụkwa kpọzi jikwu sokwu eduga

Jicha bụzi matakwan makwa
ụ
Mkpụrụokwu ndị ahụ niile nke bụcha mkpụrụasụsụ

mgbakwụnye nsokwụnye a kachara ihe n’okpuru, bụcha
102
mkpụrụokwu ngwaa. Ọ bụ ya kpatara e jiri dekọchaa ha ọnụ.
Ka e were ha mee ahịrịokwu n’otu n’otu.
(i) Bịanụ ebe a.

(ii) Ọ bụkwa nke a ka ị chọrọ?
(iii) Ọ kpọzị m aga ebe ahụ.
(iv) Uche bụkwu nwatakịrị ọzọ nwere ego.
(v) I sokwu ha emebi omenaala?
(vi) Anyị ga-eduga nwaanyị ahụ ụka echi.
(vii) Ndị agha ahụ jicha egbe na mma were gafee ebe a.
(viii) Ihe a ị na-eme ugbua bụzi onwe gị ka ị na-eme ya.
(ix) Matakwanụ na ihe ọjọọ adịghị mma omume.
(x) Ọ makwa na ị bịara ụnyahụ?
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASAA

1. Dee ma kọwaa ihe bụ mgbakwụnye na uru ọ bara
n’asụsụ Igbo.
2. Nnọneetiti o so wee bụrụ mgbakwụnye? Mee ka azịza gị

doo anya nke ọma.
3. Nsokwụnye ọ pụtara gịnị n’asụsụ Igbo? Were ihe

ọmụmaatụ kọwaa onwe gị nke ọma.
4. Gịnị bụ nganiihu? Kọwapụta otu o si arụ ọrụ n’asụsụ

Igbo?
5. kedụ otu e si enweta nsonaazụ dị ka mgbakwụnye

n’okwu Igbo.
103
6. Nyochaa nsonaazụ mgbanwe na nsonaazụ mgbatị nke
ọma ka i were ahịrịokwu dị iche iche were kọwaa ọdịdị
ha na ndịiche ha.
7. Were ọtụtụ ihe ịmaatụ were kọwaa nke ọma otu

nsokwụnye si arụ ọrụ n’asụsụ Igbo.
8. Kedụ ihe bụ nsonaazụ n’asụsụ Igbo? Were ihe

ọmụmaatụ wre ghụọ azịza gị ahụ.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASATỌ

104
AMỤMÀMỤ ỤDÀASỤSỤ/FÒNETIIKISI – (PHONETICS)
Ihe e jiri mara mmadụ Chukwu kere bụ asụsụ. Ọ bụ mmadụ na-

asụ asụsụ. Anụọhịa anaghị asụ asụsụ. Asụsụ ọbụla mmadụ na-
asụ nwere ụda. Ọ bụkwa ụda asụsụ na-enye asụsụ nghọta. Ọ bụ
site n’ụda asụsụ na-ada ka e si amata ihe ọ putara na ihe ọ na-
arụtụ aka. Ụda okwu ọbụla nwere ihe ọ na-akọwa. Ọ bụkwa site
n’ụda ya ahụ ka e si amata ihe nkọwa ya bụ. Ụda (sound) bụ
otu ụzọ pụrụ iche n’iwepụta ma chịkọta okwu. Ọ bụrụ na ụda
adịghị, imewe okwu, ịchịkọba okwu na ịghọta okwu ga-ahịa
ahụ. Ọ bụkwa ihe ọmụmụ banyere ụda okwu, ebe okwu si apụta
na kwa ihe ndị na-enyere aka n’ịhụ na a kpụrụ okwu ka a kpurụ
ìtè ka a maara dị ka Amụmàmụ Ụdaasụsụ maọbụ Fonetiikisi
nke a kpọr Phonetics ọ na bekee. Ihe ọmụmụ a ga-enyere aka
nke ọma n’ịkọwapụta otu e si esi n’ụda enweta okwu, amata
okwu, achịkọba okwu ma na-aghọtakwa okwu.

MMEWE ỤDA OKWU
105
Ụda okwu ọbụla a na-ekwupụta nwere otu e si emewe ya na
kwa ka e si akpọpụta ya. O nwekwara ihe ndị na-ejikọ aka ọnụ
iji were hụ na ụda okwu bụ nke e si n’ebe mmadụ Chukwu kere
were na-anụ. N’ihi nke a, ọ ga-abụ ihe magburu onwe ya ka e
leba anya na mpaghara dị iche iche e nwere n’amụmamụ
ụdaasụ/fonetiikisi. Amụmamụ ụdaasụsụ dị mpaghara atọ.
Mpaghara ụdaasụsụ ndị ahụ e nwere na mmewe okwu Igbo bụ
ndị a:
i) Amụmamụ Mkpọpụta ụda - Articulatory
Phonetics
ii) Amụmamụ Ọdịdị Ụda - Acoustic
Phonetics
iii) Amụmamụ Anụmụda - Auditory
Phonetics
Ọ bụ mpaghara amụmamụ ụdịdị ụda atọ ndị ahụ e depụtara

n’elu na-ejikọ aka ọnụ were na-emewe ụdaasụsụ Igbo.
Mpaghara ọbụla nwere ụzọ o si arụ ọrụ nke ya n’ihe gbasara
ụdaasụsụ Igbo. A ga-elebawa ha anya n’otu n’otu iji were mara
ka ọrụ ha siri dị na kwa otu ha si atụta ụtụ na mmewe ụda okwu
Igbo.
I) AMỤMAMỤ MKPỌPỤTA ỤDA – ARTICULATORY

PHONETICS
Amụmamụ mkpọpụta ụda bụ otu n’ime mpaghara atọ e nwere
gbasara Amụmamụ Ụdaasụsụ Igbo. E nwekwuazịrị ike ịkpọ ya
Ụdịdịụda Kemkpọpụta. Amụmamụ Mkpọpụta Ụda a bụ nke na-
enyocha ma na-akọwapụta otu akụkụ ahụ dị iche iche e nwere
n’ahụ mmadụ si enyere aka n’imepụta na iwepụta ụda okwu
106
site na mmegharị ahụ ha. Ọnụ mmadụ, mpaghara ọnụ mmadụ
niile, ụfọdụ akụkụ ahụ mmadụ nwechara otu ha si enyere aka
na-ime ka ụda okwu pụta site na mmegharị ha ma a na-eweputa
okwu. Ọ bụ site na mmegharị ahụ, mpaghara ahụ ndị ahụ na-
emegharị, na-eme ka echiche ghọọ okwu ma bụrụkwa nke
nghọta ya na-adị n’ime ya.
II) AMỤMAMỤ ỌDỊDỊ ỤDA – ACOUSTIC

PHONESTICS
Amụmamụ ọdịdị ụda bụkwuazị mpaghara ọzọ na-enyere aka
n’iwepụta ụdasụsụ. A makwaara amụmamụ ọdịdị ụda dị ka
Sayensị ụdaụda. Ụdịrị amụmamụ ụdaasụsụ a bụ nke na-
enyocha ma na-arụtụkwa aka n’ọkpụrụkpụ ihe ndị ahụ a na-ahụ
anya maọbụ na-enwe mmetụta ha ma ọ bụrụ na mmewe ụda
okwu na-aga n’ihu. N’amụmamụ a, a na-enwe mmajijiji
mkpọụda nke na-apụta ìhè ma a na-akpọpụta okwu. Ọ bụkwa
ikuku anyị ji imi anyị ekuru so eme ka mkpọputa (vocal cords)
maa jijiji ma a na-ewepụta ụda okwu. Ọ bụrụ na a na-akpọputa
ụda, ikuku na-esi na nkuume were banye n’ọwa akpọmụda (air
stream) tupu ọ pụta n’ọnụ ebe ụda okwu ga-esizi were puta ìhè
ma bụrụkwa nke a nụrụ. Ọ bụ ọwa akpọmụda na-enye ike iji
were si n’ọnụ wepụta maọbụ kpọputa ụda okwu. Ọ bụrụ na a
kpọpụta ụda okwu, olu na-eme ụńara. A na-ahụkwa ụńara ahụ
ma ọ na-eme mgbe ụda okwu na-apụta.
III)AMỤMAMỤ ANỤMỤDA – AUDITORY

PHONETICS
Amụmamụ Anụmụda (Auditory Phonestics) bụ mpaghara
Amụmamụ Ụtọasụsụ na-enyere aka n’ụzọ purụ iche n’imewe
107
na kwa iwepụta ụda okwu n’asụsụ. Ụda ọbụla dapụtaranụ bụ ntị
ka e ji anụ ya. Ọ bụkwa ntị na-eme ka isi na mpaghara ahụ
ọbụla mara na e nwere ụda. Ọ bụkwa ntị (ear) na-akọwa ụda na
kwa ụdịrị ụda e nwere, ebe ụda siri puta na kwa otu ụda ahụ siri
dị. N’ihi nke a, ntị bara nnukwu uru na mmewe ụda okwu. Ọrụ
ntị (ear) na-arụ na mmewe ụda gbara ọkpụrụkpụ ma dikwuazị
ezigbo mkpa na ndụ mmadụ. Okwu ọbụla anyị na-ekwu, asụsụ
ọbụla anyị na-asụ, mkpọtụ ọbụla anyị na-eme, ụńara ahụ anyị
na-eziputa, bụ ntị ka e ji anụ ha ma na-amatakwa ha. O
kwesịkwara ka anyị mata na ụda okwu ọbụla e nwere bụ site
n’ikuku ka e si ezipụta ya. Okwu ọbụla maọbụ ụda okwu ọbụla
bụ site n’ikuku ka o si aba na ntị. Ọ bụrụ na ikuku buru ụda
banye na ntị, ọ bụ ntị ga-anụ ya ma mata na e nwere uda. Ọ
bụkwa ka onye na-anụ maọbụ nụrụ ụda (hearer) ji amata na ọ
nụrụ ụda. Ọ bụkwa ụda ntị nụrụ ka ọ na-ezije ozigbo ozigbo
n’ụbụrụ isi maka nkọwa na mpụtara ụda ahụ ntị nụrụ. Ọ bụ ihe
(ụda) ntị nụrụ bụkwa nke na-agbago n’ụbụrụ isi, ka ụbụrụ isi
na-achịkọta, kpọputa ma wekọta ọnụ maka nghọta, mmata na
ntapịa. N’ihi nke a, ntị bara nnukwu uru n’amụmamụ ụda maka
na ọ bụ ntị na-anụ ụda tupu o site n’agịrị ọbara were banye
n’ụbụrụ bụzị ebe a ga-atapia ya ma wube ya.
IHE OMUME BANYERE NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE

ASATỌ
1. Dee ma kọwaa ihe bụ amụmamụ ụda asụsụ.
108
2. Gịnị bụ amụmamụ mkpọpụta ụda?
3. Kọwaa ihe bụ amụmamụ ọdịdị ụda.
4. E nwere ihe dịka amụmamụ anụmụda?
5. Depụta ndịiche dị n’etiti amụmamụ ọdịdị ụda na

amụmamụ anụmụda.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ITOOLU

ỌDỊDỊ ỤDAASỤSỤ (FỌNỌLỌJỊ) – PHONOLOGY
Asụsụ ọbụla mmadụ na-asụ nwere ụda. Otu ahụ kwa ka o siri dị
n’asụsụ Igbo bụ asụsụ e jiri mara ndị Igbo. Asụsụ nwere otu e
109
si akpọpụta ya. Ọ bụkwuazị otu ahụ e siri kpọpụta ha ka a ga-
esi nụ ya.
Mkpụrụokwu ọbụla si mmadụ n’ọnụ puta nwere ebe e si
akpọpụta ya. O nwekwuazịrị otu e si akpọpụta ya bụ okwu. Ọ
bụ ihe ọmụmụ banyere ụmụ irighiri ụda okwu ma mgbe a na-
akpọpụta ya, ma mgbe a na-anụ ya ka a maara dị ka ọdịdị
ụdaasụsụ (fọnọlọji). Ụda okwu ọbụla nwere otu o si adị. Ọ
bụrụ na a na-akpọpụta okwu, gee ntị nke ọma, a ga-achọpụta na
ndịiche dị n’ụda okwu a na-akpọpụta. Ọ bụghị otu ụda ka okwu
niile na-abụ. Ụda okwu ọbụla na-akọwapụta ma na-
egosipụtakwa ebe ya bụ okwu si na kwa ka e siri kpọpụta ya.
N’ihi nke a, ọdịdị ụdaasụsụ (Fọnọlọji) na-arụtụ aka ma na-
akọwapụta maka ụda okwu, ụdịrị ụda okwu ka e si akpọputa
ụda okwu na kwa ebe dị iche iche ụda okwu ndị ahụ si apụta.
Ihe ọmụmụ banyere ọdịdị ụdaasụsụ(fọnọlọji) ga-enyere onye
ọbụla na-amụ asụsụ Igbo, aka ijiri mata nke ọma ntọnaala ụda
asụsụ ọ na-amụ. Ihe nke a na-akọwa bụ na ọ ga-enyere onye dị
otu ahụ aka ịmata ndịiche na myiri dị n’ụda okwu maọbụ asụsụ
ọ na-amụ maka ya. Iji maa atụ, ọtụtụ, ọtụtụ okwu na-eyi onwe
ha, ọ kachasị a na-akpọputa ha maọbụ na-edepụta ha. Mana, ọ
bụ site n’ụda ha, otu e siri kpọputa ha, ka e siri nụ ha na kwa
nghọta ha na-ezipụta, na-egosipụta otu ụdịrị okwu ndị ahụ siri
dị iche maọbụ yie onwe ha. N’ihi nke a, ihe ọmụmụ banyere
Ọdịdị Ụdaasụsụ - Fọnọlọji (Phonology) dị ezigbo mkpa n’ihe
ọmụmụ Asụsụ na Ụtọasụsụ Igo.
IHE ỌMỤMỤ NKE ABỤỌ
MKPỤRỤỤDAASỤSỤ (FỌNỊM) – PHONEME
Mkpụrụụsaasụsụ bụ ụmụ irighiri ụda okwu na-enwe ụda, ma

bụrụkwa nke e ji emebe okwu. Okwu ọbụla mmadụ kwuru,
110
mkpọpụta maọbụ ụzụ mmadụ mere, na-enwe ụda. Otu ahụ kwa
ka o siri dị n’asụsụ mmadụ na-asụ. Asụsụ jupụtara n’ụda. Ọ
bụkwa ụda ahụ jupụtara n’asụsụ na-eme ka asụsụ nwee nghọta,
nwee otu e si akpọpụta ya na kwa ebe e si akpọputa ya. N’ihi
nke a, mkpụrụ okwu ọbụla ma bụrụkwa nke e jikọlatara ọnụ
n’ụdịrị mkpụrụ edemede nwere ụda aka ya, nwee otu e si
akpọpụta ya na kwa ebe e si akpọpụta ya. Ọ bụkwa ụdịrị ụda ọ
na-ezipụta na-enye okwu maọbụ asụsụ ụdịrị ụda o bu na kwa
nkọwa ọ nọ n’ime ya.
A na-enweta mkpụrụụdaasụsụ n’okwu n’ihi na okwu Igbo

maọbụ asụsụ Igbo, bụ ụda dị n’okwu ahụ maọbụ asụsụ ahụ, na-
akọwa ya ma gosipụtakwa nghọta ya na ndịiche okwu. N’ihi
ya, mkpụrụụdaasụsụ bụ ụmụ irighiri mkpụrụ ụda okwu maọbụ
asụsụ a na-enweta n’okwu maọbụ n’asụsụ. Mkpurụụdaasụsụ
ọbụla na-eweta mgbanwe ma wepụtakwa nghọta dị n’ime okwu
maọbụ asụsụ ọ nọ na ya . Ebe ọnọdụ dị otu a na-apụtakanarị ìhè
bụ n’okwu yiri onwe ha. Nke a ga-emezi ka a ghọta na
mkpụrụụdaasụsụ (fọnịm) na-esekwa elu nke ọma n’okwu
mkpịiche (minimal pairs) e nwere n’okwu Igbo maọbụ asụsụ
Igbo. N’ụdịrị okwu ndị a bụ mkpịiche (minimal pairs), ọ bụ
ụda ka e ji amata ma chọpụta ndịiche ha. Ọ bụkwa mkpụrụ ụda
sikwa na mkpụrụ okwu maọbụ mkpụrụ edemede pụta ìhè ka e
si amata ndịiche dị n’okwu ndị ahụ yiri onwe ha. Ụda bụ na ntị
ka a na-anụ ya, mana o nwekwuazịrị otu e si egosipụta ya ka a
hụ ya anya, site n’izipụta ya n’ụdịrị mkpụrụ edemede okwu.
N’ihi ya, ọ bụ site n’ụda ka mkpụrụụdaasụsụ si egosipụta onwe
ya n’okwu ọ nọ na ya. Mana ghọtakwa na mkpụrụụdaasụsụ dị
111
iche na mkpụrụedemede mana ọ bụ site na mkpọpụta
mkpụrụedemede ka e si ezipụta mkpụrụụdaasụsụ n’okwu.
A ga-edepụta ihe ọmụmaatụ ụfọdụ banyere mkpụrụụdaasụsụ

(fọnịm).
NDEPỤTAGHARỊ
OKWU/ MKPỤRỤỤDAASỤSỤ MKPỤRỤỤDAASỤSỤ
MKPỤRỤOKWU (FỌNỊM) - PHONEME
(WORDS) (PHONEMIC
TRANSCRIPTION)
I chee, kee /ts/ /k/ /ch/ /k/
ii anyụ, anwụ / / / w/ /ny/ /nw/

iii. ajụ, akwụ /d / /kw/ /j/ /kw/
iv. rụọ, ń ụọ /r/ / / /r/ .
/n/
v. agba, akpa /gb/ /kp/ /gb/ /kp
vi. ghụọ, dụọ /r/ /d/ /gh/ /d/
vii. kpọta, chọta /kp/ /t / /kp/ /ch/
viii. amara, akara /m/ /k/ /m/ /k/
ix. ụzọ, ụlọ /z/ / l/ /z/ /l/
x. asha, akwa /s/ /kw/ /sh/ /kw/
xi. mịa, pịa /m/ /p/ /m/ /p/
xii. ije, iche /d / /t / /j/ /ch/
Okwu ndị ahụ niile e depụtara na mpaghara akaekpe n’akpati

ihe ọmụmaatụ ahụ e sepụtara ma gosipụtakwa n’elu ka a maara
dị ka mkpiiche (Minimal Pairs). Ọ bụrụ na e leruo anya ala a
ga-ahụ na ha yichara onwe ha mana ha abụghị otu ụdịrị okwu
maọbụ otu ụdịrị mkpụrụokwu. Ụda ha yitewere, mana ha
abụghị otu ụdịrị ụda n’ihi na o nwere mkpụrụụdaasụsụ mere ka
nghọta ha na nghọta ha dị iche. Ọ bụkwa mkpụrụ edemede ndị
ahụ e zipụtara n’akara nhu (slanty lines) dịcha na mpaghara
112
akanri bụcha mkpụrụụdaasụsụ dị na ha. Ihe e ji were akara nhu
(slanty lines) zipụtachaa ha bụ iji gosipụta na ha bụcha
mkpụrụụdaasụsụ n’okwu maọbụ mkpụrụokwu ụda ha na-aha
ọnụ.
Mkpụrụụdaasụsụ ndị ahụ bụ:
/ts/ /k/ /n/ / /w /d / /kw/

/r/ / / /gb/ /kp/ /r/ /d/ /kp/
/t / /m/ /k/ /z/ /l/ /s/ /kw/
/m/ /p/ /d / /t /
Mkpụrụ okwu maọbụ mkpụrụ edemede ndị ahụ niile e depụtara

n’akara nhu bụcha mkpụrụụdaasụsụ n’ime okwu maọbụ
mkpụrụokwu ha nọcha na ha. Matakwa na mkpụrụụdaasụsụ
anaghị akwụrụ onwe ya. Mkpụrụụdaasụsụ na-anọ n’ime okwu
maọbụ n’ime mkpụrụụdaasụsụ ebe ọrụ ya na-apụta ihe ma
nyekwara aka n’ụda okwu.
A ga-edepụtakwa ndepụtagharị mkpụrụụdaasụsụ ndị ahụ e

depụtara n’elu. Ndepụtagharị mkpụrụụdaasụsụ ndị ahụ bụ ndị
a:
/ch/ /k/ /ny/ /nw/ /j/ /kw/ /r/ /ń/ /gb/
/kp/ /gh/ /d/ /kp/ /ch/ /m/ /k/ /z/ /l/
/sh/ /kw/ /m/ /p/ /j/ /ch/
NKÈỤDỊ MKPỤRỤỤDAASỤSỤ - CLASSIFICATION
OF PHONEME
113
Mkpụrụụdaasụsụ nwere nkeụdị abụọ. Ọ bụ nkeụdị abụọ ahụ ka
a maara dị ka mpaghara ụdịrị ụda abụọ a na-ahụtawa ma na-
achọpụtakwa n’ime mkpụrụụdaasụsụ. Ụzọ ụda abụọ a na-ekwu
maka ha bụcha mkpụrụụdaasụsụ, mana o kwesịrị ka a mata ka
ha siri kwụrụ na kwa ka ụda siri dịrị n’ụda mkpụrụụdaasụsụ ha
nọcha na ya. Nkeụdị mkpụrụụdaasụsụ ndị ahụ e nwere bụ
Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke (Segmental Phoneme) na
Mkpụrụụdaasụsụ Ụda Nsokwasị Nke (Suprasegmental
Phoneme). A ga-edepụtazi nkeụdị ụda abụọ n’otu n’otu ma
nyekwa nkọwa ha dị ka o siri kwesị.
A. MKPỤRỤỤDAASỤSỤ ỤDANKE (SEGMENTAL

PHONEME)
Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke bụ otu n’ime Nkeụdị
Mkpụrụụdaasụsụ e nwere na mkpụrụụdaasụsụ. N’ihe ọmụmụ
na kwa nkuzi banyere asụsụ, ụtọasụsụ na kwa ụdaasụsụ Igbo, ọ
bụ ụda ka e ji amata mkpụrụụdaasụsụ (fọnịm) ma bụrụkwa nke
a na-eji ndepụta ọdịmara (symbol) were na-egosipụta ijiri mee
ka a na-amata otu ụda ndị ahụ na-adị na kwa ka e si akpọpụta
ha. Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke bụ mkụrụụdaasụsụ ndị ahụ na-
apụta ihe n’ụda ụdaume (vowel sounds) na kwa ụda
mgbochiume (consonant sounds). N’ihi ya, ụda ụdaume na ụda
mgbochiume niile na-apụta ihe na mkpụrụụdaasụsụ ka a maara
dị ka mkpụrụụdaasụsụ ụdanke. Ọ bụ eziokwu na a naghị ahụ
ụda anya, na ọ bụ na ntị ka a na-anụ ya. Mana a na-eji ọdịmara
were na-ezipụta ụda ndị ahụ dị ka ha si ada na kwa ka e si
akpọpụta ha. Ihe ọmụmaatụ banyere Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke
bụ ndị a:
114
NDEPỤTAGHARỊ
MKPỤRỤỤDAASỤSỤ MKPỤRỤỤDAASỤSỤ
ỤDANKE ỤDANKE
(SEGMENTAL PHONEME) (TRANSCRIPTION OF
SEGMENTAL PHONEME)
a
ụ
ọ
i i
ị
e e
b b
t ch
d d
f f
g g
r gh
gw gw
L l
m m
n n
.
n
w nw
ny
o o
p p
r r
s s
sh
t t
h h
d j
k k
v v
z z
w w
115
Mkpụrụụdaasụsụ Ụdanke ndị ahụ niile e depụtara ma
tụgharịkwa n’ụzọ onye na-amụ ya maọbụ na-agụ ya ga-esi
ghọta bụ mkpụrụụdaasụsụ na-adị n’okwu. Ọ bụkwa n’ime
okwu ka ha na-arụ ọrụ ma na-aputakwa ihe.
B. MKPỤRỤỤDAASỤSỤ ỤDA NSOKWASINKE

(SUPRASEGMENTAL PHONEME)
Mkpụrụụdaasụsụ Ụda Nsokwasinke bụkwa nkeụdị
mkpụrụụdaasụsụ ọzọ e nwere. Nkeụdị mkpụrụụdaasụsụ a
nwere agwara (features) na njirimara (characteristics) o jiri
gbaa onwe ya okirikiri ma werekwa ya kwụpụta n’ụdịrị
mkpụrụụdaasụsụ. Ọ bụ agwara na njirimara ndị ahụ niile bụ ihe
ndị na-akọwapụta ya ma na-egosipụtakwa ya dị ka
mkpụrụụdaasụsụ nsokwasinke. Agwara maọbụ njirimara ụfọdụ
ndị ahụ hiwere mkpụrụụdaasnsokwasinke bụ:
i) Ikeolu - Stress
ii) Ndebeolu/Njeolu - Intonation
iii) Oge - Duration
iv) Ụdaolu - Tone
Agwara mkpụrụụdaasụsụ nsokwasinke ndị ahụ niile e depụtara
n’elu bụ ndị a ga-enye ntakịrị nkọwa maka ha n’otu n’otu.
Ikeolu na-ewelite ụda dị n’okwu maọbụ na nkejiokwu ma mee
ya ka ọ daa ụda karịa. O sikwa n’ọnọdụ dị otu a were na-
ewepụta dị n’ụdịrị okwu ahụ maọbụ nkejiokwu ahụ ọ kachasị
ndị yiri onwe ha mana ha abụghị otu ihe ma na nkọwa ha ma na
nghọta ha.
Ndebeolu/Ngeolu gbasara otu okwu si agbago elu maọbụ
gbadata ala bụkwa nke na-egosipụta n’ọnọdụ piichi (pitch).
Ụdịrị ọnọdụ na nsuso mkpụrụokwu na-akọwa ihe ma dịrịkwa
otu na-ajụ ajụjụ.
116
Oge na-akọwa otu ụda okwu nwere ike isi were dị ogologo na
mkpọpụta ya, maọbụ dị mkpụmkpụ mgbe a na-akpọpụta ya.
Okwu ụfọdụ na-eseti eseti ma a na-akpọpụta ya, ma nwekwaa
okwu ndị ụda ha na-adị nkenke na mkpọpụta ha. Ọnọdụ dị otu
a na-emetụtakwa nzipụta na nghọta dị n’okwu nke a metụtara.
Ụdaolu ngwe bụ ụdịrị ụda na-adapụta ma bụrụkwa nke a na-
enweta ma ọ bụrụ na ngereolu/piichi si ebe ọ nọ gaa ebe ọzọ,
maọbụ na-agagharị.
Ụdaolu bụ ụda a na-enweta n’okwu site n’ọnọdụ piichi na-anọ
ma a na-akpọpụta ụda okwu. Ọ bụrụ na a na-akpọpụta ụda
okwu, a na-enwe ụda dị iche iche dị ka ụda gbagoro n’elu
maọbụ ụda gbadatara n’ala. Ọ bụkwa site na ngọpụta piichi
okwu na-ewepụta ka e si amata nke a. N’ihi ya, ụdaolu na-
egosipụtakwa nke ọma na mkpụrụụdaasụsụ nsokwasinke site
n’otu ụda si enyere aka n’iwepụta okwu. E sikwa ụdaolu amata
ndịiche dị n’okwu yiri onwe ha na kwa nghọta dị n’ime ha.
Ọtụtụ mgbe, ọ bụ site n’ụda ka e si amata ma na-aghọta nkọwa
dị iche iche dị n’otu okwu nwere otu ụdịrị nsụpe. A na-
esikwuazị n’ụdaolu amata ndịiche dịkwa na nghọta ahịrịokwu
yiri onwe ha na kwa echiche dị n’ime ha. Mgbe a na-achọ ka e
zipụta ndịiche dị n’okwu ndị yiri onwe ha n’asụsụ Igbo a na-eji
akaraụdaolu me nke ahụ. Akaraụdaolu e nwere n’asụsụ Igbo dị
atọ. Ha bụ:
i) Akaraelu - /
ii) Akaraala - \
iii) Akaransuda - –
Ọ bụ akaraolu ndị a ka e ji ezipụta ụda dị n’okwu ijiri wepụta
nghọta ya.
117
NDỊICHE DỊ N’ETITI MKPỤRỤEDEMEDE NA
MKPỤRỤỤDAASỤSỤ
Ndịịche dị na ha abụọ bụ na mkpụrụedemede nwere ike ịkwụrụ

onwe ya dị ka otu o siri dị n’abịdịị Igbo. Mana
mkpụrụụdaasụsụ agaghị enwe ike ịkwụrụ onwe ya dị ka
mkpụrụedemede. Mkpụrụụdaasụsụ na-apụta n’ụdịrị ụda. Ọ na-
egosipụtakwa ụdịrị ụda dị iche iche a na-enweta n’okwu otu e
si akpọpụta ha na kwa ebe e si akpọpụta ha. Ọ bụ n’ime okwu
maọbụ na mkpụrụ okwu ka mkpụrụụdaasụsụ na-arụ ọrụ. O
nwee otu e siri wepụ mkpụrụụdaasụsụ n’okwu maọbụ mkpụrụ
okwu, okwu ahụ maọbụ mkpụrụ okwu ahụ na-eri mperi. Ọ
gaghị enwe ụda. Nghọta zuru oke agaghị adịzị ya n’ihi ụda so
enye okwu nghọta.
118
MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) – MORPHEME
Mkpụrụasụsụ bụ ụmụ mkpụrụ okwu a na-enweta n’okwu

maọbụ na mkpụrụokwu nke ọ ga-abụ ọ bụrụ na ọ kwụrụ onwe
ya, o nwee ụda ma nwekwuazị nghọta. Mana, ghọtakwa na o
nwere ụda na nghọta agaghị eme ya ka ọ bụrụ mkpurụokwu.
Otu mkpụrụasụsụ maọbụ karịa nwere ike imewe okwu maọbụ
mkpụrụ okwu. Mgbe otu mkpụrụasụsụ na-emebe okwu maọbụ
mkpụrụ okwu bụ mgbe a na-enweghịzi ike ikeri ya, dị ka
mkpụrụasụsụ (mọfịm) siri dị. N’ihi nke, mkpụrụasụsụ na-atụta
nnukwu ụtụ na mmebe okwu n’asụsụ Igbo. Ụfọdụ ihe
ọmụmaatụ mkpụrụasụsụ bụ ndị a:
Mkpụrụokwu Mkpụrụasụsụ Mkpurụasụs

ụ ole dị na
mkpụrụokwu
i cheta che - ta abụọ
ii zipụ zi - pụ abụọ
iii Di dị otu
iv kwupụta kwu - pụ - ta atọ
v So so otu
vi Ma ma otu
vii ekwuola e - kwu - o - la anọ
vii jidere ji - de - re atọ
i
ix bụ bụ otu
x dibe di - be abụọ
xi chọpụtakwar chọ - pụ - ta – kwa - ra Ise
a
119
xii chị chị otu
xii nchụpụ n - chụ - pụ atọ
i
xiv nọ nọ otu
xv kwezuonụ kwe - zu - o - nụ anọ
xvi mere me - re abụọ
Ọ bụrụ na mkpurụokwu nnọchiaha nọrọ n’ahịrịokwu, ha na-

arụkwa ọrụ dị ka mkpụrụasụsụ n’ahịrịokwu ahụ ha nọcha na
ya. Ha (nnọchiaha) nọrọ n’ahịrịokwu, ha na-akwụrụ onwe ha.
Ha bụchakwa mkpụrụasụsụ ebe ahụ ha kwụụrụ onwe ha
n’ahịrịokwu. Ọmụmaatụ ụfọdụ bụ ndị a na-esota:
Nnọchiaha dị ka Ka ha siri kwụrụ n’ahịrịokwu na ọrụ ha

mkpụrụasụsụ na-arụ
i o O buuru osisi ahụ.
ii i I doro iyi n’ube ahụ n’ezie?
iii a A ga-ejiderịrị onye ohi ahụ.
iv ị Ị pụrụ mgbe egwu amalitebeghị.
v e E mere ya ihe kwesịrị ya
vi ọ Ọ chọghị iji anya ya hụ Ngozi.
vii ya Amaka kpọrọ ya oku.
vii m M gaghị ele mmọnwụ ahụ anya ọzọ.
i
ix anyị Umeọjị chọrọ ịhụ anyị na mgbede.
x gị Ọ bụ gị ka m na-agwa okwu a.
xi unu Unu amaghị onye nwoke ahụ bụ.
xii ha Ha chọrọ igbu m.
120
Nnọchiaha niile ahụ a kachara ihe n’okpuru rụchara ọrụ dị ka
mkpụrụasụsụ n’ahịrịokwu ahụ ha nọcha na ya.
(i) NDỊICHE DỊ N’ETITI MKPỤRỤASỤSỤ NA
Mkpụrụasụsụ (Mofịm) bụ ụmụ mkpụrụ okwu nwere ike ịkwụrụ
onwe ya ma ọ bụrụ na e kewapụta ya n’okwu maọbụ na
mkpụrụokwu ọ dị na ya. O nwekwara otu mkpụrụokwu ga-esi
dị, ọ gaghịkwa ekwe nkeri. Ọnọdụ dị otu a na-eme
mkpụrụokwu ahụ ọ bụrụ mkpụrụasụsụ n’ihi na e keribe ya
(ụdịrị mkpụrụokwu ahụ) ọ dịghị ihe ọbụla a ga-esi na ya
kewapụtakwa ọzọ. Mkpụrụasụsụ (Mọfịm) na-enwe nghọta ma
nwekwuazị ụda ma ọ bụrụ na ọ kwụrụ onwe ya maọbụ e
kewapụta ya n’okwu.
Mana mkpụrụụdaasụsụ agaghị enwe ike kwụrụ onwe ya. Ọ bụ

n’ime okwu maọbụ mkpụrụ okwu ọ dị n’ime ya ka ụda ya na-
adị. Nghọta mkpụrụụdaasụsụ na-ada mmiri ma a chọọ
ikewapụta ya iche. Mana, ọ dịghị otu ahụ na mkpụrụasụsụ n’ihi
na nghọta mkpụrụasụsụ anaghị emi ala ma e kewapụta ya.
(ii) MKPỤRỤEDEMEDE NDỊ NWERE IKE ỊBỤ

MKPỤRỤASỤSỤ MAỌBỤ MKPỤRỤOKWU
N’ụtọasụsụ Igbo, e nwere mkpụrụedemede ndị nwere ike bụrụ
mkpụrụasụsụ maọbụ mkpụrụokwu. Ha bụ mkpụrụedemede ndị
ọ ga-abụ ha kwụrụ onwe ha, ha enwee ụda ma nwekwuazị
nghọta zuru oke. Ọ dịghị okwu ọbụla a na-agbakwụnyere ha iji
were nye ha ụda ma ọ bụ nghọta n’ihi na ha na ụda ha na
nghọta ha na-ayị. Mkpụrụedemede ndị ahụ na-arụ ụdịrị orụ a,
na-abụkanarị mkpụrụedemede ụdaume. Ọ bụ mkpụrụedemede
121
ụdaume isii n’ime ụdaume asatọ e nwere n’asụsụ Igbo na-arụ
ụdịrị ọrụ a. Mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ bụ ndị a:
A Ị O E I Ọ
I were anya gbaa ogige nke ọma, ị ga-achọpụta na ọ bụ U na Ụ

bụ mkpụrụedemede ndị esoghị na ndị ahụ nwere ike ịrụ ọrụ dị
ka Mkpụrụasụsụ maọbụ Mkpụrụokwu. Ihe kpatara nke a bụ
na ọ bụrụ na U na Ụ kwụrụ onwe ha, ha ga-enwe ụda mana ha
agaghị enwe nghọta dị ka otu ndị ọzọ ga-esi nwee.
A bịa na myiriụdaume, ọ bụ otu mkpụrụedemede myiriụdaume

nwekwuazịrị ike ịrụ ọrụ dị ka mkpụrụasụsụ maọbụ
mkpụrụokwu n’asụsụ Igbo dị ka mkpụrụedemede ụdaume isii
ndị ahụ e derela maka ha. Mkpụrụedemede myiriụdaume ahụ a
na-ekwu maka ya bụ:
M na-arụ ọrụ n’okwu dị ka mkpụrụasụsụ maọbụ

mkpụrụokwu n’asụsụ Igbo, n’ihi na ọ kwụrụ onwe ya, ọ ga-
enwe ụda ma nwekwuazị nghọta.
122
ỤDỊ MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) E NWERE
E nwere ụdịrị mkpụrụasụsụ dị iche iche n’asụsụ Igbo. Nke

ọbụla n’ime ha na-egosi ụdịrị mkpụrụasụsụ ọ bụ na otu o si arụ
ọrụ. Mkpụrụasụsụ ndị ahụ bụ ndị a:
a) MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) NDABE

(BOUND MORPHEME)
b) MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) NNỌRỌONWE

(FREE MORPHEME)
A ga-amalite lebawa ha anya n’otu n’otu iji were mata otu ha si

arụ ọrụ na ọnọdụ ha n’ụtọasụsụ Igbo. Nke a ga-ebu ụzọ leba
anya bụ:
A) MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) NDABE – BOUND

MORPHEME
Mkpụrụasụsụ (Mọfịm) ndabe bụ mkpụrụasụsụ ndị na-ejikọta
onwe ha ọnụ iji were mepụta mkpụrụokwu. Ọ bụ na
mkpụrụokwu nwegachara mgbakwụnye ka a na-enweta
mkpụrụasụsụ ndabe. Ọ bụ mgbakwụnye dị iche iche e wekọtara
ọnụ iji were nweta mkpụrụokwu. Mkpụrụokwu enweghị
mgbakwụnye anaghị enwe mkpụrụasụsụ (mọfịm) ndabe. Ọ bụ
ụmụ mkpụrụ okwu ndị ahụ a na-ekewapụta n’okwu maọbụ na
mkpurụokwu ka a maara dị ka mkpụrụasụsụ (mọfịm) ndabe.
Mkpụrụasụsụ(mọfịm) ndabe na-enyere aka n’imezu
123
ebumnuche mkpụrụokwu. Ọ bụ site na mnwekọta ọnụ nghọta
ha na ụda ha ka mkpụrụokwu ha nọcha n’ime ya ji ezu oke.
Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ banyere mkpụrụasụsụ (mọfịm) ndabe bụ
ndị a na-esota.
Mkpụrụokwu Mkpụrụasụsụ Mkpurụasụs

(Mọfịm) Ndabe ụ (Mọfịm)
ndabe ole dị
na
mkpụrụokwu
i achọla a - chọ - la atọ
ii mwekọta m - we - kọ - ta anọ
iii kwuru kwu - ru abụọ
iv kpọọrọ kpọ - ọ - rọ atọ
v mmụkọrịta m - mụ - kọ - rị - ise
ta
vi napụtara na - pụ - ta - ra anọ
vii bere be - re abụọ
vii mkpọpụta m - kpọ - pụ - ta anọ
i
ix gbagharịkatar gba - gha - rị - ka isii
a ta - ra
x jụọ jụ - ọ abụọ
(B) MKPỤRỤASỤSỤ (MỌFỊM) NNỌRỌONWE –

FREE MORPHEME
Mkpụrụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe bụ mkpụrụasụsụ (mọfịm)
nke ọ bụ naanị ya na-emebe mkpụrụokwu. A naghị enwe
mgbakwụnye maọbụ njikọta ọnụ maọbụ mwekọta ọnụ tupu e
124
nweta mkpụrụụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe. N’ihi nke a, ọ bụ
mgbe otu mkpụrụasụsụ (mọfịm) na-anọrọ onwe ya ka a na-
enweta mkpụrụụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe.
Mkpụrụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe nwere ike ịbụ otu
mkpụrụedemede dị ka o siri dị na nnọchiaha ụfọdụ nke ọ bụ
mkpụrụedemede ụdaume isii na-emebe dị ka.
a ị o e ọ i
Mkpụrụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe anaghị enwe mgbakwụnye

mkpụrụasụsụ ọbụla. Ọ na-anọrọ onwe ya ma na-egosipụtakwa
nkọwa ya. A ga-ezipụta ihe ịmaatụ ụfọdụ ka nkọwa
mkpụrụasụsụ (mọfịm) nnọrọonwe were zuo oke nke ọma. Lee
ihe ọmụmaatụ ndị a na-esota.
Mkpụrụokwu Mkpụrụasụsụ Mkpụrụasụsụ

(Mọfịm) (Mọfịm) nnọrọonwe
Nnọrọonwe ole dị na
mkpurụokwu ahụ.
i bụ bụ otu
ii ji ji otu
iii anyị anyị otu
iv ugo ugo otu
v isi isi otu
vi ụtụ ụtụ otu
vii ma ma otu
viii okwu okwu otu
ix di di otu
x ụmụ ụmụ otu
125
xi so so otu
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE

ITOOLU
1. Gịnị bụ ọdịdị ụdaasụsụ?
2. Depụta Nkeụdị mkpụrụụdaasụsụ e nwere.
3. Dee ma kọwaa mkpụrụụdaasụsụ ụdanke.
4. Gịnị bụ mkpụrụụdaasụsụ ụda nsokwasinke?
5. Dee ma kọwaa okwu ndị a n’Igbo:

i) Intonation
ii) Duration
iii) Contour
iv) Tone
6. Gịnị bụ mkpụrụụdaasụsụ (Fọnịm)

7. Kọwaa ihe bụ mkpụrụasụsụ.
8. Gịnị dị iche n’etiti mkpụrụụdasụsụ na mkpụrụasụsụ?
9. Kedụ ndepụtagharị mkpụrụụdasụsụ mkpụrụedemede ndị

a: j, ch, ń, sh, nw.
10. Mkpụrụedemede, ọ bụ mkpụrụụdaasụsụ? Dee ma kọwaa

nke a.
126
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRI
MMEBE OKWU (WORD FORMATION)
MKPỤRỤOKWU (WORD)
Mkpụrụokwu bụ okwu ọbụla ga-abụ ọ kwụrụ onwe ya, o nwee

nkọwa ma nwekwuazị nghọta zuru oke. Ihe nghọta
mkpụrụokwu ji abụ okwu zuru oke bụ na ọ na-abụ ọ kwụrụ, ihe
okwu ahụ pụtara ga-apụta ìhè ozigbo, na e nyoghị ya enyo.
Nkọwa ya na-ezu ya ahụ. A ga-aghọtakwa na ọ bụ site na
mkpurụedemede asụsụ Igbo ka e si emebe mkpụruọkwu. A ga-
echeta na mkpurụedemede asụsụ Igbo dị iriatọ na isii
n’ọnụọgụ. Nke ọbụla n’ime ha na-eso emebe okwu. E nwere
mkpụrụedemede ụdaume na mgbochiume, ọ bụkwa
mkpụrụedemede ndị a na-ejikọ aka ọnụ na-ewepụta
mkpụrụokwu. Ụdaume na-enye mgbochiume ụda na
mkpụrụokwu. Naanị mkpụrụedemede mgbochiume agaghị
emebe mkpụrụokwu. Mana mkpụrụedemede ụdaume nwere ike
ịbụ mkpụrụokwu ma ọ bụrụ na mkpụrụedemede dị otu ahụ
enwee nghọta ma nwekwuazị nkọwa zuru oke.
Mkpụrụedemede ụdaume ndị ahụ nwere ike ịbụ mkpụrụokwu
bụ: A, E, I, Ị, O, Ọ. M nwekwuazịrị ike ịbụ mkpụrụokwu
ma ọ kwụrụ onwe ya. Mkpurụedemede abụo maọbụ karịa
nwekwuazịrị ike ịbụ mkpụrụokwu ma ọ bụrụ na ụdịrị
mkpụrụedemede dị otu ahụ jikọrọ onwe ha ọnụ, enwee nkọwa
putara ihe ma nwekwuazị nghọta zuru oke. A naghị enweta
mkpụrụokwu site na okwu etoka maọbụ na o peka. Naanị ihe a
127
na-achọ n’ike ọkụ bụ azụ. Otu ọ sọrọ okwu ya hara, naanị ihe
ga-eme ya ka ọ bụrụ mkpụrụokwu bụ na ọ ga-enwerịrị nghọta,
ma nwekwuazị nkọwa.
Mkpụrụokwu nwere ike ịbụ mkpọaha, nnọchiaha, ngwaa

maọbụ nkejiasụsụ ndị ọzọ e nwere n’asụsụ Igbo. Mkpụrụokwu
na-enwe nghọta zuru oke ma ọ kwụrụ onwe ya. Ụfọdụ ihe
ịmaatụ banyere mkpụrụokwu bụ ndị a na-esota:
MKPỤRỤOKWU (WORDS)
i. Anyị
ii. Echiche
iii. Anyanwụ
iv. Mmadụka
v. Ekwuchabeghị
vi. Pụtakwa
vii. Udu
viii. Ya
ix. Achọpụtabeghịkwa
x. Ọsọ
xi. Gị
xii. Esinyela
xiii. Bi
xiv. Ndụka
xv. Mkpụgharị
xvi. Ndụ
xvii. Odudu
xviii. Etigbuchaala
xix. Unu
128
NDỊICHE DỊ N’ETITI MKPỤRỤEDEMEDE NA
Mkpụrụedemede e nwere n’asụsụ Igbo dị iriatọ na isii. Ọ
bụkwanụ n’elu mkpụrụedemede ndị ahụ e nwere ka a na-
agbado ụkwụ na-ede asụsụ Igbo. Mmụta mkpụrụedemede
asụsụ Igbo bụ mmalite mmụta asụsụ Igbo.
Mana, ọ ga-adị mma ka anyị ghọta na mkpụrụedemede na

mkpụrụụdaasụsụ abụghị otu. E nwere ndịiche dị n’etiti ha abụọ.
Ọkpụrụkpụ ndịiche dị na ha bụ na mkpụrụedemede na-anọrọ
onwe, na-akwụrụ onwe ya were bụrụ mkpụrụedemede mana
mkpụrụụdaasụsụ anaghị akwụrụ onwe ya tupu ọ zawa
mkpụrụụdaasụsụ. Mkpụrụụdaasụsụ bụ n’ime mkpụrụokwu
maọbụ okwu ka a na-anọ na-achọpụta ya. Mkpụrụụdaasụsụ
agaghị akwụrụ onwe ya dị ka mkpụrụedemede.
Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na a kọwara na mmalite ihe ọmụmụ a

na mkpụrụedemede dị iriatọ na isii mana mkpụrụụdaasụsụ
enweghị ọnụọgụ ole a ga-asị na ọ bụ ya ka ọ dị.
Mkpụrụụdaasụsụ na-enyere aka n’ụzọ nke ya na nghọta
n’okwu Igbo.
Anyị ga-aghọtakwa na ọ bụ n’ime okwu ka a na-enweta ma na-

achọpụta mkpụrụụdaasụsụ. Mana ọnọdụ dị otu a adịghị na
mkpụrụedemede. Mkpụrụedemede bụ nke ọ na-abụ ọ kwụpụta
a mara ya ozigbo. E deputa mkpụrụedemede, a na-amata na e
depụtala mkpụrụedemede ma marakwa na ọ bụ
mkpụrụedemede. Mana mkpụrụụdaasụsụ bụ site n’ụda ka e si
129
amata ya. Ọ bụrụ na e si n’okwu wepụta mkpụrụụdaasụsụ, a
ga-etinyerịrị ya ihe nhụbaama ijiri gosi na ọ bụ
mkpụrụụdaasụsụ, na ọ bụghị mkpụrụedemede. Akara
nhụbaama a na-amakwụnye mkpụrụụdaasụsụ n’olu ma e si
n’okwu ọ nọ na ya wepụta ya bụ iji mee ka nkọwa ya doo anya.
Ọkpụrụkpụ ihe ọzọ dịkwa mkpa anyị kwesịrị ịmata dị ka

ndịiche dị n’etiti mkpụrụedemede na mkpụrụasụsụ bụ na ọ bụrụ
na mkpụrụedemede adịghị, a gaghị enwe mkpụrụụdaasụsụ. Ọ
bụ site n’ụda na nghọta mkpụrụedemede na-etinye na
mkpụrụokwu ọ nọ na ya ka e si enweta mkpụrụụdaasụsụ. Mana
mkpụrụụdaasụsụ anaghị emebe mkpụrụedemede maka na
mmiri anaghị ekwoghachi azụ. A bịa na mkpụrụedemede na
mkpurụụdaasụsụ nke na-emebe ibe ya, anyị achọpụtala ma
hụkwa na ọ bụ naanị aka nri na-akwọ aka ekpe. N’ọnọdụ dị otu
a, aka ekpe agaghị akwọnwu aka nri.
130
NDỊICHE DỊ N’ETITI MKPỤRỤOKWU NA
MKPỤRỤASỤSỤ
Mkpụrụokwu bụ okwu ọ ga-abụ ọ kwụrụ onwe ya, o zuo oke

ma nwekwuazị nghọta zuru oke. Mkpụrụokwu anaghị eri mperi
na nzipụta ya na kwa n’ebumnuche ya. A naghị esi n’okwu
ekewapụta mkpụrụokwu. Ọ bụ mmebe ka a na-emebe
mkpụrụokwu. Mkpụrụokwu ọbụla e mebere ga-abụrịrị nke
nwere nghọta na-egosipụta ebumnuche e jiri mebe ya. Mana
mkpụrụasụsụ bụ site na mkpụrụokwu maọbụ okwu ka e si
ekewapụta ya. Ọ bụ eziokwu na mkpụrụasụsụ na-enwe nghọta
ma e kewapụta ya n’okwu, mana a ga-aghọta na a naghị emebe
mkpụrụasụsụ otu e si emebe mkpụrụokwu. Na mkpụrụasụsụ
nwere ụda ma e kewapụta ya egosighị na ọ bụ mkpurụokwu
n’ihi na o nwere ihe dị iche.
Ọzọ kwa bụ na ọ bụ n’ime mkpụrụokwu ka mkpụrụasụsụ na-

adị. Ọ bụghị mkpụrụokwu na-emebe mkpụrụasụsụ. Ọ bụ site
n’ụda ka e si enweta mkpurụasụsụ. Mkpụrụokwu ọbụla nwere
mkpụrụasụsụ dị n’ime ya.
Ndịiche ọzọ dị n’etiti mkpụrụokwu na mkpụrụasụsụ bụ na ọ

bụrụ na e si na mkpụrụokwu kewapụta mkpụrụasụsụ, ụda
mkpụrụasụsụ ahụ na nghọta mkpụrụasụsụ ahụ ga-adịzi iche na
mkpụrụokwu o si na ya pụta. Nkewapụta e kewapụtara
mkpụrụasụsụ na mkpurụokwu na-eme ka mkpụrụasụsụ ghọrọ
ihe ọzọ ma nwee nghọta ọzọ na-abụghị nke mkpụrụokwu ọ dị
na ya, nwere. Na mkpokọta, mkpụrụasụsụ e si na mkpụrụokwu
131
kewapụta ga-aghọrịrị ihe ọzọ na nghọta ma dịkwa iche na
mkpụrụokwu o siri na ya pụta.
NKEBIOKWU/ USOROOKWU – PHRASE
Nkebiokwu/usorookwu bụ okwu erughị n’isi nke na-

enweghịkwa ngwaa. Nkebiokwu bụ okwu anaghị enwe nghọta.
Ọ naghịkwa ezu oke n’okwu. Mgbe ụfọdụ, nkebiokwu anaghị
enwe okwupụta okwu, nke ọ na-enwe nnara. Ọ bụ
mkpụrụokwu na-emebe nkebiokwu/usorookwu. Ọ bụ eziokwu
na nkebiokwu na-adị ka ahịrịokwu mana ọ bụghị ahịrịokwu nke
ọ na-abụ nkebi ahịrịokwu n’ihi na ọ bụghị naanị na o zughị oke
n’okwu, ọ naghị enwe ngwaa; ọ naghịkwa enwe nghọta.
Ndị a na-esota bụ ọmụmaatụ nkebiokwu/usorookwu ụfọdu

n’asụsụ Igbo.
i. Onye ahụ
ii. N’ime itemmiri
iii. Nna ya
iv. Oche nke ya
v. Nwa ewu ahụ
vi. Ọba ji nna anyị ha
vii. Na mgbede anyasị ụnyahụ
viii. Ụbọchị nwanne m
ix. Na mgbada ugwu
x. Tupu nwanne echi
xi. Ego nwata a
xii. Ụmụnne nwunye ya
132
Okwu ndị ahụ niile e depụtara n’elu bụcha
Nkebiokwu/Usorookwu. O nweghị otu n’ime ha nwere ngwaa
ma ya fọdụkwa izu oke na nghọta.
ỤDỊRỊ NKEBIOKWU DỊ ICHE ICHE
E nwere ụdịrị nkebiokwu dị iche iche n’asụsụ Igbo. A ga-eleba

ụdịrị nkebiokwu ndị ahụ anya ma kọwapụtakwa otu ha si arụ
ọrụ.
A. NKEBIOKWU KEAHA – (NOUN PHRASE)

Nkebiokwu keaha bụ ụdịrị nkebiokwu nke e ji mkpọaha emebe.
Aha e ji enweta nkebiokwu keaha nwere ike ịbụ ahaaka,
ahaigwe, ahaizugbe, dgz. Mgbe ụfọdụ, a na-ejkwuazị
nnọchiaha enweta nkebiokwu keaha. Ọ bụghị naanị na ọ bụ
mkpọaha na-emebe ya, ọ naghịkwa ezi oke. Ọ naghịkwa enwe
nghọta na nkọwa zuru oke. Ịmaatụ nkebiokwu keaha bụ ndị a:
i. Ụlọ ewu
ii. Azụ mmiri
iii. Ode akwụkwọ
iv. Akị bekee
v. Ụzọ ndụ
vi. Ukwu ụdara
vii. Ụlọ mmadụ
viii. Egwu ọnwụ
ix. Isi anụ
x. Aka ike
xi. Oti mkpu
133
xii. Oke dibịa
B. NKEBIOKWU KENKỌWAAHA – (ADJECTIVAL

PHRASE)
Nkebiokwu kenkọwaaha bụkwa nkebiokwu nke e si na
nkọwaaha enweta. N’ime mkpụrụokwu ndị ahụ na-emebe
nkebiokwu kenkọwaaha, a na-enwe okwu maọbụ mkpụrụokwu
na-akọwa ibe ya. Ọ bụ okwu maọbụ mkpụrụokwu bụ
mkpụrụokwu kpe azụ, ga na-akọwa okwu ma ọ bụ
mkpurụokwu bu ụzọ. Mgbe ụfọdụ kwa, okwu maọbụ
mkpụrụokwu bu ụzọ na-akọwakwa okwu maọbụ mkpụrụokwu
na-esota ya. Ọmụmaatụ nkebiokwu kenkọwaaha bụ ndị a na-
esota:
i. Nwoke ojii
ii. Olu ogologo
iii. Afọ ọjọọ
iv. Anya mkpọ
v. Ụkwụ ọma
vi. Aka mkpụmkpụ
vii. Olu ọma
viii. Eze akanwụ
ix. Anụ ure
x. Ọkpa atụrụ
xi. Akwa ọcha
xii. Ọnụ ọjọọ
CH. NKEBIOKWU KENKWUWA – ADVERBAL

PHRASE
Nkebiokwu kenkwuwa bụkwuazị udịrị nkebiokwu ọzọ e nwere
n’asụsụ Igbo. Ọ bụ site na nkwuwa ka e si enweta ụdịrị
134
nkebiokwu nke a. Ebe okwu nkwuwa kacha apụta ìhè bụ
n’asụsụ bekee.
Ụfọdụ ihe ọmụmaatụ banyere nkebiokwu kenkwuwa bụ ndị a:
i. nwayọọ nwayọọ
ii. ozigbo ozigbo
iii. ọsọ ọsọ
iv. ngwa ngwa
v. mma mma
vi. egwu egwu
vii. nzuzu nzuzu
viii. n’ọkụ ọkụ
Okwu ndị a niile mbere nkebiokwu kenkwuwa ndị ahụ e

depụtara n’elu bụcha okwu nkwuwa.
D. NKEBIOKWU KENRỤAKA – DEMONSTRATIVE

PHRASE
Nkebiokwu kenrụaka bụ ụdịrị nkebiokwu ọzọ e nwere n’asụsụ
Igbo nke e si na nrụaka enweta. Ọ bụ nrụ aka A na AHỤ ka e ji
emebe ya. A na AHỤ bụ ha bụ mkpụrụokwu nrụaka na-akọwa
mkpurụokwu ha na-eso n’azụ.
Ndị a na-esota bụ ihe ịmaatụ iji were kọwaa nke ọma

nkebiokwu kenrụaka.
i. Akwụkwọ a
ii. Ego ahụ
iii. Nkụ a
iv. Akpụkpọụkwụ ahụ
v. Otu a
vi. Nnụnụ ahụ
135
vii. Nwoke a
viii. Eze ahụ
NKEBIAHỊRỊOKWU – CLAUSE
Nkebiahịrịokwu n’asụsụ Igbo bụ okwu na-ezughị oke
n’ahịrịokwu mana o nwere ngwaa. N’ihi na ya bụ okwu erughị
n’isi, ọ na-eme ka nghọta ya ghara izu oke. Ọ bụ na nkebiokwu
ka e si enweta nkebiahịrịokwu mana ha abụọ dịcha iche. Ha
abụghị otu. Nkebiokwu anaghị enwe ngwaa mana
nkebiahịrịokwu na-enwe ngwaa, mana ha abụọ anaghị enwe
nghọta zuru oke n’ihi na okwu ha anaghị eru n’isi nke ga-eme
ka nghọta ha were pụta ìhè. Ọ bụkwuazị mgbe nkebiahịrịokwu
ruru n’isi, nwee nghọta zuru oke, ka ahịrịokwu ji apụta. Lezịa
ọmụmaatụ nkebiahịrịokwu ka nkuzi ya were doo anya nke
ọma.
i. Mgbe m bịara
ii. Nwoke ahụ sị
iii. Ọ bụrụ na m metụrụ ya aka
iv. Oji ọsọ agbakwu ọgụ
v. Ụbọchị onye ohi ga-akwa nne ya
vi. Onye chi ya kwaturu
vii. Ka mụ ruru
viii. Ụbọchị ahụ mmiri mara anyị
ix. A chọwa isi ọchụ
x. Onye ahụbeghị mmụọ
Okwu niile ahụ e depụtachara n’elu bụcha nkebiahịriokwu,

nkebiahịrịokwu, n’ihi na ha nwechara ngwaa mana nghọta ha
ezughị oke. Echiche ha erughị n’isi otu o kwesịrị. O nwere
okwu ndị ọ fọdụrụ ka e were mezuo ha.
136
NKEBIAHỊRỊOKWU DỊ ICHE ICHE
E nwere nkebiahịrịokwu dị icheiche n’asụsụ Igbo. Nke ọbụla
n’ime ha nwere echiche ọ na-ezipụta. A ga-eleba ha anya n’otu
n’otu ijiri chọpụta ụdịrị ha na otu ha si arụ ọrụ n’asụsụ Igbo.
A. NKEBIAHỊRỊ KEAHA – NOUN CLAUSE

Nke a bụ nkebiahịrịokwu e si na mkpọaha (aha) enweta. Na
nkebiahịrị keaha, nnọchiaha nwekwuazịrị ike ịrụ ọrụ na ya dị
ka aha. Nkebiahịrị keaha nwere ike ịbụ isiokwu maọbụ nnara
n’ahịrịokwu ọ nọ na ya.
O nwere ike ịmalite okwu maọbụ nọdụ na mmechi okwu.

i. Onye ahụ a na-ekwu maka ya.
ii. Uche cheta ihe mere ya.
iii. Nwoke ahụ sịrị.
iv. Mmiri ahụ ọ na-echu.
v. N’ezie o kwuru.
vi. Udele felachaa
vii. Nwanyị ọma ahụ a na-achọ
viii. Ego ahụ o nyere m.
ix. Isi ọ kwọchara
x. Mkpume ahụ ọ hụrụ.
I leruo nkebiahịrịokwu ndị ahụ niile e depụtara n’elu anya a ga-

achọpụta na ha nwere ike bụrụ isiokwu n’ahịriọkwu ma ọ bụ
bụrụkwa nnara. Ịmaatụ ha n’ahịrịoku bụ ndị a na-esota ugbu a:
137
(i) Isiokwu: Onye ahụ a na-ekwu maka ya bịara ebe a
Maọbụ
(ii) Nnaara: Onye bịara ebe a taata bụ onye ahụ a na-
ekwu maka ya.
(iii) Isiokwu: Uche cheta ihe mere ya, ọ na-ewuta Amaechi.

Maọbụ
(ii) Nnara: Ọ na-ewuta Amaechi ma Uche cheta ihe
mere ya.
(iv) Isiokwu: Tupu m bịa m ga-eri ihe

Maọbụ
(iii) Nnara: M ga-eri ihe tupu m bịa
(iv) Isiokwu: N’ezie o kwuru na-achọ iwere isi ya.

Maọbụ
(iv) Nnara: Ihe na-achọ iwere isi ya bụ n’ezie o kwuru.
Okwu ndị ahụ a kachara ihe n’okpuru bụcha nkebiahịrịokwu

keaha. Ebe ndị ahụ ha nọcha n’ahịriọkwu bụ ijiri kọwaa na ha
nwere ike ịrụ ọrụ dịka isiokwu maọbụ nnara.
B. NKEBIAHỊRỊ KENKỌWAAHA – ADJECTIVAL

CLAUSE
Nkebiahịrịokwu kenkọwaaha bụ nkeahịrịokwu ndị na-ewepụta
echiche okwu ha nọ na ya. Ọ bụ ụdịrị nkebiahịrị nke e si na ya
amata uche okwu. Ọ bụ site na nkebiahịrị kenkọwaaha ka e si
138
amata ihe okwu na-achọ ịkọwa. A ga-edepụta ihe ịmaatụ
ụfọdụ:
i. Ụlọ ahụ unu nọ na ya.
ii. Ji ahụ unu riri
iii. Egwu ọnwa ahụ Uchenna pụrụ n’anyasị
iv. Ego o retere n’ọkụkọ ahụ.
v. Okwu ahụ o kwuru.
vi. Ohi ahụ ha zuru
vii. Ihe o tiri m
viii. Ọsọ ọ gbara.
Okwu ndị a niile bụcha nkebiahịriọkwu kenkọwaaha. Ha

nwechara nkọwa ha kpụ n’ọnụ nke erubeghị n’isi. Ha
nwekwuazịrị ike ịbụ isiokwu ma ọ bụ nnara n’ahịrịokwu ọbụla
a ga-eji ha mee, maọbụ ha ga-anọ na ya. Ọmụmaatụ ha bụ ndị
a:
Nkebiahịrị kenkọwaaha n’ahịrịokwu dị ka Isiokwu maọbụ
Nnara.
(i) Isiokwu: Ụlọ ahụ unu nọ na ya adịghị mma.
Maọbụ
(i) Nnara: Ọ dịghị mma bụ ụlọ ahụ unu nọ na ya.
(ii) Isiokwu: Ji ahụ unu riri apụtala okwu na ụka.
Maọbụ
(ii) Nnara: Ọ pụtala okwu na ụka bụ ji ahu unu riri.
(iii) Isiokwu: Egwu ọnwa ahụ Uchenna pụrụ

n’anyasị wutere nna ya.
Maọbụ
(iii) Nnara: O wutere nna ya bụ egwu ọnwa ahụ
139
Uchenna pụrụ n’anyasị.
AHỊRỊOKWU (SENTENCE)
Ahịrịokwu bụ okwu zuru oke, nwee ngwaa ma nwekwuazị
nghọta doro anya. Ahịrịokwu anaghị adị na nkeji okwu. Ọ na-
adị n’okwu zuru oke ma nwekwuazị nghọta zuru oke. Ọ bụ ya
kpatara na nkebiokwu na nkebiahịrịokwu dịcha na nkeji okwu
ezughị oke, ejighị bụrụ ahịrịokwu. Ọ bụghị naanị na nkebiokwu
na nkebiahịrịokwu anaghị ezu oke na nghọta, kama ụfọdụ
n’ime ha anaghịkwa enwe ngwaa dị ka otu o siri dị na
NKEBIOWU (PHRASE). Nke nwekwaranụ ngwaa anaghịkwa
ezu oke na nghọta dị ka o siri dịkwa na NKEBIAHỊRỊOKWU
(CLAUSE).
Mana ihe ndị ahụ a na-achọcha achọ ma na nkebiokwu

(phrase), ma na nkebiahịrịokwu (clause), dịcha n’ahịrịokwu.
Ha zuru oke n’ahịrịọkwu n’ihi na ọ dịghị nke ọbụla n’ime ha a
na-achọ achọ n’ahịrịokwu. Ọ bụ n’ime ahịrịokwu ka
nkebiokwu na nkebiahịrịokwu dịcha. Ahịrịokwu anaghị adị
n’ime ha.
ỤDỊ AHỊRỊOKWU E NWERE

E nwere ọdịdị ahịrịowu dị iche iche n’asụsụ Igbo nke akwụkwọ
a ga-amalite lebawa anya na ha n’otu n’otu. Ọdịdị ahịrịokwu
ndị ahụ bụ ndị a:
(i) Ahịrịokwu mfe (Ahịrịmfe)

(ii) Ahịrịokwu nha (Ahịrịnha)
(iii) Ahịrịokwu ukwu (Ahịrịukwu)
140
(iv) Ahịrịokwu mgbagwo (Ahịrịmgbagwo)
A. AHỊRỊOKWU MFE (AHỊRỊMFE) – SIMPLE
SENTENCE
Ahịrịmfe bụ ahịrịokwu e nwere n’asụsụ Igbo na-agaghị enwe
karịa otu ngwaa ma na nghọta ya ga-ezu oke. E nwere ike iji
otu mkpụrụokwu, mkpụrụokwu abụọ maọbụ mkpụrụokwu atọ
mebe ahịrịmfe. Mana ghọtakwa na ngwaa ga-adị na ya agaghị
akarị otu ngwaa. Ndị a bụ ọmụmaatụ:
(i) Ńụọ.
(ii) Tie.
(iii) Ndewonụ.
(iv) Gbuo.
(v) Kọwaa.
(vi) Kwuo.
(vii) Bianụ.
(viii) Bee.
(ix) Pụtawanụ.
(x) Kwụsị.
(xi) Maa.
Okwu ndị a e deputara bụ ahịrịmfe ndị nwere otu mkpụrụokwu.

Ọ bụ eziokwu na ha bụchaa otu mkpụrụokwu mana ihe ọbụla a
chọrọ n’ahịrịokwu dịchaa n’ime ha. Nghọta ha zuchara nke
ọma.
Ndị nke a na-esota ugbua bụkwa ahịrịmfe mana ha nwezuru

mkpụrụokwu abụọ. Ha bụ ndị a:
(i) Chukwu ma.

141
(ii) Kpọọ ya.
(iii) Ị bịala?
(iv) Chọta ya.
(v) Ama m.
(vi) Agwala m.
(vii) Ndidi amaka.
(viii) Unu agbalịala.
(ix) Ọnwụ ajọka.
(x) Jide ya.
Ahịrịmfe ndị a nwechara mkpụrụokwu abụọ n’otu n’otu

nwekwuazịrị ngwaa n’otu n’otu. Ahịrịmfe ọzọ a ga-eleba anya
na ya ugbua bụ ahịrịmfe ndị nwere karịa mkpụrụokwu abụọ.
(i) Emeka gara ahịa.
(ii) Uche lụrụ ọgụ.
(iii) Ọ maghị m.
(iv) Chukwu ka dibịa.
(v) Nna m dị.
(vi) Ị bụ ekwensu?
(vii) O zuru ohi.
(viii) Ụmụntakịrị riri ji.
(ix) A chụkwala ya ọsọ.
(x) Ngozi bere akwa.
(xi) Agụchaala m akwụkwọ.
(xii) Chukwu nọnyere m.
E nwekwuazịrị ahịrịmfe nwere ike inwe mkpụrụokwu karịrị atọ
n’ọnụọgụ mana ngwaa ga-adị na ya ga-abụ naanị otu mkpụrụ
ngwaa. Lee ọmụmaatụ ụdịrị ahịrịmfe ndị ahụ. Ha bụ ndị a na-
esota:
142
(i) Nna m pịara nwa ya ụtarị.
(ii) Obi bere akwa ụnyahụ.
(iii) Nne m na-abịa ebe a.
(iv) Onye ka ị chọrọ?
(v) Echiche gị adịghị mma.
(vi) Udele enwerela ọdụ ahịa.
(vii) O tiri m ihe.
(viii) Edi sọrọ ya ọnụ.
(ix) Ọ bụ onye ara.
(x) Aka ga-asọ ya n’ala.
(xi) Isi adịghị ya mma.
B. AHỊRỊOKWU NHA (AHỊRỊNHA)

Ahịrịnha bụkwa ụdị ahịrịokwu nke na-enwezu ngwaa abụọ. Ọ
bụ ọdịdị ahịriokwu na-ewetaru nkọwa ya n’isi. N’ihi nke a,
ahịrịnha na-enwe karịa otu nghọta. Ọ na-enwezu nghọta abụọ.
Ọ na-agba mbọ wetaruo n’isi ebumnuche isiokwu dị
n’ahịrịokwu. Ndị a na-esota bụ ihe ịmaatụ:
(i) Mgbe m bịara ahụghị m ya.

(ii) Isi kote ebu ọ gbaa ya
(iii) Nne m gara ahịa zụta akara.
(iv) Were ego ahụ zụta achịcha.
(v) Onye chọrọ ọgụ edi sokwa ya ọnụ.
(vi) Onyenkuzi sị anyị gụọ akwụkwọ
(vii) Ero mmụọ adịghị mma mmadụ iri ya.
(viii) Anụ jọrọ njọ na-ata arụ.
(ix) Ihe onye chọrọ ọ hụ ya.
143
(x) Aka mkpụmkpụ ekweghị mbe jide ewu.
(xi) Ọ sịrị na ọ na-abịa.
(xii) Ndị jere agha hụjuru anya.
(xiii) Were ehihie chọwa ewu oji
(xiv) E jighị ụtụtụ ama njọ ahịa.
Ahịrịokwu ndị ahụ niile e depụtara n’elu bụchaa ahịrịowu nha.
CH. AHỊRỊOKWU ÙKWÙ (AHỊRỊÙKWÙ) –

COMPLEX SENTENCE
Ahịrịokwu ọbụla nwere ngwaa abụọ maọbụ karịa ka a maara dị
ka ahịrịokwu ukwu. Ahịrịukwu n’ezie karịrị ahịrịmfe. Ọ bụ
ụdịrị ahịrịokwu na-esoru nghọta ahịrịokwu n’isi. Ahịrịukwu na-
enwekwuazị otu nkebiahịrị maọbụ karịa n’ime ya bụ ndị nke
ga-agbakọọ ọnụ na-akọwapụta nghọta ahịrịokwu ahụ ha nọ
n’ime ya. Ọmụmaatụ Ahịrịukwu bụ ndị a:
(i) O tiri m ihe mere ka m bewe akwa.

(ii) E jidere onye ohi ahụ ka o zuchara ohi gbawa ọsọ.
(iii) Ejere m Ọnịcha ka m zụta akwa m ga-eyi.
(iv) Onye ahụbeghị mmụọ anaghị atụ egwu.
(v) Onyenkuzi ahụ pịara ya ụtarị ka ọ kwụsị ihe ahụ ọ na-
eme.
(vi) O jere kpọta ndị uwe ojii maka ikpe ahụ mụ na ya
nwere.
(vii) Aka kpaara ya ozigbo ọ chọrọ itinye isi n’ọhịa.
(viii) Nwaada ahụ ghụchaa ahụ, ịchọ mma agụwa ya.
(ix) Nchi ahụ gbara ọsọ tụrụ anyị n’anya mgbe anyị na-achụ
ya.
144
(x) O ji ego o nwere zụta ihe ọ ga-eri.
D. AHỊRỊOKWU NHAÙKWÙ (AHỊRỊNHA ÙKWÙ) –
COMPOUND-COMPLEX SENTENCE
Ahịrịnhaukwu bụkwuazị ụdịrị ahịrịokwu ọzọ a ga-eleba anya.
Ahịrịnhaukwu bụ ahịrịokwu na-enwe ọtụtụ na echiche n’ime
ya. Ọ bụ njikọ ka a na-ejikọ echiche ndị ahụ ka ha kwụrụ ma
bụrụkwa otu ahịrịokwu. Ọ bụrụkwanụ na okwu ndị ahụ mebere
ahịrịnhaukwu si n’ahịrịokwu ha nọ na ya pụta kwụrụ onwe ha,
ha na-enwekwa nghọta. Ihe ịmaatụ ahịrịnhaukwu bụ ndị a:
(i) Nneka gara ahịa ka ọ zụta akwa mana ọ hụghị ụdịrị

akwa ọ chọrọ.
(ii) Onye ọbụla chọrọ ịkpa ego maka na ego amaka.
(iii) Nwatakịrị ahụ agbapụla tupu ụtarị ahụ m na-achọ eruo
m aka.
(iv) O teela isi na-awa ya mana ọ zụtaghị ọgwụ.
(v) Ha ńuchara mmanya ebe ahụ were malite lụwa ọgwụ.
(vi) Nwanneka sichara nri o nweghị onye riri ya n’ihi na ọ
tọghị ụtọ.
(vii) Ahụrụ m ya ebe ọ nọ mana ọ hụghị m.
(viii) Nnụnụ na-efe n’elu amaghị na onyinyo ya na-adị n’ala.
(ix) Ọ chọchaala ego ahụ ebe niile n’ụlọ ya ma ọ chọtaghị
ya.
(x) Mgbe niile ọ kwọrọ m n’azụ na-aga ihe ọkpa m ana-
akpụ n’ala.
E. AHỊRỊNKWỤSÀ – DECLARATIVE SENTENCE

Ahịrịnkwụsa bụ ahịriowu na-eme ka ebumnuche mmadụ pụta
ìhè. Ọ bụ ahịrịokwu na-eme ka a mara uche mmadụ. Ọ bụ site
145
na ya ka e si aghọta nke ọma ihe onye bu n’uche, ihe onye
chọrọ na ihe onye na-eche. Ahịrịokwu ndị a na-esota bụ
ọmụmaatụ ahịrịnkwụsa:
(i) Aga m eti nwatakịrị ahụ ihe.

(ii) Nwaada ahụ bụ asa mpete.
(iii) Onye nwụrụ anwụ anaghịzị apụta ụwa ọzọ.
(iv) Nwoke ahụ bụ ezigbo ekperima.
(v) Ụgbọala na-egbu mmadụ.
(vi) Nwata ahụ na-achọ ego ọ ga-ezuru.
(vii) Ịgba aka achụ ọta arụ adịghị mma.
(viii) Onye ọbụla nọ ndụ kwesịrị ịdị na-echeta onye kere ya
mgbe ọbụla.
(ix) Agụ mara mma mana obi ya jọrọ njọ.
(x) Iti mmọnwụ so n’omenaala ndị Igbo.
F. AHỊRỊAJỤJỤ -- INTERROGATIVE SENTENCE

Ahịrịajụjụ bụ ahịrịokwu ndị Igbo ji ajụ ajụjụ. Ọ bụ ahịrịokwu e
kwuru n’ụdịrị ajụjụ. A bịa n’asụsụ Igbo, e nwere mkpụrụokwu
ndị Igbo maara dị ka njụajụjụ. Ha bụ ndị a:
Gịnị Kedụ Olee Onye
Ndị Igbo ji mkpurụokwu njụajụjụ ndị a emebe ahịrịokwu ajụjụ.

Mana ọ pụtaghị na ọ bụrụ na ndị Igbo ejighị mkpụrụokwu
njụajụjụ ndị ahụ na ha agaghịkwa ajụ ajụjụ. Nke a abụghị ya
n’ihi na ha na-enwe ajụjụ n’okwu ha nke mkpụrụokwu njụajụjụ
ndị ahụ enweghị ike ịdị na ya. Ọ bụrụ na e kwuo ahịrịokwu
ajụjụ ahụ n’ọnụ, ọ bụ site n’ụda ya ka a ga-esi mata na ọ bụ
146
ahịrịajụjụ. Mana ọ bụrụ na e dee ya ede ọ bụ site n’itinye
akaraajụjụ (?) na ngwụcha ahịrịokwu ahụ ka a ga-esi mata na ọ
bụ ahịrịajụjụ. Ọ bụrụ na onye dere ụdịrị ahịrịokwu a bu ajụjụ
n’obi were dee ya were hapụ itinye ya akaraajụjụ (?) ahịriọkwu
ahụ ga-adị ka ahịrịokwu nkịtị n’anya onye na-agụ ya, ma ọ
bụrụ na mkpụrụokwu njụajụjụ adịghị na ya. N’ihi nke a, onye
na-ede ahịrịajụjụ ga-etinyerịrị akaraajụjụ na ngwụcha
ahịrịokwu ajụjụ ọbụla o dere. Ahịrịokwu ndị a na-esota ugbua
bụ ahịrịajụjụ ndị bụ mkpụrụokwu njụajụjụ.
(i) Gịnị ka nwoke ahụ mere?

(ii) Kedụ onye ị na-achọ ebe a?
(iii) Olee mgbe i jiri bịarute ebe a?
(iv) Onye ka ị bụ?
(v) Ndị be unu o mere ọlịa?
(vi) Gịnị bụ aha nna gị?
(vii) Olee be unu?
(viii) Onye ma echi?
(ix) Kedụ ihe ị chọrọ ka mụ mee banyere okwu a?
(x) I mere ọlịa?
Ahịrịajụjụ ndị a ga-edepụtazi ugbua bụ ajụjụ mana ha enweghị

mkpụrụokwu njụajụjụ. Ọ bụ mkpụrụọkwu nnọchiaha ka e ji
emebe ụdịrị ahịrịokwu ndị ahụ. Ihe ọzọ kwa na-egosipụta nke
ọma na ahịrịokwu bụ ajụjụ bụ site n’itinyere ya akaraajụjụ
n’azụ ma e dechaa ya bụ ahịrịokwu.
(i) Ọ lụrụ ọgụ ebe ahụ?

(ii) Ị chọrọ iri ji mmanụ?
147
(iii) A kọrọ akụkọ ahụ mgbe m anọghị ya?
(iv) E kwuru na ọ bụ onye ohi ego?
(v) O ji ego gaa mgbaru ụnyahụ?
(vi) Ọ gbagburu nchi abụọ n’ezie?
(vii) I tiri ya ihe n’azụ?
(viii) E bere akwa n’ụlọ ahụ n’ụzọ ụtụtụ taa?
(ix) A kpọrọ gị oku ebe a?
(x) Ị tụrụ ya okwute n’isi?
Ọ bụrụkwanụ ahịrịajụjụ nke e ji mkpọaha mebe, a na-etinyere

ya nnọchiaha ka ajụjụ ahụ daba. Mkpụrụokwu nnọchiaha ahụ a
ga-etinyere ya ga na-esota mkpọaha ahụ bu ụzọ, n’azụ. Nke a
bụ ihe ịmaatụ:
(i) Emeka o churu mmiri?

(ii) Ego ọ dịkwa gị n’akpa?
(iii) Anya ọ dịkwa gị mma?
(iv) Uche o riri ji ahụ?
(v) Nnanna ọ na-ebe akwa?
(vi) Akwụkwọ Igbo ọ gbakwara n’ahịa taa?
(vii) Ụsụ ọ na-ata arụ?
(viii) Nna gị ọ na-achụ gị ọsọ?
(ix) Nkapị ọ na-esi nsi?
(x) Okenye ọ nọkwa n’ụlọ mgbe ụmụaka ahụ na-arụ ala,
epu eze elu?
G. AHỊRỊMKPU – EXCLAMATORY SENTENCE

Ahịrịmkpu bụ ahịrịokwu na-eti mkpu. Ọ bụ site na ntimkpu ka
e si emebe ya. Iji were mee ka ahịrịmkpu doo anya nke ọma, a
148
na-eji akaramkpu (!) egosipụta ya mgbe ọbụla e dechara ya.
Akaramkpu (!) bụkwa n’azụ ahịrịokwu ntimkpu ka ọ na-anọ. Ọ
bụ ya na-egosipụta nke ọma na ahịrịokwu bụ ahịrịmkpu.
Ahịrịokwu ọbụla e depụtara mana e tinyeghị ya akaramkpu,
ahịrịokwu ahụ ga na-egosi ihe ọzọ n’anya onye na-agụ ya.
Mana mgbe ọbụla anya hụrụ akaramkpu (!) n’ahịrịokwu, ọ
marala na okwu ahụ bụ okwu e tiri na mkpu. Ụfọdụ ahịrịokwu
ndị a bụ ahịrịmkpu:
(i) Bịanụ oo!

(ii) Awụụ! O tigbuola ya!
(iii) Chi m egbuo m oo!
(iv) Oo! O jidela ya.
(v) Gbapụtakwanụ o o!
(vi) Ewuu! Aka akparala ya!
(vii) Ọ kwa onye ohi o o!
(viii) Ahụsiela m anya o o!
(ix) Chaị! arụ emeela m
(x) Tụfịakwa! Nwata ahụ emeela arụ.
Ahịrịokwu ahụ niile e depụtara n’elu bụcha akaramkpu nke

gosiri na ha bụcha ahịrimkpu.
GB. AHỊRỊNCHỌ -- OPTATIVE SENTENCE

Ahịrịnchọ bụ ahịrịokwu na-egosiputa ebumnuche ihe mmadụ
chọrọ ka o mee. Ọ bụ n’ahịriokwu nchọ ka e si amata ihe
mmadụ cheere mmadụ ibe ya, ihe ọ dị ya ka ya meere onye ahụ
maọbụ mee onye ahụ. E sikwuazị n’ahịrịnchọ aghọta otu obi
onye dị na ihe bụ obi onye ahụ banyere ihe ọ chọrọ ka o mee na
149
otu o siri chọọ ka ya bụ ihe mee. Ọ bụ mkpụrụokwu “KA” ka e
jikanarị ezipụta ahịrịnchọ. Ọmụmaatụ ahịrịnchọ ụfọdụ bụ ndị a:
(i) Ka chukwu nọnyere gị na ụmụ gị.

(ii) Nwa m, ka ihe gaara gị nke ọma n’ahịa a ị na-ebido.
(iii) Ka ụkwụ ghara ịkpọ gị n’ije gị ahụ.
(iv) Ka Chukwu meere gị ebere.
(v) Ka o ree otu anyị siri kwuo ya.
(vi) Ka chi bọọrọ anyị nke ọma.
(vii) Ka ọfọ soro ibe ya ree.
(viii) Chike, ka nrọ ahụ ị na-arọ bụrụkwa ihe mere eme.
(ix) Ka ihe anyị na-achọ ruo anyị aka.
(x) Ka nsogbu na oke ọnwụnwa hapụ anyị aka.
GH. AHỊRỊNTIMIWU – IMPERATIVE SENTENCE

Nke a bụ ahịrịokwu e si na ntimiwu emebe. Ahịrịntimiwu bụ
ahịrịokwu na-eti iwu. Ọ bụ ahịrịokwu na-enye iwu banyere ihe
ọbụla a chọrọ ime, otu e siri chọọ ime ya, na otu a ga-esi mee
ya. Ọ bụkwa ahịrịokwu anaghị achọ ka a naghaa maọbụ
gbaghaa ihe ọbụla o kwuru tupu a malite ime ya. Ịrụ ụka ọbụla
anaghị adị n’okwu ya. Lee ụfọdụ ọmụmaatụ ahịrịntimiwu:
(i) Bịa ebe a.

(ii) E metụkwala ya aka.
(iii) Jide ego ahụ.
(iv) Si ebe a pụọ ọsọ ọsọ.
(v) Wetara m ụtarị ahụ.
(vi) Kugbuo agwọ ahụ.
(vii) E nyekwala ya mmanya ahụ.
150
(viii) Kpụrụ nwoke ahụ kpọchie
(ix) Achọghị m gị n’ezi a ọzọ.
(x) Nara ya ọgwụ ahụ ńụọ ọsọ ọsọ.
(xi) A kpakwala nwatakịrị ahụ aka n’ahụ ọzọ.
(xii) E sikwala n’ihu be anyị gafee ọzọ.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRI
1. Kọwaa nke ọma ihe bụ ahịrịokwu na otu e si enweta ya

n’asụsụ Igbo.
2. E nwere ụdịrị nkebiokwu/usorookwu dị iche iche.

Depụta ha ma were ahịrịokwu dị iche iche chọọ nkọwa
ha mma.
3. Kọwaa nkebiahịrịokwu dị iche iche e nwere n’asụsụ
Igbo. Were ihe ọmụmaatụ mee ka nkọwa gị doo anya
nke ọma.
4. O nwere ihe dị iche na nkebiokwu na nkebiahịrịokwu?
Kọwaa azịza gị nke ọma.
5. Ahịrịokwu dị n’ụdị n’ụdị, kọwaa ụdịrị ahịrịokwu ndị

ahụ e nwegachara n’asụsụ Igbo. Were ahịrịokwu dị iche
iche mee ka nkọwa gị doo anya nke ọma.
6. Nkebiahịrịokwu ọ putara gịnị n’asụsụ Igbo? Were

ọmụmaatụ dị iche iche were ghụọ nkọwa gị ahụ.
151
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRI NA OTU
OLUNDỊ (OLUMBA)
Ndị Igbo na-atụ ilu na-asị na ọ bụ nkụ dị na mba na-eyere mba

nri. Obodo ọbụla n’ala Igbo nwere ụdịrị asụsụ Igbo e jiri mara
ha. Ọ bụ asụsụ ha ahụ ka ha ji enwe mmekọrịta na mkpakọrịta
n’etiti onwe ha. Ọ bụrụ na mmad hapụ obodo ya gaa n’obodo
ọzọ n’ala Igbo, ọ ga-achọpụtakwa na oluokwu ndị ahụ ọ gara
be ha dị iche n’oluokwu obodo ya. N’ezie, asụsụ ọ ga-anụ
n’obodo ahụ ga-abụkwa asụsụ Igbo mana ọ gaghị aghọta ya ma
ọ bụrụ na ọ tọgbọghị ntị ya n’ala nke ọma were nụ ya bụ ụya
agbịsị. Ọ bụ ihe dị otu a kpatara Igbo ji ekwu okwu were na-asị
na Igbo na-asụ n’olu n’olu mana ka kwaa ụkwara ọ bụrụ otu.
Nkọwa okwu a bụ na ọ bụ eziokwu na asụsụ Igbo n’obodo dị
iche iche e nwere n’ala Igbo dịgasị iche, mana ha niile bụcha
asụsụ Igbo. Ọ bụghị ụdịrị olu ndị a ji asụ Igbo ka ndị ọzọ jikwa
asụ nke ha.
Ọ bụrụ na a sụwa olu Igbo dị iche iche, e nyeghị nkọwa ha, ha

na-ahịa ahụ na nghọta. Naanị onye ga-aghọta olu asụsụ Igbo
ndị a obodo nwegachara bụ onye maara maka ha. Onye amaghị
maka ha na-adị ka onye mmiri na-eri maọbụ onye ọgbọ na-eri
ma ọ nọdụ ebe a na-asụ nke ọbụla n’ime ha. Naanị ihe ga-eme
ka ọ ghọta ihe ya bụ ekwe na-akụ bụ ma a kụziere ya, ya bụ
asụsụ, maọbụ o were ire ya gụọ eze ya ọnụ iji were chọpụta ihe
dị n’akpa e kechiri ọnụ. e nwere ọtụtụ olu asụsụ Igbo dịgasị
iche iche.
152
Ọ bụ eziokwu na olu ndị ahụ bụcha asụsụ Igbo mana ka e si asụ
ha dịcha iche. Ọ bụghị otu e siri dowe olu sụọ nke a ka a ga-esi
dowe olu sụọ ibe ya. Ụfọdụ n’ime olu Igbo ndị ahụ e
nwegachara bụ ndị a:
OLUNDỊ/OLUMBA STEETI Ọ DỊ NA
YA
1 Olu Nsụka, Olu Udi, Steeti Enugu
Olu Agbanị, dgz
2 Olu Abakeleke, Olu Afịkpo, Steeti Ebọnyị
Olu Ọhaọzara dgz
3 Olu Ụmụahịa, Olu Ngwa, Steeti Abịa
Olu Ndọkị, Olu Bende,
Olu Mbieri dgz
4 Olu Ọnịcha, Olu Ọka, Steeti Anambra
Olu Orumba, Olu Nnewi,
Olu Agụata dgz
5 Olu Isiokpu, Olu Ikwere, Steeti Rivers
Olụ Ndọkị dgz
6 Olu Ịka, Olu Kwale, Steeti Delta
Olu Anịọma dgz
7 Olu Owere, Olu Mbaise, Steeti Imo
Olu Nkwere, Olu Okigwe,
Olu Ọlụ, dgz
Olu asụsụ Igbo ndị ahụ niile e depụtachara n’elu na-egosipụta

Olundị/Olumba dị iche iche e nwere n’asụsụ Igbo tinyekwara
steeti dị iche iche n’ala anyị bụ ebe ha dịgasị. Ọ pụtaghị na
olundị/olumba ndị ahụ e depụtachara bụ ha bụ naanị
153
Olundị/Olumba (ka ndị si asụ) e nwere. Ha juru eju, bara bara,
kama, ndị ahụ e depụtara bụ naanị ndị e jiri mee ihe ịmaatụ.
werezịa aka gị chọpụtakwa ọtụtụ Olumba/Olundị ndị ọzọ e
nwegachara.
Ọ bụrụ na e lee anya n’olundị ahụ niile e depụtara n’elu a ga-

achọpụta na ha dịcha iche n’ibe ha. O nweghị nke ya na ibe ya
na-eyi ma a sụwa ha. Iji maa atụ, olu Mbaise dị iche n’olu
Abakeleke. Otu ahụ kwa ka olu Ndọkị si were dị iche n’olu
Ịka. O nweghịkwa otu olu Nsụka siri yite olu Ọnịcha. Olu
Udi na olu Ikwere abụghịkwa otu. Olu Ọka dikwuazị iche
n’Olu Owere dgz. Ọ bụ eziokwu na ha dịwagaara onwe ha
iche, mana ha niile bụcha asụsụ Igbo. Ọ bụ maka na ha dịcha
iche iche n’asụsụ ha kpatara e jiri mara asụsụ ndị a dị ka
OLUNDỊ/OLUMBA. Ọ bụ ndịiche niile a dịcha n’olu ndị a
mere ka e nwee Igbo Izugbe ga-ejikọta olu ahụ niile ọnụ.
IGBO IZUGBE (STANDARD DIALECT)

Igbo Izugbe bụ asụsụ Igbo zuru mba/obodo niile na-asụ maọbụ
na-amụ asụsụ Igbo, ọnụ. Igbo Izugbe bụ asụsụ Igbo nke onye
ọbụla na-anụ asụsụ Igbo, ga-abụ ọ nụ ọ ghọta ya ozigbo. Igbo
Izugbe bụkwuazị ya bụ ụdịrị asụsụ Igbo a na-akụziri
ụmụakwụkwọ n’ụlọakwụkwọ, ma n’elementịrị, sekọndịrị,
ụlọakwụkwọ dịgasị elu ebe a na-akụzi asụsụ Igbo, ma
tinyekwara Mahadum. A naghị akụzi Igbo Olundị/Olumba
n’ụlọakwụkwọ. N’oge ule kwanụ n’asụsụ Igbo, nwataakwụkwọ
ọbụla hapurụ ide Igbo Izugbe were na-ede Olundị/Olumba ga-
adawacha ukwu.
154
Onye ọbụla maọbụ ndị chọkwaranụ ide akwụkwọ n’Igbo bụ
Igbo Izugbe ka ọ ga-eji dee ya. A naghị eji Olundị/Olumba ede
akwụkwọ n’asụsụ Igbo. E were Olundị/Olumba dee akwụkwọ,
akwụkwọ ahụ anaghị ekwe ọgụgụ. Mana, ọ bụrụ n’Igbo Izugbe
ka e dere ya, ịgụ ya ana-aga werewere. Igbo Izugbe mekwara
ka Obodo/Mba dị iche iche na-asụ Igbo, maọbụ na-amụ Igbo
na-anụ ma na-aghọtakwuazị olu okwu ibe ha. Ọ bụ asụsụ Igbo
Izugbe bụ asụsụ Igbo ọ ga-abụ, onye na-asụ asụsụ Abakeleke
sụọrọ onye na-asụ asụsụ Ndọkị, ha aghọta onwe ha ozigbo.
Onye na-asụ asụsụ Ngwa na onye na-asụ asụsụ Nsụka nọdụ, ha
ana-akpọkọrịtara onwe nkata nke ọma na-enweghị ihe
ọgbatauhie ọbụla. E werekwanụ asụsụ Igbo Izugbe dee asụsụ
Igbo, ọ bụ otu onye si Afịkpo ga-esi ghọta ya ka onye si Ọka
ga-esikwuazị ghọta ya.
A ga-echetakwa na ọ bụ mkpụrụedemede ọgbaraọhụrụ maọbụ

ọtọgrafịị Ọnwụ nke otu Kọmitii Ọnwụ nke Maazị S.E Ọnwụ nọ
n’isi ya wepụtara n’afọ 1961, ka e ji ede asụsụ Igbo Izugbe. O
kwesịrị ka ọ bụrụ na onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo ga-ebu ụzọ
mụta ma burukwa n’isi ka e si agụ maọbụ na-ede
mkpụrụedemede abịdịị nriatọ na isii ahụ e nwere n’asụsụ Igbo
n’ihi na a na-ebu ụzọ zọtagodu ala tupu a zọwa ute. Mmụta ya
na-enyere onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo aka n’ịmụta nke ọma
ka e si ede Igbo Izugbe.
Igbo Izugbe bụkwuazị asụsụ Igbo a na-akụziri onye ọbụla

abụghị onye Igbo na-amụ asụsụ Igbo. Ọ bụkwụazị ụdịrị Igbo a
tụrụ anya na onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo ga na-asụ, ma na-
edekwa mgbe ọbụla a chọrọ. Onye ọcha na-amụ asụsụ Igbo hụ
155
onye Igbo, ọ bụ Igbo Izugbe ka ọ ga-asụrụ ya. Onye Yoruba
kwanụ na-amụ asụsụ Igbo hụkwanụ onye Awụsa na-
amụkwuazị asụsụ Igbo, ọ bụkwuazị Igbo Izugbe ka ha ga-eji
gwakọrịta onwe ha okwu ma ha sụwa asụsụ Igbo.
N’ihi nke a, Igbo Izugbe bụ asụsụ ozuru mba ọnụ nke a na-
enweghị onye, ndị, obodo maọbụ mba nwe ya. Naanị onye, ndị,
obodo maọbụ mba nwe ya bụ onye, ndị, obodo maọbụ mba
mụtara ka e si asụ ya na kwa ka e si ede ya.
OLUNDỊ/OLUMBA NA IGBO IZUGBE

Ọ ga-adị mma ka a nọrọ n’ihu atanị gbaa ya akụ maka a
gbachaa aja a gbaghị okoro ya, ọ wachikwa n’afa.
A ga-edepụta Olundị/Olumba dị iche iche na obodo/mba e siri

nwetachaa ha n’akwụkwọ a ma depụtakwuazị NTỤGHARỊ ha
n’Igbo Izugbe. A na-eme nke a ijiri mee ka nkọwa ihe ọmụmụ
banyere Olundị/Olumba na Igbo Izugbe doo anya nke ọma ma
kwụrụkwa chịm. A ga-agbakwuazị mbọ depụta olu asụsụ Igbo
na ụfọdụ ndị e ji ya mara. A ga-edepụtakwuazị nkọwa na
nghọta ụdịrị olu asụsụ ahụ n’Igbo Izugbe.
OLUNDỊ/OLUMBA
I. OLU NGWA (NA STEETI ABỊA)
Whe le e ji aga/eje mba mbụ ta amụta whe, sita la whe le-eji
achọ la otule ọkụ mbụ azụ. Ma a gwọrọ ụgba ma ọ bụkwanụ
ose la a sụrụ whe liile a maara mbụ la ogiri mbụ isi mmiri.
Nwaalọ/Mwogbede ọ bụlaghị nkwesịrị ịgụsụ akwụkwọ tupu ya
156
ebido/malite chewa whe o chọwa ọ ga ịbụ ya mmee ya e gwere
ya karachaa ibe ya nde o dowe. Ọ bụghụ naanị akwụkwọ na-
ejiwe agụ nńaa/n’ụlọakwụkwọ sita la onye nrịrị elu agaala mba
laabụ. Whe ndị la ejiwe ezhi l’ụlọakwụkwọ mbụ othu la-eji
akpa agwa ọma la ndụ ọmawo/omume ọmawo. E jikwa enweta
amaminhe ke ụwa naanịa l’ụlọ akwụkwọ.
Ọ bụ l’ezi la ịmụ whe/ịgụ akwụkwọ abụghụ ọgụ nne le-eji

agbara nwa ma onye ọ bụlaghụ ngụrụ akwụkwọ gasụkwa ịga
kelee Chineke mgbe ọ bụlaghụ sita la ọ bụrụ la olechasụkwa
onwe ya anya ọ ghaghịsụ ịchọpụta/ọ gasụ ịchọpụta la whe ndị
iche ndị la ndụ ya, la ọ bụghụ othu ahụ ọ dị mgbe a yee la ọ
dịghị ba n’ụlọakwụkwọ/etere nzu la ọ dị gboowa la ọ gụchaala
si la ya mfụta.
Onye ọ bụlaghụsụ ngụrụ akwụkwọ, o ji aghọta ụwa, na ụwa

njikwa aghọta ogwe ya. Ọ dịghịsụ whe nga ime ta erie ji ndị
otuma liile/ka ịkaịkaịị anya sia la ọ sagheele anya/wara anya.
Whe ọ bụlaghịsụ onye ngụrụ akwụkwọ ntiila aka, whe ahụ nji
aga nke ọma. Ọ gakwanụ isiike k’ukwu ime ya pọọpịị. Whe ike
mfụta/whe nsie ike o jisu ama othu ọ gasụ iji fụta la whe ahụ la
amaghụ othu a ga iji mee ya. E ji akwaịla onye ngụrụ akwụkwọ
ugwu ruru la ya da asọpụkwara ya/enyekwa ya nsọpụrụ. whe ọ
bụlaghụ onye ngụrụ akwụkwọ nji eme adịghị echere ya uche
n’ihi la anyị amarala la ejighị akpọ mbe mfe mfe sita la a
marawe ke ọma la ọ dị whe mbe nji bụrụ mbe/ọ dị whe mmere
mbe sita da-aza ogbuehi. Gburugburu nna ndị ngụrụ akwụkwọ
nnọ nkị ajụ ahu oyi sita la ụdịrị le ejiwe ebi ndịsụkwa iche la
157
ụdịrị ke ndị la-agụfụghụ akwụkwọ. E ji sita la omume/ndụ we
tu chọpụta la mmadụ ndaawe nghere eghe.
L’eziokwu, o jighị adịmasụkwa mma madụ ịhụcha ìshì ga kpuo

ya. O kwesịsụkwara ekwesị la onye ogbede/nwaalọ
nwaogbede/nwatakịrị ọ bụlaghị ngụrụ akwụkwọ ke ọma sita la
o bu nkụ onye mkpara l’ọkọchị ke le o ji anya l’udummiri.
Chetakwa la whe e ji ańuchitara onye le eji akwụ ụgwọ mbụ
mmayị, e jighị adachietere ya elu. marakwanụ!! la eji ọ bụlaghụ
nkpuru isi mbụ whe e jighị aha la okpu.
Ụfọdụ obodo ndị e ji asụsụ/olu Ngwa wee mara bụ ndị a:

Obioma Ngwa (L.G.A), Okpuala Ngwa (L.G.A)
Isiala Ngwa (L.G.A), Eastern Ngwa, Aba (L.G.A)
Abayi, Ụmụagbaị, Ụmụọjịma, Ekeakpara,
Osisioma, Nvọsị, dgz
IGBO IZUGBE
NKỌWAPỤTA OLU NGWA AHỤ E DEPỤTARA N’ELU

N’IGBO IZUGBE
Ihe e ji aga mba bụ ka a mụta ihe maka na ihe a na-achọ n’ike

ọkụ bụ azụ. E tere ụgba, e tere ose, naanị ihe a maara bụ na
ogiri bụ isi ofe. Nwatakịrị ọbụla kwesịrị itinye isi
n’ụlọakwụkwọ tupu o chewe ihe ọzọ ọ ga-eme were karachaa
ibe ya. Ụlọakwụkwọ abụghị naanị akwụkwọ ka a na-agụ na ya
158
n’ihi na onye rịrị elu agaala mba naabọ. Ụlọakwụkwọ bụ ebe a
na-amụkwuazị maka ezigbo akparamagwa na omume ọma. A
na-enwekwuazị amamihe nke ụwa n’ụlọakwụkwọ.
Ọ bụ eziokwu na ịgụ akwụkwọ abụghị ọgụ nne na-agbara nwa

mana onye ọbụla gụrụ akwụkwọ kelewe chi ya kwa mgbe
ọbụla n’ihi na ọ bụrụ na o nyochaa onwe ya ọ chọpụta na ọ
bụghị otu ahụ ọ dị mgbe o tinyebeghị isi n’ụlọ e tere nzu ka ọ
dịkwa mgbe o siri na ya pụta.
Onye ọbụla gụrụ akwụkwọ na-aghọta ụwa, ụwa aghọtakwuazị

ya. O nweghị ihe ga-emekata ka e rie ji onye dị otu a n’ike
maka na ọ chara mmanụ. Ihe ọbụla onye gụrụ akwụkwọ tinyere
aka na-aga nke ọma. O siri ike ime onye dị otu ahụ pọọpịị.
Ọgbọ anaghịkwa eri ya ma ọ gbajuo dọrọ. Onye gụrụ akwụkwọ
na-enwekwuazị ugwu na nsọpụrụ. A naghị atụ uche ma onye
gụrụ akwụkwọ mewe ihe n’ihi na a maara na ọ dịghị mfe ụkwụ
ịkpọ mbe maka a maara n’ezie na o nwere ihe mbe, ji aza
Ogbuefi. Okirikiri ebe ndị gụrụ akwụkwọ nọ na-ajụ oyi ma
dakwaa ahụ jii n’ihi na ụdịrị ndụ ha na-ebi dịwagara iche
n’ụdịrị nke ndị na-agụghị akwụkwọ na-ebi. A na-esi na ndụ ha
achọpụta na mmadụ na-eye eye.
N’ezie, ọ naghị adị mma mmadụ hụchaa ìsì o jee kpuo ya. O
kwesịkwara ka nwatakịrị ọbụla gụọ akwụkwọ nke ọma n’ihi na
ọ bụ nkụ onye kpara n’ọkọchị ka ọ na-anya n’udummiri.
Chetakwa! na ihe a na-ańụchitere diochi bụ mmanya, a naghị
adachitere ya n’elu. Marakwa!! Na ejula ọbụla kpuru ìsì bụ
onwe ya ka ọ wọrọ nri n’ihi na ntị ọbụla ga-anụ ihe anaghị aha
ka okpu ata.
159
OLUNDỊ/OLUMBA
II. OLU NSỤKA (NA STEETI ENUGWU)
Nwagbọghọ na-esuwe ọ dị ka o ji aka nne nye. Obiọma dị
agbọghọ ọyị ọ ga na-eche na ụwa bụ nke nye. Ọ nịgị
akwanyere mmadụ ugwu. Okwu ọbụle a gwaranị dị ka a na-awị
mminyi na mkpume. Nne nye na nna nye na-adụanị ka ndị ara.
Ọ na-ele ha enya ka ndị amaghị ihe.
Iye kacha awhụ ụwhụ bụ na Obioma na-eje mbe niile. Ọ bụrụ

na a whụma na Nsụka nta, echi le a whụma n’Okigwe. Ọ bụrụ
na ọ na-ejegharị, ọ gịna eme enya vaa vaa ka onye oshi.
Obioma agwụma nne nye na nna nye ike. Ndị Igbo sịrị na ihere
anagị asọ onye era na ọ bụ ndụ nweenụ. Nkịrịnka omume
Obioma na-echu ha ụra, ma na-ata he mminyi n’ashị. Ha tiere
Obioma n’ụlọ ekwụkwọ ka ọ baanụ onwe nye uru, mana
Obioma shi n’ụlọ ekwụkwọ gbafụta tii ishi mbe nke oyi. Esinte
mgbe ọ bụ ka ọ na-ehegheri ka enwe. Ndụmọdụ nile a na-eneye
Obioma na-agahanụ n’azụ. Mgbe ikpeazụ bụ Obioma chọfụtara
na ọ na-abụ e techeru egwu ọ laa n’ukwu, maka na ọ na-abụ
nkụ onye kpara n’udu mmiri bụ ọ na-anyọ n’ọkọchị.
160
IGBO IZUGBE
II. OLU NSỤKA AHỤ E DEPỤTARA N’ELU N’IGBO

IZUGBE
Agbọghọbịa na-eto ọ dị ka ọ ga-aka nne ya. Obioma topụtara
agbọghọ ọhụrụ were chee na ụwa bụ nke ya. Ọ dịghị ihe o ji
mmadụ kpọrọ. Okwu ọbụla a na-agwa ya na-adị ka a na-agbasa
mmiri na mkpume. Nne ya na nna ya na-adị ya ka ndị ara. Ọ
na-ele ha anya ka ndị amaghị ihe.
Nke kachasị nke bụ na Obioma na-eje oke njenje. Ọ bụrụ na a

hụ ya na Nsụka taa, echi a hụ ya n’Okigwe. Ka ọ na-agagharị
ka anya ya na-eme fịam fịam ka nke onye ohi. Obioma agwụla
nne ya na nna ya ike. Ndị Igbo sị ihere anaghị eme onye ara
kama ọ na-eme nwanne ya. Omume ọjọọ ahụ Obioma na-eme
na-echu ha ụra ma na-atakwuazị ha mmiri n’ahụ. Ha tinyere
Obioma n’ụlọ akwụkwọ ka ọ gụọ akwụkwọ baara onwe ya uru,
mana Obioma si n’ụlọakwụkwọ mapụta tinye isi ebe masịrị ya.
Kemgbe ahụ ka ọ na-amaghịrị ka enwe. Ndụmọdụ niile a na-
enye Obioma na-aga ya n’azụ. Mana n’ikpeazụ, Obioma
chọpụtara n’ezie na ọ na-abụ a gbachaa egwu, ọ laa n’ukwu
n’ihi na ọ bụ nkụ onye kpara n’ọkọchị ka ọ ga-anya
n’udummiri.
161
OLUNDỊ/OLUMBA
III. OLU ORUMBA (NA STEETI ANAMBRA)

Aha nwatakịrị ahụ ghụ Chike. O jihu ntị ya laabọ anụ nhe, mala
ishi ike o le-eme eruhu n’akwụkwọ ọ la-agụ. Chike le-emii
ụmụ akwụkwọ ibe ya egwu na nleta akwụkwọ ọ ghụle. Nkenụ
mere ha ji ekpufuru ya okpu n’ụlọ akwụkwọ. Chike so la ndụ
la-enye nsogbu n’ụlọ akwụkwọ ha, maka la ihe ọ ghụle a la-alụ
ọgụ ma ọ ghụ la-akọ ọnụ, Chike ja-anọrịrị kaahụ. Okwu la ụka
ghụ nhe oriri ye. Kwa eshi ọ ghụla, Chike ja-ekotarịrị okwu.
Eshi ọ bịara akwụkwọ, ya la nwataakwụkwọ o ghule hafụ
nghọtahio onwe ha, ị mara shị ụhụ adụhụ ya eshi ahụ.
Mala ibe Chike ji karachaa ghụ ụvụrụ ya la-atụ nkụ l’akwụkwọ.

O mehụ nhe ọ ghụle a kụshiere ya o jehụ aghọta. Nhe ọ ghụle o
jiiri aka ya gụọ la-aghụshi ihe o jehu echewhu echewhu. Ajụjụ
ọghụle a jụrụ ya n’ụlọ akwụkwọ la-adụ Chike ka a la-aracha
ụtụ. Ọ ghụ mgbe ahụ ka o ji egoshi ndụ nkushi la ụmụ
akwụkwọ ibe ya la nhe akpị ji eme ire dụ ya l’ike.
Ọ ghụ eshiokwu la Chike elehụ anọ otu kala n’ụlọ akwụkwọ

ha. O shi ibenụ fụta, ọ gahee ibe ọdọ. Mala mgbe ọghụle ishi
ogo ruru, ọ la-agba mbọ goshi nhe ya ghụ atụrụ jiri kara ewu
ogologo.
162
IGBO IZUGBE
III. NKỌWAPỤTA OLU ORUMBA AHỤ E

DEPỤTARA N’ELU N’IGBO IZUGBE
Aha nwatakịrị ahụ bụ Chike. O jighị ntị ya abụọ anụ ihe. Mana
isi ike ọ na-eme erughị n’akwụkwọ ọ na-agụ. Chike na-emenye
ụmụakwụkwọ ibe ya egwu n’ule ọbụla. Nke a mere ha ji
ekpupụrụ ya okpu n’ụlọakwụkwọ.
Chike so na ndị na-enye nsogbu n’ụlọakwụkwọ ha, maka na

ebe ọbụla a na-alụ ọgụ maọbụ na-akọ ọnụ, Chike ga-anọrịrị ebe
ahụ. Okwu na ụka bụ nri ya. Kwa ụbọchị ọbụla Chike ga-
ekotarịrị okwu. Ụbọchị ọ bịara akwụkwọ, ya na nwata
akwụkwọ ọbụla ghara ịghọtahie onwe ha, ị mara na ahụ adịghi
ya ụbọchị ahụ.
Mana ebe Chike dị were karịchaa bụ na ụbụrụ ya na-aghọ nkọ

n’akwụkwọ. Ọ dịghị ihe ọbụla a kụziere ya ọ naghị aghọta. Ihe
ọbụla o jikwanụ aka ya gụọ na-abụzi ihe ọ gaghịkwa echefu
echefu. Ajụjụ ọbụla a jụrụ ya n’ụlọakwụkwọ na-adị Chike ka a
na-aracha ụtụ. Ọ bụ oge ahụ ka o ji egosi ndinkuzi na
ụmụakwụkwọ ibe ya na ihe akpị ji eme ire dị ya n’ike. Ọ bụ
eziokwu na Chike anaghị anọ otu ebe n’ụlọakwụkwọ ha. O si
ebe a pụta, ọ banye ebe ọzọ. Mana mgbe ọbụla isi ogo ruru, ọ
na-agba mbọ gosi ihe ya bụ atụrụ jiri kara ewu ogologo.
163
OLUNDỊ/OLUMBA
IV. OLU NDỌKỊ (NA STEETI ABỊA NA RIVERS)

Nhe okeibiri kuso ọdụ hụ, nwantị guzo ọtọ ọ gaghị ịhụ a. Tete
Ndụwụishi kaara a sị a o jiri nwayọọ meruo obi ala gụọ
akwụkwọ a kwere na o jikeere ị zụa ruo nge ọ wụlaghị masịrị a
kwere, na nhe a na-adọtara ọkụ ngwọ wụ maya, a gaghị
ịdachitere a elu. Ndụwụishi gehụụ ntị na nhe tete a kaara hịa na
kọleji nge ọ dị gbapụta, tiihịa ishi n’Aba gaa ịmụ ịzụ ahịa
kwere na ọ sị na wụ e mee ngwaa ngwaa e meghara ọdachi.
Ma o mechahụụ afọ ọlị, nwa enyekere ọ dị na kee a amụ ahịa,

aha a wụ Ọzọnna kpọrọ Ndụwụishi kpọlaa nke a tete a na nene
a kwre na ọ sị na inwe ikpeyi dị Ndụwụishi ngwa ngwa k’ukwu
na ọ ga-ịdọtara a mmejekpa ahụ.
O meghuu mkpụrụ ụbọchị asaa Ndụwụishi kusoro n’ụlọ we, ya

kpọọ nene a na tete a sị we na nhe amaghị ote a na-eme a wụ
ọnwụ. Ọ kaara we na tuuma ya ga ịkwụsọ madụ madụ na-echi
mụọ mụọ, na ọ ga ịkara ya mma naya furu efu. Na ya ga ịchọrọ
onwe a pụchiri ishi waa, afọ taa, ke e ka ibe a, gbuo a. na ya
gaghị ikwere mgbagbu ghaara ọgụ.
Tete a kaara a shị ọ pụla, na ya ga ịchọtara a nge ọ ga ịmụ ọrụ,

ma Ndụwụishi geghuu tete a ntị na nhe ọ kara a, gbara aja
gbagide a tiyi ishi gachiri Aba kwere na ọ sị ma madụ mehụụ
ka enye ara na ụmụnna agaghị ịlụyi a nwenyere. Mana ike a a
nwatị a chefuru na e tukata dike agba aka alọghị n’ọgụ eshi ọlị/
ụbọchị ọlị e were mkpakara ekete/abọ bụlata ozu a. O
164
mezuhuu/ O zuchahụụ ọnwa abọ Ndụwụishi chọọrọ ikpeyi pụọ,
ndee nwee a nata ozi na ndị uwe ojii jidere/kparala o wela ndị
otu a n’aka nge wee ji egbe ga izu ohi. Otu a ka Ndụwụishi jiri
rashịwa rakwoo eze kwere na ọchọ nhe ukwu gị ịhụ agba ehi.
Ụfọdụ obodo ndị e ji asụsụ/olu Ndọkị were

mara bụ ndị a:
Obohịa, Obunkụ, Ohambele
(Ndị a niile dị na steeti Abịa)
Opobo (Nke a dị na Steeti Rivers)
IGBO IZUGBE
IV. NKỌWAPỤTA OLU NDỌKỊ AHỤ E DEPỤTARA

N’ELU N’IGBO IZUGBE
Ihe okenye nọ ala were hụ, nwatakịrị kwụrụ ọtọ ọ gaghị ahụ ya.
Nna Ndubụisi gwara ya ka o nwee ndidi gụọ akwụkwọ n’ihi na
ọ dị nkwadebe izuru ya ebe ọbụla ọ chọrọ. Mana ihe a na-
ańuchitere diochi bụ mmanya, a naghị adachitere ya n’elu.
Ndụbụisi gbakụtara ihe nna ya kwuru azụ si na kọleji ọ nọ
mapụta tinye isi n’Aba ka ọ ga mụo ịzụ ahịa n’ihi na ọ sị na ọ
bụ e mee ngwa ngwa, e meghara ọdachi.
Mana o mechaghị otu afọ, nnaukwu Ndụbụisi aha ya bụ

Ọzọnna kpọlaa Ndubụisi be nne ya na nna ya n’ihi na ọ sị na
inwe ego dị Ndụbụisi ajọ ọsịịsọ, na ọ ga-etinye ya na nsogbu.
165
O mechaghị otu izu ụka Ndụbuisi nọrọ be ha, ọ kpọọ nna ya na
nne ya sị ha na ihe a maghị otu a ga-esi mee bụ ọnwụ. Kama ọ
ga-anọ mmadụ mmadụ na-esi mmụọ mmụọ, na ọ kaara ya mma
na o furu efu. Na ya ga-achọrọkwa onwe ya pụọ, isi waba, afọ
rụba, nke ka ibe ya, ya gbuo. Na ya agaghị ekworo mgbagbu
ghara ọgụ.
Nna ya gwara ya ka ọ hapụ ka ọ chọtara ya ebe ọ ga-amụ ọrụ

mana Ndụbụisi gbakporo ihe nna ya gwara ya aja, were
tinyekwa isi n’Aba n’ihi ọ sị na ọ bụrụ na mmadụ emeghị ka
onye ara na ụmụnna ya agaghị alụnye ya nwaanyị. Mana, ya bụ
nwatakịrị echetaghịzi na ọ bụrụ na e tukata dike agba aka alọta
ọgụ, otu ụbọchị e were nkịrịnka nkata bulata ozu ya.
O mechaghị ọnwa naabọ Ndụbụisi chọọrọ ego pụọ, ndị be ha

nata ozi na aka ndị uwe ojii kpatara ya na ndị otu ya ebe ha ji
egbe gaa ohi. Ọ bụ otu a ka Ndụbụisi si rachawa were
rachakwuo eze maka ọchọ ihe ukwu ga-ahụrịrị agba enyi.
OLUNDỊ/OLUMBA
V. OLU AFỊKPO (DỊ NA STEETI EBONYI)

Chụma na-eme eka ebọo. Ibe ọbụla ọ gabatarị na-ada ghara
ghara. Ndị machaara ya amacharị na-akwatarị enya nkọ ọma
ma ya ọ gbata, n’etito whọ maka onye arachaghị ọnụ a na
ụgụrụ anara ya rachaa. Chụma amaghị onye nwụhụrụnị a na-
akwarị akwa.
166
Ọ bụ n’ụlọ ekwụkwọ bụ ibe Chụma bidoro gbagheri ndị nke ya
na atụrụ mụrụ ebunu gba eka nwa. Klasị ọbụla e tieri Chụma na
ya, na-ahụsi enya maka nke ihe a na-ehuhu na ya. Nke ka ọjọọ
bụ na obu dị Chụma n’azụ. Ebere mmadụ emeghị ye. Ihe nwata
ekwụkwọ ọbụla Chụma ji enya ya hụ abụrụ ihe hụhụrụ ehuhu
na ya ihiom abụọrụ ihe tụfuru alị mie na-atabughu enya.
Kama na ọ bụ izu anị bụ nke nkata kpukpubere onye a gọrọ

agọ. Chụma jeri ahịa ka kpirị ego mmadụ, ndị ahịa gide ya wee
kụọ mkpumkpu rugurugu. Nọ ọmụ weri gosi ye na ụgụrụ na-
atụ oyi.
IGBO IZUGBE
V. NKỌWAPỤTA OLU AFỊKPO AHỤ E DEPỤTARA

Chima na-eme aka abụọ. Ebe ọbụla ọ batara na-ada ghara
ghara. Ndị maara ya nke ọma na-eke nkwụcha ma ọ bata n’etiti
ha n’ihi na onye arachaghị onụ ya, ụgụrụ anara ya ọnụ ya
rachaa. Chima amaghị onye nwụrụ ụzụ akwa ya na-ahịọ.
Ọ bụ n’ụlọakwụkwọ ka Chima malitere gosiwe ndị be ha na

atụrụ mụ ebulu gba aka nwa. Klaasị ọbụla e tinyere Chima na
ya na-ahusi anya n’ihi otu ihe si efu na ya. Nke kacha njọ bụ na
obi dị Chima n’azụ. Ebere mmadụ anaghị eme ya. Ihe
nwataakwụkwọ ọbụla Chima ji anya ya abụọ hụ, maọbụ ego
maọbụ akwụkwọ aghọọla ihe a na-achọ achọ n’ihi na ihe ahụ
ga-emi ala n’otu ntabianya.
167
Mana otu ụbọchị ka nkata kpudoro ya bụ onye aghụghọ. Chima
gara ahịa were zuru ego mmadụ, ndị ahịa jide ya wee kụọ ya
ihe ụzụ kụrụ ogene. Nke ahụ were gosi ya n’ezie na ụgụrụ na-
atụ oyi.
OLUNDỊ/OLUMBA
IV. OLU ABAKELEKE (DỊ NA STEETI EBONYỊ)

Chịdị bụ nwata la-agba mbọ shi nene. Ọ kwa whọ nwata enya
ruru alị shi nene. Nteke liile bụ ọ nọje achọ iwhe o eme te obi
dị ya mma. Ọtọ etsojedi ụmụegirima ibe ya eme ishi ike. O o
rubejere nne ye le nna ye ishi. O o nyekwara ndị sọrọ ye
nsọpurụ. Chịdị tabụdụ nwata legideje ekwo ye egwfu egwfu. Ọ
ọ la-amaje ekwo. Eka ọbụla Chịdị nọ, maọbụ n’ụlọ ekwọ whe,
maọbụ n’ụlọ whe, ye la ekwo ya la-anaje eme. Nteke nteke bụ
ọ nọke ajị ndị nkuzi whe iwhe ndị le-adoye enya l’iwhe
gbasụrụ iwhe whe la-amụ, maka ye be ndị nkuzi whe gude whụ
ye k’enya, la-agọkwara ye ma ọwhọ te ụpfụ bụ akpọ ye n’ule
ekwọ ọbụla whe le-elele.
Chịdị kweshiri ike l’ime obi ye leetonwedụ ekwo ọbụla whe

leluru ye eta agba onye nke mbụ. Ge whe lelegere ule sekọndịrị
ọwhụ ka ge shinene, ọ ye bụ onye ka mee nke ọma l’ime ndị
wheli ye lị wee lee ule anọ.
168
IGBO IZUGBE
IV. NKỌWAPỤTA OLU ABAKELEKE AHỤ E
DEPỤTARA N’ELU N’IGBO IZUGBE
Chịdị bụ nwatakịrị na-agba mbọ nnukwu. Ọ bụkwuazị

nwatakịrị anya ruru ala. Mgbe ọbụla ka ọ na-achọ ihe ọ ga-eme
ga-abara ya uru. O soghị ụmụntakịrị ibe ya eme isi ike. Ọ na-
erubere nne ya na nna ya isi. Ọ na-asọpukwuazịrị ndị tọrọ ya.
Chịdị abụghịkwa nwata ji akwụkwọ ya egwuri egwu. Ọ bụ

nwata na-ama akwụkwọ. Ebe ọbụla Chịdị nọ, maọbụ
n’ụloakwụkwọ ha, maọbụ n’ụlọ be ha, ya na akwụkwọ ya na-
eme. Mgbe ọbụla ka ọ na-ajụta ndịnkuzi ya ihe ndị ọ na-
aghọtaghị n’ihe ọmụmụ ndị a na-akụziri ha. Nke a mere ka ndị
nkuzi ya hụ ya n’anya nnukwu, ma na-agọkwara ya ọfọ ka
ụkwụ ghara ịkpọ ya n’ule ọbụla ọ ga-elele.
Chịdị kwenyesịrị ike n’onwe ya na ọ ga-agba onye nke mbụ

n’ule akwụkwọ ọbụla ha lelere. Ka ha lelechara ule sekọndịrị
ukwu, ọ bụ ya kacha ndị ya na ha lelere ule ahụ, were mee nke
ọma.
OLUNDỊ/OLUMBA
VI. OLU OWERE (DỊ NA STEETI IMO)

Ọ na-abụ nwa’akịrị toma ya rị ka ọ gị ivu ụwa n’ishi. Ọ gama
icheta sha manụ rị nrụ ja-anwụ anwụ. O nwehu nhe o memara
lee anya azụ n’ihi na o chere shị ụwa rị abụọ. Ọ maghị shị nhe
akụrụma dara aghụọ nhe ọ na-antọ. Okokporo alụbeghị nwayị
169
ekwula shị ya abụrụla Ọnọnenyi n’ihi na nke e bịa azụ ka.
Ekedị wụ otu onye n’ime okorobịa na nga ha ma ghụkwa onye
na-eme okorobịa. Ọ gbajuo dọrọ, a shị a ga-evu ọ shị oolo. Ya
tinye ishi, naanị ya evuru. Mana eke mara ya nkụkwa ma ọ
lụchara nwayị, maka onye lụrụ nwayị ọjọọ ejirila aka ya gwuo
ala ili ya. Nwayị ya mechara ya nhe ya mata n’echiokwu shị
ụwa ka mma na nrọ.
Nwayị Ekedị jii ọsọ elu ji ọsọ ala. Naanị nhe ọjọọ gbakọrọ ya
ishi. Nrọ ya niile wụ kpa ọ ga-eji gbọọ di ya ntị na ịhịọfụ ya
ọnụ. O nwehụ mma Ekedi ba’ara n’ụlọ di ya zuo ike. Ọ
gwụchaala nhe obi mghọwa ka nwayị ya na-eme ya. Ke kacha
emekụta Ekedị n’ahụ wụ nwayị ya rụchaa ala ahụ niile ma
fuchaa eze elu nọ ya, o buru ụzọ bema akwa.
Ị hụ nwayị Ekedị n’eshi ọ na-ekwu ụka, na-akọ akụkọ gị chee

shị uru nọ n’ukwu ụkpara. Ma ị ba ya ime, ị mata eshiokwu o
nwehụ nhe nọ n’akpa a machiri ọnụ. Ndị maruru nwayị Ekedị
ala ma shị a hụ ghụ ọnwụ na-egbu di ya. Na mma niile ọ mara
wụ mma ekwensu maka obi kpụ ya elo agwọ. Ma ụmụnna
Ekedị hụrụ na shị Ekedi nwanne ha ta eshila na dimkpa fụọ, na-
ayọda ala he enyeela aka wee kpọọla nwayị ya ebe nne ya nna
ya maka na kama ụsụ ga-antagbu m ka ụsụ ahụ felaga.
170
IGBO IZUGBE
VII. NKỌWAPUTA OLU OWERE AHỤ E DEPỤTARA
Ọ na-abụ okorobịa na-etolite, ọ dị ya ka ọ ga-ebu ụwa n’isi. Ọ
naghịzi echeta na ihe na-eku ume na-anwụ anwụ. Ọ na-eme
ihe, ọ naghị ele anya n’azụ n’ihi na ọ na-echefu na ụwa dị abụọ.
Na ọ bụghị otu akịilu si ada n’ọnụ ka o si atọ.
Nwoke alụbeghị nwaaayị ekwukwala na ya abụrụla

‘Ọnọnenyi’ n’ihi na ihe ukwu ka kpe azụ. Ekedi so na nwoke
bụ okorobịa na be ha ma na-emekwa okorobịa. Ọ gbajuo, dọrọ,
a sị na a ga-agbata agbata, ọ sị mba. O tinye isi, ọ magburu ya
sọ ya. Mana eke tiri ya ka ọ lụchara nwaanyị n’ihi na onye lụrụ
ajọ nwaanyị ewerela aka ya gwuo ili onwe ya. Nwunye ya
mechara ya ihe, ọ ghọta n’ezie na ụwa ka mma na nrọ.
Nwunye Ekedị ji ọsọ elu, jidekwa ọsọ ala. Naanị ihe ọjọọ kụrụ
ya akwa n’isi. Nrọ niile ọ na-arọ bụ otu ọ ga-esi gbọọ di ya ntị
ma hịọchapụkwa ya ọnụ. O nweghị mgbe Ekedị batara na be ya
ọ na-enwe ezumike. Naanị ihe obi mgbọwa ka nwunye ya na-
eme ya. Ihe kacha eru Ekedị n’ahụ bụ na ọ na-abụ nwunye ya
rụchaa ala ahụ niile, ma puchaa eze elu dị ya, o buru ụzọ bewe
akwa.
Ị hụ nwunye Ekedị n’ezi ebe ọ na-ekwu okwu maọbụ na-

akparịta nkata, i chee na uru dị n’ukwu ụkpana. Mana ị bata ya
ime, ị mata n’ezie na o nweghị ihe dị n’akpa e kechiri ọnụ. Ndị
maruru nwunye Ekedị ala maara ya dị ka ‘ọnwụ na-egbu di’
171
Na mma niile ọ mara bụ mma ekwensu n’ihi na obi ya kpụ elo
agwọ.
Ka ụmụnna Ekedị hụrụ na Ekedị nwanne ha nwoke esila na

dimkpa pụọ, were na-agbadazi n’ike n’ike, ha nyeere ya aka
were kpọlaa nwunye ya na be nne ya na nna ya n’ihi na kama
ụsụ ga-atagbu m ụsụ ahụ felaga.

IRINAOTU
1. Gịnị bụ Olundị?
2. Dee ma kọwaa ihe bụ Igbo Izugbe
3. Olundị na Igbo Izugbe, ha bụ otu? Kọwaa onwe gị nke
ọma.
4. Depụta okwu ndị a na-esota n’asụsụ obodo gị:
M ga na-agụsi akwụkwọ m ike ka m were

nwee ike were bụrụ ‘Ọkaibe’ mgbe ọbụla
e lelere ule n’ụlọakwụkwọ anyị. Amatara
m n’ezie na ọ bụ onye ọbụla na-enyere
onwe ya aka ka Chukwu na-anọnyere
mgbe niile. N’ihi nke a, onye chọọ ịza
‘Ọkaaka’ ya gbaa mbọ kata ahụ n’ihe
ọbụla ọ na-eme bụ ezigbo ihe.
5. Dee ma kọwaa ihe kpatara o jiri dị mma ka a na-akụzi
ma na-amụkwa maka Igbo Izugbe n’ụlọakwụkwọ anyị
ga.
172
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAABỤỌ
OGAN OKWU (ORGANS OF SPEECH)
N’ihe niile Chukwu kere, ọ bụ mmadụ na-ekwu okwu. Ọ bụghị

okwu na-ekwu mmadụ. Chukwu kechara mmadụ were kenye
ya ihe ndị ga-eme ka ọ na-ekwu okwu. Ọtụtụ akụkụ àhú (body)
mmadụ na-enyere aka n’ụzọ dịgasị iche iche ijiri hụ na okwu
na-aputa. Okwu mmadụ na-ekwu bụ iji were ghọta onwe, kuzie
ihe, zie ozi, mekọrịta, kpakọrịta ụka, zikọrịta ozi, dụọ ndụmọdụ
dgz. Okwu niile ahụ a na-ekwu, e nwere mpaghara ahụ dị iche
iche na-ejekọrịta ma na-emekọrịta ijiri hụ na ebumnuche okwu
a chọrọ ikwu maọbụ a na-ekwu, pụtara ìhè nke ọma site n’ụda
ha ga-ezipụta ma chịkọta ọnụ, n’ọkpụrụkpụ okwu e chere
maọbụ e bu n’uche. Ọ bụ akụkụ ahụ ndị ahụ dị iche iche na-
enyere aka ịchikọta ụda okwu na ikpokọta echiche ụda okwu ka
a maara dị ka Ọgan Okwu (Organs of Speech).
A ga-edeputazị akụkụ ahụ ndị ahụ niile a na-ekwu maka ha, ma

kọwakwaa ọnọdụ ha na ọrụ ha na-arụ n’ịkpọpụta okwu.
I) EGBUGBERE ỌNỤ – THE LIPS

Egbugbere ọnụ dị abụọ. E nwere egbugbere ọnụ elu, nwee
egbugbere ọnụ ala. Ma egbugbere ọnụ elu, ma egbugbere ọnụ
ala, ha niile bụcha akụkụ ahụ mmadụ. Ọ bụkwa n’isi mmadụ ka
ha dịcha. Egbugbere ọnụ so enyere aka n’ịkpọpụta mabọụ
iwepụta ụda okwu. O nwere ụda okwu na-apụta ihe na mkpụrụ
okwu e nwere n’okwu ma ọ bụrụ na ha abụọ jekọọ ọnụ. Naanị
egbugbere ọnụ elu, maọbụ egbugbere ọnụ ala, anaghị ewepụta
173
ụda. Mgbe ha ji ewepụta ụda bụ mgbe ha jekọrọ ọnụ maọbụ
mekọrịta ọnụ. Ọ bụrụ na egbugbere ọnụ abụọ na-eweputa ụda,
ha nwere ike imepe emepe (ghere oghe), kpachitụ akpachi,
kpachie akpachi, ịdị ọrọghọrọ maọbụ nwaọrọghọrọ. Otu ọbụla
egbugbere ọnụ abụọ siri nọdụ n’ọnọdụ ndị a e deputara, na-
egosi ụdịrị ụda ọ na-ezipụta ma na-ewepụta.
II. NGỤ – THE LUNGS

Ikuku ọbụla anyị na-ekuru, ma nke anyị si n’imi anyị maọbụ
n’ọnụ anyị ekubata n’ime ahụ anyị, ma nke anyị si n’imi anyị
maọbụ n’ọnụ anyị ekupụ, bụ na ngụ ka ọ na-abanye ma sikwa
na ya na-apụta. Mana o kwesịrị ka a mata na ọ bụ ikuku nke si
na ngụ apụta na-emebe ụda okwu. Mgbe a chọrọ ikwu okwu
maọbụ kpọpụta ụda, ọ bụ site na mpụta n’ike nke ikuku si na
ngụ apụta ka e si enweta ụda okwu. Ọ bụ eziokwu na ọ bụ
n’imi maọbụ n’ọnụ ka ikuku si aba, ma sikwara na ha na-apụta,
njem ikuku n’ime ahụ mmadụ nwere usoro ọ na-agbaso ma
nwekwuazị ọwa ọ na-eso, ma n’ọbụba ya, ma na mpụta ya. Ọ
bụ ọwa ahụ ikuku na-eso ka a maara dị ka Ọwa Nkuume
(Respiratory System). Ọ bụrụkwa na e si na nkuume nke
metụtara ngụ na-akpọpụta ụda, ụda ahụ a na-akpọpụta na-
enwekwa ọwa ọ na-esi. Ọwa ahụ mkpọpụta ụda ahụ na-esi
were na-apụta ka a maara dị ka usoro Ọwa Akpọmụda (Air-
stream Mechanism). Mana ebe ya bụ ikuku nkupụtaume na-esi
apụta tupu ọ banye n’ọwa akpọmụda bụ n’akpọmụda nsìnàngù
(Pulmonic air stream). Ikuku na-enyere aka nke ọma
n’ịkpọputa maọbụ wepụta ụda, na-eso usoro ọwa akpọmụda. Ọ
dị ụzọ ọwa akpọmụda atọ na-eso usoro iji ikuku mewe maọbụ
wepụta ụda okwu. Ha bụ:
174
a) Akpọmụda Nsinangụ (Pulmonic air-stream)
b) Akpọmụda Nsineeko (Glottalic air-stream)
ch) Akpọmụda Nsinaakpo (Veleric air-stream)
Ọwa akpọmụda ndị a niile nwechara ụda okwu ha na-ewepụta

malite na ngụ ebe a na-enweta akpaikuku.
III) IRE – THE TONGUE

Ire bụ n’ime ọnụ mmadụ ka ọ na-adị. Kwa mgbe ọbụla, ire na-
emegharị emegharị. Ọ naghị ekwu okwu, ọ na-eri nri maọbụ
na-eme mkpọtụ, maobụ na-agụ egwu. E wepụ ire mmadụ, onye
ahụ agaghịzị ekwu okwu. Ọ bụ ire kacha na mpaghara ahụ
mmadụ na-enyere aka n’ụzọ pụrụ iche n’iwepụta ụda na kwa
n’imewe okwu. Ire nwere ụda ndị e ji ya ewepụta. Ọ nwekwara
mkpụrụokwu ndị na-esi n’ire were na-apụta. Mana, tupu e
nwee ụda ndị ahụ, ọ ga-enwerịrị mpaghara ọnụ ire ga-emetụta
tupu ụda e bu n’uche apụta. Ire dị mpaghara ụzọ atọ. Ha bụ ihu
ire, (front tongue), ùgbò ire (mid-part of the tongue) na àzụ ire
(back tongue). Akụkụ ire atọ a nwechara otu ha si eweputa ụda
ma ọ bụrụ na ha na mpaghara ọnụ ụfọdụ dị ka anyụrụ (soft
palate), akpọime (hard palate), azụ anyụrụ (palate-alveolar),
eze (teeth), dgz. Ọ bụkwa n’ihu ire ka ọnụ ire dị.. Ọ bụkwa
n’ugbo ire ka etiti ire dị.
IV) ÀSHÀ/NKỌLỌ – THE UVULAR

Uvulà sokwa emebe ụda n’asụsụ. N’ime ọnụ mmadụ, asha na-
adị na ngwụcha azụ ire. Ọ na-anọkwa n’okpuru ọdụ akpọ.
Uvulà na-anọ na mmalite oghere ọwa nri, malite n’ọnụ. Ọ bụrụ
na mmadụ saghee ọnụ ya nke ọma, ọ ga-ahụ ebe asha
175
tụkwụnyere n’etiti ngwụcha ọdụ akpọ na ngwụcha azụ ire.
Mmadụ na-ekwu okwu, ọ na-emegharị. Ọ bụkwa site na
mmegharị ya ahụ ka o si ezipụta ụda okwu. Ọ na-enyekwara
mpaghara ọnụ ndị ọzọ ha na ya na-emetụta, aka n’imewe ụda
ma zipụtakwa ya.
V) EZE (THE TEETH)

Mmadụ Chukwu kere nwere eze o ji ata ihe siri ike. Ọ bụkwa
n’ime ọnụ mmadụ ka eze na-adị. Mana, o kwesịrị ka a mata na
ọ bụghị naanị iji taa ihe maọbụ rie nri ka eze na-arụ. Na eze na-
enyekwara aka n’imewe maọbụ wepụta ụda okwu. E nwere eze
elu, nwee eze ala. Ma eze elu, ma eze ala, ha niile na-ejikọ aka
ọnụ were na-ata ihe. Mana, ọ bụrụ na eze elu na egbugbere ọnụ
ala jekọọ, a na-enwe ụda. Ụdịrị ụda a na-apụta ma ọ bụrụ na
eze elu dụdo n’egbugbere ọnụ ala, a na-enwekwa obere oghere
ebe obere ikuku si apụ. Ọnọdụ dị otu a dịrị, a na-enwe ụda
okwu. E nwere ụda mkpụrụ okwu a na-enweta site na
mmekọrịta ahụ eze elu na egbugbere ọnụ ala).
176
IRINAABỤỌ
1. Dee ma kọwaa ihe bụ ọgan okwu.
2. Egbugbere ọnụ ole ka mmadụ nwere? Kọwaa otu

egbugbere ọnụ si enyere aka n’ikpọpụta okwu.
3. Kedụ otu ngu si ezipụta mkpọpụta okwu?
4. Dee ma kọwaa ihe bụ Uvula.
5. Kedụ ọrụ pụrụ iche ire na-arụ na mkpọpụta okwu?
6. Kọwaa nke ọma ụzọ pụrụ iche eze si enyere aka na

mkpọpụta okwu.
177
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAATỌ
EBE MKPỌPỤTA ỤDA OKWU (PLACE OF
ARTICULATION)
(ỌGAN OKWU)
Mkpụrụedemede ọbụla n’asụsụ Igbo nwere otu e si akpọ ya ma

nwekwuazị ebe e si akpọpụta ya. Ọ bụ otu ahụ e si akpọpụta ha
ka ha si arụ ọrụ n’okwu ọbụla ha nọ n’ime ya, maka na ha ga-
eji ọnọdụ ha na ụda ha were mee ka a ghọta okwu ha nọ ime ya
zuo oke. Ebe e sikwanụ akpọpụta ha na-akọwakwuazị ụdịrị
mkpụrụedemede ha bụ. Ọ bụ ebe ahụ e si akpọpụta ha ka e si
amata ihe ha dị ka ya. Ọ bụkwuazị ebe ndị e si akpọpụta ha ka
ụda ha si apụta n’ọnụ.
Mkpụrụedemede asụsụ Igbo dị iriatọ na isii. N’ime

mkpụrụedemede iriatọ na isii ndị ahụ ka e nwere
mkpụrụedemede ụdaume nke dị naanị mkpụrụedemde asatọ.
Mkpụrụedemede mgbochiume dịkwa n’ime ha dị
mkpụrụedemede iriabụo na asatọ. Mkpụrụedemede asụsụ Igbo
niile ndị a nwegachara otu e si akpọpụta ha n’ọnụ, ma
nwekwuazị ebe e si akpọpụta ha n’ọnụ.
178
IHE OSISE ỌGAN OKWU
MKPỌPỤTA IHE OSISE
Ihu ire Ugbo ire

Uju imi
Ọnụ ire
Eze ala
Azụ ire
Imi
Ọdụ akpo
Ọnụ
Akpo ime
Eze elu Asha
Agba
Mkpọụda
Akpo ihu
Ọwa nri
Ogwooro
Ọpiakpịrị
179
Ọtụtụ ihe mejupụtara ọnụ mmadụ. Ọ bụ ihe ndị ahụ mejupụtara
ya na-enyere aka na mkpọpụta okwu. Ụfọdụ n’ime mpaghara
ihe ndị ahụ mejupụtara ọnụ mmadụ ma bụrụkwa ndị nke na-
enyere aka n’imewe ụda okwu, ịkpọpụta ụda okwu na iwepụta
okwu bụ:
ire eze anyụrụ akpo egbugber

e
Ihe ndị ahụ e depụtara bụ ihe ndị a na-ahụ n’ọnụ e ji ekwu

okwu. Nke ọbụla n’ime ha nwekwara otu pụrụ iche o si enyere
aka na mmebe ụda okwu na mkpọpụta ụda okwu.
Mkpụrụedemede ọbụla n’asụsụ Igbo nwere mpaghara maọbụ

akụkụ ọnụ ebe e si akpọpụta ya. Ọ bụ akụkụ ahụ o si apụta na-
egosipụta ụdịrị mkpụrụedemede ọ bụ. Mkpụrụedemede ụdaume
na mkpụrụedemede mgbochiume nwegachara otu e si akpọpụta
ha ma nwekwuazị ebe e si akpọpụta ha. Ebe e si akpọpụta ha
dịgasị iche, dị ka otu o si were dị n’otu e si akpọpụta ha. Ebe e
si akpọpụta ha dịgasị iche dị ka otu o si were dị n’otu e si
akpọpụta ha.
A ga-amalite lebawa ha anya ma depụtawakwa otu e si

akpọpụta mkpụrụedemede ndị ahụ e nwere n’asụsụ Igbo na ebe
e sigasị akpọpụta ha. Mkpụrụedemede ndị a ga-ebu ụzọ leba
anya bụ mkpụrụedemede ụdaumme.
180
MKPỌPỤTA ỤDAUME
Mkpụrụedemede ụdaume dị asatọ n’ọnụọgụ. Nke ọbụla n’ime

ha nwekwaranụ otu e si akpọpụta ya na ebe e si akpọpụta ya.
Mana, tupu e depụta ha, ọ ga-adị mma ka e wepụta ihe osise
mkpụrụedemede ụdaume nke ga-enyere aka nke ọma na
nkọwa ha. Ihe osise a a ga-ewepụta na-egosipụta otu
mkpụrụedemede ụdaume si arụ ọrụ n’ihe ọmumụ ọganụ okwu.
CHAATỊ ỤDAUME (IHE OSISE MKPỌPỤTA ỤDAUME
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i u
Ntachi ị
(Nwamkpachi)
Nghetụ o
(oghetụ)
Nghezu
(oghe)
Ihe nsepụta ụdaume (chaatị ụdaume) na-egosipụta ọnụ mmadụ

ma a na-akpọpụta mkpụrụedemede ụdaume. Mkpụrụedemede
ụdaume asatọ ahụ bụ ndị a:
181
ii) NDEPỤTAGHARỊ CHAATỊ ỤDAUME
(TRANSCRIPTION OF THE VOWEL CHART)
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i u
Ntachitụ ị ụ
(Nwamkpachi)
Nghetụ o
(oghetụ)
Nghezu ọ
(oghe)
Ihe osise a na-egosipụta ndegharị ụda mkpụrụedemede ụdaume.

Ụfọdụ n’ime ụda ndị ahụ bụ ndị a:
a
ọ
ụ
Mkpụrụedemede ụdaume werechara ọnọdụ ha dị ka otu o
kwesịrị ma e si n’ọnụ na-akpọpụta ha dị ka o siri dị n’ihe osise
ahụ dị iche iche e sepụtachara n’elu. A ga-ewepụtazị chaatị (ihe
osise) mpaghara ọnụ ebe e si enweta nke ọbụla n’ime ha.
182
iii) CHAATỊ ỤDAUME IHU
(IHE OSISE MKPỌPỤTA ỤDAUME IHU)
a ị e i
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i
Ntachitụ ị
(Nwamkpachi)
Nghetụ
(oghetụ)
Nghezu
(oghe)
iv) NDEPỤTAGHARỊ CHAATỊ ỤDAUME IHU
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i
Ntachitụ ị
(Nwamkpachi)
Nghetụ e
Nghezu
(oghe)
183
Mkpụrụedemede ụdaume ndị a bụ ndị nke e si n’ihu ọnụ
enweta ụda mkpọpụta ha. Ọ bụrụ na ị na-akpọpụta nke ọbụla
n’ime ha, ị ga-achọpụta na ụda mkpọpụta ha na-esi n’ihu ọnụ
apụta dị ka e siri gosipụta n’ihe osise ahụ dị n’elu. A na-
akpọpụta nke ọbụla n’ime ha, ọnụ na-emeghe emeghe, ghere
oghe. N’ihi nke a, a maara mkpụrụedemede ụdaume ndị a dị ka
ụdaumeihu.
v) CHAATỊ ỤDAUME AZỤ

(IHE OSISE MKPỌPỤTA ỤDAUME AZỤ)
o ọ u ụ
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) u
Ntachi
(Nwamkpachi)
Nghetụ o
(oghetụ)
Nghezu
(oghe)
vi) NDEPỤTAGHARỊ CHAATỊ ỤDAUME AZỤ

184
IHU ETITI AZỤ
Ntachi
(Mkpachi) u
Ntachitụ ụ
(Nwamkpachi)
Nghetụ o
Nghezu ọ
(oghe)
Mkpụrụedemede ụdaume ndị a bụkwa mkpụrụedemede

ụdaume ndị e si n’azụ ọnụ enweta mkpọpụta ụda ha. A maara
ha dị ka Ụdaumeazụ. Ọ bụrụ na a na-akpọpụta nke ọbụla
n’ime ha, ọ na-adị ka ọnụ ọ na-emechi emechi. A na-enwekwa
obere oghere n’ọnụ ma a na-akpọpụta nke ọbụla n’ime ha nke
ikuku ga-esi na ya na-apụta. Mgbe a na-akpọpụta
mkpụrụedemede ndị a, e nwere ọnọdụ ire na akụkụ ọnụ ndị
ọzọ, ga-anọ. Ha na-emegharị nwantakịrị were wepụta
mkpọpụta mkpụrụedemede ndị ahụ na ụda ha.
vii) MKPỌPỤTA ỤDAUME
185
ị ụ i u
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i u
Ntachitụ ị
(Nwamkpachi)
viii) NDEPỤTAGHARỊ IHE OSISE ỤDAUME

(CHAATỊ)
IHU ETITI AZỤ

Ntachi
(Mkpachi) i u
Ntachitụ ị ụ
(Nwamkpachi)
N’ime mkpụrụedemede ụdaume anọ ndị ahụ e depụtara n’ime

ihe osise (chaatị) ahụ dị n’elu, abụọ n’ime ha bụ ndị mkpọpụta
ha na-esite n’ihu ọnụ. Ha bụ ndị a:

186
i ị
Abụọ ọzọ n’ime mkpụrụedemede ụdaume anọ ahụ bụ ndị
mkpọpụta ha na-esi n’azụ ọnụ. Ha bụ ndị a:
ụ u
Ụdaume anọ ndị a e depụtara bụkwa ụdaume ndị ụda ha na-
apụta site na mmetụta nwantakịrị ọnụ ire na akpo elu na-
emetụta. A na-akpọpụta ha, ire na-emetụ akpo elu nwantakịrị.
ix) MKPỌPỤTA ỤDAUME
a e o ọ
IHU ETITI AZỤ
Nghetụ e o
Nghezu
(oghe)
x) NDEPỤTAGHARỊ IHE OSISE (CHAATỊ)

ỤDAUME
187
IHU ETITI AZỤ
Nghetụ e o
Nghezu a ọ
(oghe)
Mkpọpụta mkpụrụedemede ụdaume abụọ n’ime
mkpụrụedemede ụdaume anọ ndị ahụ e depụtara n’elu bụ ndị
mkpọpụta ha na-esita n’ihu ọnụ. Mkpụrụedemede ụdaume abụọ
a e
Mkpụrụedemede ụdaume abụọ ndị ọzọ bụ ndị ụda ha na-esita
n’azụ ọnụ ma a na-akpọpụta ha. Ha bụ ndị a:
o ọ
Ma mgbe e ji enweta ụda na mkpọpụta mkpụrụedemede
ụdaume anọ ndị a bụ mgbe ire hapụrụ ịmetụta akpo elu ma
gbadatazia ala ma a na-akpọpụta ha. Mkpụrụ okwu maọbụ
mkpụrụedemede ndị ahụ ọ na-abụ a na-akpọpụta, ire agbadata
ala, ebe akpọ elu ga-adịkwa n’elu bụ ndị a:
ị u i ụ
MKPỌPỤTA MGBOCHIUME
188
Mkpụrụedemede mgbochiume ọbụla nwere ebe na otu e si
akpọpụta ya. E nwere mkpụrụedemede mgbochiume iriabụọ na
asatọ. Nke ọbụla n’ime ha nwere mpaghara ọnụ ebe ụda ya na
mkpọpụta ya si apụta. O nwere akụkụ ọnụ mmegharị ha maọbụ
mmekọrịtaọnụ ha na-ewepụta ma na-egosipụtakwa ụda ha, otu
e si akpọpụta ha na kwa ebe e si akpọpụta mkpụrụedemede
mgbochiume ọbụla. Ihe niile mejupụtara ọnụ mmadụ
tinyekwara akpịrị na-atụta ụtụ nke ha na mwepụta na mkpọpụta
okwu na ụda okwu n’asụsụ Igbo. A ga-edepụta ma kọwakwaa
otu na ebe e si akpọpụta mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ
e nwere n’asụsụ Igbo. Mkpụrụdemede mgbochiume ndị ahụ e
nwere n’asụsụ Igbo bụ ndị a:
e ch d f g gb gh
gw h j k kp kw l
m n ń nw ny p r
s sh t v w y z
Mkpụrụedemede mgbochiume ndị a niile nwechara ebe ha si

apụta ma ọ bụrụ na a na-akpọpụta ha. Ọ bụrụ na ị na-akpọpụta
nke ọbụla n’ime ha, i gee onwe gị ntị nke ọma ị ga-ahụ ebe
mkpọpụta ha si na ụda apụta. Ọ bụrụkwanụ na i leruo ya anya
nke ọma maọbụ geruo ya ntị ala, ị ga-achọpụta akụkụ ọnụ ndị
na-ewepụta ya bụ ụdaokwu na mkpọpụta ha. A ga-eji ihe osise
(chaatị) mgbochiume dị ka Emenanjo (2010) siri kọwapụta
were gosipụta otu na ebe e si akpọpụta mkpụrụedemede
mgbochiume ndị ahụ niile n’otu n’otu.
CHAATỊ MGBOCHIUME – (CONSONANT CHART)
(IHE OSISE MAKA MKPỌPỤTA MGBOCHIUME)
189
Akwụkwọ a ga-ewepụtazi ndepụtagharị chaatị mgbochiume
ahụ iji were mee ka o doo onye ọbụla ọ na-agbasa anya, anya.
190
Ndepụtaghị a ga-enyekwara ma ndị na-akuzi ụdaasụsụ Igbo, ma
ndị na-amụ ụdaasụsụ Igbo, aka n’ikuzi na ịmụta ụdaasụsụ Igbo.
Ndepụtagharị chaatị mgbochiume ga-enyekwuazị aka n’ụzọ
purụ iche ma bakwuazị nnukwu uru n’ihe ọmụmụ banyere
Asụsụ, Ụdaasụsụ na Ụtọasụsụ Igbo.
NDEPỤTAGHARỊ CHAATỊ MGBOCHIUME

(TRANSCRIPTION OF THE CONSONANT CHART)
191
Mkpọpụta Mgbochiume, Mkpụrụedemede Mgbochiume, Ụda ha, Ebe Ụda Ha
Ụda ha na ka e si Akpọpụta ha Si Apụta Na Ebe E Si Akpọpụta Ha
Egbugbere Egbugbere Egbugbere Akpo Ihu Akpo Ime Anyụrụ Akpịrị
Abụọ Na Eze Na Akpo Na Akpo (Eko)
Kendakpu gw kw
ỤDAIKE
Keọkpọrọ p b
(Kendapụta)
k t d
Kemkpọnaakpo
Kemkpọnuume
Kemkpọneegbugbere gb kp
Kensineeko
ỤDARỊỊ Keọkpọrọ
192
Kemkpọnimi
ỤDAYỊỊ w y
.
Keọkpọrọ m ny n n
ỤDAIMI Kemkpọneegbugbere nw
Keegbugberenaakpo
ỤDALỊỊ
ỤDACHỊỊ ch j
Keọkpọrọ f v sh gh z h
ỤDASHỊỊ
Kemkpọnaakpọ
Kemkpọnimi
Kemkpọneegbugbere
Ihe nsepụta ahụ (chaatị mgbochiume ahụ) e sepụtara n’elu na-

egosipụta ụdịrị ụda mkpụrụedemede mgbochiume ọbụla, otu e
si akpọpụta ha, na kwa ebe e sikwa akpọpụtagasị ha n’ọnụ
mmadụ, siri dị. Dị ka e siri kọwapụta n’ihe osise ahụ (chaatị
ahụ), mkpụrụedemede mgbochiume ọbụla nwere mpaghara
maọbụ akụkụ ọnụ ebe o si apụta ma nwekwuazị ụdịrị ụda
mkpurụedemede nke ọbụla n’ime ha na-ezipụta.
Tupu e depụta mkpurụedemede mgbochiume n’usoro

mkpọpụta ha, a ga-ewepụta ihe osise ọzọ ga na-arụtụ aka
kpọmkwem n’ihe a na-ede maka ya. Ọ bụ site n’ihe osise a ka a
ga-esi mata nke ọma otu akụkụ ọnụ mmadụ si emegharị ahụ
n’iwepụta ụda mkpụrụ okwu. E sikwuazị na ya amata akụkụ
ọnụ na ibe ya na-ejekọta ọnụ ma na-emekọrịta ọnụ tupu
mkpọpụta mkpụrụ okwu maọbụ mkpụrụedemede apụta ìhè. Ihe
osise ahụ a ga-ewepụta ga-abụ ihe osise isi mmadụ nke a ga-
egosipụta n’ime ya ebe dịgasị iche iche n’ahụ mmadụ
mkpọpụta ụda mkpụrụedemede ndị a niile a na-ekwu maka ha
si apụtagasị.

MKPỌPỤTA OKWU
193
IHE OSISE
Ihu ire Ugbo ire

Uju imi
Ọnụ ire
Eze ala
Azụ ire
Imi
Ọdụ akpo
Ọnụ
Akpo ime
Eze elu Asha
Agba
Mkpọụda
Akpo ihu
Ọwa nri
Ogwooro
Ọpiakpịrị
Ihe osise a na-egosipụta akụkụ ahụ mmadụ ndị na-enyere aka

n’ịkpọpụta mkpụrụokwu n’ọnụ. A ga-edepụtazị
194
mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ were kọwapụtazịa otu e
si akpọpụta ha n’ọnụ.
I.
MKPỌPỤTA KEEGBUGBERE ỌNỤ ABỤO
E nwere mkpụrụedemede mgbochiume ndị ọ bụ site na

mmetụta ọnụ nke egbugbere ọnụ abụọ ka mkpọpụta ụda ha si
apụta. Dị ka e siri sepụta n’elu, n’ihe osise isi mmadụ, e nwere
195
mkpụrụedemede mgbochiume ndị mkpọpụta ụda ha na-apụta
ìhè sita na mmekọrịta na njekọrịta ọnụ egbugbere ọnụ elu na
egbugbere ọnụ ala. Mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ bụ
ndị a:
m b kp gb p
196
II. M
KPỌPỤTA KEEKO (AKPỊRỊ)
Mkpọpụta keeko bụ mkpọpụta nke a na-enweta sita n’eko

akpịrị. Ọ bụrụ na a na-akpọpụta mkpụrụedemede mgbochiume
nke mkpọpụta ya si n’eko akpịrị, ikuku na-esi n’akpịrị pụta
n’ọnụ were pụọ iji were nweta mkpọpụta ụda mkpụrụedemede
ahụ. Mkpụrụedemede mgbochiume nwere mkpọpụta keeko bụ:
h
197
III. MKPỌPỤTA KEEGBUGBERE NA EZE
198
Nke a bụ mkpọpụta ụda a na-enweta ma ọ bụrụ na egbugbere
ọnụ ala na eze elu ana-emetụta. Eze elu na-arụdo n’egbugbere
ọnụ nke ala, obere ikuku ga-esikwa n’etiti ha na-agafe nke ga-
emezi ka ụda mkpụrụedemede mgbochiume ahụ pụta.
Mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ bụ ndị a:
f v
IV. MKPỌPỤTA KEAKPO IHU
199
200
Mkpọpụta keakpo bụ mkpụrụedemede nke a na-esi n’akpo ihu
enweta. Tupu e nweta ụdịrị mkpụrụedemede a, ọnụ na-eghere
oghe, ire na akpo ihu emee ka ha ga-emetụta. Mkpụrụedemede
e si otu a enweta bụ:
ny
201
V.
MKP
ỌPỤTA KEMKPỌNAAKPO IME
A na-enweta ụdịrị mkpọpụta a ma ọ bụrụ na azụ ire na-emetụta

akpo ime (ọdụ akpo). Ọ bụ mkpụrụedemede ndị a ka a
na-enweta mkpọpụta ụda ha site n’ọnọdụ dị otu ahụ:
202
k b ń gh
VI. MKPỌPỤTA KEANYỤRỤ NA AKPO
203
E nwere mkpụrụedemede mgbochiume ndị a na-enweta ụda ha
na mkpọpụta ha ma ọ bụrụ na ọnụ ire na anyụrụ (ìgbì) na akpo
ana-emetụta ọnụ. Mkpụrụedemede mgbochiume ndị ahụ bụ ndị
a:
l d s r n z t
VII. MKPỌPỤTA KEAKPO IHU NA ANYỤRỤ
204
205
A na-enweta ụda na mkpọpụta mkpụrụedemede ndị a ma ọ
bụrụ na etiti ire ana-emetụta akpo ihu na anyụrụ.
Mkpụrụedemede mgbochiume ndị sonyere n’usoro ndị a bụ:
ch y j sh ny
VIII. MKPỌPỤTA KEEGBUGBERE NA AKPO
206
207
Ọ bụ site na mmetụta ọnụ nke egbugbere ọnụ na akpo ka e si
enweta ụda na mkpọpụta mkpụrụedemede mgbochiume ụfọdụ.
Oge a na-akpọpụta mkpụrụedemede mgbochiume ndị a
egbugbere ọnụ abụọ na-eme ka ha mechiri emechi, ebe ikuku
na-esi n’akpo apụta, na-esizi n’egbugbere ọnụ pụọ site na
mmeghe n’ike nke egbugbere ọnụ abụọ. Mkpụrụedemede
mgbochiume a na-enweta n’otu a bụ:
k gw w nw
ỤDỊRỊ ỤDA MGBOCHIUME
w
E NWERE
Ụda Mgbochiume ndị a niile a na-ede maka ha nwere ụdịrị ụda
e jiri mara ha n’ụdaasụsụ na mkpọpụta okwu. Ọ bụ site
n’ọnọdụ ụda nke ọbụla n’ime ha na-agosipụta ka e si amata
ụdịrị ụda ya. Ụdịrị ụda ndị ahụ bụ ndị a:
I. ỤDACHỊỊ
Ụda Mgbochiume ndị e jiri mara ụdachịị bụ ụda ndị a:
/ts/ /tЗ/
II. ỤDAIMI
208
Ụda ụdaimi bụ ụda Mgbochiume ndị a:
/m / / n / / / / / / /
Ụda ha na-esikanarị n’imi apụta ma a na-akpọpụta ha.
III. ỤDALỊỊ
Ụdalịị bụ ụdịrị ụda nke ọ bụ naanị otu ụda ndapụta
mgbochiume mebere ya. Ya bụ ụda Mgbochiume bụ nke a:
/l/
IV. ỤDAYỊỊ
E nwere ụda mgbochiume ndị ọ bụ ha mebere ụdayịị. Ụda
mgbochiume ndị ahụ bụ ndị a:
/w/ /j/
V. ỤDASHỊỊ
Nke a bụ ụdịrị ụda mgbochiume ụfọdụ mebere site n’ụdịrị ha
na mkpọpụta ha. Ọ bụ site n’ụda ha na mkpọpụta ha ka e si
enweta ụdashịị. Ụda mgbochiume e ji ụdashịị were mara bụ:
/f/ /v/ /‫ﻜ‬/ /y/ /s/ /z/ /h/
VI. ỤDARỊỊ
Ụdarịị bụkwuazị ụdịrị ụda a na-enweta site na mkpọpụta ụda
Mgbochiume. Ụda Mgbochiume bụ ụdalịị bụ:
/r/
209
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSỤ
NKE IRINAATỌ
1. Dee ma kọwaa ihe ọgan okwu pụtara n’asụsụ Igbo.
2. Sepụta isi mmadụ ma tinyechaa mpaghara/akụkụ ahụ

niile na-enyere aka na mkpọpụta ụda mkpụrụ okwu
n’asụsụ Igbo
3. Depụta ma kọwaa mkpụrụedemede ndị e ji azụ ọnụ na

ihu ọnụ akpọpụta n’ihe ọmụmụ ụdaasụsụ Igbo
4. Wepụta ihe osise (chaatị) maka mkpọpụta

mgbochiumee.
Were ihe ọmụmaatụ were kọwaa ụdịrị mkpọpụta ụda

ndị a:
5. Mkpọpụta keegbugbere na eze
6. Mkpọpụta keanyụrụ na akpo
7. Mkpọpụta kempọnaamkpoime
8. Wepụta ihe osise (chaatị) maka mkpọpụta ụdaume.
9. Dee ma kọwaa nke ọma ihe bụ ụdaimi. Were ihe

ọmụmaatụ chọọ azịza gị mma.
210
10. Depụta ma kọwapụta ihe dị iche n’etiti ụdashịị na
ụdachịị
11. Were ihe ọmụmaatụ kọwaa ụdayịị.
12. Mkpọpụta ụdaume na mkpọpụta mgbochiume, ha bụ

otu? Kọwaa onwe gị nke ọma.
AKWỤKWỌ ỤFỌDỤ E LEBARA ANYA MAKA

EDEMEDE MKPỤRỤEDEMEDE NA ỤDAASỤSỤ IGBO
Emenano, E.N. (1987). Elements of Modern Igbo Grammar.

Ibadan: University Press Limited.
Emenanjo, E.N. (1991). Nchikọta Asụsụ na Ụtọasụsụ Igbo
Izugbe. Lagos: Longman Nigeria Plc.
Emenanjo, E.N. (2010). Fọnọlọji Na Mofọlọji N’Igbo.
Onitsha: Varsity Publishing Company Limited.
Ezikeojiaku, P.A. (1989). Fọnọlọji Na Ụtọasụsụ Igbo. Lagos:
Macmillan Nigeria Publishers Ltd.
211
Nigel, F. (1997). Linguistics and Literature: Language in the
Verbal Arts of the World. Oxford: Blackwell
Publishers Ltd.
Nwadike, I.U. (2002). Igbo Language In Education – An
Historical Study. Obosi: Pacific Publishers Ltd.
Nwaozuzu, G.I. (2008). Dialects of Igbo Language. Nsukka:
University of Nigeria Press Ltd.
Ohiri – Aniche, B. (2013). Igbo Speech Varieties. Abuja:
Centre for Igbo Arts and Culture.
Osuagwu, B,I.N et al (1997). Fundamentals of Linguistics.
Owerri: Colon Concepts Ltd.
Uzoezie, R.U. (1992) Phonetics and Phonology of English for
Undergraduate and Teachers. Onitsha: Hybrid
Publishers Limited.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAANỌ
NKWE NA NJỤ
Nkwe na njụ bụ otu n’ime katigori ụtọasụsụ Igbo. Ọ bụ ụdịrị

katigori ụtọasụsụ a na-eji amata mgbe ihe dabara na mgbe ọ na-
adabaghị. Nkwe na-egosipụta na ihe dabara n’usoro ya. Mana
Njụ bụ nke e ji aghọta na ọ bụghị ihe ekwe na-akụ ka ụkwụ na-
agba. Njụ na-egosipụtakwa ma na-akọwa na usoro a chọrọ
ịgbaso enweghị isi maọbụ na o nweghịzi isi. Nkwe na-eme ka
obi ruo mmadụ ala mana Njụ na-ajụ mmadụ obi oyi. Maka na ọ
bụghị otu e siri hụ ihe na Nkwe ka a ga-esikwa hụ ya na njụ.
N’ihi na nkwe na-ekwu na ọ bụ, njụ ana-akọwa na ọ bụghị. Ọ
212
bụ mkpụrụ okwu GHỊ na LA ka e ji esi n’okwu dị na nkwe
were weta ya n’okwu njụ. GHỊ maọbụ LA na-eme ka okwu
tụgharịa sị na ihe ọ hụrụ na ọ hụghịzi ya. GHỊ na LA na-anọ dị
ka mgbakwụnye nsonaazụ ma ha na-arụ ọrụ n’okwu njụ.
A ga-edepụtazi ahịrịokwu ụfọdụ dị ka ihe ọmụmaatụ iji were

gosipụta ma kọwapụtakwa ihe ọmụmụ a bụ nkwe na njụ. Ihe
ọmụmaatụ ndị ahụ bụ ndị a:
NKWE NJỤ
1 Ọ chọrọ iti m ihe 1 Ọ chọghị iti m ihe
2 Kụọ nwata ahụ osisi 2 A kụkwala nwata ahụ
n’azụ osisi n’azụ
3 Amadi nwere ụgbọala 3 Amadi enweghị ụgbọala
abụọ abụọ
4 Bee akwa ntị ga-anụ 4 E bela akwa ntị ga-anụ
5 Chere m n’ụlọ ụka, ana
5 Echekwala m n’ụlọ ụka,
m abịa anaghị m abịa
6 Uchenna ji ego bịa ebe a.
6 Uchenna ejighị ego bịa
ebe a.
7 Nkịta ahụ atagbuchaala 7 Nkịta ahụ atagbuchaghị
mmadụ. mmadụ.
8 Amaka kwere ka nwoke 8 Amaka ekweghị ka
ahụ lụọ ya. nwoke ahụ lụo ya.
9 Ụsụ ahụ amala n’ọnya. 9 Ụsụ ahụ amaghị n’ọnya.
10 Ńụọ mmanya ahụ m 10 Ańukwala mmanya ahụ
dọwara. m dọwara.
213
NKEJIOKWU
Ihe ọmụmụ ọzọ a ga-eleba anya n’akwụkwọ a bụ ihe ọmụmụ

banyere nkejiokwu. Nkejiokwu bụ ụmụ mkpụrụ okwu a na-
enweta n’okwu nke ọ ga-abụ ọ nọdụrụ onwe ya maọbụ nọdụ na
mkpụrụokwu o nwee ụda. Ọ bụ nkebi okwu a na-enweta
n’okwu site n’ụda okwu ahụ. Mkpụrụ okwu ọbụla ga-akwụrụ
dị ka nkejiokwu ga-enwerịrị ụda, ma ọ nọrọ nke ya, maọbụ
dabere n’okwu. Ọ bụrụ na nkejiokwu dịkọọ ọnụ n’okwu, a na-
ekewapụta ha, a na-eme nke a site n’ụda ha nwere.
Nkejiokwu nwere ike ịbụ otu mkpụrụedemede maọbụ

mkpụrụedemede abụọ. Mgbe otu mkpụrụedemede ji abụ
214
nkejiokwu bụ ma ọ bụrụ na mkpụrụedemede ahụ enwee ụda.
Mkpụrụedemede ndị nwere ike ịrụ ọrụ dị ka nkejiokwu ma ha
kwụrụ onwe ha bụ mkpụrụedemede ụdaume na
mkpụrụedemede myiriụdaume.
Nke ọbụla n’ime ha nwere ike ịkwụpụta na mkpụrụokwu ọ dị

na ya ma rụọ ọrụ dị ka nkejiokwu n’ihi ụda o nwere.
Mkpụrụedemede myịrịụdaume a na-ekwu maka ha bụ ndị a:
m, n
Mkpụrụedemede abụọ a bụ M na N na-arụ ọrụ n’okwu dị ka
nkejiokwu ma ọ bụrụ na ha enwee ụda na mkpụrụokwu ha nọ
na ya. N’ihi nke a, tupu M maọbụ N arụọ ọrụ dị ka nkejiokwu,
ọ ga-enwerịrị ụda na mkpụrụokwu e ji ha were mebe. Ọ bụrụ
na ha enweghị ụda, ha agaghịkwa arụ ọrụ dị ka nkejiokwu.
N’ọnọdụ dị otu a, tupu ha arụọ ọrụ dị ka nkejiokwu, a ga-
agbakwụnyere ha mkpụrụedemede ụdaume. Ọ bụ
mkpụrụedemede ụdaume ahụ ga-enye ya ụda ga-emezi ka ọ rụọ
ọrụ dị ka nkejiokwu.
Mkpụrụedemede mgbochiume anaghị arụ ọrụ dị ka nkejiokwu

ma ọ bụrụ na ọ kwụrụ onwe ya. Tupu mkpụrụedemede
mgbochiume abụrụ nkejiokwu, ọ ga-enwerịrị mgbakwụnye
mkpụrụedemede ụdaume nke ga-eme ka mkpụrụedemede
mgbochiume ahụ nwee ụda ma ọ bụrụ na e si na mkpụrụokwu
ọ dị na ya kewapụta ya. Ọ bụ mkpụrụedemede ụdaume ahụ a
215
ga-agbakwụnyere mkpụrụedemede mgbochiume ahụ ga-enyezi
mgbochiume ahụ ụda ga-emezi ya ka o tozuo etozu n’ịbụ
nkejiokwu. N’ihi nke a, a ga-asịzi na mkpụrụedemede
mgbochiume ọbụla na-ekonye mkpụrụedmede ụdaume aka
n’olu iji were nweta ọnọdụ ya na nkejiokwu.
A ga-edepụtazị ihe ọmụmaatụ iji were kọwaa nke ọma ihe a na-
ekwu maka ya banyere nkejiokwu.
MKPỤRỤOKW NKEJIOKWU
U
I Mụnachim mụ - na - chi - m
1 2 3 4
ii opi o - pi
1 2
iii chụfuchaa chụ - fu - cha a
1 2 3 4
iv anwụ a - nwụ
1 2
V ụgụrụ ụ - gụ - rụ
1 2 3
vi chefuo che - fu - o
1 2 3
vii ntu n - tu
1 2
viii egwuregwu e - gwu - re - gwu
1 2 3 4
ix achọpụtaghịkwa a - chọ - pụ - ta - ghị - kwa
1 2 3 4 5 6
216
X mkpụgharị m - kpụ - gha - rị
1 2 3 4
xi ụmụntakịrị ụ - mụ - n - ta - kị - rị
1 2 3 4 5 6
xii ọsịịsọ ọ - sị - ị - sọ
1 2 3 4
xiii njedebe n je de be
1 2 3 4
xiv akwụnakwụna a - kwụ - na - kwụ - na
1 2 3 4 5
xv ogwe o - gwe
1 2
xvi umejiakụ u - me - ji - a - kụ
1 2 3 4 5
xvii idide i - di - de
1 2 3
xviii ejidechaala e - ji - de - cha - a - la
1 2 3 4 5 6
xix mmegide m - me - gi - de
1 2 3 4
xx njakịrị n - ja - kị - rị
1 2 3 4
xxi ịtụpụtakwa ị - tụ - pụ - ta - kwa
1 2 3 4 5
xxii ndetọ n - de - tọ
1 2 3
xxiii amamihe a - ma - m - ihe
1 2 3 4
xxiv mbọ m - bọ
1 2
217
xxv usoro u - so - ro
1 2 3
xxvi igodo i - go - do
1 2 3

IRINAANỌ
1. Gịnị bụ nkejiokwu?
2. Kedụ otu e si enweta nkejiokwu n’asụsụ Igbo. Dee ma

kọwaa onwe gị nke ọma.
3. Kọwapụta nke ọma ihe bụ nkwe na njụ n’asụsụ Igbo.
4. Were ahịrịokwu ọmụmaatụ ise gosipụta usoro a na-
agbaso na njụ na nkwe n’asụsụ Igbo. E dekwala nke dị
n’akwụkwọ a. Depụta nke gi.
Kọwapụta nkejiokwu ole dị n’okwu ndị a:

5. Aga m abịa be unu.
6. Ụsụrụgada bụ egwu ndị mmụọ.
218
7. Nwoke ahụ bụ onye mmegbu.
Depụta NJỤ ahịrịokwu ndị a:

8. Merụọ ya ahụ ma ị hụ ya.
9. Ọ batala
10. Ngozi banyere ebe ahụ.
11. Sogide ya.
Depụta NKWE ahịrịokwu ndị a:

12. E jela.
13. E mesukwala ya.
14. O menyụghị ọkụ ahụ.
15. Ehi ahụ ańụchabeghị mmiri
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAISE
ATỤMATỤ OKWU
Asụsụ Igbo bụ asụsụ okwu nka jupụtara n’ime ya. N’ihi nke a,
atụmatụ okwu bụ okwu nka dị iche iche e nwere n’asụsụ Igbo.
Okwu nka ndị a bụ okwu ndị Igbo ji akọwa onwe ha ma ha na-
asụ asụsụ ha. Ha na-ejikwa okwu nkà ndị a achọ asụsụ ha
maọbụ okwu ha mma. E jikwuazị atụmatụ okwu ndị a amata
onye maara asụsụ Igbo nke ọma. A na-ejikwuazi atụmatụ okwu
ndị a dịgasị iche iche amata onye maara ihe nke ọma. Mgbe
ọbụla a na-ekwu maka atụmatụ okwu, ihe a na-ekwu maka ya
bụ okwu nkà dị iche iche n’asụsụ Igbo.
A bịa n’edemede agụmagụ, a na-enwe ọtụtụ okwu nkà dị iche

iche e ji achọ ya mma. Okwu nka ndị ahụ e jikwanụ achọ
219
edemede mma nwekwara ihe nke ọbụla n’ime ha na-arụ. Okwu
nka ndị ahụ ka a maara dị ka atụmatụ okwu. E nwekwuazịrị ike
ịkọwa atụmatụ okwu dị ka okwu nka dị iche iche a na-enweta
n’edemede.
N’ihi nke a, onye ọbụla chọrọ ka okwu ụfọdụ n’edemede ghara

ịdị na-agbagwọju ya anya ga-agba mbọ mụta atụmatụ okwu dị
iche iche a na-enweta n’edemede ma marakwa nkọwa ha n’otu
n’otu. O nweghị edemede ọbụla e dere n’asụsụ Igbo ka atụmatụ
okwu hapụ ịdị na ya. Ọ bụ ya ka o jiri dị mkpa ka e leba ya
anya n’akwụkwọ a maka onye ọbụla mụtachara nke ọma
atụmatụ okwu dị iche iche e nwere n’asụsụ Igbo enweghịzi
nhịahụ ọbụla ọ ga na-enweta n’ịghọta edemede ọbụla ọ gụrụ.
N’ezie, nghọta edemede ga-adịzi onye ahụ na mbọaka. Ọ na-
akọwa ihe ọbụla ọ gụrụla, ọ dị onye na-ege ya ntị, onye a na-
akọrọ, ka ọ bụ ya dere ya. Ịmụta atụmatụ okwu nke ọma
bụkwuazị ezigbo ihe dị mkpa n’ebe nwataakwụkwọ na-amụ
asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ, maọbụ onye ọbụla na-akwado ilele
asụsụ Igbo n’ule, nọ. Mmụta atụmatụ okwu ga-eme ka ederede
agụọazaa ọbụla e nyere onye ahụ n’ule ghọọrọ ya ụtụ. Nghọta
ya bụ edemede ga-adịrị ya mfe nke ukwu n’ihi na o ji ọgwụ ya.
Onye ọbụla maara atụmatụ okwu nke ọma anaghịkwa abụ

ofeke n’ọgbọ okwu. Onye ahụ ga na-aghọta okwu ọbụla e
kwuru, otu e siri kwuo ya na ihe e chere were kwuo ya. Onye
maara atụmatụ okwu nke ọma ga na-amata ozigbo ụdịrị ihe
okwu e kwuru bụ. Ọ bụ naanị ofeke na-amaghị okwu na-ewe
okwu niile ọ nụrụ e kwuru dị ka otu ụdịrị okwu. Ọ naghị amata
na okwu niile dị iche iche, na nke ọbụla nwere ihe ọ na-arụ. Ọ
220
bụ ya kpatara ndị Igbo ji atụ ilu na-asị na ofeke anaghị ama
mgbe e kere nkụ ụkwa. Ilu Igbo a, na-akọwa na ọgbọ na-eri
onye amaghị ihe n’ọgbọ okwu. Ajụjụ wee bụrụ: Kedụkwanụ
otu e si ama onye amaghị ihe n’ogbo okwu? Ọ bụ onye ọbụla
anaghị aghọta atụmatụ okwu nka e ji eri asụsụ Igbo ka a maara
dị ka ofeke, onye amaghị ihe. N’ihi na ọ gaghị ama nke bụ ilu,
akpaalaokwu, amaatụ, ụkabụilu dgz. n’okwu a na-ekwu. Nke a
ga-emee ka onye ahụ bụrụ ewu a kpụ akpụ n’okwu ọ nọ na ya.
Ọ ga-emekwuazị ka onye e ji atụmatụ okwu ndị a nye edemede
aghọtaaza daa ma chịlie ọkpa ya abụọ elu. E nwere ọtụtụ
atụmatụ okwu dị iche iche n’asụsụ Igbo. Akwụkwọ a ga-
amalitezịa lebawa ha anya n’otu n’otu.
A. MYÌYÌ (SIMILE)
Myiri bụ otu n’ime atụmatụ okwu e nwere n’asụsụ Igbo. Myiri
bụ ihe e ji atụnyere okwu n’asụsụ. Myiri na-egosipụta na ihe
yiri ibe ya, na ihe dị ka ibe ya mana ọ bụghị na ihe abụọ ahụ e
ji atụnyere ibe ha bụ otu kpọmkwem. Okwu e ji enweta myiri
n’asụsụ Igbo bụ DỊKA maọbụ KA. Mgbe ọbụla mmadụ na-
ewku okwu were sị na ihe dị ka ----’ maọbụ na mmadụ na-eme
ihe ‘ka ----’, okwu ahụ onye ahụ kwuru abụrụla okwu myiri.
N’ihi nke a, e nwekwuazịrị ike ịkọwa na myiri bụ ịma atụ otu
ihe na ibe ya siri yite, ma chetakwa na ọ bụghị otu ihe na ibe ya
siri bụrụ otu. Ụfọdụ n’ime myiri e nwere n’asụsụ Igbo bụ ndị a:
i) Chioma dị ka mamịwọta.
ii) Emeka na-agba ọsọ ka agwọ.
iii) Chijioke dị ime ka ndị Fulani.
iv) Nwata ahụ mere ọkpụrụkpụ anya ka enwe.
221
v) Aka ya abụọ na ọkpa ya abụọ dịcha ka mkpara ekwe.
vi) Ọ dị isi ka ogbe akị oyibo.
vii) Uchenna na-asapụta ire ka agwọ.
viii) Nwaada ahụ jọrọ njọ ka udele.
ix) Nwoke ahụ na-ebe akwa ka ehi.
x) Ọnwụzuruike na-arị elu ka enwe.
xi) Dimkpanaabọ na-ańụ mmiri ka anyịnya.
xii) Nwaanyị ahụ dị ka ụsụ.
Ị gụọ ahrịokwu ndị ahụ e depụtara n’elu na-egosi myiri, ị ga-

achọpụta na ọ bụ ihe ndị ahụ gbasara mkpọaha maọbụ
nnọchiaha ndị bu ụzọ n’ahịrịrokwu ndị ahụ ha nọcha na ha ka e
ji were na-atụnyere mkpọaha ndị ahụ kpecha azụ.
B. MBỤRỤ (METAPHOR)
Mbụrụ bụkwuazị atụmatụ okwu ọzọ e nwere n’asụsụ Igbo.
Ọtụtụ ndị mmadụ, ma ụmụakwụkwọ, ma ndị ọzọ nwere mmasị
n’ebe ọmụmụ Igbo dị, na-enwe mgbasa anya n’ihe dị iche
n’etiti myiri na mbụrụ. Nkọwa ndịiche dị n’etiti ha abụọ abụghị
ihe siri ike. Ọ bụ ihe ọ ga-abụ onye leruo anya ala nke ọma ọ
ghọta ya. Mbụrụ bụ atụmatụ okwu na-akọwa na ihe a na-ekwu
maka ya bụ ihe kpọmkwem. Mbụrụ anọghị na ntụnyere, dị ka
otu myiri siri dị. N’ihi nke a, ebe myiri na-akọwa dị ka na ihe
dị ka ihe a, mbụrụ anaghị akọwa na ihe ahụ, kama na ihe ahụ
bụ. Mkpurụokwu e jikwanụ ama mbụrụ n’ahịrịokwu bụ ‘BỤ’.
Mana nke e ji amata myiri dị ka e siri kọwaa na mbụ bụ DỊ KA
maọbụ KA. Ọ bụ BỤ ka mbụrụ ji akọwa ihe ọbụla ọ na-ekwu
maka ya. Ịmaatụ mbụrụ bụ ndị a na-esota:
MBỤRỤ NKỌWA MBỤRỤ
1 Ebere bụ azụ na Ebere maara egwu mmiri nke
222
mmiri ọma
2 Nwafọ bụ ezi. Nwafọ na-eru ezigbo inyi. Ọ
naghị adị ọcha.
3 Nwaanyị ahụ bụ ụsụ Nwaanyị ahụ jorọ njọ nke
ukwuu. Nwaanyị ahụ amaghị
mma.
4 Amụuche bụ akpị. Amụuche abụghị ezigbo
mmadụ. Ọ na-emesi mmadụ
ike.
5 Nwanneka bụ Nwanneka mara mma nnukwu.
mamịwọta.
6 Nweke bụ egbe na- Nweke bụ onye ohi. Ọ na-ewere
ebu ọkụkọ. ihe mmadụ, ihe na-abụghị nke
ya
7 Ada bụ udele n’iri Ada na-asa ụsa anụ nnukwu.
anụ.
8 Ekene bụ mbe. Ekene na-aghọ aghụghọ
nnukwu.
9 Uche bụ jakị Uche na-ebu ibu nnukwu.
10 Nwata ahụ bụ nkapị Nwata ahụ na-esi nnukwu isi.
11 Nwoke ahụ bụ nkịta. Nwoke ahụ na-esogharị
nwaanyị nnukwu. Ike anaghị
agwụ ya n’ebe ụmụnwaanyị nọ.
Ihe dị na nwaanyị na-ejere ya
ozi.
12 Nwakaego bụ enwe Nwakaego anaghị esu ike n’ala
manyere n’ọhịa. na be ha. Ọ na-etinye isi ebe
ọbụla masịrị ya.
13 Adakụ bụ edi. Adakụ na-arahụ oke ụra.
14 Amaka bụ atụrụ. Amaka na-ezuzu ezuzu.
223
Ọ bụ otu a ka mbụrụ ụfọdụ e nwere n’asụsụ Igbo na nkọwa ha
si were dị. Werezịa aka gị chọta ndị ọzọ ma nyekwa nkọwa ha.
CH. MMEMMADỤ (PERSONIFICATION)

Mmemmadụ bụ atụmatụ okwu na-ewere ihe adịghị ndụ (ihe
enweghị ndụ) dị ka mmadụ (dị ka ihe nwere ndụ). Ọ na-abụ e
were ihe ndị ahụ adịghị ndụ were na-ekwu okwu, ọ dị ka ọ bụ
mmadụ ka e ji ekwu. Na mmemmadụ, a na-agwakwuazị ihe
anaghị eku ume, ihe a naghị ahụ anya, okwu, ọ dị ka ọ bụ
mmadụ ka a na-agwa. Ọ bụ ya kpatara e jiri were gụọ ụdịrị
atụmatụ okwu a mmemmadụ n’ihi na ọ bụ ihe abụghị mmadụ
ka a na-eme dị ka mmadụ n’okwu (ma a na-ekwu okwu mgbe
ụfọdụ n’asụsụ Igbo). Lee ụfọdụ mmemmadụ n’asụsụ Igbo:
i Ọnwụ emesiela ezinaụlọ ahụ ike.

ii Ụganị anyụọla onye ọbụla anya n’afọ a.
iii Anwụ achagbuola anyị.
iv Ihe ụgụrụ mere ndị mmadụ n’afọ gara aga abụghị ihe e
ji ọnụ ekwu.
v Agụụ anaghị emere ụmụntakịrị ebere ma o jide ha.
vi Mmiri sụrụ anyị akwụ ka anyị na-alọta ụnyahụ
vii Ọnwa na-azacha ala ugbua.
vii Egbe eluigwe na-achọ onye ọ ga-agbagbu.
i
ix Oyi jisi anyị aka ike.
x Ọrịa ekweghị mụ na ndị be m zuo ike.
xi Ekpomọkụ na-achọzikwa ịnara anyị ụra rahụ.
xii Ọkọchị egbuchaala ihe anyị kọrọ n’ubi.
224
D. ỌGHARAOKWU (IRONY)
Ọgharaokwu bụ atụmatụ okwu na-eji ihe jọrọ njọ were na-
akọwa ihe dị mma, maọbụ were ihe dị mma na-akọwa ihe dị
njọ. Ọ bụ okwu ọ na-abụ e kwuo, ọ bụghị ihe ahụ e kwuru ka ọ
bụ, kama ọ na-akọwa ihe ọzọ. Mgbe ụfọdụ, okwu e kwuru
nwere ike bụrụ okwu ọjọọ mana nkọwa ya ga-abụ okwu ọma.
Dịka otu aha ya siri dị, ọ bụ okwu ọ na-abụ e kwuchaa, nghọta
ya ahapụ otu ahụ e siri kwuo ya tụgharịa na-akọwa ihe ọzọ. E
nwere ike kwuo ọgharaokwu na njọ, nghọta ya aghagharịa bụrụ
mma. E nwekwuazịrị ike kwuo ya na mma, nghọta ya
aghagharịa bụrụ njọ. E nwere ọtụtụ ọgharaokwu n’asụsụ Igbo
nke ụfọdụ n’ime ha bụ ndị a:
(i) Nwoke ahụ ńụrụ aja laara aja na mmanya ụnyahụ.

Ahịrịokwu a bụ ọgharaokwu. Ihe anyị jiri mara aja laara aja bụ
ọnwụ. Mana ọ pụtaghị na nwoke ahụ ńụchara mmanya nwụọ
kama ihe ọ pụtara bụ na nwoke ahụ ńụrụ mmanya hinne
ụnyahụ. Ọ bụghị na ọ ńụchara mmanya ụnyahụ nwụọ.
(ii) Nneka degburu mmadụ n’ule ahụ e lelere.

Ihe ọgharaokwu nke a na-akọwa bụ na Nneka detara ihe nke
ukwuu (nke ọma) n’ule ahụ e lelere. Ọ pụtaghị na Nneka ji ihe
degbuo mmadụ, onye ahụ nwụọ ebe ha na-elele ule.
(iii) Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ Obi bu otu ezigbo ite galara

ọnụ nne ya zụtaara ya n’ahịa chuo mmiri, ka ọ na-alọta, ite
mmiri ahụ danahụ ya, were waa. Oge ọ lọtara wee kọchaara
nne ya na ite ahụ awaala, nne ya lechaa ya anya were sị ya, “A
225
nwụla. I mere nke ọma”. Nke a bụ okwu ọma nne Obi kwuru
iji were gosi na óbì adịghị ya mma n’agwa ahụ Òbí kpara.
(iv) Ojemba anaghị ezu ike n’ọrụ.

Ọgharaokwu a na-akọwa na Ojemba bụ onye na-agbasi mbọ
ike n’ọrụ ya. Ọ bụghị na ezumike anaghị adị Ojemba mma
n’ọrụ kama ihe ọ pụtara bụ na Ojemba bụ onye na-arụsị ọrụ
ike.
(v) Echezona amagbuola onwe ya n’akwụkwọ

Nke a na-egosi na Echezona bụ nwatakịrị ụbụrụ ya na-aghọ
nkọ n’akwụkwọ. Na ọ bụ nwata maara akwụkwọ nke ukwu.
(vi) Nchezọ na-agbagbu onwe ya n’ọsọ.

Ọgharaokwu nke a na-akọwakwa na Nchezọ bụ nwatakịrị na-
awụ ọsọ awụ. Ọ pụtaghị na Nchezọ ji ọsọ egbu onwe ya ọnwụ.
Kama ọ pụtara na a naghị ahụ azụ Nchezọ anya ma ọ gbawa
ọsọ. Na ọ maara agba ọsọ nke ọma.
Chetazịa ọgharaokwu ndị ọzọ e nwere n’asụsụ Igbo n’ihi na

ha bara ụba. Nke ọbụla i kwuru, ị kọwaa ihe ọ pụtara.
E. NKWUSARA (APOSTROPHE)
Nkwusara bụ okwu a na-ekwuru onye a nọghị ya, ihe a naghị
ahụ anya, maọbụ onye nwụrụ anwụ maọbụ onye furu efu ka a
ga-asị na onye ahụ nọ ebe ahụ mgbe ahụ a na-ekwu ya.
Atụmatụ okwu a bụ nkwusara, kacha apụta ìhè n’ábụ (poem),
226
n’ọha, n’ákwá àrịrị. Ọ bụrụ na a na-ekwu ya, ọ na-adị ka onye
ahụ a na-agwa ya ọ nọ ebe ahụ na-anụ ihe a na-agwa ya. Mana
onye a na-agwa okwu ahụ anọghị nso. Ọ noghị ebe ahụ. Lee
ụfọdụ nkwusara:
(i) Nna anyị, ọnwụ gburu gị egbuola anyị,

Otu i si were nwụọ dara ewu na ọkụkọ
Nọ be gị mberede.
Ọnwụ napurụ gị ndụ anapụla anyị
Ańụrị, ịdị n’otu, Agamnihu na ezumike,
Ọ bụrụ mmadụ gburu gị,
Chukwu ga-akwụ onye ahụ ụgwọ,
Ọ bụrụkwanụ ọnwụ chi gị,
Anyị na-asị gị gaa nke ọma,
Chere anyị n’ihi na anyị na-abịa.
(ii) Ude, Chukwu ga-anọnyere gị n’ụzọ ije a ị pụrụ.

Ụkwụ agaghị akpọ gị i jechaa ya lọtakwa
Ị ga-ejeta ya ihe.
Ị gba aka were pụọ, mana ị lọtawa ị ga-eji ihe.
Anyị na ekpere na-eme mgbe ọbụla maka gị.
Chukwu Nna agaghị ahapụ gị.
Nkwusara abụọ ahụ e depụtara n’elu, nke izizi na-ekwu maka

onye nwụrụla anwụ. Mana e kwuru ya ka a ga-asị na onye ahụ
nọ ebe ahụ mgbe a na-ekwu ya. Nke abụọ bụ maka onye pụrụ
ụzọ ije. Ọ nọghị n’ụlọ. Ọ nọghị ebe a na-ekwu ya na kwa mgbe
a na-ekwu maka ya. Ihe niile ahụ e kwuru bụ n’azụ ya.
227
F. NSINỤỤDA/ỤDAỤDA (ONOMATOPEIA)
Nke a bụ nghọta e si n’ụda ihe dara were na-enweta. Ọ bụ
atụmatụ okwu e sitere n’otu ihe siri mee, otu o siri daa ụda,
mkpọtụ maọbụ ụzụ merenụ, otiti mkpu e tiri, mkpu daranụ,
ụdịrị akwa mmadụ bere na otu o siri bee ya, anya mmadụ lere
na otu o siri lee ya. Ihe ọbụla mmadụ mere maọbụ ihe ọbụla
merenụ na ụda si na ya puta, bụ ihe a maara dịka
nsinụụda/ụdaụda. Ọbụrụ na mmadụ akụọ isi n’aja, ọ bụ ụda si
n’isi ahụ ọ kụrụ n’aja pụta bụ nsinụụda/ụdaụda. Ọ bụghị isi
ahụ ọ kụrụ n’aja. Nsinụụda/ụdaụda ga-esi n’isi ahụ ọ kụrụ
n’aja pụta, ga-abụ ihe dị ka kakpọọ maọbụ kakpọị.. Ọ
bụrụkwanụ na mmadụ dara ada were gbajie aka, ọ bụ kwaa aka
ya ahụ dara mgbe ọ gbajiri ya bụ nsinụụda/ụdaụda. Okwu
ụfọdụ ndị a na-esota bụcha atụmatụ okwu nsinụụda/ụdaụda.
(i) Nwada ahụ na-eme anya vịam vịam vịam.

(ii) Ọkpa na-aga wara wara, anya na-aga sam sam na-ahụ
ya.
(iii) Mkpọnaala ahụ a gbara n’ụtụtụ dazuru gbim gbim
ugboro abụọ.
(iv) Akpụkpọụkwụ ya na-ada kọị kọị n’ala ma ọ na-aga ije.
(v) Mgbe ọbụla asha ana-akpọ chịkị chịkị n’elu osisi ahụ
kwụ be ha.
(vi) Nwata ahụ na-agbọ ụja wọm wọm ka nkịta.
(vii) Osisi ahụ dara gbii ozigbo e gbuturu ya.
(viii) Akwụkwọ gị na-ada vaa vaa mgbe ọ na-akatọ ihe ahụ i
dere.
(ix) Etito ahụ toro ya amalitela tụwa rupu rupu.
(x) Anụ ahụ e wetaara anyị ka ọ tara pịatapịa naanị ya.
228
(xi) Elekere ahụ ka nọ n’elu aja na-ada kịm kọm.
(xii) Egbe nwoke ahụ dara kpọwaị mgbe ahụ ọ gbara ya.
(xiii) Ebe niile na-ada ghara ghara oge ahụ ọsọ suru.
(xiv) Ọbara malitere gbawa zịm zịm ozigbo o gburu ya mma.
(xv) Ụgbọala ahụ si ebe a kwofere fịam.
G. NTAKWÙ (SOLILOQUY)
Ntakwu bụ okwu nkà mmadụ na-ekwuru onwe ya enweghị
onye ya na ya na-ekwu. Onye na-atakwu ntakwu bụ naanị ya
na-anọ ma ọ na-eme nke a. Ọ na-eme ya, ọ dị ka o nwere onye
ọ na-agwa mana ọ dịghị onye ọbụla ọ na-agwa. Ọ bụ onwe ya
ka ọ na-agwa. E si na ntakwu amata ihe bụ obi mmadụ. Ọ bụrụ
na o nwere ihe na-enye mmadụ nsogbu n’uche, ihe na-anyị ya
arọ na mmụọ, ihe obi ya anabataghị, ihe chọrọ ime, a na-esi na
ntakwu onye ahụ na-atakwu amata nke a. Mgbe ụfọdụ, onye
na-atakwu ntakwu anaghị ama mgbe ọ malitere mewe ihe dị
otu ahụ. A na-achọpụta nke a site n’ụdị nkụja onye ahụ na-
akụja ma mmadụ bịakwute ya na mberede. Ihe na-akpata nke a
bụ na echiche onye ahụ niile na-adị na ntakwu ahụ ọ na-
atakwu. Mgbe ụfọdụ, ụfọdụ mmadụ na-abụ ha nụ ebe mmadụ
na-atakwu ntakwu, ha ezoro ezoro gaa n’akụkụ ebe ahụ, ebe
onye ahụ agaghị ahụ ha, agaghị ama na ha nọ ya, ha ezoo were
na-egere ihe onye natakwu ahụ na-atakwu. Ndị na-eme ụdịrị
ihe a na-esikwa otu ahụ amata uche onye ahụ.
N’ebe ọzọ kwa ntakwu na-apụtakanarị ìhè bụ n’edemede ejije.

Ode ejije na-esi na ntakwu akọwara ọhanaeze ihe bụ echiche
onye na-atakwu ntakwu ahụ, ihe ọ chọrọ ime na otu o siri chọọ
ime ya. N’ọtụtụ akwụkwọ ejije, ma nke Igbo ma nke bekee,
229
nke ọbụla ị gụrụla nke ọma, ị ga-achọpụta mgbe odee ha jiri
webata atụmatụ okwu ntakwu (soliloquy) na ha.
Lee ọmụmaatụ ntakwu nke a:

“Mụ bụ Emeka agaghị ediri Uchenna ihe o tiri m.
Kama m gaghị abọta ụgwọ ya kama m kwụsị ịza
Emeka. O nweghị ka ihe ahụ o tiri m talaara ya. Ọ
bụrụ na mụ enwetaghị ya n’ụlọakwụkwọ, agaa m
chere ya n’ụzọ. Mụ na ya mechaa ihe na nke a, ọ mara
onye m bụ.”
A ga-ewere okwu ndị ahụ e depụtara n’elu dị ka ntakwu.

Emeka na-atakwu ntakwu banyere ihe ya na Uchenna ga-eje. E
sirila na ntakwu Emeka na-atakwu mata nke ọma ihe bụ
echiche ya banyere Uchenna, ihe ọ na-echere Uchenna, ihe ọ
ga-eme ya na otu ọ ga-esi nweta ya. Nke a bụ ọmụmaatụ otu
ntakwu na-adị. Ntakwu nwere ike ịbụ maka ihe ọjọọ, imesi
mmadụ ike, ịbọrọ ụgwọ, imezu nkwa dgz. O nwekwuazịrị ike
ịbụ maka ihe ọma, ime ihe dị mma, echiche ọma na imeso
omume ọma dgz. N’ihi ya, ntakwu nwere ike ịdị n’ụdị ọbụla.
Ọdịdị ya sitere n’ebumnuche onye na-atakwu ya gbasara ihe ọ
na-atakwu maka ya.
GB. AJỤJỤ NZARAONWE (RHETORICAL QUESTION)

Ajụjụ Nzaraonwe bụ atụmatụ okwu e kwuru n’ụdị ajụjụ, mana
ajụjụ ahụ achọghị ọsịsa. Ọ bụ ajụjụ a na-ajụ n’okwu iji were
mee ka okwu gbanyekwuo mkpọrọgwụ. N’ihi nke a, onye na-
ekwu okwu nzaraonwe na-ekwu ya iji were kọwaruo okwu ya
n’isi. Nzaraonwe na-abụ ajụjụ mana a naghị aza ajụjụ ọ na-ajụ
230
aza n’ihi na ajụjụ ndị ahụ na-aza onwe ha. Azịza ajụjụ ndị ahụ
bụ ihe doro ewu na ọkụkọ anya. Atụmatụ okwu nzaraonwe na-
abụkanarị okwu e ji enye ndụmọdụ, nkasiobi, ịdọ aka na ntị, itu
ọnụ na ịkụziri mmadụ ihe. Ọ bụ ezigbo nkà okwu ndị Igbo ji
abọnye okwu ha aja n’okwu.
Imaatụ ajụjụa Nzaraonwe ụfọdụ bụ ndị a:

(i) A na-eti isi akwụ ọkpọ
Nke a bụ otu n’ime atụmatụ okwu nzaraonwe. Onye ọbụla
maara na a naghị eti isi akwụ ọkpọ. Na onye ọbụla tiri ya ọkpọ
bụ ọnwụ ya ka ọ kpọrọ oku. Aka onye ahụ niile ga-abụ mmee
mmee.
(i) A na-eje ụnyahụ eje?

Ụnyahụ abụrụla ihe gara aga. N’ihi ya, ihe gara aga agaala. Ọ
bụzi nke dị n’ihu ka a ga-ekwuzi maka ya. Ije ụnyahụ eje bụ
ihe nyịrị omume.
(ii) Mmadụ ọ na-alụ nwanne ya?

N’ala Igbo, ọ bụ arụ mmadụ ịlụ nwanne ya. N’ihi ya, ajụjụ ahụ
a jụrụ zara onwe ya n’ihi na mmadụ anaghị alụ nwanne ya. Nke
a doro onye ọbụla anya nke ọma.
(iii) A na-ebelite ozu nwụrụ anwụ n’akwa?

Ozu nwụọ, ọ nwụchaala. Ọ dịghị ihe a ga-eme ya ka o si
n’ọnwụ bilie. Ihe ọ sọrọ mmadụ mee, ụdịrị akwa ọ masịrị onye
ahụya bee, ozu agaghịkwa esi n’ọnwụ bilie.
(iv) Ụtụ ọ na-agba igwe?

231
Ihe ụtụ na-agba bụ osisi. Ụtụ anaghị agba igwe. N’ihi ya, ajụjụ
a zara onwe ya. Afọ ole ọ masịrị igwe nọruo, ọ dịghị ihe ga-
eme ka ụtụ gbaa ya.
(v) Iyi ọ na-eri ọba?

I were ọba tụnye na mmiri, ọ ga-eserịrị elu. Mmiri anaghị eri
ya. Ọ masị gị tụnye ha n’oshimiri, anyịm, ezu, ọmambara,
idoro dg, ọ ga-eserịrị elu. N’ihi ya, iyi anaghị eri ọba.
(vi) A na-ajụ oke ma ọ ga-erikwa azụ?

Oke ejighị anya ahụ azụ. Azụ ọbụla ọ hụrụ abụrụla ihe e jiri
mee akụkọ. A naghị ajụ oke ma ọ na-erikwa azụ maka na nke
ọbụla o ji anya ya hụ abụrụla nke a na-achọ achọ.
(vii) Mmadụ ọ na-ajụ ma akpị ọ na-agba agba?

Onye ọbụla hụrụ akpị na-eze onwe ya. Onye ahụ ga-egbu akpị
ahụ maka na ọ maara na onye akpị nwetara ọ gbaa ya. Ọ bụ
ọgbịgba ka e ji mara akpị. Onye ọbụla ọ gbara na-eri ahụ ụfụ
nke ukwuu.
(viii) Ogiri ọ na-esi isi?

Ọ bụrụ na a chọwa ihe na-esi isi, ogiri ga-eso n’ihe izizi a ga-
akpọ aha na o so n’ihe ndị e ji isi nnukwu isi were mara.
(ix) Nwaanyị ọ na-eti mmọnwụ?

Iti mmọnwụ bụ otu omenaala ndị Igbo nwere. Ọ bụ naanị
ụmụnwoke na-ama maka mmọnwụ, ma na-etikwuazi ya n’ala
Igbo. O doro ewu na ọkụkọ anya na o nweghị ihe ga-eme ka
232
nwaanyị tie mmọnwụ n’ala Igbo. N’ihi ya, ajajụ ahụ zara onwe
ya.
(x) Ikuku ọ na-ama n’ọnya?

Ikuku bụ ọkpụrụkpụ ihe bara nnukwu uru na ndụ anyị mana ọ
dịghị onye na-ahụ ya anya. Ọ dịghịkwa onye ga-ejide ya n’aka.
Ihe ọnya na-amata bụ ihe a na-ahụ anya, nwere ahụ. Mana o
nweghị nke ọbụla n’ime ihe ahụ a gụpụtara ikuku nwere. Ikuku
enweghị ahụ. A naghị ahụ ya anya. N’ihi ya, ọ dịghị ihe ga-eme
ka ikuku maa n’ọnya.
(xi) A na-ebu ala ebu?
Ala bụ ihe onye ọbụla nọ n’ zọdoro ọkpa. O zuru ụwa niile ọnụ.
Ọ bụrụ na ị gwọọ ajụ ka i buru ya, ọ bụ ebee na ebee ka i ga-
etinye aka na isi were buru ya. O nweghị! N’ihi ya, a naghị ebu
ala ebu.
(xii) A na-anwụ ugboro naabọ?

Ọnwụ bụ otu ugboro ka a na-anwụ ya. Onye nwụọ, nke ya
agaa. Ọ gaghịkwa anwụ ọzọ. Ọ nwụchaala. Atụmatụ okwu a
zara onwe ya n’ihi na a naghị anwụ ugboro naabọ.
GH. BỊAMBỊAMGBOCHI (ALLITERATION)

Nke a bụ atụmatụ okwu na-akọwa otu okwu e kwuru si
adakọrịta ọnụ. Ụda okwu ndị na-adị na bịambịamgbochi na-eyi
onwe a mana ha abụghị otu. Onye na-akpọpụta ya, ọ na-adị ya
ka mkpụrụokwu niile dị n’okwu ahụ bụ otu nke ga na-eme ha
ka ha na-enwe mgbochi na mkpọpụta ha. Okwu ndị e jiri mara
bịambịamgbochi n’asụsụ Igbo bụ okwu ntụhị (okwu
mgbawaọnụ maọbụ okwu ntabiire). Ọ bụrụ na ị na-akpọpụta
233
okwuntụhị, ị ga-ahụ ihe ya na ọnụ gị, ire gị na nkuume gị na-
eje. Ọ bụ nke a ga-eme gị ka ị hapụ ihe a gwara gị kpọọ, kpọwa
ihe ọzọ ma ị na-akpọpụta ha ọsọ ọsọ. Nke a na-ebutakwara ndị
na-ege gị ntị ịchị ọchị n’ihe gị na okwu na-agbarị. Atụmatụ
okwu bịambịamgbochi ụfọdụ e nwere n’asụsụ Igbo bụ ndị a:
(i) Ahụrụ m tọrọ ọcha na sisi ọcha, amaghị m maọbụ tọrọ

ọcha na-achụ sisi ọcha ọsọ ka ọ bụ sisi ọcha na-achụ
tọrọ ọcha, ọsọ.
(ii) Nwaanyị nọ n’ukwu mgbamgba gbagharịa ba

mgbamgba mgba.
(iii) Gbuo nza, bọọ nza, nyara akpa nza nyawa nza, nza
efere.
(iv) Manye aka n’akpa akakpọ chịpụta akị dị n’akpa akakpọ

ka i nye akakpọ ka ọ taa.
(v) Mama Magị zụtara magị, Magị rachaa magị mama Magị
zụtara.
(vi) Ti nchi kpim tipụta nchi nsị dị n’afọ nchi.
(vii) Esi m ukpo fere Aba, pụta n’Aba ụmụagbọghọ Aba na-
agbara Aba abịa.
(viii) Nwaanyị na-akwa akwa ị na-akwa akwa na ọkụkọ yiri

akwa n’elu akwa ị kwara akwa dị n’elu akwa.
234
(ix) Taa ọkpọkọrọ ọka taa ọka ọkpọkọrọ.
(x) Kwa ụka kwa kọbọ.
GW. ÌGBÙDÙOKWŪ (PARADOX)

Igbuduokwu bụ atụmatụ okwu ọ na-abụ e kwuo ọ dị ka o
nweghị ihe ọbụla nwere isi n’ime okwu ahụ, mana ọ bụrụ na e
chebara okwu ahụ e kwuru echiche ime nke ọma, a ga-achọpụta
na ọ bụ amamihe na nghọta jupụtara n’ime ya. Igbuduokwu na-
abụkanarị okwu akpa uche n’ihi na ọ bụrụ na i lebaghị anya
nke ọma n’ihe e kwuru, ị gaghị ewere ya ka okwu dabara
adaba. Ị ga-ewere ya dị ka okwu enweghị ọkpụrụkpụ ihe ọ na-
akọwa. Mana ọ bụrụ na e kwuo ya, were chemiere ya echiche
ime nke ọma, ị ga-aghọta na ọ bụ okwu zuru oke ma
gbanyekwa agbanye. Nke a bụ ihe ịmaatụ okwu ahụ a na-ekwu
maka ya:
(i) Ụbọchị onye ara maara na ọ na-awị ara

ka ọ ga-akwụsị ịwị ara.
Onye e lerughị okwu a e kwuru n’elu anya nke ọma ga-asị na o
nweghị isi n’okwu. Mana ọ bụ okwu jupụtara n’okwu omimi.
Onye ara bụ onye e weere dị ka onye isi mmebi. Ọ bụ ya
kpatara na ọ naghị akpachapụrụ onwe ya anya. Mmiri na-ezo,
anwụ na-eti, onye ara anaghị ajụ ase. Ma mmiri, ma anwụ, ha
niile na-ama ya. Nri ọ na-eri bụ nri ọ tụtụtara atụtụta. Ọ na-
agba ọtọ aga ebe ọbụla. Nke ahụ agbasaghị ya. Mana mgbe
ọbụla o jiri mara na mmiri na-amagbu ya, na anwụ na-achagbu,
na nri ọ na-eri rere ure, na ọ bụ ọtọ ka ọ gba, na akwa o yi
235
dọkachara adọka, rutọchaa n’inyi, na ndị mmadụ na-ele ya
n’omume ya, ka ara ahụ na-awị ya kwụsịrị. N’ihi na isi ahụ
mebiri ya adịkwala ya mma. Nke ahụ ga-egosi na ọ marakwala
ihe.
(ii) Ọ bụrụ na i buru ụgbọala gị lawa, i were

nwayọọ na-anya ya ka i were laruo ngwa ngwa.
Okwu a dị n’elu bụ okwu omimi. Ọ bụ okwu akpauche. Ọ bụrụ
na i chebaghịrị ya echiche ime, ị gaghị aghọtacha ihe okwu ahụ
na-akọwa. Ọ bụ ya kpatara e ji akpọ ụdịrị okwu ahụ
igbuduokwu. Nkọwa okwu ahụ bụ nke a: Ụgbọala dị ka anyị
siri mara bụ ihe ndị bekee rụpụtara e ji aga njem. A rụkwara ya
ka ọ na-agba oke ọsọ. Ọ bụrụ na ị na-anya ya were gbaruo ya
ọsọ n’isi, ọ bụrụ na ụkwụ kpọọ gị na ya, isi gị, nwere ike soro
ya. Ọ bụrụkwanụ na onye ahụ nọrọ ndụ, iwu bụ na onye dị otu
ahụ ga-emerụrị ahụ. Ọnọdụ dị otu a ga-eme ka onye ahụ ghara
iru ebe ọ na-aga dị ka o siri chọọ na kwa n’oge ọ chọrọ. Mana
onye were nwayọọ na-anya ụgbọala, ihe mberede okporo ụzọ
dakpo onye ahụ n’ụzọ, ọ gaghị egbu onye ahụ. Ahụ onye dị otu
ahụ ga-emerụ ga-adịkwa nwatakịrị. Ụdịrị ọdachi ahụ
agaghịkwa eme onye ahụ ka ọ hapụ iru ebe ọ na-aga na kwa
oge ọ chọrọ iji ruo ebe ahụ.
(iii) Ọ bụrụ na ọnwụ gbuo mgbaru, o nweghịzi onye

a ga-ejere mgbaru.
Okwu a dị n’elu bụkwa igbuduokwu ọzọ a ga-eleba anya na ya.
Okwu a dị n’elu dịkwa omimi na nghọta. Mana ọ bụrụ na e
were nwayọọ tọghee ya nke ọma, a ghọta ihe ọ na-akọwa na
kwa ebumnuche dị n’ime ya. Mgbaru bụ nchọga a na-achọga
236
onye nnukwu ọdachi dadoro, maọbụ onye nnukwu ihe meboro,
n’ala Igbo. Ihe e jikwanụ agbakwuga onye ọdachi dakwasara
n’ala Igbo bụ iji were nọnyere ya, kasie ya obi, mee ya ka ọ
ghara ịgbasoro maka ihe mere ya were koropụ. Otu n’ime
ọkpụrụkpụ ihe ndị ahụ nwere ike ịdagide mmadụ bụ Ọnwụ.
Mana ọ bụghịkwa naanị ọnwụ. E nwekwuazịrị ihe ndado ndị
ọzọ ga. N’ala Igbo, ndị Igbo na-ama ndị e ji ịgbakwuga mmadụ
ozigbo ihe dakwasara onye ọbụla n’obodo, were mara. O nwee
ihe ọbụla maọbụ ọdachi ọbụla dapụtara na be ụdịrị ndị Igbo dị
otu ahụ, ndị mmadụ na-eji maka ha were na-agbaje ebe ahụ ihe
mere. Ọ bụrụ na ọ bụ mmadụ nwụboro ụdịrị ndị dị otu ahụ, ndị
mmadụ na-eji maka ha aga mgbaru n’ebe ahụ mmadụ nwụrụ
n’ihi na ha na-agara onye ọzọ mgbaru ma ọdachi dakwasa onye
ahụ. Mana ọ bụrụ na onye ahụ ndị mmadụ ji maka ya were na-
eje mgbaru ebe o siri pụta maọbụ mpaghara ebe o bi, ma ọdachi
dakwasa ha, nwụọ, o nweghị onye a ga-eji maka ya were
gawakwa mgbaru ọnwụ n’ihi na onye a na-eji maka ya were
na-abata n’ebe o siri pụta maọbụ mpaghara ebe o bi, anwụola.
Nke a bụ nkọwa igbuduokwu ahụ dị n’elu. Ị hụla na o jupụtara
n’okwu amamihe.
(iv) ‘Onye ọbụla tinyere ibu n’ụgbọala were na-aga njem

kwesịrị ka ọ mụrụ anya were ruo ebe ọ na-eje ka
onye ọzọ nọ n’ụgbọala ahụ ghara ịnapụ ya ụra rahụ,
ya onwe ya nwe ibu amụwazie anya.
Okwu a e depụtara n’elu bụ okwu ọmụmaatụ ọzọ banyere
atụmatụ okwu Igbuduokwu a ga-elebakwa anya nke ọma
n’akwụkwọ a. Ihe ọmụmaatụ ndị a niile a na-ewepụta banyere
atụmatụ okwu banyere ya a bụ igbuduokwu bụ iji were doo gị
237
anya nke ọma. Chetakwa na ndị Igbo tụrụ ilu were sị na akịdị
anaghị eye n’otu nta mmiri. Maka ọ na-abụ e jikọọ azịza
n’ukwu, e were ya pịagbuo ijiji. Ọ bụ gidigidi bụ ùgwù eze. Ọ
bụ ya kpatara o jiri dị mma ka e were ihe ọmụmaatụga were
ghụọ atụmatụ okwu a bụ Igbuduokwu, ahụ:
Okwu a e depụtara n’elu bụ nke jupụtara na nghọta ma ọ bụrụ

na e chemiere ya echiche ime. Mana, ọ bụrụ na i kowe anya
n’elu, ị gaghị ahụ ihe dị n’okpuru gị. Maka na ọ bụ ọkpa ka e ji
achọta ihe danyere na mmiri. Okwu e depụtara n’elu bụ nke a
ga-eji nwayọọ kọwaa ka e were wepụta nghọta dị n’ime ya.
Ngwa, lee ka nkọwa ya siri dị: onye ọbụla hapụrụ be ya were
na-aga ebe ọzọ tere aka, nke ọ bụ ụgbọala ga-ebuje ya, anaghị
agba aka. Ọ bụrụ na onye dị otu a ejighị akpa, o buru ibu. Akpa
ahụ maọbụ ibu ahụ nke so ya aga njem bụ nke ihe ndị dị ya
mkpa jupụtara n’ime ya. Ihe ndị ahụ jupụtara n’ime akpa ahụ
maọbụ ibu ahụ bụ ihe ndị ga-eduje ya njem ahụ ma dulatakwa
ya. O kwesịkwara ka onye ahụ na-eme njem ahụ ghọta ma
matakwa na ndị ọzọ so ya nọrọ n’ime ụgbọala bu ha aga njem
bụ ndị ọ maghị ndị ha bụ ma bụrụkwa ndị ọ gaghị atụkwasa
obi. N’ihi nke a, o kwesịrị ka o kee nkwụcha. Ọtụtụ mgbe ka
ndị omekome na-anọ n’ime ụgbọala ndị njem jụpụtara na ya
were na-eche maka arụ ha ga-akpa na onye ha ga-eme ‘echeta
ebebe’. Ndị omekome a na-anọ n’ime ụgbọala were soro na-
eme njem na-eghebe anya ha oghe tutu ha emee uche ha. N’ihi
nke a, o kwesịrị ka onye na-eme njem gbado anya nke ọma
n’ebe ọ na-eje, ledo akpa ya anya nke ọma ma chedokwa ibu ya
nche n’ụzọ pụrụ iche ka mmiri erughị eru ghara ịma ya. Maka
na oke anaghị eri ihe onye mụ anya. Mana ọ bụrụ na i wepụ
238
uche gị n’ihe ndị i ji eme njem, ha nwere ike funyụọ anya nke
ga-eme gị ka i begbuo onwe gị n’akwa ma bụrụkwa onye arịrị
ga-egbu. Ọ bụzị mgbe ahụ ị ga-anọzi n’iru uju na inwe obi
mgbọwa ka onye omekome ahụ napụrụ gị ihe ndị ahụ ga-anọzi
ebe ọbụla ọ nọ were na-atụli mma ya elu na-aghọrọ, maka na
ọnyàigwè ya amatarala ya nchi na ele. O dina ala, ụra eburu ya
n’ihi na ọchịchọ ya agazierela ya. Mana gị bụ onye o weere ihe
ya ga-abụzi onye nke obi mwute, akwa arịrị na amakwaara ga
na-echu gị ụra, ma nke ehihie, ma nke abalị.
Nke a bụ nkọwa okwu atụmatụ okwu Igbuduokwu ahụ e

depụtara n’elu. Ị hụla na nghọta jupụtara okwu ahụ. Chepụta
okwu atụmatụ okwu Igbuduokwu ndị ọzọ ga e nwere n’asụsụ
Igbo.
H. AHAỌNỌCHỊ (METONYMY)
Ahaọnọchi bụ okwu ndị Igbo ji edochi aha ihe. Ọ bụ okwu ha
ji eto mmadụ site n’ụdị akparamagwa onye ahụ, ọdịdị onye
ahụ, na ịgba mbọ ya. Ndị Igbo ji okwu ahaọnọchi aja mmadụ
mma. Ọ bụ aha ọ na-abụ a kpọọ mmadụ, obi ekolie ya elu.
Mgbe ụfọdụ ha na-ewekwuazị ya dị ka aha otutu. Ọ na-
emekwu onye a na-akpọ ya ka o were onwe ya dị ka onye a
maara nke ọma, onye ndị obodo nabatara omume ya nke ọma.
E jikwuazị ụdịrị aha a eme ka onye a na-akpọ ya ghọta nke ọma
na mbọ niile ọ na-agba n’inyere ndị be ha aka, inyere ndị
mmadụ na ndị obodo ha aka, na ụtụ ọ na-atụnye na mmepe
obodo n’ụdị ọbụla dị iche iche bụ ihe a nabatara nke ọma. E
nwere ọtụtụ ahaọnọchi dị iche iche n’asụsụ Igbo ma na ọ bụ
ụfọdụ n’ime ha ka a ga-edepụta ugbua:
239
(i) Ụkpaka gbagburu enyi
(ii) Ike ekwo aba
(iii) Nwa ka ibe ya
(iv) Ọgbụ na-eche ndo
(v) Ọnwa na-etiri ọha.
(vi) Omepụrụ onye ọ dịịrị
(vii) Agụ na-eche ibe ya.
(viii) Ọ chịrị ọ zụọ
(ix) A gbakpo dike izu
(x) Ugo naabọ
Atụmatụ okwu ahaọnọchi abụghị naanị n’iji ajalị mmadụ na ito

mmadụ ka a na-ahụ ya. Ọ dịkwuazị n’ụdị e ji ekwutọ maọbụ
akatọ onye ajọ omume. Onye na-abụghị ezigbo mmadụ na-akpa
ajọ agwa na-enwe ụdịrị ahaọnọchi dị iche iche ndị Igbo na-
akpọ ya. Ihe ịmaatụ ndị a ga-edepụta ugbua ga-akọwa n’ezie na
ọ bụghị n’ijali na ito otuto ka ahaọnọchi gbara mkpọrọgwụ. E
nwekwuazịrị ya n’ịkpọtọ mmadụ. Lee ndị a:
(i) Ajọ nwa a na-eku n’ikpere

(ii) Ọnọ na ndo ahụ ọnwa.
(iii) Ọ tapuo, ọ rịpụ.
(iv) Oji abalị mere ehihie.
(v) Oji isi aghọ mgbọ.
(vi) Gaaga n’ogwu
(vii) Egbe buru ọ laa
(viii) Ụchicha mere ihe e boro oke.
(ix) Uze ka enwe
240
(x) Omekatara ihe daa ụjọ
(xi) Ọta nkwụ
(xii) Abalị dị egwu.
Okwu ndị ahụ niile e depụtara, ma nke na-ekwu mma, ma nke

na-ekwu njọ, ma nke na-ajali mmadụ, ma nke na-ekwutọ
mmadụ, ha niile bụcha ahaọnọchi.
I. ÒRÙRÙGHAOKWŪ (CLIMAX)
Nke a bụ okwu e ji nkwugo were mara. Ọ bụrụ na a na-ekwu
ya, okwu ahụ na-ebido n’oge izizi e bidoro kwuwe ya were
buru ibu na-arịgo tutu na e kwuchaa ya. N’atụmaatụ okwu
orurughaokwu, okwu ọbụla a na-ekwu maka ya bụ ụzọ ga-
epekanarịcha, nke na-esota nke ahụ ga-aka nke ahụ ọ na-eso.
Otu a ka ha ga-esi na-akarị ibe ha tutu wee ruo na njedebe
okwu ahụ, ebe onye na-ekwu ya kwudebere ya. Ọ ga-enwerịrrị
usoro ọkịka n’usoro e si ekwu ya. Ịmaatụ orurughaokwu bụ ndị
a:
(i) Nna m na-agbabu ọgbatumtum, mana ugbua ihe ọ na-

agbazi bụ ụgbọala.
(ii) Anyị achọghị ego ise, ihe anyị chọrọ bụ ego iri.
(iii) Ebe a nọ na-ekwu na ahụ na-emesi nwa ya nwoke ike ka

a natara ozi na nne ya anwụola.
241
(iv) Nwanne m nwoke gara ahịa ụnyahụ zụtara m ude,
akpụkpọụkwụ na akwa.
(v) Ndị be nwata ahụ atọgbọghị kọbọ ma mgbe ọbụla inwe

ụgbọala a na-agụ ya.
(vi) N’oriri ihejiọkụ gara aga, nna m nwụnyechara ndị

nwunye ya ọkụkọ n’otu n’otu, kpụnye ụmụnna ya ewu
gbuoro ndị obodo ya ehi.
(vii) Nwoke ahụ pịara m ụtarị, suo m ọkpọ tupu ọ kwatuo m

n’ala.
(viii) Amaara m mgbe nne na nna Chika bi n’ụlọ akanya, ha

mechaa tikpọọ ya rụọ ụlọ gbamgbam, mana a ńụziri m
na Chika nwa ha amalitela rụwa ụlọelu.
(ix) A mụọ nwa, o gbechaa igbe, ọ kwụwa ọtọ, ọ kwụchaa

ọtọ, ọ malite gawa ije.
(x) A gụchaala m akwụkwọ Ndezu Ụtọasụsụ Igbo Nke Ndị

Juniọ Sekọndịrị, nke m na-agụzi ugbua bụ Ndezu
Ụtọasụsụ Igbo Nke Ndị Siniọ Sekọndịrị.
Ị NHAÀGIDEOKWŪ (ANTITHESIS)
N’atụmatụ okwu nke a, okwu e kwuru ekwu na-ahagide ibe ya.
Ọ bụrụ na e kwuo ya, onye na-echebaghịrị ya uche ime ga-eche
na okwu ikpeazụ dị n’okwu e kwuru emebichaala maọbụ
kwubichaa nke izizi e kwuru n’ahịrịokwu ahụ. Na nkọwa
242
nkenke, nhagideokwu bụ okwu ọbụla na-abụghị otu na nghọta
na-ekwugide maọbụ na-aghagide onwe ha. Ụfọdụ atụmatụ
okwu nhagideokwu bụ ndị a:
(i) Nwokorobịa ahụ anaghị ezu ohi mana ebe ọbụla ọ gafere
ihe efuo.
(ii) A zọta ndụ e dobere ọnwụ.
(iii) Nwoke ahụ ji ọsọ na ije abịa.
(iv) Buru ite ahụ chuo mmiri ị lọtawa ị kụwaa ya n’ụzọ.
(v) Azụtaara m gị akwa ọzọ ị ga-adọkacha tupu o kwee izu.
Ahịrịokwu ndị ahụ niile e depụtara bụcha atụmatụ okwu
nhagideokwu n’ihi na ọ bụrụ na ị gụọ ha ị ga-ahụ na okwu dị
ebe ahụ na-aghagide ibe ha. Mana nke a apụtaghị na ha
enweghhị nghọta. Nghọta ha zuchara oke nke ọma. Ha
nwechara ezigbo nghọta ma nwekwuazị ihe ha na-akọwa n’otu
n’otu.
J. MGBUDÀOKWŪ/MWETÙOKWŪ (ANTI-CLIMAX)
Nke a bụ usoro a na-agbaso ma a na-ekwu okwu site na-isi
n’okwu kacha wee ruo na nke a kacha. A na-eme nke a site
n’idobe nke a kacha n’ihu, ebe nke kacha ha niile na-anọ n’azụ.
Ọmụmaatụ ya bụ ndị a:
(i) Ụmụnna anyị sị na ndị ha chọrọ ịhụ n’abalị taa maka

ikpe ahụ bụ nna Chima, nne ya na ụmụ ha.
(ii) O ji akpa buru ji, were aka chịrị oroma, ma werekwa
ọnụ kpụrụ ùbè.
(iii) Nwoke ahụ si n’ụlọ elu kwapụ kwaje n’ụlọ ala, mana
ugbua ọ dịghịzi n’ụlọ ebe o bi.
243
(iv) O ji anụ, azụ na ogiri were sie ofe ahụ.
(v) Ọnyaigwe ahụ madoro oke tara azụ ahụ.
Okwu ndị ahụ niile e depụtara sitere na nke kachanụ were ruo
na nke a kacha. Ọ bụ ya bụ atụmatụ okwu
mgbudaokwu/mwetuokwu.
K. EGBÈOKWU (HYPERBOLE)
Egbeokwu bụ atụmatụ okwu e ji ama atụ ihe mana ihe ahụ a
na-ama atụ ya anaghị aharu ka ihe e ji ama atụ ya. Atụ e ji
okwu a ama bụ i ji kọwaa otu ihe a na-ekwu maka ya, ha, otu ọ
ha n’ibu, otu o siri peka mpe, na otu ihe ahụ siri dị. Mana mgbe
ọbụla e kwuru ya, ihe e jiri kwuo ya na-akarị ihe e jiri maka ya
were kwuo ya. E nwekwuazịrị ike ịkpọ egbeokwu òtùtù ọnụ.
N’ihi na onye na-ekwu egbeokwu bụkwuazị onye a maara dị ka
onye na-etu ọnụ maọbụ onye na-emetụ ọnụ aka. Atụmatụ
okwu egbeokwu ụfọdụ bụ ndị a:
(i) Ọ dịghị onye ga-amaru akwụkwọ ka nwanne m

nwaanyị.
Ahịrịokwu a e depụtara bụ egbeokwu n’ihi na ọ dịghị ihe ọbụla
ga-eme n’ụwa a maọbụ mere n’ụwa a, a ga-asị na a hụbeghị
oyiri ya. Mana nkọwa ya bụ egbeokwu bụ na nwanne ya
nwaanyị na-ama akwụkwọ nke ukwuu.
(ii) Afọ ya ha ka ite mmiri

O nweghị onye ọbụla nọ ndụ afọ ya haruru ka ite mmiri mana
ihe okwu ahụ na-akọwa bụ na afọ onye ahụ buru nnukwu ibu.
N’ihi ya, okwu ahụ bụ egbeokwu.
244
(iii) Ndị ohi ji azịza zachaa be nwoke ahụ.
Ọ bụ onye bịa ohi, o were azịza zachawa ebe ọ bịara izu ohi?
Mbanụ! Naanị ihe egbeokwu ahụ chọrọ ka ị ghọta bụ na ndị ohi
kwakọchaara ngwongwo niile dị n’ụlọ nwoke ahụ.
(iv) Isi nwata ahụ ha ka isi ụkwa.

Atụmatụ okwu egbeokwu nke a na-akọwa na isi nwata ahụ
buru ibu. Ọ bụghị na isi nwata ahụ ha ka isi ụkwa n’ezie n’ihi
na isi mmadụ anaghị aharu ka isi ụkwa.
(v) Nwoke ahụ nwere ego na-esi isi.
Nke a bụkwuazị egbeokwu n’ihi na otu ọ masịrị ego haruo, oge
ọ sọrọ ya nọruo, ọ dịghị ihe ga-eme ka ọ malite siwe isi. Mana
nkọwa ya bụ na nwoke ahụ enweela ego nke ukwu.
(vi) Adaora mara mma na-ese okwu

Nkọwa egbeokwu nke a bụ na Adaora mara ezigbo mma. Ọ
bụghị na mma ya na-ebutere onye ọbụla hụrụ ya okwu na ụka.
(vii) Nwoke ahụ ńụchara mmanya niile e buuru bịa ebe

ahụ
Otu ọ sọrọ mmadụ siri ńụba mmanya, ọ dịghị ihe ga-eme ka
onye ahụ ńụchaa mmanya e buteere ọha. N’ihi ya, naanị ihe
egbeokwu a chọrọ ịkọwa bụ na nwoke ahụ ńụrụ mmanya
nnukwu n’ebe ahụ.
(viii) Akpatala m ego mana nsogbu m nwere bụ na ahụghị

m ndị ga-eri ya.
245
A na-achọ ndị ga-eri ego achọ? A naghị achọ ha achọ n’ihi na
ha juru eju, bara abara. Egbeokwu a na-akọwa na ụdịrị ego
onye ahụ atụghị anya ya batara ya aka.
(ix) Mgbe ọbụla m batara be anyị ọ na-adị ka a na-agba

ọfala.
Ọfala bụ nnukwu omenaala Igbo e ji oriri na nkwari were mara.
Ọ bụkwuazị Eze maọbụ Igwe na-agba ọfala. Mmadụ nkịtị
anaghị agba ọfala. Nke a kọwara nke ọma na okwu ahụ bu
egbeokwu. Ihe onye kwuru ya bụ okwu bu n’uche were kwuo
ya bụ na ọ na-abụ ọ lọta be ha, ọ na-agba mbọ eme onye ọbụla
obi ańụrị site n’iwepụta ego a ga-eji zụta ma mmanya ma ihe
oriri nke ga-eme ndị be ha obi ụtọ.
(x) Nwaanyị ahụ ha ka enyi

Enyi bụ anụmanụ so n’anụọhịa kacha n’ibu n’ụwa. N’ihi ya, ọ
dịghị mmadụ Chukwu kere ga-aharu ka enyi. Kama ihe
atụmatụ okwu ahụ na-akọwa bụ na nwaanyị ahụ buru ibu dị
egwu. Ọ buru nnukwu ibu.
KP. AKPỤOKWU (EPIGRAM)

Akpụokwu ahụ a kpọrọ atụmatụ okwu a ka ọ bụ ezie n’ihi na ọ
bụrụ na e kwuo ya, i chebaghịrị ya echiche ime nke ọma ị mara
na ọ ga-ata gị akpụ na nghọta. A naghị aghọta akpụokwu site
n’ile ya anya n’elu. Mana e kwuo ya, i leruo anya ala nke ọma ị
ghọta ya. Nghọta ya ga-emekwuazị gị ka ị mata na okwu ahụ ị
nụrụ chee na ọ bụ okwu ọchị, okwu enweghị isi, bụ okwu
nghọta na mmụta jupụtara n’ime ya. Lee akpụokwu ndị a.
246
(i) Ọ bụ nwatakịrị ahụ bụ na ha na-eri nri na be ha.
Ị gụọ atụmatụ okwu akpụokwu a, i nwere ike ị na-ajụ kedụ otu
o siri bụrụ nwatakịrị na-enye ndị be ha ihe ha na-eri. Na nke
ahụ agaghị ekwe omume. I leruo akpụokwu ahụ anya nke ọma,
ị ga-achọpụta na okwu ahụ bụ ihe ziri ezi. Na ọ bụ ihe ga-ekwe
omume. Ihe ya bụ akpụokwu na-akọwa bụ na nwatakịrị ahụ bụ
nwatakịrị hụrụ ndị be ha n’anya site n’ịdị na-enyere ha aka na
mkpata akụ. Ọ bụ nwatakịrị na-agbasi mbo ike, na-enyere ndị
be ha aka ọ kachasị nne ha na nna ha n’ihe ọbụla ha na-eme iji
were kpata ihe ha ga-eri.
(ii) Ọ bụ nwankwọ ji nna ya ndụ.

Ngwa, tulee akpụokwu nke a. Mmadụ ọ na-ejide ndụ mmadụ
ibe ya? Ọ bụ naanị Chukwu ka ime nke ahụ dịirị. Ajụjụ ọzọ
wee bụrụ: Kedụ otu nwatakịrị nna ya bidoro mgbe a mụrụ ya
pịchawa were ruo na o tolite bụrụ mmadụ ga-esi tụgharịa
bụrụzịa onye ji ndụ nna ya? Mana nkọwa ya adịghhịkwa akpụ
otu ahụ okwu ahụ si were dị akpụ. Ihe nkọwa okwu ahụ pụtara
bụ na ọ bụzi Nwankwọ na-ebuzi ibu dị n’ezinaụlọ ha. Na ọ bụ
ya na-emezi ihe niile nna ya kwesịrị ka o mee ma ihe gbasara
ego, iri nri, igbo mkpa dị iche iche n’ezinaụlọ. O nwere ike ọ
bụrụ na nna ya anaghịzi akpatanwu ihe ọbụla ugbua maọbụ na
ọ kawala nka nke mere na ọ dịghịzi ihe ọ na-emenwu
n’ezinaụlọ ya. Nke a ga-emezi ka Nwankwọ tinye isi buru ihe
ndị ahụ nna ya bubu.
Rụọ ahụ gị ụka chọtakwuo akpụokwu ndị ọzọ e nwere n’asụsụ

Igbo. Depụta nke ọbụla ị chọtara ma kọwaa ya nke ọma.
247
KW. NKWUMA (EUPHEMISM)
Atụmatụ okwu nkwuma bụ usoro e ji ụzọ dị iche iche na ụzọ
na-atọ ụtọ na ntị were na-akọwa okwu dị njọ maọbụ okwu siri
ike. Ọ bụ okwu ọma e ji ekwudaru okwu ọjọọ, ala. Ọ bụrụ na ị
na-anụ ya ka a na-ekwu ya, ọ ga-adị gị mma na ntị mana i
lebara okwu ahụ anya ị chọpụta na ọ bụghị ezigbo ihe ka a na-
ekwu maka ya. Lekwa atụmatụ okwu nkwuma ndị a:
(i) Nwokorobịa ọma ahụ na-abụ ọ bụrụ na i doweghị ihe

gị nke ọma, o were ya dowere gị.
Nke ahụ bụ ụzọ ọma e ji were na-akọwa na nwokorobịa ahụ bụ
sọ mma, na-ezu ohi. Ọ bụ okwu ọma e ji were na-akọwa ihe dị
njọ. Ihe ahụ dị njọ nwokorobịa ahụ na-eme bụ izu ohi. Ohi
abụghị ezigbo ihe. Mana otu e siri were nkwuma kọwaa ya
mere ka ọ dị ụtọ na ntị ịnụ ma bụrụkwa nghọta jọrọ njọ.
(ii) Amaka achịpụtala ndị be ha ụkwụ n’ezi.

Nke a bụ okwu ọma e ji were na-akọwa na Amaka etinyela ndị
be ha na nsogbu. Na ọ rapụtala ndị be ha site n’ibutere ha okwu
na ụka. Okwu na ụka abụghị ezigbo ihe. Ọ dịghịkwa onye na-
ekpe ekpere ka ọ bịara ya. Ọ dịghịkwa onye ọ na-adị mma na
ntị ma ọ nụ ya. Mana, n’ụzọ ahụ e siri kwuo na Amaka koteere
ndị be ha okwu na ụka dị mma na ntị, mana nkọwa ya dị njọ.
(iii) Ọ naghị eji ihe dị na nwaanyị egwu egwu.
Nke a bụ okwu ọma e ji were na-akọwa na ọ na-eso nwanyị
nnukwu. Ọ naghị ekwe ka nwanyị si ebe ọ nọ gafee ka ọ ghara
isowe ya. Nwoke na-eme ụdịrị ihe a abụghị ezigbo ihe ka ọ na-
248
eme mana otu e siri kwuo ya mere ka a ga-asị na ọ bụ ezigbo
ihe.
(iv) Okenna alakwurula nna nna ya ha.

Ahịrịokwu a bụ ahịrịokwu atụmatụ okwu nkwuma. Ọ bụ ebe e
ji okwu dị mma were na-ekwupụta okwu dị njọ. Ọnwụ! Ọnwụ
abụghị ezigbo ihe. Ọ bụ ihe na-emesi mmadụ ike. N’ihi ya, ọ
dịghị onye na-achọ ka ọ na-anụ ya na ntị. Mana otu ahụ e siri
kwuo ya mere ka ọ dị mma na ntị.
(v) Nwaanyị ahụ ataala ọjị.

Ịta ọjị bụ ezigbo ihe n’ala Igbo. Ọ bụwkuazị omenaala anyị bụ
sọ mma. Mana okwu ahụ e kwuru n’elu anaghị akọwa na e
nyela nwaanyị ahụ ọjị, ọ taa kama nkọwa ya bụ na nwaanyị ahụ
eteela ọ putara ụwa. Na ọ katawala ahụ n’ihi na ọ bụghị taa ka
ọ pụtara ụwa.
(vi) Ada nwoke ahụ esila n’ụwa a tọrọ ụdọ.

Nke a bụkwuazị ụzọ dị mma na okwu ọma e ji were na-akọwa
ọnwụ. Atụmatụ okwu ahụ ji ụzọ dị mma na ntị were na-akọwa
na ada nwoke ahụ anwụọla.
L. OKWUNKWUTÙ (LITOTES)
Atụmatụ okwu nke a bụ atụmatụ okwu anaghị ekwuwaru okwu
n’isi. Ọ na-akpatụ okwu obere aka. Ọ bụ atụmatụ okwu na-
ekwutu okwu ala karịa otu okwu kwesịrị ịdị. Site n’ụdị ya
n’okwu, ọ na-ewedata ihe karịa iweru ya n’isi. Ndị a bụ
ọmụmaatụ atụmatụ okwu okwunkwutu ụfọdụ:
249
(i) Ọ machasịghị ihe ike
(ii) Ọ fọdụrụ nwantakịrị ihe ka ọ daa n’ule ha lelere.
(iii) Isi ezuchaghị ya oke.
(iv) Ume jisi ike wee ruo be ha.
(v) O nwere ihe fọdụrụ ya n’uche.
(vi) Nwoke ahụ ji ịwị ara ụgwọ.
M. ILU (PROVERB)
N’ala Igbo, a na-ewere ilu dị ka ezigbo okwu nka ndị Igbo ji
achọ asụsụ Igbo mma. Ọ bụ ilu ka ndị Igbo ji eme ka okwu ha
dị ụtọ na ntị ma kakwuazị aka na nghọta. A sị na ọ na-abụ a
chụchaa aja a hụghị udele a mara na ihe mere na be ndị mmụọ.
Ọ bụrụ na e kwuchaa okwu Igbo, dechaa maka asụsụ Igbo ma a
kpọtaghị ilu aha, a mata na ihe a na-ede maọbụ na-ekwu,
ezubeghị oke. N’hi nke a, a ga-asị na ilu bụ okwu miri emi na
nghọta, ndị Igbo ji akọwa onwe ha, asụsụ ha, na ebumnuche ha.
N’ihi na ilu na-adị omimi na nghọta, ọ na-enyere aka iji were
na-ekpokọta okwu ọnụ. Otu ilu nwere ike kọwaa okwu nwere
ike iwe mmadụ oge ma a kọwaba ya. Ọ bụ ya kpatara e jiri
kwuo na ilu Igbo bụ atụmatụ okwu ndị Igbo ji edozi okwu ha.
A na-eme nke a site n’iji ilu mee okwu ka o bee nkenke, ka
ofeke ghara ịma ihe a na-ekwu, ka okwu were dị ebube na ntị.
Ndị Igbo na-eji ilu egosipụta otu ndụ ha dị, ụdịrị agwa ha na-
akpa, ebumnuche ha, nghọta ha, ofufe ha, omenaala ha, echiche
ha banyere ndụ, otu ha siri were ụwa ha, ịgba mbọ ha, amamihe
ha, nkwenye ha, nghọta ha na mmekọrịta ha, dgz. Ọ bụ site
n’ilu okwu ndị Igbo ka ị ga-esi chọpụta ihe ndị a niile. Ilu ọbụla
e nwere n’ala Igbo nwere ihe ọ na-akọwa. Nke ọbụla n’ime ha
250
mmadụ tụrụ nwere ihe kpatara onye ahụ jiri tụọ ya. O nwere
ihe ọ na-arụtụ aka. N’ilu, ka anyị ga-esi chọpụta na uche ndị
Igbo emika. Ọ na-egosi na ndị nna anyị ha wepụtachara ilu ndị
ahụ bụ ndị riri amosu. Ọ bụkwa amamihe ka e ji were mara ilu
n’ihi na a na-ewere onye amaghị ilu n’ala Igbo dị ka onye na-
ańụjughị mmiri ara nne ya afọ nke ọma. Ọ bụ ya kpatara ndị
Igbo ji atụ ilu na-asị na onye ọbụla a tụọrọ ilu kọwaara ya mara
na ego e jiri lụta nne ya lara n’iyi. Ilu nke a na-akọwa na onye
ọbụla bụ onye Igbo kwesịrị ịma ka e si atụ na ka e si akọwa ilu
n’ihi na ọ bụ ilu ka e ji amata onye maara ihe nke ọma n’ala
Igbo. N’ala Igbo, a na-ewe onye ọbụla amaghị ihe ọbụla
banyere ilu dịka onye ihe fọdụrụ n’uche ya nke ga-eme a
gbawa izu a gaghị akpọ ya n’ihi na a na-ewere onye ahụ dịka
ọbịara n’izu amaghị okwu. Nke a pụtara na onye bịara ebe a
na-ekwu okwu mana ọ dịghị ihe ọbụla ọ ghọtara e kwuru. Ọ
naghị abụ naanị ihe ihere onye ahụ mana ọ na-abụkwuazị nke
ndị nwe ya n’ihi na ọ na-abụ anya bewe, imi ebwe maka na ihe
ọbụla ruturu anya erutula imi.
Onye ọbụla na-amụ asụsụ na omenaala Igbo kwesịrị ịmụta ilu

nke ọma n’agbanyeghị Mba onye ahụ si, ka ọ ghara iso na ndị
a na-ewere dịka ọbịara n’izu amaghị okwu. Ndị Igbo tụrụ ilu sị
na ọ bụrụ na nwatakịrị mụta akwa nnụnụ, ọ gbaa mbọ
mụtakwuo ufe ya. N’ihi ya, ọ bụrụ na ị mụtala ka e si asụ na ka
e si ede asụsụ na omenaala Igbo, ị ga-agba mbọ mụtakwuo nke
ọma otu e si atụ ilu na otu e si akọwa ya. Maka na asụsụ Igbo e
wepụrụ ilu ya (ilu adịghị) dị ka mmanụ e wepụrụ nnu na ya
(mmanụ nnu adịghị). Ọ bụrụ na ị mụta ilu were tinyekwuoro ya
ihe ndị ọzọ ị mụtarala n’asụsụ Igbo, ị mara na ọ bụghị mmadụ
251
ga-agwa gị tupu ị mara na ị batala asụsụ na omenaala Igbo ime
nke ọma. Mụ were na-asị gị gbaa mbọ mụta ilu nke ọma n’ihi
na ebe ahụ nwatakịrị na-ebe akwa arụ aka, nne ya anọghị ya,
nna ya anọrọ ya maka na ihe okenye nọ n’ala were hụ,
nwatakịrị kwụrụ ọtọ ọ gaghị ahụ ya. A tụọrọ ọmara ọ mara,
mana a tụọrọ ofeke o tinnye isi n’ọhịa.
(i) NKỌWA ILU

Nke a bụ ihe kacha enye ndị mmadụ nsogbu n’ihe banyere ilu.
Ịkọwa ilu na-adịrị ndị maara ya (ka e si akọwa ya) mfe ma na-
agbagwojukwa ndị na-amaghị ya anya. Ịkọwa ilu bụ ihe na-atọ
ụtọ nke ukwu ma ọ bụrụ na ị mara ka e si akọwa ya, mana e
jikwa m n’aka na ọ bụrụ na ị gụchaa akwụkwọ a na ịkọwa ilu
agaghịzi na-ahịara gị ahụ ma ọ bụrụ na i so na ndị ọ na-atara
akpụ. Nkọwa ilu ga-adịzi gị ka a na-aracha ụtụ. Ọ bụ uche
akwụkwọ a ime ka ọgbatauhie gị niile banyere ilu na nkọwa ya
bụrụ ihe e jiri mere akụkọ.
A naghị akọwa ilu na a tụrụ ilu kama a na-akọwa ilu na a

ghọtara ilu a tụrụ. Onye ọbụla na-akọwa ilu na-eji ezigbo
echiche ya mee nke a n’ihi na ọ bụghị otu ahụ o siri nụ ya ka ọ
ga-esi ghọta ya. Ọ bu naanị ofeke si otu a eme. Nkọwa ilu bụ
ihe a na-eji ezigbo akọnauche eme. Ọ bụrụ na e jiri ilu were
kwuo okwu sị gị ngwa kọwaa ilu e jiri kwuo okwu ahụ, naanị
ihe ị ga-eme bụ na ị ga-esi na nghọta i nwetara n’okwu ahụ e
kwuru were kọwaa ihe ilu ahụ e jiri kwuo ya. Ọ bụrụ na ị
ghọtara okwu nke ọma, nkọwa ilu e jiri kwuo ya agaghịkwa
ahịa gị ahụ. Ọ bụrụkwanụ n’ederede ka e nyere gị ilu ka ị
kọwaa, naanị ihe ị ga-eme bụ i sikwa na nghọta i nwetara
252
n’ederede ahụ were kọwaa ilu ahụ e nyere gị. Ihe kpatara ị ga-
eji na-eme otu a bụ maka na onye ọbụla maara atụ ilu nke ọma
na-atụ ya ka ọ daba n’ihe ọ na-ekwu maọbụ na-ede. Mana ọ
bụrụkwanụ ilu ọ bụ naanị ya kwụ ka a sị gị kọwaa, ya bụ, ilu e
jighị kwuo okwu,e jighị kọo akụkọ maọbụ were dee ederede,
ihe izizi ị ga-eme ma e nye gị ụdịrị ilu dị otu ahụ kọwaa bụ na ị
ga-echebara ya echichhe ime tupu ị malite kọwaba ya. A
dakwasakwala ya ozigbo ị hụrụ ya were malite kọwaba ya otu
ahụ i siri hụ ya. I mee otu ahụ ị mara na ị bụ ezigbo ofeke. Ị ga-
agba mbọ ghọta na ilu ọbụla nwere ihe ọ na-akọwa, na ọ bụghị
ihe e jiri tụọ ya ka ọ na-ekwu maka ya. Ihe ọ na-ekwu maka ya
bụ ihe ọzọ. Ọ bụrụ na ị matachaa ihe dị otu a ị mara na ugo
eberela na mgbagbu. O nweghịzi ihe ga-eme ka ị ghara inweta
nkọwa ilu ahụ.
N’ihi nke a, kọwaa ilu site na nghọta ya. A kọwala ya site n’otu
e siri depụta ya. Ọ bụrụ na e nye gị ilu dị otu a ka ị kọwaa:
AGAGHỊ M EKWORO NA ENYI M NWAANYỊ AMAKA

MMA WERE RỊA UBE E DORO IYI
Ị gaghị esi otu a e siri depụta ilu a were kọwaa ya na-
echebaghịrị ya echiche ime. E sikwala otu a nye nkọwa gị:
Agaghị m ekworo na enyi m nwaanyị amaka

mma, na ọ bụ asampete ga ghọtara ya ube e
doro iyi na ya, n’ihi na anaghị m achọ ebe m
ga-anwụ. Ọ bụrụ na ube na-agụ ya azụtara m
ya ube ma mụ nwee ego. Ma ọ bụrụ na mụ
enweghị ego, agwa m ya ka o jide akpịrị ya aka
253
n’ihi na m gaghị egburu ya onwe m. Maka na
esighị m n’ike etinye nri.’
Nkọwa ilu a abụghị ya chaa chaa n’ihi na ọ bụ naanị onye bụ

ọkpọkọpị dị n’ofeke ga-esi otu ahụ kọwaa ilu. I lee anya ị hụ na
onye si otu ahụ kọwaa ilu echebaghịrị ya echiche ime ma ọlị
tupu ọ kọwaba ya. Ụdịrị nkọwa ilu a na-ebutere ndị maara ilu
Igbo nke ọma oke ọchị. Ọ bụghị naanị nkọwa onye ahụ nyere
ka a na-achịrị ọchị. A na-achịkwuazị onye ahụ na ọ maghị ihe.
Ọ burụ na onye a sị ya kọwaa ilu chere echiche nke ọma tupu ọ

kọwaba ya, ọ ga-aghọta na ịma mma bụ ezigbo ihe, na ọ bụ ihe
dị mma, mana iyi bụ ajọ ihe. Ọ bụ ezigbo nsogbu. N’ihi ya,
mmadụ ịrị ube e doro iyi bụ mmadụ itinye onwe ya na nsogbu,
mmadụ ịkpatara onwe ya okwu. Ọ dịghịzi ihe ọzọ achọrọ n’ilu
ahụ n’ihi na nkọwa ya agwụla ma ọ bụrụ na onye ahụ e siri otu
a were soo ya. Naanị ihe ọ fọdụrụ bụ onye ahụ ị chịkọtazi
echiche ya ọnụ ka ha bụrụzịa otu. Ọ ga-eme nke a site n’inye
nkọwa na mkpokọta ya. N’ihi ya, nkọwa ilu ahụ ga-abụ:
“Agaghị m ekworo na ihe dị mma were tinye onwe m

na nsogbu.”
Ọ bụ otu a ka o kwesịrị ka i si were na-akọwa ilu.
ILU ỤFỌDỤ NA NKỌWA HA
A ga-edepụta ilu ụfọdụ n’akwụkwọ a ma kọwapụta ha iji wee

nyere gị aka ka ị mụta nke ọma otu e si akọwa ilu Igbo.
254
Ngwa, lee ilu ụfọdụ na nkọwa ha:
ILU NKỌWA HA
1 E jide ibe ji n’aka e Ọ bụ onye nwee ihe ọ ga-eji
were sawa ndị mmụọ mee ihe, o were chetawa
okwu maka ihe omume dịịrị ya. Ọ
bụghị i nweghị ego, ị na-achọ
ihe ego ị ga-eme.
2 A kpaa akpa were gbuo Ihe ọbụla a tụkọrọ aro ọnụ

nwaada, ọ naghị awa were mee anaghị apụta okwu
n’afa.
3 A nyụkọọ amịrị ọnụ ọ E zukọọ ezukọ mee ihe, ọ
gbọọ ụfụfụ. gaa n’ihu nke ọma (o nwee
isi)
4 Nwatakịrị nọdebere Onye na-akpụdebe ndị bu ya

okenye nso enwetaghị ụzọ pụta ụwa (ndị tọrọ ya)
ibegiri ọjị, o nweta anụ nso, na-amụta ezigbo ihe
kpọrọ nkụ. n’aka ha.
5 Iri anaghị eme Mmadụ dị ndụ Chukwu kere
nwagbọghọ n’ihi na ọ nwerịrị ihe ọ ga-adị mma na
bụrụ na ọ dịghị mma ya. Ọ bụrụ na ọ maghị eme
ọlụlụ, ọ dịnụ mma ime nke a, ọ ga-amara eme nke
enyi. ọzọ.
6 Ụzụ amaghị akpụ ogene Onye amaghị eme ihe, si
lere egbe anya n’ọdụ. n’aka onye maara eme ihe
ahụ mara ka e si eme ya.
255
7 A chọwa a hụ anaghị Ihe anaghị akọ ụkọ n’ebe ọ
akọ n’akpa dibịa. na-adị.
8 Onye hụrụ ugo jaa ya Onye ihe dị mma bịaara

mma n’ihi na a naghị nabata ya (kelee chi ya) n’ihi
ahụ ugo kwa daa. na ihe ọma anaghị abịa mgbe
ọbụla.
9 Nwa a kwọ n’azụ Onye a na-emere emere

amaghị na ije dị ụfụ. amaghị na ihe siri ike.
10 Agadi nwaanyị hụ ebe Onye hụ ihe dị mma ọ gụwa

ịkpa gbara ọkụ amịrị ya mana ọ gaghị ama na ọ bụ
akpawa. ahụhụ ka a tara mee ihe ahụ
ka ọ dị mma.
11 Aka kpara eze udele o Ụbọchị a ga-enweta gị n’ihe

kwuo ndị mmụọ chiri ya ọjọọ ị na-eme ka eziokwu ga-
eze. apụta gị n’ọnụ.
12 Atụrụ na-arọ nrọ ebe o Mmadụ ikonye aka ebe aka

yi akpụkpọ agụ bụ nrọ ya erughị bụ ọnwụ ya ka ọ
ọnwụ ya. na-egbu.
13 Ụtara anaghị ada n’ala Onye ọbụla chọrọ okwu na
ghara imetụ aja. ụka ga-ahụrịrị ya.
14 A naghị aba ụlọ maka Ọ na-adị mma ka a jụọ ase

na a hụrụ akanya tupu e mewe ihe n’ihi na a
(atanyi) naghị ewere ihe otu ahụ o siri
256
dị n’anya.
15 Ọ bụ ire ọma ka ejula ji Ọ bụ omume ọma ka mmadụ

aga n’ogwu. ji alafere ihe isi ike.
16 Ọkụkọ chịrị ụmụ ọ chịrị Ọ bụ otu onye siri nwee ihe

ekwurekwu. ka mkpa ya hakwuazị n’ihi
na o bụ ka onye ha ka ihe na-
abịara ya na-aha.
17 Okokporo sị ka a Onye na-asị n’ihe dị ya oke

chọwara ya nwaanyị mkpa, ọ bụ na ọ nọghị (o
nke taa, nke echi, ọ bụ bighị) mgbe ọ malitebeghị
ya na onye bibu chọwa ihe ahụ.
kemgbe?
18 Onye ọ nyịrị n’ojije, ọ Onye ọbụla bụ dike n’ụdị nke
gaghị anyị n’ọlịla. ya. Ọ bụrụ na ị naghị emeta
nke a, ị ga na-emeta nke ọzọ.
19 A gbakọọ izu ọnụ, e E jikọọ aka ọnụ were mee ihe

gbuo dike. a na-eji ya emepụta ezigbo
ihe.
20 Uche ji nwaanyị àgà ji Ihe dịịrị mmadụ dịkwuazịrị
di na-alụ ya. ndị nwe ya.
21 Ihe mere onye ji otu Otu ihe siri were siere

nwaanyị ejila abụọ mere ọgaranya ike ka o si were
okokporo ojighị nwee siere ogbenye ike.
nke o ji.
257
22 Ewi sị na ihe kpatara o Onye nọ ndụ na-adị
ji enwe ụfụ bụ maka na nkwadobe maka ihe ndapụta
ihe ọsọ na-eme mgbe n’ụdị ọbụla.
ọbụla.
23 Nwata tichaa akị tufuo Ọ dịghị ihe ọbụla mmadụ
mkpume, agụụ gụwa ya nwere ọ ga-asị na o
ọ chọwa ya. gbochaarala ya mkpa ọ bịara
ka o gbooro ya n’ihi na mkpa
ya nwekwara ike ịdapụta
mgbe ọbụla.
24 Ngwere emeghị ihe o Onye emeghị ihe o jiri bụrụ
jiri bụrụ ngwere, ya, ụmụ mmadụ arụnye ya
ụmụazị erie ya ọkọchị aka n’anya.
na udummiri.
25 Nwaanyị na-eche ka di Onye a na-enye enye anaghị
weta di weta mgbe eri ihe gụrụ ya. N’ihi ya,
ọbụla, na-esinye ite onye ọbụla kwesịrị ịdị na-
ọkpọọ n’ọkụ. agba mbọ akpata ihe nke
onwe ya.
26 Nwaanyị na-akọ ihe di O nweghị onye na-ebughhị
ya mere ya, ọ na- ntụpọ n’ụwa a.
akọkwara ndị mmadụ
ihe o mere di ya.
27 Ụkwa ruo oge ya, ọ daa. Ihe ruo oge ya, o mee.
28 A naghị akarụ onye ọrụ E kwula otu ihe dị ma ọ bụrụ

ma ọ bụrụ na chi ejighị. na ị hụghị ya nke ọma.
29 Nwa atụrụ na-anyụle Onye na-eme onwe ya ihe, o

258
ọdụ ya ọ sị na ọ na- chee na ọ bụ mmadụ ka ọ na-
anyụle obi onye nwe ya. eme.
30 Ọ bụghị a dachaa elu a Ọ bụghị ihe mebichaa, a

bụwa ete mmiri. malite chọwa otu a ga-esi
mezie ya.
31 Onye kwere ude n’abịa I soro mee ihe ọbụla i sooro
esorola gbaa abịa. tụpụta aro ya.
32 Agwọ na-eze akụ, a sị Onye na-azọ isi onwe ya, a sị
na ọ maghị agba ọsọ. na ọ maghị ihe ọ ga-eme.
33 Ọkụkọ nọ n’ọhịa mana Onye a na-agbagide izu
anụ ya agwụla. anaghị ama ihe na-eme.
34 Nwanne awọ gbatịa ya Onye maara onye na-eme ihe
ụkwụ ka nwanne nkapị ọjọọ kpọọ ya dụọ ya ezigbo
bebilata ya ọnụ. ọdụ.
35 Onye achọghị ka a kpọọ Ọ bụrụ na ị chọghị ka e
ya ohu emekwala ka mesie gị ike, a chọkwala
ohu. okwu (e zuzukwala ezuzu).
36 Nkịtị a gbara onye iro A na-ezegbu ọnwụnwa
abụghị mmeri ezegbu.
37 Ọ kwa enwe na-ekwu Mmadụ na-akọwa na o
na ọdụ ya etoghị nweghị ihe, a na-anarakwu
ogologo, dinta were ya nwa obere nke o nwere
mma na-achabirikwa enwe.
nke dị adị.
38 Ị hụ agadi nwaanyị ka ọ Duo onye ị hụrụ na-eme ihe
na-eri akpala ọkụkọ, ị ọjọọ ọdụ ka ọ kwụsị ya maka
259
napụ ya maka na o bute na ị hapụ ya o kote okwu o
ụkwara o zuo ọha. rusa onye ihu na onye azụ.
39 Ngwere nọkarịa n’ubi ọ Oge ime ihe na-eru eru ma,
ghọrọ aghụ. na-agafekwa agafe. N’ihi ya,
ọ bụrụ na oge ime ihe ruo i
meghị ya, ọ gafee.
40 Ụtụtụ emeghị ngwa Mmadụ kwesịrị ime ihe o
ngwa, ehihie eburu ya torula ime maka na ọ hapụ
ụzọ ime ya, ndị ọ karịrị na ndị ọ
tọrọ e buru ya ụzọ mee ihe
ahụ nke ga-ebutere ya ihere.
41 Onye ańụla nga ma ọ Onye nọ ndụ adịghị mma
bụrụ na oyibo alaghị. ikwu na ihe adịchaarala ya
mma n’ ụwa a tutuu na a
dọnye ya n’ili n’ihi na ụwa
na-eme ntụgharị.
42 Aka mkpụmkpụ Enweghị ihe na-egbochi
ekweghị mbe weta ihe ọtụtụ mmadụ ime ihe ha
dị n’uko. chọrọ ime (ihe bụ mkpa ha)
43 E jighị okwukwe n’isi A naghị eji ụdịrị omume
ngwere ama nke e ziri ụfọdụ ndị mmadụ na-eme
ozi. ama mgbe ha nọ na nsogbu.
44 Ọkụkọ kwaa akwa uche Obi na-amapụ onye metara
echewe onye ji ụgwọ. ihe mgbe ọbụla.
45 E sowe ụtọ agbọnọ a Ọ bụrụ na a gbasowe ihe otu

rahụ n’ukwu adụ. o siri dị mma, a gaghịzi enwe
260
ike mee ihe ọzọ.
E nwere ọtụtụ ilu ndị ọzọ. Ilu juru eju bara abara. A naghị achọ
ha achọ. Gbaa mbọ mụta ọtụtụ n’ime ha ma marakwa nke ọma
otu e si akọwa ha (ya bụ nkọwa ha n’otu n’otu).
ỊTỤ ILU
Ihe a ga-eji leba anya n’isi okwu a bụ na ọtụtụ amaghị otu e si
atụ ilu, mgbe e ji atụ ilu, na ka e si atụ ya. Ilu ọbụla e nwere
n’asụsụ Igbo nwere ihe ọ na-akọwa, ihe ọ na-arụtụ aka. N’ihi
ya, o kwesịrị ekwesị nke ọma na ọ bụrụ na ị chọọ ịtụ ilu ọbụla
n’asụsụ Igbo, ị ga-agba mbọ tụọ ya bụ ilu ka ọ daba adaba nke
ọma n’ihe ị na-ekwu.
Mgbe ọbụla ị na-ekwu okwu ọbụla maọbụ na-ede asụsụ Igbo

were chọọ ịtụ ilu, ihe izizi ị ga-eme n’uche gị bụ na ị ga-agba
mbọ ghọta nke ọma ihe bụ nkọwa ilu ahụ ị chọrọ iji ya kwuo
maọbụ dee. Ọ bụ site n’ịmaatụ ihe ilu ahụ pụtara ka i ga-eji
mata ma ilu ahụ ọ ga-adabakwa n’ihe ị chọrọ iji ya were mee.
A tụkwala ilu ị maghị nkọwa ya, ihe ọ pụtara. E jikwala ilu ị

maghị ihe ọ bụ were kwuo okwu maọbụ were dee ihe. Onye na-
eme nke a bụ onwe ya ka ọ na-egbu. Ị na-ekwu okwu were tụọ
ilu adabaghị adaba, ilu ahụ ị tụrụ ga-aghasacha ihe ahụ niile i
na-ekwu, maka na onye na-ege gị ntị n’ihe ị na-ekwu maara
maka ilu ahụ ị tụrụ ga-ajụ ma ị makwa ihe ị na-ekwu. N’aka
nke ọzọ kwa, ọ bụrụ na ị na-ede edemede, a tụkwala ilu ọbụla
bịara gị n’uche. Jide n’aka nke ọma na ị maara nghọta ilu ọbụla
261
ị chọrọ iji were dee ihe. Ọ bụrụ na ị maghị nkọwa ilu ahụ ị
chọrọ iji dee ihe, a tụkwala ya. Mana ị nwaa anwa dekanya ya
ebe ahụ, ị mara na Okokporo debichaala ihe ị na-ede. N’ihi ya,
ọ kaara gị mma na ị tụghị ilu chaa n’ihe ị na-ede karịa ịtụ ilu
adabaghị n’ihe ị na-ede, ilu ga-achịpụta gị ụkwụ ezi, ilu ga na-
akọwa ihe ọzọ, edemede gị a na-akọwa ihe ọzọ.
A tụkwala ilu ka e were sị na ị maara ka e si atụ ilu kama tụọ

ilu maka na ị maara ihe ilu ahụ bụ ma marakwa na ọ dabara
adaba n’ihe i ji ya were kwuo. Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na ọtụtụ
ndị mmadụ na-eji aka ha echepụta ihe masịrị ha kwuo sị na ọ
bụ ilu. Nke a ekwesịghị ekwesị. N’ihi na mgbe ọbụla i kwuru
ihe ọbụla na-abụghị ilu, nwaamala Igbo ọbụla bụ ezigbo
nwaafọ Igbo ga-ama na ọ bụghị ilu ka ị tụrụ kama na ọ bụ
okwu ka i kwuru. E chekwala na ihe ọbụla i meghere ọnụ were
kwuo nwere ike ịbụ ilu. Ezigbo ilu na-akọwa onwe ya. Okwu e
kwuru ekwu were sị na ọ bụ ilu na-egosikwuazị onwe ya na ọ
bụghị ilu n’ihi na ngwere anaghị agba ajị. Ọ bụrụ na a tụọ ilu, ọ
bụghị mmadụ ga-agwa gị na ọ bụ ilu. Maka na ọ na-adị ụtọ na
ntị, na-ebukwuazị nghọta na ihe nkuzi pụrụ iche.
Ị ga-ejisi ike mụta ọtụtụ ilu ị ga-atụ mgbe ọbụla ị na-ekwu

okwu, asụ maọbụ na-ede asụsụ Igbo. Nke a ga-enyere gị aka
were bụrụ ‘akwaa akwụrụ’ n’asụsụ Igbo. Lee ilu ụfọdụ a tụrụ
ebe a:
1. Ọ bụ onye bunyere onye nchiche ụkwa sịrị ya sibe ya.

2. Onye a na-eme omume omume na-ebe obube obube.
3. E gbuo ma iwe, e lie ma ọnụma.
262
4. A kaa ụtụ ogbenye akaa ọkpọ.
5. Ị chọwa ọchị nkịta i nye ya ji dị ọkụ.
6. Okokporo anaghị ama mgbe ọ gafere ama ọgọ ya.
7. A kụkata aka n’obi e gosi ndị mmụọ ebe ndụ dị.
8. Ebe onye dara ka chi ya kwaturu ya.
9. Ọ bụ a na-eso mma, ndụ nwamkpi a na-eto ogologo.
10. Aka jie agụ mgbada abịara ya ụgwọ.
11. Ugo anaghị ebu ọkụkọ mana ọ na-egosi egbe ebe ọkụkọ
nọ.
12. Oke sị na ọ nọghị n’ụlọ mgbe a mara iwu ohi.
13. E lelịa nwa ite ọ gbọnyụọ ọkụ.
14. Mmiri e jiri sie agwọ na-atọ agwọ agwọ.
15. Nkwụ na nkwụ tokọọ, ha ajụkọọ igu.
16. A naghị ahụ mmụo ghewe ọnụ oghe.
17. O nweghị obodo ihe na-ata akwụ adịghị.
18. E sowe okukoro anya enwe ji agwụ n’ọba.
19. Nkịta na-agbọ ụja sị na ọ na-azọ ndụ ekperima, na-
azọkwuazị ndụ onye nwe ya.
20. Ihe adịghịrị adụ mma kpatara o jiri mịa n’elu.
21. Onye chi ya wọrọ ọcha na-acha ka anyarị
22. Ebe onye dara ka chi ya kwaturu ya.
23. Arụsị e jiri akwa ọkụkọ chụọrọ aja mara na ụkwụ ọkụkọ
na isi ya dị n’akwa ahụ.
24. Ọ bụ nwata amaghị ihe ka a na-egosi oke ala ugboro
abụọ.
25. Nwaanyị sị na ikpe ya na di ya abụghị nke mmadụ ga-
ekpe, ndị mmụo kpeere ha ọ ga-akara ya mma?
26. Onye chọọ igbu nkịta o nye ya aha ọjọọ.
263
27. Onye a na-afụrụ ụsụrụga ọ na-agba amaghị na
ụsụrụgada bụ egwu ndị mmụọ.
28. Ọ bụrụ na a na-egbu anụ ndị merụrụ ala, a ga-ebu ụzọ
gbuo nwamkpi.
29. A gbaa aja, a gbaghị okoro ya, ọ wachikwa n’afa.
30. Arụsị chị ụmụ na-eri ọtụtụ akpara ji.
31. E buru ọnụ na-achụ aja, ọ na-ada ọnwụ ọnwụ.
32. Ọ bụ a kwanyere ụtara ugwu ọ dị ka o juru afọ.
33. Ihe e ji apụ egwu ọnwa bụ ka a hụkọrịta n’ihi na o
nweghị onye ọnwa anaghị eti be ya.
34. Ọ bụghị a hapụrụ nwata ụlọ a chọwa onye ga-eledo ya
anya.
35. Onye zụrụ egbe ọhụrụ na-eji ya aga akwa onye toro afọ.
36. Ada m, ada m, na-adabanye n’ọkụ.
37. Apịtị amaghị onye ọbịa.
38. Ọ bụ ka a bịa, ka a bịa, ka awọ ejighị puo ọdụ.
39. Mgbada nyụọ ka enyi ukwu awaa ya.
40. Onye isi nkwọcha anaghị atụ okwute.
41. A bachanyekarịa ji n’ọgwụ, ọ ghọọ ji awaị.
42. A naghị ere ọkụkọ ọkpa gbajiri n’ụlọ.
43. Ugwu bụ nkwanye nkwanye nwaanyị ji amụta ibe ya.
44. Onye ji ihe nwata wellie aka elu, aka rowe ya o wetuo
ya.
45. Anụ niile na-afụ opi mana nke nkapị na-apụ iche.
46. Nwamba sị na mmetụta ahụ bụ ụtọ ndụ.
47. Ọ bụ oke nọ n’ụlọ gwara oke nọ n’ọhịa na ngwugwu
ogiri dị n’anya ọkụ.
48. Agwọ na ihe o loro atọgbọrọla.
49. Akụ fechaa ọ daara awọ.
264
50. Ughere abụghị ọrịa ọ bụrụ agụụ.
51. Nwata na-ebe akwa na-enyeghị ya akịilu ndị tara ata
kedụ otu ihu dị ha.
52. E buru ozu dike gazuo ebe ọ kpara ike o rekaa n’abọ.
53. Igwurube buru uru ya abịarala m.
54. Agụụ bịa, ọrịa bịa, ọnwụ adịzịa onye ụbịam ka okpu eze.
55. Onye amaghị onye karịrị ya anaghị ama onye ọ karịrị.
56. Mba mekarịa arụ, ọ bụrụ omenaala be a.
57. Ọ bụghị ụbọchị e gbuturu osisi ka a na-akpa ya nkụ.
58. Ngwere nyụchaa nsị ọ nyụnyeghị ya nzu ọ naghị adị ka
nsị ngwere.
59. Ọ bụghị ụbọchị nwatakirị kwafuru mmanụ ka a na-eti ya
ihe kama ọ bụ ụbọchị ọ kwafuru oguru akwụ.
60. Ebe ọkụ nyụrụ a wụsa ọwa.
N. AKPAÀLÀ OKWŪ (IDIOMS)

Akpaalaokwu bụkwa okwu nka ndị Igbo ji achọ asụsụ ha
mma. Ọ na-adị na nkebiokwu maọbụ na nkebiahịrịokwu. Mana
nkebiokwu ya na-adị n’ime ahịrịokwu ma e were ya mewe
okwu. Ndị Igbo ji akpaalaokwu amata onye maara ihe nke ọma.
N’ihi ya o kwesịrị ka onye ọbụla bụ nwaamala Igbo, ma onye
ọbụla na-amụ asụsụ na omenaala Igbo mụta nke ọma ihe bụ
akpaalaokwu na otu e si eji ya ekwu okwu n’asụsụ Igbo.
Onye amaghị ihe bụ akpaalaokwu anaghịkwa ama mgbe e jiri

ya kwuo okwu, o nwere ike ọ gaghị ama nkọwa ya, ihe ọ
pụtara. Ọ bụrụ na onye maara asụsụ Igbo nke ọma achọghị ịkpọ
okwu aha kpọmkwem ma ọ na-ekwu okwu, ọ na-eji
akpaalaokwu akọwapụta nke ahụ. Akpaalaokwu na ilu abụghị
265
otu. Ha dịcha iche na nghọta ha. Mana ha abụọ bụcha okwu
nka ndị Igbo ji achọ asụsụ ha mma. Ilu na-adị n’ahịrịokwu zuru
oke mana akpaalaokwu na-adị na nkebiokwu maọbụ na
nkebiahịrịokwu. Ilu okwu ka akpaalaokwu ahịa ahụ na nghọta.
A na-echemiri ilu echiche ime tupu e nye nkọwa ya. Mana
akpaalaokwu, onye ọbụla maara ya na-ama nkọwa ya ozigbo e
kwuru ya.
NKỌWA AKPAALAOKWU
Ọ bụghị otu ahụ e siri kwuo akpaalaokwu ka nkọwa ya na
nghọta ya na-adị. Ị gaghị esi otu ahụ i siri nụ ya were kọwaa ya.
Ọ bụrụ na i mee otu ahụ, ị bụrụ ofeke. Iji maa atụ, ọ bụrụ na a
sị gị kọwaa ahịrịokwu akpaalaokwu a:
Ọ na-eme aka abụo.
Ị gaghị enye nkọwa gị site na-ịsị,
Ọ ji aka ya naabọ eme ihe.

O were nke a na-eme, o werekwa nke ọzọ na-eme.
Nkọwa a abụghị ya chaa chaa. Ọ bụghị otu ahụ ka e si akọwa

akpaalaokwu. Ọ bụ ya kpatara akwụkwọ a jiri sị gị na ọ bụghị
otu ahụ i siri nụ ya ka ị ga-esi kọwaa ya. I kwesịrị inyetụ ya
nwantakịrị echiche i were ghọta ihe akpaalaokwu dị
n’ahịrịokwu ahụ na-akọwa. Ọ bụrụ na i mee otu a, ọ dịghị ihe
ga-eme ka ị ghara inweta ya. N’ihi ya, i chebara ahịrịokwu
akpaalaokwu ahụ a na-ekwu maka ya echiche, ị ga-enweta
nkọwa ya. Nkọwa ya bụ nke a:
Ọ na-ezu ohi.
266
Ị hụla na nkọwa ya ahịaghị ahụ ọbụla. Ọ bụkwuazị otu ahụ ka
nkọwa ndị ọzọ ga-esi were dị.
A ga-eleba anya n’ụfọdụ akpaalaokwu e nwere n’asụsụ Igbo

ma nyekwa nkọwa ha n’otu n’otu iji were nyere gị aka. Ha bụ
ndị a:
AKPAALAOKWU NKỌWA HA
UFỌDỤ
1 Itabi ome ji Ime ihe jọrọ njọ.
2 Ịjụ anya oyi. Itụ egwu na-ime ihe.
3 Ibochi mmadụ ọnụ (O Ịsịgide mmadụ asị (Ọ
bochiri ya ọnụ) sịgidere ya asị).
4 Obi ịkwụ anwụrụ (Obi Inwe obi ọjọọ (O nwere
ya na-akwụ anwụrụ). obi ọjọọ).
5 Igosi mmadụ azụ aka Agwaghị mmadụ eziokwu.
(Ọ na-egosi nwoke ahụ (Ọ naghị agwa nwoke ahụ
azụ aka). eziokwu. Ọ na-aghọrị ya
aghọrị)
6 Obi iji oji Inwe ajọ obi.
(Obi ya na-eji oji). (O nwere obi ọjọọ.)
7 Ịnupụ afọ Ihe adịghị mma, adịghị
(Ihe ahụ nupụrụ afọ) mma ọnụnụ.
(Ihe ahụ adịghị mma. Ọ
dịghị mma ọnụnụ)
8 Ọnya ịmata nkapị. Enwetaghị ihe ọ na-achọ.
(Ọnya ya matara nkapị) (O nwetaghị ihe ọ na-
achọ)
9 Ile ajọ anya Inwe echiche ọjọọ.
(Ọ na-ele ajọ anya) (Ọ na-enwere ya echiche
267
ọjọọ.)
10 Ọnụ ịdị n’ọkụ Agụụ ịgụ.
(Ọnụ dị ya n’ọkụ) (Agụụ na-agụ ya.)
11 Ịchị obi n’aka Iche uche
(Ọ chị obi n’aka) (Ọ na-eche uche. Uche
erughị ya ala.)
12 Obi ịkpọ nkụ N’ekwetaghị arịrịọ niile a
na-arịọ ya.
(Obi kpọrọ nwoke ahụ (Nwoke ahụ atụgharịghị
nkụ.) obi n’arịrịọ a na-arịo ya.)
13 Ụwa ịsa aka Ihe ịgara mmadụ nke ọma.
(Ụwa saara Nweke (Ihe na-agara Nweke nke
aka) ọma.)
14 Ime aka n’ọnụ. Iri ihe.
(Uche gara ime aka (Uche gara iri ihe)
n’ọnụ).
15 Ịnya isi Ịkpa nganga. Ime ngala
(O ji mmá ya anya isi)
n’ihe ị maara eme.
(O ji mma ya akpa nganga,
eme ngala.)
16 Anya ịka aka Atụghị egwu
(Anya kara m aka) (Egwu anaghị atụ m).
17 Agụụ ibe ntị Agụụ ịgụsi ike.
(Agụụ bere ha ntị (Agụụ gụsiri ha ike
ụnyahụ.) ụnyahụ).
18 Ịta akwa ndụ. Izuzu ezuzu.
(Ọ na-ata akwa ndụ). (Ọ na-ezuzu ezuzu).
19 Ịta ntụ ọkụ. Ịta oke ahụhụ.
268
(Nwakọ ataala akwa (Nwakọ ataala oke ahụhụ).
ndụ).
20 Anya erughị ala. Akpachapụghị anya.
(Anya erughị nwata (Nwata ahụ anaghị
ahụ ala). akpachapụrụ ihe anya).
21 Ikwo ọdụ na-akpụ n’ala Ịkwụsị mmadụ ajọ omume
(E kworo ya ọdụ ahụ ọ ya.
na-akpụ n’ala). (A kwụsịla ya ajọ omume
ya ahụ).
22 Ịhịọ ọnụ Imesi ike
(Ịzụ ụmụaka ahịọla (Ịzụ ụmụaka emesiela
nwaanyị ahụ ọnụ) nwaanyị ahụ ike).
23 Ịhụsi anya Ịta ahụhụ.
(Emeka ahụsiela anya). (Emeka ataala ahụhụ n’ije
ahụ)
24 Ideji mkpịsị akwụkwọ. Ideta ihe nke ọma
(Chinwe dejiri mkpịsị (Chinwe detara ihe nke
akwụkwọ ya n’ule ahụ) ọma n’ule ahụ).
25 Ịbụ ọkụkọ udummiri. Ịrịa oke ọrịa.
(Nwunye nwoke ahụ (Nwunye nwoke ahụ na-
bu ọkụkọ udummiri). arịa ọrịa mgbe ọbụla).
26 Ịtakasị anya. Ịdị njọ n’ile anya.
(Ahịhịa ahụ na-atakasị (Ahịhịa ahụ dị m njọ
m anya ebe ahụ ọ dị). n’anya ebe ahụ ọ dị).
27 Inwe ogologo akpịrị Ịsa oke ụsa.
(Uche nwere ogologo (Uche na-asa oke ụsa)
akpịrị.)
28 Isi ịkpọ nkụ. Ime isi ike.
(Isi kpọrọ ya nkụ). (O na-eme isi ike.
269
29 Ịkpụ iku anya. Ihere ịpụ mmadụ n’anya.
(Ngozi akpọula iku (Ihere adịghị Ngozi n’anya
anya). ma ọlị).
30 Iji ntị chọọ mmadụ Mmadụ ime isi ike.
mma. (Ogbonna na-eme isi ike
(Ogbonna ji ntị chọọ nnukwu)
mma)
31 Ire ịdị nkọ. Ikwu oke ekwurekwu, ịgba
(Ire dị Amuche nkọ). asịrị.
(Amuche na-ekwu oke
ekwurekwu. Ọ
na-agbatanwu asịrị.)
32 Ipu eze elu Ime arụ
(Nwata ahụ epuola eze (Nwata ahụ mere arụ)
elu)
33 Ibu ọkụkọ ụzọ lakpuo Ịnwụchu anwụchu.
ụra. (Nwokorobịa ahụ
(Nwokorobịa ahụ bu nwụchuru anwụchu)
ọkụkọ ụzọ lakpuo ụra).
34 Anya ukwu Oke ọchịchọ.

(O nwere anya ukwu). (Ọ bụ onye oke ọchịcha)
35 Ịgba isi akwara. Ikacha ntị, isi ọnwụ.

(Nwanna gbara isi (Nwanna kachiri ntị na-
akwara na-eme ihe ọ eme ihe ọ na-eme).
na-eme).
36 Ogbenye ọnụ ntụ. Enweghị ihe ọbụla. A
(Nwankwọ bụ ogbenye hụghị tụtụrụ rachaa.
ọnụ ntụ) (Nwankwọ ahụghị tụtụrụ
270
rachaa. O nweghị ihe
ọbụla).
37 Nkịta anaghị eri nsị ya. Ọ naghị enyenwu mmadụ

ihe.
38 Ike isi eriri. Isi ọnwụ.

(Nwata ahụ na-eke isi (Nwata ahụ na-esi ọnwụ
eriri mgbe ọbụla). mgbe ọbụla)
39 Ịkọ ọkọ na ntị. Ihe adịghị mma ọnụnụ.

(Akụkọ ahụ na-akọ ọkọ (Akụkọ ahụ adịghị mma
na ntị). ọnụnụ).
40 Ịta arụ ntị. Igbanyere izu.

(Nna m tara m arụ ntị (Nna m gbanyeere m izu
n’ụtụtụ taa.) n’ụtụtụ taa).
41 Igosi mmadụ azụ aka. Agwaghị mmadụ eziokwu.

(ibe na-egosi enyi ya Ịghọrọ mmadụ aghụghọ.
nwaanyị azụ aka). (Ibe na-aghọrọ enyi ya
nwaanyị aghụghọ. Ọ naghị
agwa ya eziokwu).
42 Igbu mma n’okwute. Ime ihe lara n’iyi.
(Mbọ niile ahụ ị na- (Mbọ niile ahụ ị na-agba
agba bụ mm aka ị na- bụ ihe lara n’iyi).
egbu n’okwute).
43 Ite ure. Imenye ihere
(Ada eteela m ure) (Ada emenyela m ihere).
44 Ịgba ụgbọ nwamkpi. Ịchụla mmadụ mgbe oge
271
(Nnaukwu nwata ahụ ụla ya erubeghị.
gbaara ya ụgbọ nwa (Nnaukwu nwata ahụ
mkpi). chụlara ya ebe oge nwata
ahụ ga-eji lọta erubeghị).
45 Ịhụsi anya. Ịta ahụhụ.
(Chiedu ahụsiela anya (Chiedu ataala oke ahụhụ
na be Amara). na be Amara).
47 Isi ịnụ ọkụ. Ịghọta ihe ọsọ ọsọ.

(Isi na-anụ ụmụaka ahụ (Ụmụaka ahụ na-aghọta
ọkụ.) ihe ọsịịsọ.)
48 Iri anụ onwe n’ọnụ. Ịta oke ahụhụ.

(Ebere na-eri anụ onwe (Ebere na-ata oke ahụhụ
ya n’ọnụ na be di ya). na be di ya.
49 Ime aka ntụtụ. Izu ohi.
(Ọ na-eme aka ntụntụ). (Ọ na-ezu ohi).
50 Ntị ike Adịghị erube isi.
(Nwata ahụ nwere ntị (Nwata ahụ anaghị erube
ike). isi.)
51 Ịta aja mmụọ. Ịta oke ahụhụ.
(Ndị gboo tara aja (Ndị gboo tara oke ahụhụ)
mmụọ.)
52 Ịkpọ ekwo nkụ. Isi ọnwụ.
(A sị ya agala, ọ kpọọ (A sị ya agala, o sie ọnwụ
ekwo nkụ gawa.) gawa.)
Ń. ỤKABỤILU
272
Ụkabụilu bụ ilu e tinyere na nwatakịrị akụkọ. Ọ bụ obere akụkọ
ndị Igbo na-akọ n’ụzọ ilu ijiri kọwaa maọbụ chọọ okwu mma.
Ụkabụilu bụkwuazị nkà okwu ndị Igbo ji akọwa okwu ha. A
na-akọ akụkọ ụkabụilu, a na-ege ntị nke ọma ka a mara ihe
akụkọ ahụ na-achọ ịkọwa. Ọ bụrụ na a kọchaa akụkọ ụkabụilu,
ọ ga-enwerịrị ihe kpatara e jiri kọọ ya.
A naghị akọ akụkọ ụkabụilu ka e were kpaa ọchị maọbụ ka e

were mee obi ańụrị. Ọ bụghị akụkọ ọ na-abụ a na-akọ a na-
egere naanị ngere na ntị, n’echebaghịrị ihe ahụ a na-akọ maka
ya echiche ime nke ọma. Ọ bụ naanị ofeke na-ewere ụkabụilu
dị ka akụkọ e ji eme mmadụ obi ańụrị. Ụkabụilu ọbụla a kọrọ
nwere ihe kpatara e jiri kọọ ya. O nwekwara nghọta pụrụ iche ọ
chọrọ i ji akụkọ ahụ were zipụta.
Ụkabụilu dị iche n’ilu Igbo. Ụkabụilu na-adị n’obere akụkọ,

mana ilu Igbo na-adị n’ahịrịokwu, ebe akpaalaokwu na-adị na
nkebiokwu, maọbụ na nkebiahịrịokwu. Ngọta ụkabụilu abụghị
ihe nkọwa ya siri ike nke ukwuu. Ọ bụrụ na i chee echiche nke
ọma n’obere akụkọ ụkabụilu a kọrọ, ọ dịghị ihe ga-eme ka ị
ghara ịghọta ya. A na-eji okwu a na-ekwu tupu e webata akụkọ
ụkabụilu were mara ozigbo ihe bụ nkọwa ya n’ihi na ọ dịghị
mgbe nkọwa ya ga-adị iche n’okwu ahụ a na-ekwu. Nkọwa ya
na nghọta ya ga-adabarịrị na nghọta na nkọwa okwu ahụ a na-
ekwu.
Ọ bụrụ na gị na mmadụ na-akparịta ụka, onye ahụ kwukata

okwu were banye n’ime nwantakịrị akụkọ iji were mee ka ihe
ahụ ọ na-akọrọ gị doo gị anya, ọ bụ site n’akụkọ ahụ unu na-
273
akọ ka ị ga-esi mata maọbụ ghọta nke ọma ihe ụkabụilu ahụ o
webatara na-akọwa. Onye ọbụla ji ụkabụilu ekwu okwu na-
emekwa ka a mara na ọ bụ ụkabụilu ka o jiri kwuo okwu. Ọ na-
eme nke a site n’ịkọwa na obere akụkọ ọ kọrọ iji kọwaa okwu
ya nke ọma bụ ụka ma bụrụkwa ilu. Oge o ji ekwu nke a bụ
mgbe ọ kọchara akụkọ ụkabụilu ahụ. Site n’ikwu nke a ka onye
na-ege ntị ga-ejikwuazị mata na ọ bụ ụkabụilu bụ obere akụkọ
ahụ a kọrọla.
Ọ bụghịkwa akụkọ ọbụla ị nụrụ na-abụ ụkabụilu. Gbaa mbọ ka

obere akụkọ ị chọrọ iwebata n’okwu ị na-ekwu dị ka ụkabụilu
n’okwu mgbe ọ ga-adaba nke ọma. Kwuo ya mgbe ọ ga-enye
ihe ị na-ekwu ezigbo nkọwa ma nwekwuazị ngọta pụrụ iche.
(i) ỤFỌDỤ ỤKABỤILU NA NKỌWA HA

Ọ bụrụ na a nyụchaa nsị a kapịaghị ya ọnụ, ọ bụrụ otoro. N’ihi
nke a, ọ ga-abụ ihe kwesịrị ekwesị ka e depụta ụkabụilu ụfọdụ
e nwere n’asụsụ Igbo ma nyekwuazị nkọwa ha. Ụkabụilu ndị a
ga-edepụta bụ iji nyere gị aka ị mata nke ọma ihe bụ ụkabụilu
na otu nkọwa ya na-adị. Ị ga-esizi n’ihe ịmaatụ ndị a were
chọpụta ụkabụilu ndị ọzọ e nwere.
ỤKABỤILU
1. Icheoku gara na nke dibịa ka ọ gbaara ya afa ka ọ mara
ihe o ji abụ ọ mụọ nwa, nwa ya anwụọ. Dibịa were
malite gbawara icheoku afa. Ọ chịrị mkpụrụ afa ya wụọ
n’ala, otu n’ime mkpụrụ afa ahụ tụọ icheoku n’ọnụ.
Dibịa lee icheoku anya, fee n’isi were sị icheoku na
egwu dịkwa na ihe ọ hụrụ karịrị ya. Icheoku were sị ya ọ
274
mara ihe ahụ ọ hụrụ ya kwuo ya. Ọ bụrụ ihe ga-eri isi
mmadụ, ọ gwa ya na ọ ga-eme ya mmaji kwuru mmaji.
Dibịa kwee n’isi were malite ịgbara icheoku afa. Ka ọ
wụrụ mkpụrụ afa ya nke ugboro abụọ n’ala, mkpụrụ afa
tụliekwa elu ọzọ daa icheoku n’ọnụ. Dibịa ahụ tie sị
icheoku ma ije nke a ma a ga-ejekwa ya eje, na ihe ọ na-
ahụ n’afa ahụ ekweghị ya okwukwu. Icheoku sị dibia ọ
mara otu ọ ga-esi kwuo ya, o kwuo ya ka ọ nụ n’ihi na o
nweghị ihe ntị nụrụ chie. Dibịa were kwee n’isi sị ya na
nsogbu adịghị, ka ọ nwakwaa ọzọ. ka dibịa chịlitere
mkpụrụ afa ya wụọ n’ala nke ugboro atọ, mkpụrụ afa
tụọkwa icheoku n’ọnụ nke ugboro atọ. Dibịa were
mkpụrụ afa ndị ahụ o ji were na-agbara icheoku afa
chịsa, were sị icheoku na ọ gbachaalara ya afa, na ọ ga-
ege ntị ka ọ nụ ihe ọ gbatara n’afa. O were sị icheoku na
ihe na-eme ya si ya n’ọnụ.
NKỌWA ỤKABỤIKU AHỤ

1. Nkọwa ụkabụilu aha kọrọ bụ na ọtụtụ mgbe ọ bụ anyị
na-eji aka anyị akpatara onwe anyị ihe na-eme anyị.
ỤKABỤILU
2. Udele ghụcara ahụ were jụọ ụmụnna ya kedụ ka ọ dị
ugbua, ụmụnna ya were zaa ya sị na ọ bụ ugbua ka njọ
malitere rịwa ibe ya elu.
NKỌWA ỤKABỤILU AHỤ

2. Nke a na-akọwa mmadụ ime ihe ọjọọ karịa otu o si eme
na mbụ.
275
ỤKABỤILU
3. Otu nwa mmụọ na-achọ mmadụ. O were pụta n’ụzọ
were hụ ozu nwụrụ anwụ, o were tie, Ehee na ije
eberelaa ya nkenke.
NKỌWA ỤKABỤILU
3. Nke a pụtara mmadụ inweta ihe ọ na-achọ na ntụmadị,
n’atụghị anya ya.
ỤKABỤILU
4. Mbekwu nwa anịga ka ụmụnna ya bịara ịkpụrụ n’ihi na
o nwere ihe o mere. Ka ụmụnna ya batara na be ya ka ha
kpụrụzịa ya pụọ, mbe rịorọ ha ka ha chetụ nwantakịrị
n’ihi na o nwere ihe ọ chọrọ ịgwa ha. Ha kwetara n’ihe
mbe gwara ha n’ihi na ha sị na o nweghị mgbe mbe ga-
agbanahụ ha. Ha niile kwụrụ na-ele mbe ka ha mara ihe
ọ chọrọ ime. Mbe wakwa ọgọdọ ya. Ka ọ wakwachara
ọgọdọ ya, o were ụkwụ ya abụọ na aka ya abụọ malite
bọkasịwa ala. Ụmụnna ya na-ele ya ka ha mara ihe bụ
uche mbe n’ihe ahụ ọ na-eme. Ka mbe bọsachara ala, o
were gwa ụmụnna ya sị ha na ha mara ebe ha ga-akpụrụ
ya gaa, ha kpụrụzịa ya gawa n’ihi na onye ọbụla bịara
ebe ahụ, ga-ama na nwoke na ibe ya mere ihe.
NKỌWA
4. Nkọwa ụkabụilu ahụ were bụrụ na amaka mmadụ ahala
(otu mmadụ ahala), e lelịkwala ya anya n’ihi na o nwere
276
ihe ọ ga-emenwu. Maka ọ bụ e lelịa nwa ite ọ gbọnyụo
ọkụ.
ỤKABỤILU ỤKABỤILU AHỤ

5. Òkpòro (ụdịrị agwọ) si n’elu daa n’ala ebe ngwụrọ
gwọkọ, ngwụrọ were sị okporo ya biko chọọ otu akụkụ
gwọkọrọ n’ihi na ya enwerela akụkụ ebe ahụ ya nọ, na ọ
dịghị ya nke ịgba ọsọ.

5. Onye ọbụla nsogbu bịàrà anaghị agbata ya n’ọsọ. Naanị
ihe ị ga-eme bụ ịchọwa ụzọ nsogbu ahụ ga-esi laa.
ỤKABỤILU
6. Onye nchiche na onye ekpenta gara ọrụ n’ugbo. Ha
rụkata ọrụ, onye ekpenta sị onye nchiche, ya mee ngwa
ngwa ka ha laa ka ihe nghọrọ ghara ịghọrọ ha. Onye
nchiche were sị onye ekpenta ekwuzila maka ihe nghọrọ
n’ihi na ọ bụ ha bụ ihe nghọrọ.

6. Ụfọdụ ndị na-ekwu maka ihe ọjọọ mgbe ọbụla mana ọ
bụ ha na-akpata ya bụ ihe ọjọọ ha na-ekwu maka ya. Ọ
bụghị onye na-eme ihe adịghị mma, ọ tụgharịa na-asị na
ihe na-emebi.
ỤKABỤILU
7. N’otu obodo ka eze ha ziri ozi ka a kpọkọọ ụmụnwaanyị
ha niile a na-alụ alụ n’ihi na o nwere ozi dị mkpa a
277
chọrọ ka e zie ha. Ka oge e jiri kpọọ oku ahụ ruru,
ụmụnwanyị niile a na-alụ n’obodo ahụ gbakọo n’ama
ebe a kpọrọ ha oku, dịka ndị obodo ha siri chọọ. Eze
obodo ha gwa ha na ihe kpatara e jiri kpọkọọ ha bụ ka a
gwa ha na o nweghịzi onye ọbụla n’ime ha a chọrọ ka o
si na be di ya pụọ apụ. Na a chọghị ka a na-ahụzi onye
ọbụla n’ime ha n’ezi. Na ọ bụ naanị n’ime ụlọ ebe a na-
alụ ha ka ha ga na-anọ. Ka eze kwuchara okwu ahụ, otu
agadi nwaanyị welie aka ya elu na o nwere ihe ọ chọrọ
ka o kwuo. E were sị ya kwuo. O were sị na oku a a
kpọrọ ha dị mma, kama na ọ chọrọ ka ha mata na onye
ọbụla achọghịkwa ka ewu ya na-akpapụ akpapụ, ga-agba
mbọ na-ahụ na ọ na-akpatara ya nri. Na ọ bụghịkwa
maka ya n’ihi na ọ bụrụla agadi nwaanyị. Na ihe ọ na-
ekwu bụ maka ụmụagbara nwaanyị ndị ọzọ.
7. Tupu mmadụ emewe ihe, maọbụ chọọ ime ihe, o kwesịrị
ịma ma ọ ga-emenwukwa ihe ahụ ka ọ ghara ịgbaji ya
aka. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara ndị Igbo ji atụ ilu were
na-asị na tupu mmadụ eloo mkpụrụ ụdara, o kwesịrị ka ọ
mara otu ike ya ha.

NDỊICHE DỊ N’ETITI ILU NA AKPAALAOKWU
278
Ilu na akpaalaokwu bụcha nkà okwu ndị Igbo ji achọ asụsụ ha
mma. Nke ọbụla n’ime ha abụọ nọcha n’ụdị ya. Ha abụghị otu
ihe na nghọta. Ọ bụ eziokwu na ha bụcha nka okwu, mana ha
dịcha iche n’ibe ha. Ọ bụ ihe ndị ahụ mere o jiri dịcha iche
n’ibe ha ka a ga-ewepụta ma depụtakwa. Ụfọdụ ndịiche dị
n’etiti ilu na akpaalaokwu bụ ndị a a ga-edepụta ugbua.
Otu n’ime ndịiche dị n’ilu na akpaalaokwu bụ na na ilu na-ahịa

ahụ na nghọta karịa akpaalaokwu. Ọ bụghị otu e siri ghọta
akpaalaokwu na-enweghị nhịahụ ọbụla ka a ga-esi ghọta ilu. Ọ
bụghị onye ọbụla n’ala Igbo na-ama maka ilu. Onye ọbụla
maara ilu bụ onye a maara dị ka onye ńụjuru mmiri ara nne ya,
afọ. Ofeke anaghị ama maka ilu n’ala Igbo. Onye echebaghị
echiche ime nke ọma anaghị aghọta ilu. Onye amaghịkwanụ
maka ilu anaghị atụ ilu. Mana, ọ dịghị otu ahụ n’akpaalaokwu.
Ọzọ dị ka ibe ya bụ na a na-atụ ilu atụ. A naghị ekwu ya ekwu

maọbụ kọọ ya akọ. A naghị atụ akpalaaokwu atụ dị ka e si atụ
ilu. Ịtụ ilu bụ ijikọta ọnụ mkpụrụokwu ndị kwesịrị ịbịakọ ọnụ,
iji were wepụta ọkpụrụkpụ nghọta dị n’ihe a na-ekwu maka ya
ma na-arụtụkwa aka n’ebumnuche e jiri kwuo ya bụ okwu.
Mana ụdịrị ọnọdụ dị otu a adịghị n’akpaalaokwu n’ihi na ọ bụ
okwu okwukwu ka a na-ekwu akpaalaokwu. A naghị atụ ya atụ
dị ka ilu.
Ilu dị ka anyị maara na-abụ ahịrịokwu zuru oke. Ilu na-amalite

na mbido ahịrịokwu were ruo na ngwụcha ahịrịokwu.
Mkpụrụokwu maọbụ okwu ọbụla dị n’ilu so were mebe
279
ahịrịokwu ilu. Mkpụrụokwu ọbụla e wepụrụ n’ilu okwu ga-eme
ka ilu okwu ahụ rie mperi n’ihi na nghọta ya dị ka ilu agaghịzi
ezu oke. Mana akpaalaokwu na-adị n’ime okwu maọbụ
ahịrịokwu. Ọ bụghị ahịrịokwu nke akpaalaokwu dị n’ime ya
bụcha akpaalaokwu. Akpaalaokwu anaghị amalite na mbido
ahịrịokwu. Akpaalaokwu na-anọ dị ka nkebiokwu maọbụ
nkebiahịrịokwu n’okwu maọbụ ahịrịokwu ọ hụrụ onwe ya na
ya. Mana ọ dịghị otu ahụ n’ilu.
Ilu na-adị n’ogologo okwu mana akpaalaokwu na-adị na

nkenke okwu. Ọ bụghị otu ilu si eto ogologo ka akpaalaokwu si
eto. Ọ ga-adịkwa mma ka anyị ghọta na ọ bụ otu ahụ ilu si adị
ogologo n’okwu ka nkọwa ya sikwa adị ogologo. Ọ bụkwa otu
ahụ akpaalaokwu si adị nkenke n’okwu ka nghọta ya sikwa adị
nkenke. Ilu na-akọwa karịa otu e si elegara ya anya. Mana
ọnọdụ dị otu a adịghị n’akpaalaokwu n’ihi na ọ bụ otu ọ ha ka
nkọwa ya na-aha.
Ndịiche ọzọ kwa a ga-elebara anya dịkwa n’etiti ilu na

akpaalaokwu bụ na ebe a na-eji ilu akọwa ilu, a naghị eji
akpaalaokwu akọwa akpaalaokwu. Ọ bụrụ na a tụọ ilu, e
nwekwara ike iji ilu ọzọ were wepụta nkọwa ilu ahụ a tụrụ.
Mana e nweghị mgbe a ga-eji akpaalaokwu were kọwaa
akpaalaokwu n’ihi na olileanya na nkọwa akpaalaokwu na-abụ
ka e tiwaa akụ oyibo Nsugbe.

MYIRI DỊ N’ETITI ILU NA AKPAALAOKWU
280
E deela maka ndịiche dị n’etiti Ilu na Akpaalaokwu. Nke a ga-
elebazi anya na ya ugbua bụ Myiri dị n’etiti ilu na
akpaalaokwu. E nwere myiri dị n’etiti ha abụọ. Ọ bụ ha ka a
ga-eleba anya ugbua.
Otu n’ime myiri dị n’etiti Ilu na Akpaalaokwu bụ na ha abụọ

bụ nkà okwu. Ọ bụ otu ndị Igbo si were na-eji ilu achọ okwu ha
mma ka ha sikwa ejiri akpaalaokwu achọkwuazị okwu mma. Ọ
bụ otu ilu si eme ka okwu kaa aka ma kwụrụkwa chịm n’asụsụ
Igbo ka akpaalaokwu sikwuazị eme n’okwu n’asụsụ Igbo.
Ọzọ kwa dị ka ibe ya bu na ọ bụ otu ahụ e si akọwa ilu ka e

were ghọta ya nke ọma ka e sikwuazị akọwa akpaalaokwu. Ọ
bụrụ na a tụọ ilu maọbụ kwuo akpaalaokwu, nghọta ha na-adị
n’ime ha. Ọ bụghị otu ahụ e siri kwupụta ha ka nghọta ha dị. Ọ
bụghịkwa otu e siri depụta ha ka nghọta ha siri dị. Ọ bụ naanị
onye maara maka ha na-aghọta ihe okwu ha na-akọwa. Onye
amaghịkwanụ maka ha bụ nkọwa ka a na-akọwara ya ihe ha na-
ekwu maka ha.
Tupu a tụo ilu maọbụ kwuo akpaalaokwu, a na-ekwu ha n’ụzọ

dabara adaba nke ọma. Ọ bụrụ na a chọọ iji ha kwuo okwu
maọbụ were ha dee ihe, a ga-agba mbọ hụ na ha dabara na nke
ọbụla a chọrọ iji ha were mee. Onye ọbụla chọrọ iji ilu kọwaa
onwe ya n’okwu, ọ ga-agba mbọ tụo ilu dabara n’okwu ọ na-
ekwu. Onye chọkwaranụ iwebata akpaalaokwu n’okwu ya ga-
agbakwa mbọ webata akpalaaokwu dabara n’okwu ya.
Myiri ọzọ kwa dị n’etiti ilu na akpaalaokwu akwụkwọ a ga-
eleba anya bụ na ilu na akpaalaokwu abụghị maka ofeke. Ilu na
akpaalaokwu bụ maka ndị ńụjuru ara nne ha afọ. Onye amaghị
281
maka ilu anaghị atụ ilu. Onye amaghịkwanụ maka
akpaalaokwu anaghị ekwu ya. Ilu na akpaalaokwu bụcha okwu
ndị nke e mebere maka ndị maara ekwu okwu nka n’asụsụ
Igbo. Ilu na akpaalaokwu abụghị okwu nkà a na-ekwu otu onye
siri chọọ. Ha na-enwe usoro ma nwekwuazị otu kwesịrị ka e si
were na-ekwu ha.
N’ala Igbo, e ji ilu na akpaalaokwu amata onye isi ya na-aghọ

nkọ. Dị ka e siri kọwaa na mbụ, ilu na akpaalaokwu abụghị
maka onye amaghị ihe. Ndị be anyị na-ahụta onye maara ilu na
akpaalaokwu nke ọma, dị ka onye ụbụrụ ya na-anụ ọkụ. Onye
ụbụrụ ya akwụghị gem anaghị atụ ilu. Ụdịrị onye dị otu ahụ
anaghịkwa aghọta ilu ma a tụọ ya. Otu ahụ kwa ka o siri dị
n’okwu akpaalaokwu. Onye ụbụrụ ya anaghị aghọ nkọ anaghị
ama otu e siri ejiri akpaalaokwu were na-ekwu okwu n’asụsụ
Igbo. Ụdịrị onye ahụ anaghịkwa aghọta akpaalaokwu maọbụ
ghọta ihe ọ na-akọwa ma ọ nụ ya.
O kwsịkwara ka anyị mata na o nweghị onye ọbụla a mụrụ

were mụo ya na ilu na akpaalaokwu. Ọ bụ otu e si amụta ilu ka
e sikwuazị amụta akpaalaokwu. Ha abụọ bụcha mmụta ka a na-
amụta ha. Onye mụta ha, ọ mara ha. Onye amụtaghị ha anaghị
ama ha. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara ndị Igbo jiri sị na ọ bụ
onye tọọ ntị n’ala, ọ nụ ụya agbịsị. Maka na ọ bụ nwa ewu
gbuo ikpere naabọ n’ala, ọ ńụọ nne ya ara. N’ihi na ọfọ bụ
ọkpụkpụ nna tafọọrọ nwa.

NDỊICHE DỊ N’ETITI ILU NA ỤKABỤILU
282
Ihe ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ ndịiche dị n’etiti ilu na
ụkabụilu. Ilu na ụkabụilu abụghị otu. Ha nwere ihe ndị mere ha
jiri dị iche n’etiti onwe ha. Ihe ndị ahụ mere ha jiri dị iche ka a
ga-elebazi anya.
Otu ndịiche a ga-ebu ụzọ lebagodu anya bụ na ilu na-adị

n’ogologo ahịrịokwu mana ụkabụilu na-adị n’ụdị akụkọ. Ilu na-
abụkanarị otu ahịrịokwu mana ụkabụilu na-abụ akụkọ nke
ọtụtụ ahịrịokwu mejupụtara. Akụkọ ụkabụilu na-eto ogologo
karịa ahịrịokwu ilu.
Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na a na-atụ ilu atụ mana a na-akọ

ụkabụilu akọ, dị ka akụkọ. A naghị akọ ilu akọ. Ọ bụ ọtụtụ ka a
na-atụ ya. A naghịkwa atụ ụkabụilu atụ, ọ bụ ọkụkọ ka a na-
akọ ya. Nke ọbụla n’ime ha nwere usoro e si ekwupụta ya. Nke
e kwupụtaghị otu kwesịrịnụ bụ nke adabaghị nke ọma, ma
bụrụkwa nke a gaghị eji mere ihe.
Ilu bụ nka okwu a na-aghọta ozigbo a tụrụ ya mana ụkabụilu bụ

nke a na-aghọta ma a kọchaa akụkọ ọ dị n’ime ya. Ilu na-abụ ọ
kwụrụ, nghọta dị n’ime ya esoro ya kwụrụ. Nghọta dị n’ilu na-
akwụpụtakwa n’ụdịrị ahịrịokwu dị ka ilu si were dị. Onye
maara ilu, hụ ilu maọbụ nụ ilu, ọ na-amata ihe ọ pụtara ozigbo.
Mana a naghị esi otu ahụ amata nkọwa ụkabụilu n’ihi na tupu
a mata nkọwa ụkabụilu, a ga-eche ka akụkọ nghọta ya dị n’ime
ya ruo n’isi njedebe.
283
Ndịiche ọzọ bụ na ọ bụ site n’okwu e ji ilu were kwuo ka e si
amata nghọta ya na kwa ihe ọ na-arụgara aka; mana ọ dịghị otu
ahụ n’ụkabụilu. Ọ bụ site n’akụkọ ụkabụilu ka e si enweta
nkọwa ụkabụilu ma na-amatakwa ihe ọ na-arụgara aka. Ọ bụ
onye ghọtara akụkọ ụkabụilu na-aghọta nkọwa ya. Ọ bụ onye
ghọtara okwu e ji ilu were chọọ mma na-aghọta ihe ilu ahụ na-
akọwa.
Ọ bụrụ na a kọchaa akụko ụkabụilu, a ga-egosipụta na ọ gwụla

bụ ihe a na-akọ site n’ịsị na ‘nke a bụ ụka, ma bụrụkwa ilu’
Mana ọnọdụ dị otu a adịghị n’ilu. A naghị emechi ilu otu e si
emechi ụkabụilu. Ọ bụrụ na a tụọ ilu, ọ naghị enwe ụzọ dị
aghaa e ji emechi ya dị ka o siri dị n’ụkabụilu.

MYIRI DỊ N’ETITI ILU NA ỤKABỤILU
284
E lebala anya na ndịiche dị n’etiti ilu na ụkabụilu. Nke a ga-
elebazi anya ugbua bụ myiri dị n’etiti ilu na ụkabụilu.
Ilu na ụkabụilu bụcha okwu nka ndị Igbo ji achọ asụsụ ha mma.
Ọ bụ otu ahụ ndị Igbo ji ewere ilu were na-eti okwu ha ịgba ka
ha sikwuazị ewere ụkabụilu were na-eme ka okwu ha bụrụ
kpoo ma kwụrụkwa chịm. Okwu Igbo ọbụla e ji ilu maọbụ
ụkabụilu were ghụọ ahụ na-abụ sọ mma ma tọgbọrọkwa ka
okporoụzọ. Ilu maọbụ ụkabụilu na-edozi okwu nke ọma ma
mekwaa ya ka ọ daa ụda.
E nwere ike iji anụọhịa, mmụọ, mmadụ, osisi maọbụ ahịhịa

were tụọ ilu. Ọ bụkwuazị otu ahụ o siri dị n’ụkabụilu. E nwere
ike iji mmadụ, anụọhịa, osisi, ahịhịa, ozu maọbụ mmụo were
mere akụkọ ụkabụilu. A na-eji ihe ndị a were na-ezipụta akụkọ
na-egosipụta ụkabụilu. Ọ bụkwuazị otu ahụ ka o si were dị
n’ebe ilu dị.
Ilu na ụkabụilu bụcha okwu nka ndị Igbo ji akọwa onwe ha ma

ọ bụrụ na ha achọghị ka ofeke ghọta ihe ha na-ekwu maka ya.
Ilu maọbụ ụkabụilu bụ nke onye maara maka ha na-aghọta.
Mana onye amaghị ihe nọrọ ebe e kwuru ha, ọ naghị aghọta ihe
a na-ekwu maka ha. Ọ bụ ya kpatara ndị Igbo ji were na-ekwu
na-asị na ofeke anaghị ama mgbe e kere nkụ ụkwa.
Ọ bụ otu ahụ e si akọwa ilu ka e sikwuazị akọwa ụkabụilu ka a

ghọta ya. Otu ahụ ilu si were nwee ihe ọ na-akọwa, ma
nwekwuazị nghọta dị n’ime ya, ka ụkabụilu siri were nwee ihe
ọ na-akọwa ma nwekwuazị nghọta dị n’ime ya. Ọ bụghị akụkọ
285
ahụ e jiri ụkabụilu kọọ bụ nghọta ụkabụilu. O nwere ihe e jiri
maka ya were kọọ akụkọ ahụ. N’ihi nke a, o nwere ihe akụkọ
ahụ na-akọwa. Ọ bụ ihe ahụ ọ na-akọwa bụ nghọta dị n’ime
akụkọ ahụ.
Ọ bụkwa onye maara ụkabụilu na-akọ ụkabụilu. Ọ bụkwa onye

maara maka ilu na-atụ ilu. Onye amaghị maka ilu maọbụ
ụkabụilu ekwesịghị ikwu maka ha. Ọ bụghị ihe ọbụla a hụrụ ka
e ji atụ ilu. Ọ bụghịkwa ihe ọbụla a hụrụ ka e ji eme akụkọ
ụkabụilu. Ma ilu, ma ụkabụilu, ha nwechara usoro a na-agbaso
ma a na-ekwupụta ha. Ilu maọbụ ụkabụilu bụ nke a na-agbaso
usoro ndị Igbo wepụtara banyere ha ma a na-ekwupụta ha.
Ndị Igbo ji ilu maọbụ ụkabụilu were na-akụziri ndị nke ha

amamihe. E si n’ilu were na-eme ka amamihe ndị Igbo bụrụ ihe
tọrọ atọ ma dịrịkwa ọkpụtọrọkwụ. Onye ọbụla ji ilu maọbụ
ụkabụilu were too, na-ejupụta n’amamihe ma bụrụkwa onye e
ji okwu ya eme ihe n’ala Igbo. Ụdịrị onye dị otu ahụ bụkwa
onye a na-ahụta dị ka onye ụbụrụ ya na-aghọ nkọ. Onye ọbụla
jikwanụ ilu maọbụ ụkabụilu ekwu okwu bụkwa onye a na-
enye ùgwù na nsọpụrụ.

ASỊNIILU (WELLERISMS)
286
Asịniilu so n’otu n’ime atụmatụ okwu nkà dị iche iche e nwere
n’asụsụ Igbo. Asịniilu bụ okwu nka na-eyitebe ilu mana ọ dị
iche n’ilu. Mana ya na ilu bụcha okwu nka ndị Igbo ji edozi
okwu nke ọma.
Asịniilu bụ okwu nkà n’asụsụ Igbo nke a na-ekwupụta na ọ bụ

ihe sịrị ya. Okwu asịniilu na-enwerịrị ihe ọ bụ ya kwuru ya, ihe
ọ bụ n’ọnụ ya ka e siri nụ ya bụ ihe e kwuru. Asịniilu anaghị
atọgbọrọ onwe ya na-enweghị ebe a sịrị na o siri pụta. Tupu
okwu abụrụ asịniilu, a ga-enwerịrị onye maọbụ ihe kwuru ya.
Ọ bụ ihe ahụ onye ahụ maọbụ ihe ahụ kwuru, ka ndị Igbo ga-
ejizi na-eme okwu site n’ikwuwapụta kpọmkwem otu onye ahụ
maọbụ ihe ahụ, siri kwuo ya. Ọ ga-abụkwa ihe kwesịrị ekwesị
ka anyị mata nke ọma na asịniilu na-akwụpụta n’ụdị Okwuozi.
Maka na ọ bụ otu ahụ ihe ahụ siri kwuo ya ka a ga-esi
kwupụtakwa ya.
Ọtụtụ asịniilu bụ ndị nke e si n’ọnụ anụmanụ dị iche iche were

nụ. Ọtụtụ n’ime ha kwanụ bụkwa ndị nke si n’ọnụ mmadụ
maọbụ n’ọnụ ndị mmụọ were pụta. E nwere ọtụtụ asịniilu
n’asụsụ Igbo. A ga-edepụta ụfọdụ n’ime ha iji were mee ka
nkọwa ihe a na-ede banyere asịniilu doo anya nke ọma.fọdụ
n’ime asịniilu ndị ahụ e nwere na nkọwa ha bụ ndị a na-esota:
ASỊNIILU ỤFỌDỤ NKỌWA HA

1 Ahụhụ sịrị na ọ maara otu ọ O kwesịrị ka mmadụ
ga-adị ya n’udummiri na ọ bụ na-adị nkwadobe maka
287
ya kpatara o jiri were ọkochị echi
were kpakọba ihe ọ ga-eri
2 Mbe sịrị na ọ bụ ọsọ su, ọ Mmadụ kwesịrị ka ọ

zọgbuo nwanyị dị ime, mgbe na-ejide ọnụ ya aka. Ọ
ọsọ suru ndị nwere ụkwụ were bụghị ihe ọbụla masịrị
zọgbuo nwaanyị dị ime nke onye o kwuo
meziri ka e jide mbe. n’agbanyeghị ihe okwu
ya ahụ ga-apụta.
3 Ọkụkọ sịrị na ihe o ji alakpu Mkpa na ihe omume a

ụra abụghị na afọ ejula ya ga-eme anaghị agwụ
kama na ọ bụ maka na chi agwụ.
ejiela.
4 Ọkụkọ sị na ọ bụrụ na a kụwa O kwesịghị ka mmadụ

ekwe ọjị ọ gbachi nkịtị n’ihi tinye aka mọbụ buru
na o nweghị eze ọ ga-eji taa onwe ya tinye n’ihe o
ọjị. nweghị uru ọ ga-abara
ya.
5 Akịdị sịrị na ụra kwere izu Ihe ọbụla Chukwu kere

abụrụla ọnwụ. nwere oke ya. Ihe
ọbụla gafere otu e siri
chọọ ya adịghịzi mma.
6 Eluigwe sịrị na ụmụ abụọ ọ O nweghị otu e siri
mụtara enweghị nke dị ụwa mee ụwa e metara ụwa.
mma. Mmiri zowe a sị na o E mee n’elu, okwu, e
zogbuo mmadụ, anwụ chawa mee n’ala, nsogbu.
288
a sị na ebelebe egbuo.
7 Oke sịrị na onye hụrụ ya na- Onye emegidela onye o

akụ ya isi n’ala, ma o nwere nweghị ihe ọbụla o
mgbe ọ gwara ya na ọ bụ mere.
ọkamgba.
8 Ugoloọma sịrị na ihe kpatara Ihe ọma mmadụ meere

o ji ebe n’elu osisi kpọrọ nkụ ibe ya anaghị ala n’iyi
bụ maka mma ha abụọ dị n’ihi na ọ bụrụ na e
mgbe osisi ahụ dị ndụ. chetaghị ya taa, e cheta
ya echi.
9 Ọjị sịrị na ihe na-ewe ya iwe O nweghị mgbe ọ ga-

bụ na ọ na-abụ a tachaa ya a abụ e were ihe gbochaa
asịkwa na ọjị adịghị. mkpa ihe ahụ adịkwa.
10 Ururu sịrị onye jekata ije, ya O kwesịrị ka onye

tụpụ ụkwụ ọsọ n’ihi na a ọbụla na-adị nkwadobe
naghị ama mgbe ihe ọsọ maka ihe mberede nke
nwere ike dapụta. nwere ike ịdapụta
mgbe ọbụla.
11 Ọkụkọ sịrị na ihe o jiri mara Otu onye ahala, ùgwù

na ọ bụ eze bụ maka na a naya dịịrị ya. Ùgwù onye
ebu ya n’isi were na-eje mba. na-eche onye. O
nweghị onye enweghị
ugwu na nsọpụrụ.
289
12 Awọ sịrị na ihe o ji agba ọsọ Onye ọbụla kwesịrị
ka ọkpa ya ha mgbe ọbụla ọ ịkpachapụ anya na ndụ
hụrụ ndị mmadụ bụ maka na ya ma kee ezigbo
ihe e ji nnu na ose eri kacha nkwụcha n’ihi na
ha mma n’ọnụ. nkwụcha abụghị ụjọ.
13 Nshịkọ sịrị na ihe o jiri nwee O nweghị ihe ga-

isi abụo bụ ka ọnwụ ghara egbochi ihe ime mgbe
igbu ya mana ọnwụ mechara ọbụla ọ chọrọ ime. Ihe
bịa, were si n’etiti gbuo ya. ga-emerịrị mgbe o
kwesịrị ime.
14 Udele sịrị na ime ọ dị anaghị Ihe ọbụla mmadụ

ewute ya, na ọ bụrụ na ọ mụọ nwere nwerịrị ụzọ o
nwa, nwa ya nwụọ, o rie ichi, siri baara ya uru. Ọ
rie nwa. Mana ọ bụrụ na ọ burụ na ihe mmadụ
mụọ nwa, nwa ya nọrọ ndụ, o nwere adịghị mma na
rie ichi ma zụwa nwa ya. nke a, ọ dị mma na nke
ọzọ.
15 Égbé sịrị na ọ bụ eziokwu na Onye ọbụla nwere ihe

o nweghị égbè mana na ọ na- o ji akpa ike n’ụdịrị
achụ nta. nke ya.
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ASAA

NDỊICHE DỊ N’ETITI ILU NA ASỊNIILU
290
Ilu na asịniilu bụ nka okwu ndị a ga-elebakwa anya ma
zipụtakwa ndịiche dị n’etiti ha n’ihi na ilu na nsịniilu abụghị
otu. Ha dị iche. Ọ bụ ihe ndị ahụ mere ha jiri dịrị iche ka a ga-
amalite depụtawa n’otu n’otu.
Ilu bụ okwu na-atọgbọrọ onwe ya na-enweghị ihe ọbụla na-

ekwu maọbụ na-asị na ọ bụ ya kwuru ya, mana asịniilu bụ
okwu a na-enwerịrị ihe ọ bụ ya kwuru ya. Ilu enweghị onye
nwe ya. Ọ bụghị nke onye ọbụla. O nweghị onye a ga-asị na ọ
bụ ya kọwapụtara ihe mere ya, maọbụ na ọ kọwara ihe ọ gaara
ịhụ. Mana asịniilu na-agba mbọ kọwapụta ihe e kwuru, na ihe
kwuru ya. Ọ bụrụ na ọ bụghị mmadụ sịrị, ọ bụrụ mmụọ maọbụ
anụmanụ sịrị.
Asịniilu n’ọtụtụ oge, na-aka ilu eto ogologo. Ọ bụghị otu

asịniilu na-aha ka ilu na-aha. Mkpụrụokwu asịniilu na-ebu
mgbe ụfọdụ na-aka mkpụrụokwu ndị na-emejupụta ilu. Ihe
ọnọdụ dị otu a jiri pụta ìhè nke ọma bụ maka na asịniilu na-
akọwapụta ihe a sịrị na kwa ihe sịrị ya, mana ọ dịghị otu ahụ
n’ilu. Mgbe asịniilu na-ezipụta nke a, ọ na-eme ka okwu
asịniilu pụta ìhè n’ụdịrị obere akụkọ na-akọwapụta ihe a sịrị, na
ihe sịrị ihe ahụ.
A na-atụ ilu atụ. A naghị atụ asịniilu atụ. Ọ bụ naanị ilu bụ

okwu nkà n’asụsụ Igbo a na-atụ atụ. Asịniilu bụ okwukwu ka a
na-ekwu ya. Ọ bụghị otu ahụ si ekwupụta ya ka e si ekwupụta
291
ilu. N’ezie, asịniilu yiri ilu. Ha abụọ bụ nwanne. Mana, asịniilu
abụghị ilu n’ihi na anụmanụ ọbụla na-akpa n’ọwarị ya.
Ọ bụghị naanị ndịiche ndị ahụ e depụtara n’elu bụ ndịiche e

nwere n’etiti ilu na asịniilu. Mee nnyocha nke ọma ka ị
chọpụtakwa ndịiche ndị ọzọga e nwere banyere ha.
ISI IHE ỌMỤMỤ NKE ASATỌ

MYIRI DỊ N’ETITI ILU NA ASỊNIILU
292
Ihe ọmụmụ ọzọ a ga-eleba anya n’akwụkwọ a bụ myiri dị
n’etiti ilu na asịniilu. E nwere ọtụtụ myiri dị n’etiti ha abụọ. A
ga-amalite lebawa ha n’otu n’otu.
Ilu na asịniilu bụcha nkà okwu. Ọ bụ otu e si were ilu na-achọ

asụsụ mma ka e sikwuazị were asịniilu were na-achọ asụsụ
Igbo mma. Ọ bụ ụdịrị ọrụ ahụ ilu na-arụ n’okwu Igbo ka
asịniilu na-arụkwuazị n’asụsụ Igbo. Mgbe ọbụla e jiri ha mewe
okwu n’asụsụ Igbo, okwu e jiri ha mewe na-abụ ịgba, ma
bụrụkwa kpoo. N’ihi na ọnọdụ ha n’okwu na-eme ka okwu kaa
aka ma bụrụkwa ‘akwaa akwụrụ’.
Ọ bụ otu e si akọwa ilu ka e sikwuazị akọwa asịniilu. Mgbe

ọbụla a tụrụ ilu, o nwere ihe e bu n’uche were tụo ya. O
nwekwara ihe ilu ahụ a tụrụ na-akọwa. Ọ bụghị otu ahụ e siri
tụọ ilu ka nkọwa ya dị. Ilu na-enwe nkọwa dị omimi. Ọ bụkwa
otu ahụ ka ọ siri dịkwa n’ebe asịniilu dị. Asịniilu na-enwe
nghọta dị omimi. Onye amaghị maka ya anaghị aghọta ya naanị
ma a kọwaara onye ahụ ihe ọ pụtara. Onye amaghị maka ilu
maọbụ asịniilu anaghị eji ha eme okwu.
Ilu na asịniilu bụ okwu nkà e ji amata ndị maara ihe n’ala Igbo.
Onye ọbụla maara ihe nke ọma bụ onye a na-ewere dị ka onye
jupụtara n’amamihe. Ọ bụkwa otu ahụ ka e si ewere onye
maara maka asịniilu. Ofeke maọbụ onye amaghị ihe anaghị
ama maka ha. N’ihi nke a, onye ọbụla maara ilu na asịniilu bụ
onye a mụrụ nke ọma, o too nke ọma, a zụọ ya nke ọma, o wee
bụrụ onye obodo ji eme ọnụ ma werekwa na-anya isi.
293
Ilu na asịniilu bụkwa okwu nka e ji eduzi mmadụ, e ji adụ
mmadụ ọdụ, ma werekwa ha na-adọ mmadụ aka na ntị. Ọ bụrụ
na a tọghebe ilu maọbụ asịniilu, ihe na-ejupụta n’ime ha bụ
okwu nkuzi dị iche iche na kwa okwu mmụta, na okwu
enyemaka. Onye ọbụla na-eji okwu ilu na asịniilu eme ihe,
anaghị enwe ọgbatauhie ọbụla na ndụ ya. Ụdịrị onye dị otu ahụ
anaghịkwa azọhie ụkwụ na ndụ ya. Ihe niile na-eme n’ụwa na
ndị merela eme bụ ihe ndị Igbo ji ilu na asịniilu were kọwapụta.
Onye ọbụla na-aghọta ilu na asịniilu nke ọma na-akpachapụ
anya nke ọma na ndụ, na kwa ihe ọbụla ọ na-eme.
Myiri ọzọ kwa dị n’etiti ilu na asịniilu bụ na ha abụọ enweghị

onye nwe ha. O nweghịkwa ọgbọ ọ bụ nke ha maọbụ ọ bụ
maka ha. Onye ọbụla, ma nwata, ma okenye, ma nwoke, ma
nwaanyị, ma okorobịa, ma agbọghọbịa, nwere ike ịtụ ilu maọbụ
asịniilu. O nweghị onye ilu maọbụ asịniilu bụ nke ya. Ha bụ
nke onye ọbụla maara maka ha. O nweghịkwa onye ọ bụ ya
wepụtara ilu maọbụ asịniilu. Ha bụcha okwu nka ndị nna nna
anyị ha wepụtara maka iji were na-eyinye okwu Igbo, afe. Ilu
na asịniillu bụ nwa tolite o tokwuru. Ha anaghị anwụ anwụ. Ha
bụkwa nke ga-adị ọkpụtọrọkpụ n’ihi na ha bụ ọfọ nna na-
enyefe nwa ya.

IRINAISE
294
1. Gịnị bụ atụmatụ okwu? Kedụ uru dị iche iche ọ na-abara
anyị n’asụsụ Igbo?
2. Myiri ọ pụtara gịnị n’asụsụ Igbo? Were ahịrịokwu
kọwaa azịza gị. e dekwala ndị dị n’akwụkwọ a.
3. Depụta ihe ọmụmaatụ iri were kọwaa atụmatụ okwu
mbụrụ.
4. Were ihe ọmụmaatụ kọwaa ihe dị iche n’etiti myiri na
mbụrụ.
5. Kọwaa ihe bụ mmemmadụ. Were ahirịokwu dị iche iche
were chọọ nkọwa gị mma.
6. Ọ bụ gịnị bụ ọgharaokwu n’atụmatụ okwu Igbo? Were

ihe ọmụmaatụ ise kọwaa ya.
7. Were ihe ọmụmaatụ ise kọwaa nkwusara (apostrophe)

8. Kedụ ihe bụ Nsinụụda? Were ihe ọmụmaatụ kọwaa
onwe gị nke ọma.
9. Kọwapụta ihe dị iche n’etiti ntakwu na nkwusara.
10. Dee maka atụmatụ okwu nzaraonwe na ihe e ji amata
ya.
11. Kọwaa nke ọma ihe bụ bịambịamgbochi. Were ihe
ọmụmaatụ dị iche iche mee ka nkọwa gị pụta ìhè nke
ọma.
12. O nwere otu myiri maọbụ ndịiche si were dị n’etiti
Igbuduokwu na Akpụokwu?
295
13. Kedụ ihe bụ Ahaọnọchi? Kọwaa nke a nke ọma?
14. Kọwaa atụmaatụ okwu Orurughaokwu nke ọma. Were

ihe ọmụmaatụ iri mee ka nkọwa gị doo anya nke ọma. E
dekwala ndị e derela n’akwụkwọ a.
15. Dee ma kọwaa nke ọma ihe bụ Nhagideokwu. Jiri ihe

ọmụmaatụ dị iche iche were chọọ azịza gị mma nke
ọma.
16. Tụlee ma nyochaa nke ọma ihe dị iche n’Orurughaokwu
na Mgbudaokwu (Mwetuokwu).
17. Maa ọtụtụ atụ Egbeokwu e nwere (Ọ bụghịkwa ndị e
derela n’akwụkwọ a) ma nyekwa nkọwa ha nke ọma.
18. Akpụokwu na Egbeokwu ha bụ otu? Kọwaa nke a nke

ọma.
19. Dee ma kọwaa nke ọma otu Nkwuma si arụ ọrụ dị ka
otu n’ime atụmatụ okwu e nwere n’asụsụ Igbo. Were
ihe ịmaatụ ghụọ azịza gị ahụ.
20. Were ihe ọmụmaatụ kọwaa ihe bụ Okwunkwutu.
21. A chụchaa aja ma a hụghị udele a maara na ihe mere
na be ndị mmụọ. Kedụ otu ilu a sị were metụta atụmatụ
okwu ilu n’asụsụ Igbo.
22. Tụọ ilu iri ị maara ma kọwakaa ha nke ọma. (Hapụkwa
ide ndị e dere n’akwụkwọ a.)
23. Kọwaa otu Akpaalaokwu si were bụrụ otu n’ime

atụmatụ okwu e nwere n’asụsụ Igbo.
296
24. Akpaalaokwu na ilu, ha bụ otu? Kọwaa onwe gị nke
ọma.
25. Depụta akpaalaokwu iri ị maara ma kọwakwaa ha nke
ọma. E dekwala ndị e derela n’akwụkwọ a.
26. Dee ma kọwaa nke ọma ihe bụ Ụkabụilu
27. Kedụ otu ụkabụilu si were dị iche n’Ilu na

Akpaalaokwu?
28. Depụta Ụkabụilu ise ị maara, ma nyechaa nkọwa ha nke

ọma n’otu n’otu. Hapụkwa ide ndị nke e derela
n’akwụkwọ a.
29. Ilu na akpaalaokwu, ha bụ otu?
30. Depụta ndịiche na myiri dị n’etiti Ilu na Akpaalaokwu.
31. Gịnị bụ Asịniilu?

32. Dee ma kọwaa ndịiche na myiri dị n’etiti Ilu na Asịniilu.
33. Depụta ndịiche dị n’etiti Ilu na Ụkabụilu. Were
ọmụmaatụ were chọọ nkọwa gị mma.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAISII

297
AGWỤGWA (GWA M GWA M GWA M)
Agwụgwa bụ ajụjụ ndị Igbo ji ama otu ọgụgụ isi mmadụ

hadebere. Ha na-eji ya enye ezigbo nkuzi pụrụ iche site na-ime
ha ka a na-echeba echiche ime ma a nụ ya. Agwụgwa bụ ajụjụ
ọ na-abụ a jụọ ya ọ na-ekwu ihe ọzọ, azịza ya abụrụ ihe ọzọ. A
naghị azata agwụgwa na-abụka okenye maọbụ na-abụka nwata.
Nwatakịrị nwere ike jụọ ya okenye, okenye ahụ adaa ya. N’ihi
ya, agwụgwa bụ ihe chọrọ ezigbo echiche mmadụ mgbe ọbụla
a jụrụ ya. A naghị aza ya na a nụrụ ya, maka ị zaa ya na ị nụrụ
ihe a jụrụ gị, ị daa ya. Mana a na-aza ya na a ghọtara ya ma
marakwa ya.
A na-eji nzata agwụgwa amata onye maara ihe nke ọma n’ala
Igbo. Mgbe ọbụla a jụrụ ‘Gwa m gwa m gwa m’ (agwụgwa), a
na-eji ya amata otu nghọta na echiche ndị mmadụ ha. Onye
amaghị agwụgwa na-amụ ya iji were mata ha. E depụtara ọtụtụ
agwụgwa (Gwa m gwa m gwa m) n’akwụkwọ Ndezu
Ụtọasụsụ Igbo a iji were mee ka ị mata ọtụtụ n’ime ha ma
marakwa ha, ma marakwa ekwu ha. Lee ụfọdụ n’ime ha:
GWA M GWA M GWA M AZỊZA

1 Ihe gị na ya yị aga ije, ọ gaa Mkpọ
n’ihu, ọ gaa n’azụ.
2 Agadi nwaanyị otu ntụ ime Jioko
3 Ngwugwu Chukwu kere Afọ
4 Ihe bu nnayaukwu ụzọ taa ọjị Mbọ aka
5 Akwụ chara be nna gị mana ị Agbọghọbịa (Nwanne
gaghị ata ya gị nwaanyị)
298
6 Osisi kwụ n’ọhịa Nsị
mkpọrọgwụ ya na-enye ndị
mmadụ nsogbu n’ụzọ
7 Ihe a naghị ekwu okwu mana Ihe e dere n’akwụkwọ
ị jụọ ya ihe i kwuru ọ gwa gị
8 Nwaanyị ọcha e kpochiri n’ime Imi
uzuzu
9 Ihe nọ n’azụ ụlọ nne gị na-agbọ Ụkpaka
taa
10 Ihe gbazuru agụ ọsọ ma ọsịsịọ Nkịta
esughị ya
11 Ihe na-akụ egwu ma mmiri na- Mpoto ede
ezo (Akwụkwọ/akụ ede)
12 Ihe sị onye chaa ka ya, ya achaa Ụdara

ụdịrị ọzọ.
13 Tụm tụm gem gem Ọsọ mgbada n’ugwu
14 O bu egbe nọdụ n’ugwu Akpị
15 Ihe a nụrụ ka ọ dara mana a Isi akwụ
nụghị ka e gburu ya
16 Ihe ku mmadụ n’ụlọ be nne gị Oche
17 Okorobịa chị ụta na-agba ya Akpị
n’ogologo ụzọ
18 Ewu ọcha a na-egburu onye Ụtara
ọbịa
19 Osisi toro na mba laa na mba Agbọghọbịa
20 Ihe nọ n’ụlọ arahụ ụra mgbe Mmanụ
ọbụla
21 Ihe a nụrụ ka e gburu mana a Igu
nụghị ka ọ dara
299
22 Kpọrọkpọtọ n’obi ọgaranya Ọgbịrị ehi
23 Agbọghọ ọma ji abalị aga Ọnwa
24 Otere uhie baa ọhịa Ose
25 Enweghị isi, enweghị ọdụ Akwa ọkụkọ
26 Ihe bu ọkụ rịa elu Akwụ
27 Ihe gba aka baa ọhịa chịrị ụmụ Ede
pụta
28 Gwa m dum na yọm Isi akwụ na Igu nkwụ
29 Ihe kụchara aka baa ọhịa Ụkpaka
30 Ihe dabara na mmiri mma ya rụọ Ọkụ
31 Gwa m ọgba ka awụ aja Ụkwara
32 Ude a sụrụ na mba nụ ya na mba Egbe
33 Gwa m ọgba aka arị ọjị Agwọ
34 Ihe mere eze jiri rachaa ntụ Ube
35 Ọnọ na mba agwa mba okwu Egbe
36 Ibe ji zuru ụwa ọnụ Ọnwa
37 Gwa m oti nwata ihe n’ihu nne Agụụ
ya
38 Ihe danyere n’olulu ma o reghị Mkpume
ure.
39 Gwa m okoro ọcha gba aka wụọ Imi
ogige
40 Gwa m ihe ji ikpere gazuo ubi Ọgụ
nna gị
41 Ihe sịrị na ọ bụghị nwa a na- Ụdara
apịwa ọnụ
42 Ihe na-achị gị ịkọ n’ubi nne gị Akwụkwọ akpụ
43 Ihe kuuru mmiri rigoo elu Akị bekee
44 Gwa m ebughị ụzọ ekpeghị azụ Nkịta
45 Ihe na-ebu ụzọ ericha tupu ọnụ Anya
300
erie
46 Gwa m ọnọ n’ugwu eche aka Apịtị
mgba
47 Gwa m nwaanyị nodụrụ okwu Oche ahịa
48 Gwa m ihe mara mma dara Ọkụ
mmiri, mma ya arụọ
49 Gwa m agbọghọbịa bu ite mmiri Akị bekee
nọdụ n’elu
50 Gwa m okoro ọcha na-eti ịgba Ideghi
n’ugwu
51 Agbọghọ mara mma ma ọ lụghị Okpete
di
52 Agbọghọ abụ na-agba n’isi Ụdara
53 Ihe nọ n’elu ụlọ nna gị agọrọ gị Ngwere
ọfọ
54 Gwa m ogirisi ngidingi A naghị eli dike nli
naabọ
55 Gwa m si nga ruo nga a Ili onye mkpụmkpụ
56 Agbọghọ tere uhie kwụrụ Akwụoru
n’agịga ụzọ
57 Gwa m isi ji ekweghị ntake Ọnwụ nne enweghị
nchezọ
58 Akwụkwọ ugiri ada n’ukwu Nwanne anaghị alụ
ugiri nwanne ya
59 Gwa m gwujiri gwujiri, sụkara Isi ji, etiti ya na ọdụ ya.
sụkara, a tụpuo ala a hụ ndị
mmụọ
60 Gwa m anụ nwere otu ụkwụ Ero
301
IRINAISII
1. O nwere uru agwụgwa na-abara ndị Igbo?
2. Agwụgwa o kwesịrị ka onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo

mara ya? Kọwaa onwe gị nke ọma.
3. Ị kwetara n’ezie na azịza agwụgwa na-adị iche n’ihe a

jụrụ? Mee ka nkọwa gị doo anya nke ọma.
4. Agwụgwa na akpaalaokwu ha bụ otu?
5. Depụta agwụgwa iri ị maara ma nyekwa azịza ha n’otu

n’otu.
6. Kedụ ndị ọ bụ ha ka e mebeere agwụgwa? Zaa ma

kọwaa nke a nke ọma.
7. Kedụ ihe kpatara agwụgwa jiri dị mkpa n’ihe ọmụmụ

asụsụ Igbo?
8. Kọwaa ndịiche dị n’agwụgwa na ilu okwu n’asụsụ Igbo.
NYE AZỊZA AGWỤGWA NDỊ A:

9. Gwa m gwa m gwa m isi ji ekweghị ntake.
10. Gwa m a a! o o!
302
11. Gwa m gwa m gwa m, gwa m gwujiri gwujiri, sụkara
sụkara, a tụpuo ala a hụ ndị mmụọ.
12. Gwa m agbọghọ otu ntụ ime
13. Gwa m ụmụnne abụọ, ihu obodobo, ihu obodobo
14. Gwa m zịm na warịị
15. Gwa m gwa m gwa m, gwa m anụ nwere otu ụkwụ.
303
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAASAA
OKWUNTỤHỊ (OKWUMGBAWAỌNỤ/
OKWUNTABIIRE)
A ga-elebakwa okwuntụhị anya n’akwụkwọ a n’ihi na ọ bụ ihe

ọmụmụ bara ezigbo uru n’asụsụ Igbo. Okwuntụhị bụ okwu e ji
amata onye nwere ike ikwu okwu ọsọ ọsọ na-ekwugharịghị
ọnụ, maọbụ tatọgharịa ọnụ. Ọ bụ okwu, mkpụruokwu e jiri
mewe ha, na-eyitacha onwe ha. Nke ọbụla a na-akpọpụta, na-
adị ka ibe ya. Ọ bụrụkwanụ na a na-akpọpụta ha, ọ na-adị ka ọ
bụ otu okwu ka a na-akpọ, mana ha abụghị otu kama ha yiri.
E nwekwuazịrị ike ịkpọ okwuntụhị okwumgbawaọnụ n’ihi na

ọ na-abụ a na-akpọ ya, ọ na-adị ka mkpụrụokwu niile dị
n’okwu ahụ ha jupụtara onye na-akpọ ha ọnụ were na-azọ ka ha
mara nke a ga-ebu ụzọ were kpọpụta. Nke a na-eme ka onye
na-akpọ ya kpọgharịa ọnụ n’ihe ọ na-akpọ maọbụ kwugharị
ọnụ n’ihe ọ na-ekwu. Nkwugharị ọnụ onye ahụ na-eme ka ndị
na-ege onye ahụ ntị nwụba n’ọchị. Aha ọzọ e jikwa mara
okwuntụhị bụ Okwuntabiire. Ihe kpatara e jikwu akpọ ya nke
a bụ na ọ bụrụ na ị kpachaghị anya ebe ị na-agba mbọ ka ị
kpọpụta ya (okwuntụhị) ọsọ osọ, ị tabie ire gị, maka na ire gị
na okwu gị ga na-agbagharị, na-alụ ọgụ ebe ị na-akpọpụta ha.
Anyị si n’okwuntụhị enweta mmụta pụrụ iche n’ihi na ọ na-

enyere anyị aka ịmụta ka e si akpọpụta okwu ọsọọsọ (ngwa
ngwa). Ọ na-emekwuazị ka anyị mụta otu a ga-esi kpọpụta
okwu ọsọọsọ, okwu abụọ nọkọrọ ọnụ ụda ha yitere, mana ha
304
abụghị otu. Okwuntụhị na-enyekwuazị aka pụrụ iche na
nghọta, ọgụgụ isi na amamihe. Ọ na-eme nke a site n’inyere
aka ka ụbụrụ onye na-ekwu ya na-anụ ọkụ.
A ga-edepụta ụfọdụ okwuntụhị ijiri zipụta nke ọma ihe a na-

ekwu maka ya. Ụfọdụ okwuntụhị ndị ahụ bụ ndị a na-esota:
1. A kọrọ akụkọ na ọkụkọ kọrọ ụkọ n’ubi a kọrọ akọ.
2. Ọkụ hụrụ oke, oke hụ ọkụ.
3. Ebelebe gburu n’ukwu ebelebe dị n’Ebelebe.
4. Uche na-eche na Uche nwa ya enweghị uche.
5. Nwoke na-akwa nka ị na-akwa nka n’elu nka a kwara
akwa dị n’elu nka.
6. Nwata kpụ mkpi, ọ bụ gị kpụ mkpi ka ọ bụ mkpi kpụ gị
7. Ana m egbu mgbada, weta mma m ga-eji gbuo mgbada,
mgbada si na ngada m piopu.
8. Nye m isi mkpi dị n’akpa mkpi.
9. Nwaanyị na-ere ero ere, ị na-ere ero ere, ka ị na-eri ya
eri
10. Onye na-akọ jioko kọrọ ji n’ebe a na-akọ jioko.
11. Tụọ ete kwuo nkwụ.
12. Nwa Okeke gwara oke mmadụ ahụ na otu nwa oke tara
otu nwoke bara n’oke ọhịa ahụ.
13. Ire ọma, ire ọma, obi ọma, obi ọma, e were ire ọma e
nwee obi ọma.
14. Mama Magị zụtara magị, Magị rachaa magị mama Magị
zụtara.
15. Gbakwuru ikwe suo ikwe ọkpọ.
16. Ogbu nkwụ gburu akwụ n’ukwu nkwụ dị n’abọ nkwụ.
305
17. Nwaanyị nọ n’ukwu mgbamgba gbagharịa baa
mgbamgba mgba.
18. Mgbeke zụtara eke n’ahịa Eke dị n’obodo Eke.
19. Manye aka n’akpa akakpọ chịpụta akị dị n’akpa akakpọ
ka i nye akakpọ ka ọ taa.
20. Ọ bụ achara ka ata nkọ ka ọ bụ ata ka achara nkọ.
E nwere ọtụtụ okwuntụhị ndị ọzọ n’asụsụ Igbo. Kedụ ndị nke ị
maara? Chọta ha ma depụtakwa ha.

IRINAASAA
1. Dee ma kọwaa nke ọma ihe okwuntụhị pụtara n’asụsụ

Igbo.
2. Okwuntụhị na Agwụgwa, ha bụ otu? Were ihe
ọmụmaatụ kọwaa onwe gị nke ọma
3. O nwere uru ọmụmụ okwuntụhị bara n’asụsụ Igbo?
4. Depụta okwuntụhị iri ị maara. E dekwala ndị dị
n’akwụkwọ a.
5. Kedụ ihe kpatara e jiri werekwa aha dị ka
okwumgbawaọnụ maọbụ okwuntabire were mara
okwuntụhị
6. Ọ bụ gịnị kpatara ndị Igbo jiri nwee okwuntụhị n’asụsụ
ha?
7. O nwere uru ihe ọmụmụ okwuntụhị ga-abara onye na-
amụ asụsụ Igbo?
Deruo Okwuntụhị ndị a n’isi

306
8. Manye aka n’akpa akakpọ chịpụta _________________
9. Adaobi ji obi _________________________________
Gbuo nza bọọ nza ______________________________
10. Taa ọkpọkọrọ ọka _____________________________
11. Ezi ziri Eze ozi ________________________________
12. Ti nchi kpim __________________________________
13. Nwaanyị na-asụ achara, ata ______________________
14. Agara m ahịa nkiri gbagbuo ______________________
307
NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRINAASATỌ
ỤDAOLU
Ụdaolu pụtara otu okwu na-esi ada ụda ma a na-akpọpụta ha. Ọ

bụ site n’ụda okwu ka a ga-esi mata ihe onye kpọrọ okwu bu
n’uche. Ọ bụ n’ụdaolu okwu ka e si amata ihe okwu pụtara. Ọ
bụghị asụsụ ndebeolu. Ndebeolu bụ otu e nwere ike isi dowe
olu were kpọọ okwu iji mee ka ọ dị ụtọ na ntị. Otu ọbụla i siri
dowe olu kpọọ okwu n’asụsụ ndebeolu, onye maara okwu ahụ
ga-amarịrị ihe ọ pụtara n’agbanyeghị ka i siri hịgharịchaa olu gị
were kpọọ ya. Ọ dịghị mgbanwe ọbụla ndebeolu na-eweta
maọbụ tinye n’okwu maọbụ na nghọta asụsụ na-anabata ya. Iji
maa atụ, anyị ga-amata na asụsụ bekee bụ asụsụ ndebeolu n’ihi
na o nweghị otu ọbụla i siri dewe olu gị were sụpụ bekee ka a
ghara ịghọta ihe okwu ahụ ị na-ekwu pụtara. Ọ masịgodu bekee
gị na-ada n’elu n’elu, maọbụ na-ada n’ala n’ala. Ọ masị gị
sụwa bekee ka ndị ọcha nwe ya, maọbụ ka onye na-amụ ya bụ
asụsụ ọhụrụ, nghọta okwu ọbụla ị kpọpụtara ga-adịrịrị
n’agbanyeghị otu i siri kpọọ ya.
Mana n’asụsụ Igbo, ọ dịghị otu ahụ n’ihi na okwu ọbụla ị

hapụrụ otu e si akpọ ya were hịgharịa olu gị n’ụdị ọzọ were
kpọọ ya, nghọta okwu ahụ ga-ahapụzi ihe i bu n’uche ị chọrọ
ka ọ bụrụ malite kọwabazịa ihe ọzọ. Nke a na-eme n’asụsụ
Igbo n’ihi na ọ bụ n’ụdaolu okwu ka e si amata ihe okwu pụtara
na ihe nghọta ya bụ. N’asụsụ Igbo, otu okwu nwere ike na-
akọwa ọtụtụ ihe mana ọ bụ site n’ụdaolu ha ka a ga-esi na-
amata nke bụ nke. I buru okwu n’uche were dewe olu gị n’ụdịrị
308
ọzọ were kpọọ ya, okwu ahụ ahapụ ihe ahụ i bu n’uche, ghọrọ
ihe ọzọ ị na-ebughị n’uche. Ọ bụ ya kpatara o jiri dị mma ka a
na-enye okwu ọbụla n’asụsụ Igbo ụdaolu kwesịrị ya.
(i) AKARA ỤDAOLU (TONE MARK)

Ọ bụ maka na asụsụ Igbo bụ asụsụ ụdaolu kpatara e jiri wepụta
akara ụdaolu a ga-eji were na-ama okwu nke bụ nke. Dị ka e
siri kwuo na mbụ, otu okwu n’asụsụ Igbo nwere ụdaolu nwere
ike inwe ọtụtụ nghọta nke asụsụ Igbo bụ otu n’ime ha. Ọ bụ
site n’itinyere ha akara ụdaolu otu o siri kwesị ka a ga-esi mata
nke ọma ihe okwu bụ maọbụ okwu e bu n’uche.
Ọ bụrụ na e depụta otu okwu nwere ọtụtụ nghọta were hapụ

itinye ya akara ụdaolu nke ga-enye ya nkọwa, onye hụrụ okwu
ahụ nwere ike ịkpọ ya ihe bụ uche ya. Nke ọbụla ọ kpọrọ ga-
adabakwa adaba n’ihi na ọ dịghị akara ụdaolu dị na ya bụ
mkpụrụokwu ga na-arụtụ aka n’ihe e bu n’uche were dee ya. Ọ
bụ akaraụda onye depụtara okwu tinyere ka o ji akọwapụta
ebumnuche ya n’okwu o dere.
E nwere ụdịrị ụdaolu dị iche iche n’asụsụ Igbo. Ha dị atọ

n’ọnụọgụ. ha bụ ndị a na-esota:
(i) Ụdaelu
(ii) Ụdansụda
(iii) Ụdaala
Ụdaolu ndị a bụ ụdịrị ụda e nwegachara n’asụsụ Igbo. Nke
ọbụla n’ime ha nwere akara e ji ezipụta ya. Akara ndị ahụ bụ
ndị a:
309
(i) Akara Ụdaelu (/)
(ii) Akara Ụdansụda (–)
(iii) Akara Ụdaala (\)
Okwu ọbụla ụda ya daliri elu bụ akara ụdaelu (/) ka e ji
ezipụta ya. Nke ụda ya adalighị elu ma ọ datughị ala bụ akara
ụdansụda (–) ka a na-eji egosipụta ya. Mana okwu ọbụla ụda
ya daturu ala bụ akara ụdaala (\) ka e ji ezipụta ya.
(ii) MKPỤRỤ EDEMEDE NDỊ NA-EBU AKARA

ỤDAOLU N’ASỤSỤ IGBO
Ọ bụghị mkpụrụedemede ọbụla a hụrụ na mkpurụokwu ka a
na-etinye ụdaolu. Ọ bụ naanị na mkpụrụedemede ụdaume na
myiriụdaume ka a na-etinye akara ụdaolu. A naghị akanye
akaraụda na mkpụrụedemede mgbochiume. Mkpụrụedemede
ụdaume dị ka e siri kọwaa dị asatọ n’ọnụọgụ. Ha bụ ndị a:
a ị ụ ọ e i u o
Ebe ọbụla ha dị na mkpụrụokwu, ha na-ebu akaraụda.

Mkpụrụedemede ndị ọzọ na-ebukwa akara ụdaolu bụ
mkpụrụedemede myiriụdaume. Mkpụrụedemede myiriụdaume
dị abụo n’ọnụọgụ. Ha bụ ndị a:
m n
310
Mgbe a na-eji etinye M maọbụ N akaraụda bụkwa mgbe ha na-
arụ ọrụ na mkpụrụokwu dị ka myiriụdaume. Ọ bụghịkwa mgbe
ha na-arụ ọrụ dị ka mgbochiume.
Tupu i tinye akaraụda n’okwu, ị ga-agba mbọ buru ụzọ gee

onwe gị ntị n’olu. Ọ bụ site n’otu ụda siri dị ka akara ụdaolu ị
ga-etinye ya ga-esi were dị. Ọ bụrụ na ọ bụ okwu ụda ya daliri
elu, ị mara na ọ bụ akara ụdaelu (/) ka ọ ga-ebu. Ọ bụrụkwanụ
na olu gị na-adatu ala, ị mara na ọ bụ akara ụdaala (\) ka okwu
ahụ ga-ebu. Mana i gee ntị n’olu okwu ị na-akpọ, were chọpụta
na ụda ya adalighị elu (/) nke ọ na-adatu ala, akara ọ ga-ebu bụ
akara ụdansụda (–)
Okwu ndị a bụ okwu ndị bu akara ụdaelu
ébé (place)
ánú (meat)
ígwú (lice)
úsú (bat)
ákwú (palm fruit)
ájí (hair)
ésú (millipede)
ńkú (firewood)
Ndị nke a na-esota ugbua bụ ndị nke bu akara ụdaala

àkpà (bag)
ènwè (monkey)
ùgò (eagle)
311
Ìgbò (language)
ùgwù (respect)
ìtè (pot)
àlà (land)
ìkù (eye brow)
àgbà (jaw)
òjà (flute)
nkà (craft)
mkpà (scissors)
àmàrà (alm)
ndìdà (slope)
mgbàdà (antelope)
nkata (basket)
ìkpè (satire)
myò (sieve)
Mkpụrụokwu ndị nke a a ga-edepụtakwa ugbua bụ ndị nke

mkpụrụedemede ha bu akara ụdansụda.
ónū (mouth)
ágū (lion)
ébē (beetle)
ímē (pregnancy)
ódō (pestle)
ányū (cucumber)
úkā (sour)
íchō (to find)
ájā (sand)
ánwū (sun)
ígwē (to grind)
312
ághū (monitor lizard)
ídē (to write)
ánū (bee)
Lee okwu ndị nke na-ebu akara ụdaelu na akara ụdaala.
ónyà (trap)
ákwà (cloth)
édè (cocoyam)
áfù (half kobo)
úlò (house)
ézè (king)
ńchà (soap)
mbè (tortoise)
úkwù (waist)
úkwà (breadfruit)
ázù (fish)
ókà (maize)
ébé à (here)
A ga-edepụtazi okwu ndị nke nwere akara ụdaala na akara

ụdaelu:
àtó (three)
àkwá (egg)
ànó (four)
ònyé (who)
ùwé (attire)
òzó (again)
313
ìgbé (box)
ùchá (colour)
Èké (market day)
òsú (outcast)
mkpó (staff)
ògbú (deep)
ùtó (sweet)
òké (rat)
314
ỤDACHI NA ỤDAUSORO
I. ỤDACHI
Dị ka e siri kọwaa na mbụ n’akwụkwọ a, asụsụ Igbo bụ asụsụ
ụdaolu. Ọ bụghị asụsụ ndebeolu. Asụsụ Igbo bụ asụsụ e ji ụda
ya were na-amata ihe ọ na-akowa. Nke a pụtara na ọ bụ otu
okwu siri daa n’asụsụ Igbo ka nkọwa ya ga-esi were dị. Okwu
ọbụla e nwere n’asụsụ Igbo nwere otu o si ada, ma nwekwuazị
otu e si akpọpụta ya. Okwu Igbo ọbụla anaghị ahapụ ụda ya na
mkpọpụta ya. Okwu Igbo ọbụla hapụrụ ụda ya na mkpọpụta ya
mata nke ọma na nghọta ya adaala mmiri.
N’ihi nke a, Ụdachi bụ ụda okwu Igbo na-enwe ma ọ kwụrụ

onwe ya. Mkpụrụokwu ọbụla e nwere n’asụsụ Igbo nwere ụda
ya na nghọta ya ma ọ kwụrụ onwe ya, ma naanị ya kwụrụ. Ọ bụ
ụda ahụ o nwere ka e ji amata ya maka na mgbe ọbụla a kpọrọ
maọbụ kpọpụta okwu, ọ bụ ụda ọ dara ka e ji amata nkọwa ya.
Ụdachi bụ ụda mkpụrụokwu maọbụ ụda okwu nke ọ bụ naanị
okwu maọbụ mkpụrụokwu ahụ nwe. Chetakwa na ọ bụ otu e
siri amata okwu. Okwu Igbo enweghị ụda anaghị enwe nghọta.
Okwu Igbo ọbụla maọbụ mkpụrụokwu Igbo nwere ihe a na-
akpọ ya. Ọ bụkwa mgbe a kpọrọ ihe ahụ okwu ahụ, maọbụ
mkpụrụokwu ahụ na-aza, ka e ji enweta ụda okwu ahụ maọbụ
mkpụrụokwu ahụ. Ọ bụ site na mkpọpụta mkpụrụokwu ka e si
enweta ụda. A ga-ekpokọta nkọwa ụdachi site n’ikwupụta na
ụdachi bụ ụda okwu, maọbụ mkpụrụokwu, nwere mgbe ọbụla ọ
nọọrọ onwe ya, nke ọ na-eyiri ka uwe nke ọ bụ naanị ya yi.
315
Ịmaatụ ụfọdụ banyere ụdachi dị ka o siri metụta okwu Igbo bụ
ndị a na-esota:
(i) kwúò - say

(ii) ébé - place
(iii) dúò - guide
(iv) ràhù - sleep
(v) ńnú - salt
(vi) ìmē - inside
(vii) úzò - road
(viii) ńdù - life
(ix) élū - high
(x) ùdó - peace
Mkpụrụokwu ndị ahụ niile a kanyechaara akaraụda bụcha

ụdachi ha n’otu n’otu.
(II) ỤDAUSORO
Ụdausoro bụ ụdịrị ụda a na-enweta n’okwu maọbụ na
mkpụrụokwu, mgbe ọbụla okwu maọbụ mkpụrụokwu nwere
ụdachi nọnyeere okwu, maọbụ mkpụrụokwu ndị ọzọ. Ọ bụrụ na
mkpụrụokwu nwere ụda e jiri mara ya banye n’ahịrịokwu
maọbụ banye n’ogbu okwu, ụda ahụ o nwere na-enwe
mgbanwo. Ọ bụghịzikwa otu ahụ ụda ya siri dị mgbe ọ kwụ
naanị ya ka ọ ga-adịzi. Mgbe ọbụla mkpụrụokwu na ibe ya
nọkọrọ, ụda ha ga na-adazi bụ ụda ga-enyere aka ka nghọta na
ebumnuche okwu maọbụ ahịrịokwu ha hụrụ onwe ha na ya zuo
oke ma kwụrụkwa chịm dị ka e siri chọọ. Ọ bụ mgbe okwu
nọzirị n’ụdị ka nghọta dị n’okwu ọ kwụ na ya pụta ìhè nke
316
ọma, ka a maara dị ka ụdausoro. Ọ bụrụ na mkpurụokwu hapụ
ịkwụrụ onwe ya, were banye n’etiti ọtụtụ mkpụrụokwu ndị ọzọ
ga, ụda ya na-esizi n’ụdachi banye n’ụdausoro. Mgbe ọbụla
okwu si n’ụdachi banye n’ụdausoro, akaraụda okwu ahụ ga-
ebuzi ga-adị iche na mgbe ọ bụ ụdachi. Ọ bụghịzikwa otu e siri
tinye akaraụda n’okwu bụ ụdachi ka a ga-esi tinye ya n’okwu
bụ ụdausoro. Ọ bụ otu ahụ ụda okwu ga-esi gbanwoo ma ọ
banye n’etiti ọtụtụ okwu maọbụ mkpụrụokwu ka akaraụda ya
ga-esi gbanwoo. A ga-eji ihe ịmaatụ were zipụta nkọwa ihe
omụmụ a nke ọma. Ọ bụkwa mkpụrụokwu ndị ahụ e depụtara
bụcha ụdachi, ka a ga-eji gosipụtakwa ịmaatụ maka ihe ọmụmụ
a banyere ụdausoro. Ngwa lee ka ha siri kwụrụ:
(i) Ọ sị m kwuo ihe mụ hụrụ.
(ii) Anadi achọtala ebe nwoke ahụ bi.
(iii) Obiekwe achọghị isoro duo Amadi n’ije ahụ.
(iv) Hapụ ya ka ọ rahụ ụra.
(v) Tinye nnu n’ofe ahụ.
(vi) Ego ahụ dị n’ime akpati
(vii) Ụzọ ụgbọala adịghị na be ha
(viii) Ọ naghị ebi ndụ ọjọọ
(ix) Si n’elu nkwụ ahụ wụtuo
(x) Anyị chọrọ udo Chukwu ebe a.
Ọ bụrụ na i leba anya nke ọma n’okwu maọbụ mkpụrụokwu

ndị ahụ kwụụrụ onwe ha, ma nwekwaa ụdachi ha, ị ga-ahụ ma
chọpụtakwa na ụda ha gbanworo n’ahịrịokwu ha hụrụ onwe ha
na ya.
317
NKE IRINAASATỌ
1. Ụdaolu ọ pụtara gịnị n’asụsụ Igbo?
2. Dee ma kọwaa ihe dị iche n’etiti ụdaolu na ndebeolu
3. Kedụ uru ihe ọmụmụ akara ụdaolu na-aba n’asụsụ?
4. Depụta akara ụdaolu ndị ahụ e ji ezipụta ụda okwu

n’asụsụ Igbo ma kọwakwaa ha nke ọma.
5. Kedụ otu e si etinye akara ụdaolu n’okwu?
6. Tinye akara ụdaolu na mkpụrụokwu ndị a:
(i) egbe (gun)

(ii) ike (buttocks)
(iii) ejula (snail)
(iv) okwute (pebbles)
(v) ndụ (life)
(vi) ntu (nail)
(vii) nkwọ (hawk)
(viii) enyi (elephant)
(ix) ire (tongue)
(x) ọnwụ (death)
(xi) egbe (kite)
(xii) bịa (come)
(xiii) nkwọ (Igbo native market day)
(xiv) enyi (friend)
(xv) mmiri (water)
318
(xvi) isi (head)
(xvii) akwa (bed)
(xviii) ntụ (ash)
(xix) iku (eye brow)
(xx) mmanụ (oil)
(xxi) ntụ (lie)
(xxii) ntị (ear)
(xxiii) nsogbu (trouble)
(xxiv) mmụta (knowledge)
(xxv) ntụtụ (needle)
7. Depụta ma kọwaa nke ọma ihe dị iche n’etiti ụdaolu na

akara ụdaolu.
8. Gịnị kpatara asụsụ Igbo ji wee bụrụ asụsụ ụdaolu?
9. Ụdaolu ole ka e nwere n’asụsụ Igbo? Depụta ma kọwaa

ha n’otu n’otu.
10. Depụta ma kọwaa mkpụrụedemede ndị na-ebu akaraụda
n’asụsụ Igbo.
11. Gịnị bụ ụdachi?
12. Were ihe ọmụmaatụ were kọwaa ụdausoro.
13. Ụdachi na Ụdausoro ha bụ otu? Dee ma kọwaa nke a nke

ọma.
319
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAITOOLU
ỊTỤ OKWE
Tupu ndị ọcha abata n’ala Igbo, ndị be anyị nwekwara ọtụtụ
egwuregwu ndị nke ha na-egwuri n’ime ụlọ ha. Ịzụ lido,
dụrafụtụ, cheezi, wọọtụ, sụkrabụl na kwa ndị ọzọ ga bụ
egwuregwu ime ụlọ so ndị ọcha were bịa. Ha abụghị
egwuregwu ndị Igbo. Ha bụ egwuregwu wụrụ mmiri naasa na
ịkpa naasaa were wụbata n’ala Igbo. Mana tupu egwuregwu ndị
a niile abata na be anyị, anyị nwere egwuregwu ime ụlọ nke
anyị na-egwuri. Egwuregwu ime ụlọ ndị Igbo nwere magburu
onwe ha na mma ma bụrụkwa sọ ụtọ.
Otu n’ime egwuregwu ime ụlọ ahụ a ga-eleba anya na ya

ugbua bụ Ịtụ Okwe. Ịtụ okwe n’ala Igbo bụ ụdịrị egwuregwu
ime ụlọ nke ọ bụ mmadụ abụọ maọbụ karịa na-eme ya. Ọ bụ
mmadụ naabọ karịa na-atụ okwe. Ọ bụkwa n’ime ụlọ ka a na-
anọ were na-egwuri ya bụ egwuregwu. E nwekwara ike ịnọ
n’okpuru osisi, ebe ndo dị, maọbụ ebe ọbụla dara ahụ jii na
mbara ezi were gwurie egwu ịtụ okwe. Ihe e ji atụ okwe bụ
mkpụrụ ube okpoko. Ọ bụrụ na a rachachaa ube okpoko, o
nwere mkpụrụ na-esi na ya apụta. Ọ bụ mkpụrụ ya ka ndị Igbo
na-ejikanarị were na-atụ okwe. Mana ọ bụrụ na mkpụrụ ube
okpoko adịghị, ndị Igbo nwekwara ike iji mkpụrụ ụdara,
mkpụrụ ajịrịja, mkpurụ akị maọbụ obere mkpụrụ okwute siri
ike agaghị na-agbari agbari were tụo okwe.
320
Mkpụrụ okwe na-adị asaa n’ọnụọgụ. Ọ bụrụ na a nọkọchaa ịtụ
okwe, mmadụ naabọ karịa, onye ọbụla n’ime ndị ahụ na-atụ
okwe o ruoro ịtụ okwe, ga-achilite mkpụrụ okwe asaa ahụ, chịrị
ha n’otu aka, n’obo aka nri ma kwuchikwaa aka ya. Onye ahụ
ga-atụli otu mkpụrụ okwe elu site n’ime mkpụrụ okwe asaa ahụ
ọ chị n’aka. Tupu ọ ghọrọkwa nke ahụ ọ tụliri elu, ọ ga-
ebugosu ụzọ wụsa mkpurụ okwe isii ndị ahụ ọ chị n’aka, n’ala.
Ọ ga-awụsa ha, ọ ga-ahụ na ọ chịkọdoro ha ọnụ, maka ha
gbasachaa agbasa mgbe ọ na-awụsa ha, ọ ga-ahịa ya ahụ
ikporokwa ha ma ọ tụliekwa otu mkpụrụ elu.
Ọ bụrụ na onye na-atụ okwe, chịsa mkpụrụ okwe isii ahụ n’ala
ma nwekwaa ike ghọrọkwa otu mkpụrụ okwe ahụ ọ tuliri elu, ọ
ga-amalitezi ịtụtụrụba okwe isii ahụ n’otu n’otu. Tupu ọ tụtụrụ
otu mkpụrụ okwe ọbụla n’ime mkpụrụ okwe isii ahụ kposa
n’ala, ọ ga-atụli otu mkpụrụ okwe elu ma ghọrọkwa ya ozigbo
ọ tụtụụrụ otu mkpụrụ okwe n’ime mkpụrụ okwe isii ahụ. Nke
ọbụla ọ tụtilitere, ọ ga-agbakwa mbọ dowe ya n’otu akụkụ tupu
ọ ghọrọkwa nke ahụ ọ tụliri elu. Ọ bụrụ na ọ tụtụrụchaa okwe
ndị ahụ, mkpụrụ okwe isii ndị ahụ, otu, otu, ọ malitekwa
chịrịwa ha mkpụrụ abụọ, mkpụrụ abụọ. Ọ bụrụkwa na ọ
chịrịchaa ha mkpụrụ naabọ, mkpụrụ naabọ, wụsakọọ ha ọnụ,
na-adaghị iwu ịtụ okwe ọ dara, ọ ga-amalitekwa ịchịrị mkpụrụ
okwe isii ndị ahụ niile chịsa n’ala, tupu ọ ghọrọkwa nke ahụ ọ
tụliri elu. Ọ bụrụ na ọ chịlite mkpụrụ okwe isii ahụ ma
ghọrọkwa nke ahụ ọ tụliri elu, ndị ha na ya na-atụ okwe, ga-
amata ozigbo na ọ laferela site n’adaghị iwu ọbụla. Ndị ha na
ya na-atụ okwe na-eji ọńụ anabata ụdịrị ọnọdụ a.
321
Otu e si ada iwu ịtụ okwe bụ ọ bụrụ na onye na-atụ okwe ahapụ
ka okwe danahụ ya were daa n’ala, ma mgbe ọ na-atụli okwe
elu ma mgbe ọ na-aghọrọkwa ya, ma mgbe ọ chịlitere okwe
elu, ma mgbe ọ wụsara ha n’ala, onye ahụ na-akwụsị ịtụ okwe
ozigbo, onye ọzọ amalite. Naanị ahụhụ ndị na-atụ okwe na-ata
onye ha na ya na-atụ okwe dara iwu ịtụ okwe bụ ịkwụsị ya ịtụ
okwe ozigbo, onye ọzọ o ruoro ịtụ okwe amalite. Onye ahụ
dara iwu ịtụ okwe ga-echerekwa tutuu o rutukwa ya ọzọ.
N’ezie, ịtụ okwe bụ ezigbo egwuregwu ime ụlọ na-enye ọńụ na

obi ụtọ n’etiti ndị na-atụ ya. Otu onye nwekwara ike ịtụ okwe
ma ọ bụrụ na o nweghị ndị ọ hụrụ ya na ha ga-atụ okwe. Onye
dị otu a na-eji ya were na-emesa ahụ ma werekwa ya na-ekpo
onwe ya ahụ ọkụ.
URU DỊ N’ỊTỤ OKWE

Uru dị n’ịtụ okwe bụ na ndị Igbo na-eji ya eme ka mmadụ mụta
ịdị garagara, ime ngwa ngwa na ịkpachapụ anya n’ihe ọ na-
eme. Ịtụ okwe na-akpalitekwa mmụọ ịhụnanya n’etiti ndị na-
atụ ya. Ọzọ kwa bụ na ndị na-atụ okwe anaghị enwe ohere
maka asịrị, ịkọcha mmadụ na kwa ịkọ akụkọ ihe enweghị isi.
Onye na-atụ okwe anaghị anọ n’oke echiche ma ọ na-atụ okwe.
Obi onye na-atụ okwe anaghị anọ n’oke echiche ma ọ na-atụ
okwe. Obi onye na-atụ okwe na-adị sara sara n’ihi na ịtụ okwe
na-abụ egwuregwu ọńụ. Ndị na-atụ okwe na-enwekwa
mmekọrịta n’etiti onwe ha. Nke ọzọ kwa bụ na ịtụ okwe na-
akpalite mmụọ mmeri ma na-akwatukwa mmụọ ọdịda n’ime
ndị na-atụ ya.
322
N’ezie, ịtụ okwe bụ egwuregwu ọma ma bụrụkwa nke anyị
agaghị ekwe ka mmiri rie ya. Onye Igbo ọbụla kwesịkwara
ịmata na nke anyị bụ nke anyị, nke ha bụrụ nke ha. Lekwa
ọmarịcha egwuregwu ime ụlọ ndị gboo tara ahụhụ were
chepụta ma hibere anyị, ka anyị gbachiri nkịtị, ụlọ were na-
achọ ka ọ dado elu uko.
323
ỊZỤ NCHỌRỌKỌTỌ
Ịzụ nchọrọkọtọ bụ ụdịrị egwuregwu ndị Igbo na-anọ n’ime ụlọ

ha maọbụ n’okpuru ebe ndo dị n’ime mbaraezi ha were na-
egwuri. Otu onye anaghị azụ nchọrọkọtọ. A ga-ezurịrị mmadụ
naabọ maọbụ karịa tupu a zụwa nchọrọkọtọ. Ihe e jikwanụ azụ
nchọrọkọtọ bụ osisi siri ezigbo ike nke a ga-atụzu obere
okukoro oghere irinaabụọ. N’ime oghere irinaabụọ ahụ, oghere
isii ga-adị n’otu akụkụ, ebe oghere isii ndị ọzọ ga-adịkwa
n’akụkụ nke ọzọ. Ọ bụrụkwanụ na e nweghị osisi nke a tụrụ
oghere ndị ahụ, a na-atụpu obere oghere dịcha okirikiri n’ala
ma kọchaa ya n’ụdị ọ ga-adị mma iji were zụọ nchọrọkọtọ.
N’ala ebe a na-etinye oghere ndị ahụ e ji azụ nchọrọkọtọ na-
abụ ebe ezigbo ndo na-adị mgbe niile na mbaraezi, ihe dị ka
n’okpuru ukwu osisi, ma bụrụkwa ebe a na-edowe ọcha oge
ọbụla.
Ihe ọzọ sokwa n’ihe e ji azụ nchọrọkọtọ bụ mkpụrụ akị, maọbụ

mkpụrụ ụdara, maọbụ mkpụrụ ube okpoko, maọbụ obere
mkpụrụ ajịrịja. Tupu a malite zụwa nchọrọkọtọ, a ga-agba mbọ
hụ na mkpụrụ nchọrọkọtọ, nke ọbụla e jiri chọọ ịzụ ya, zuru
ezu n’ọnụọgụ. Ihe mkpụrụ nchọrọkọtọ niile na-adị bụ irianọ na
asatọ n’ọnụọgụ. N’ime oghere irinaabụọ ahụ e ji azụ
nchọrọkọtọ, nke ọbụla n’ime oghere ndị ahụ na-enwe mkpụrụ
nchọrọkọtọ anọ. Ndị na-azụ nchọrọkọtọ na-agba mbọ hụ na
mkpụrụ nchọrọkọtọ e tinyechara n’oghere niile ahụ zuchara
anọ. Na o nweghị nke ga-afọdụ ka o zuo mkpụrụ anọ, maọbụ
324
were otu maọbụ abụọ karịa anọ. Mba! A naghị eme ya eme
n’egwuregwu ịzụ nchọrọkọtọ.
Gekwaa ntị nke ọma: N’ime oghere irinaabụọ ahụ, ọ bụrụ

mmadụ abụọ chọrọ ịzụ nchọrọkọtọ, ha ga-eke ya ụzọ naabọ,
otu onye were oghere isii, onye, ha abụọ na-azụ ya bụ
nchọrọkọtọ ewerekwa oghere isii, ndị nke mkpụrụ okwe
nchọrọkọtọ anọ dịchaa n’ime ha. Ọ bụrụkwanụ na ha dị mmadụ
atọ were chọọ ịzụ nchọrọkọtọ, ha ga-eke oghere irinaabụọ ahụ
ụzọ anọ, ụzọ anọ. Ọ bụrụkwanụ na ha dị mmadụ anọ chọọ ịzụ
nchọrọkọtọ, ihe ha ga-eketa oghere irinaabụọ ahụ bụ oghere
atọ, oghere atọ.
Ịzụ nchọrọkọtọ malite, ọ bụ otu onye n’ime ndị ahụ chọrọ ịzụ
nchọrọkọtọ ga-amalite ya bụ egwuregwu site na-isi n’oghere
nke ya were chịlite mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ anọ, ndị nke ọ
ga-amalite tụnyebe n’ime nchọrọkọtọ ahụ niile n’otu n’otu.
Oghere ọbụla mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ ọ chị n’aka nọ were
gwụ, ọ bụrụ na ọ nwere mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ dị n’oghere
ahụ, ọ ga-achịliri ha, ma na-agakwa n’ihu na-atụnye ha otu,
otu, n’ime oghere niile ahụ tutuu mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ o ji
n’aka agwụnahụ ya n’oghere mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ
atọgbọghị n’ime ya chaachaa. Ọ zụrute n’ụdịrị oghere dị otu
ahụ, ọ kwụsị ịzụ n’ihi na aka amala ya. Ọ bụrụkwanụ na
mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ o ji n’aka gwụnahụ ya n’oghere
mkpụrụ okwe dị na ya dị mkpụrụ okwe atọ, ọ ga-atụnye naanị
otu mkpụrụ okwe ahụ o ji n’aka n’ime mkpụrụ okwe atọ ahụ, ọ
ga-esi n’oghere ahụ chịpụta mkpụrụokwe anọ ahụ n’ihi na o
riela ha.
325
Mgbe ọbụla a na-azụ nchọrọkọtọ, oghere ọbụla okwe dị n’ime
ya dị atọ bụ okwe dị ime, nke onye ọbụla so were na-azụ
nchọrọkọtọ na-achọ ka ọ bụrụ ya ka ọ dabaara site n’ịchịrị ya.
Onye so azụ nchọrọkọtọ na-eji aka ya achụ onwe ya n’ụgbọ ma
ọ bụrụ na ọ zụtaghị ọnụ ya. Ọ bụ site n’okwe nchọrọkọtọ ahụ a
na-eri ka e si amata onye a napụrụ oghere ndị nke ruoro ya.
Maka na ọ bụ mkpụrụ okwe nchọrọkọtọ ụzọ anọ ole i ritara na
nchọrọkọtọ unu na-azụ ga-egosi ma ị ka nọ n’egwu ka ị ga-
achịli aka.
URU ỊZỤ NCHỌRỌKỌTỌ BARA

Uru ịzụ nchọrọkọtọ bara n’egwuregwu Igbo bara ụba. Ndị Igbo
ji ịzụ nchọrọkọtọ were na-amata onye ụbụrụ ya na-aghọ nkọ.
Maka na onye ọbụla na-azụ nchọrọkọtọ na-akpa nkata otu ọ ga-
esi napụtachaa onye maọbụ ndị ọ bụ ha na ya oghere
nchọrọkọtọ ndị nke na-abụghị nke ya.
E sikwa n’ịzụ nchọrọkọtọ were na-amụta mgbakọ na mwepụ.

Ndị ọbụla na-azụ nchọrọkọtọ bụ ndị na-ama maka mgbakọ na
mwepụ. Ịzụ nchọrọkọtọ bụ ihe gbasara ọnụọgụgụ. N’ihi nke a,
onye na-azụ nchọrọkọtọ bụ onye na-amụbawanye n’amamihe
ọnụọgụgụ. Ịzụ nchọrọkọtọ na-enyere ndị na-azụ ya aka ichemi
echiche ime banyere otu ha ga-esi nwee mmeri. N’ihi nke a, ịzụ
nchọrọkọtọ bụkwa otu n’ime ụzọ ndị Igbo si akwado onwe ha
maka inwe mmeri n’ihe ọbụla ha na-eme.
Ịzụ nchọrọkọtọ na-enyekwa obi ụtọ n’ụdị pụrụ iche. Ndị Igbo
si n’egwuregwu ịzụ nchọrọkọtọ were na-eme onwe ha obi ụtọ,
ma werekwa ya na-ahụkọrịta onwe ha n’anya. A naghị ese
326
okwu ebe a na-azụ nchọrọkọtọ. Naanị ihe a na-ahụ ebe a na-azụ
nchọrọkọtọ bụ egwu na amụ, ìzù ọma na nkàta ọchị.
Ịzụ nchọrọkọtọ bụ egwuregwu ime ụlọ ndị Igbo ji anọ ọrịrị, ji

were na-akụziri onwe ha ihe, ma werekwa na-emekọrịta n’etiti
onwe ha.

IRINAITOOLU
1. Gịnị bụ Ọjị?
2. Kedụ ka ndị be unu si awa ọjị?
3. Dee ma kọwaa EKELE n’omenaala Igbo.
4. Gịnị bụ Ọmụgwọ?
5. Ọ bụ naanị nwaanyị na-eje ọmụgwọ ma na-elekwa
ọmụgwọ?
6. Dee ma kọwaa ihe bụ Iru Mgbede
7. Kedụ ihe kpatara Iru Mgbede ji were bụrụ ihe a na-
emere ụmụagbọghọbịa?
8. Dee ma kọwaa Nrọ
9. I kwetakwara na Nrọ? Kọwaa onwe gị nke ọma.
10. Olee ihe bụ Ụmụọkpụ n’ala Igbo?
11. O nwere uru Ụmụọkpụ bara? Kọwaa nke a nke ọma.
12. Gịnị bụ Ịtụ okwe? Kedụ ka e si atụ okwe n’ala Igbo?
13. Dee ma kọwaa otu e si azụ Nchọrọkọtọ n’ala Igbo.
327
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ
EDEMEDE
Edemede bụ ihe kwesịrị ka onye ọbụla na-amụ asụsụ Igbo mara

ka e si ede ya. Ọ bụkwuazi otu n’ime ọkpụrụkpụ ihe ndị na-
apụtara ụmụakwụkwọ n’ule asụsụ Igbo mgbe ọbụla. Ọ bụ ya
kpatara o jiri dị mma ka akwụkwọ a lebakwuo ya anya nke
ọma.
Nwataakwụkwọ ọbụla chọrọ ịbụ akwaa akwụrụ n’edemede

asụsụ Igbo ga-agba mbọ mụta nke ọma nkejiasụsụ Igbo dị iche
iche, akaraedemede e nwegachara n’asụsụ Igbo, nkà okwu dị
iche iche dgz. Ọ bụrụ na ị marachaa ihe ndị a nke ọma, ide
edemede Igbo ga na-adị gị ka a na-eri nri ji. Ọ bụrụkwanụ na i
were ihe ndị a dee edemede gị otu o kwesịrị ka e si were ha na-
ede edemede, onye ọbụla na-agụ ya bụ edemede i dere ga na-
eche na i so na ndị mewere ya bụ asụsụ Igbo.
Ihe bụ edemede ọbụla a na-ede bụ akaraedemede. Onye ọbụla

na-ede edemede mana ọ naghị etinye akaraedemede n’edemede
otu kwesịrịnụ, mara na ihe ọ na-esi anaghị atụ nnu. Edemede,
akaraedemede adịghị na ya, na-eme ka onye dere ya ghara
inweta ihe ọbụla n’ihe ahụ o dere. Ọ bụ site n’akaraedemede ị
na-etinye n’edemede gị ka onye na-agụ ya ga-eji mara ihe ị na-
ede, mara mgbe i jiri sị ya gbawa maọbụ ya kwụrụ. Edemede,
akaraedemede adịghị na-adị ka onye yi akwa na gbakwara ọtọ.
Nke akaraedemede dịkwanụ na ya, mana ọ dabachaghị adaba
otu o kwesịrị i si were daba, na-adị ka onye yi akwa mana isi
328
ezuchaghị ya oke. Mana edemede e ji akaraedemede were ghụọ
ahụ otu kwesịrị ekwesị na-akwụrụ chịm, dị mma n’anya, na-atọ
ụtọ na ntị ma na-emekwa ka onye dere edemede ahụ tute ugo
n’ihe o dere.
Ọ na-adị mma ka onye na-ede edemede were nka okwu na-

aghụ edemede ya ahụ. Mana gekwaa ntị ka m gwa gị, ‘kama m
ga-eriju afọ dachie ụzọ ka m buru ọnụ.’ Kama ị ga-edebanye
nka okwu ị maghị ihe ọ pụtara n’edemede gị, hapụ ide ya chaa
chaa. Ụdịrị ihe dị otu a na-emebiri nwataakwụkwọ ọmarịcha
edemede o dere. Ihe kpatara e ji were na-eme ka ị ghọta nke a
bụ ụfọdụ ụmụakwụkwọ na-abụ ha hụ nka okwu dị ha mma ha
agbaa mbọ webata ya n’edemede ọbụla ha na-ede ma ọ dabara
adaba, ma ọ dabaghị. Nke a na-eme ka edemede ahụ ha na-ede
na-akọ ihe ọzọ. Ụfọdụ na-emekwuazị ihe dị otu a iji mee ka
onye ga-agụ edemede ha ahụ were sị na ha maara nka okwu
nke ọma. Mana nwatakịrị m nyere ji ọ na-atabiri m aka, m na
ya onye bu ụzọ mara ụtọ ji? Ebe o doro gị anya nke ọma na
onye ị na-edere edemede ahụ ka gị mara ya nke ọma,
kedụkwanụ uru ọ baara gị na ị na-ere onwe gị tọrọ n’ihu ya.
N’ihi nke a, e dekwala edemede gị n’ụdị ka i yie onye ị na-
edere ya egwu, kama dee ya n’ụdị ka o nye ị na-edere ya too gị
ma ọ gụchaa ihe i dere.
Ihe ọzọ kwa na-akpatara ụmụakwụkwọ ịdawacha ukwu

n’edemede bụ maka na ha anaghị eso usoro na iwu, e nyere ha
were dee edemede. Ọ na-abụ e nye ha ihe ha ga-ede, dọọ ha aka
na ntị ka ha jiwe oji n’edemede ahụ, ha na-ahapụ oji ahụ a sịrị
ha jiwe, chawa ọcha. Mgbe ọbụla nwataakwụkwọ hapụrụ usoro
329
e nyere ya ọ ga-eji dee edemede ọbụla a sịrị ya dee, ya ghọta
nke ọma na ọdịda ya n’edemede ahụ amalitela. Maka na nke a
so n’ihe izizi onye ị na-edere edemede ahụ ga-eleba anya. Ọ
bụrụ na e depụtachaa isiokwu edemede ị ga-esi na ha họrọ
edemede ị ga-ede, gbaa mbọ mara isiokwu ole a sị gị deem aka
ha. Were nwayọọ họrọ isiokwu ndị ị ga-ede maka ha. Gụọkwa
nke ọma ka ị mata mkpụrụokwu ole a chọrọ n’edemede ahụ a sị
gị dee. E dekwala karịa ole a gwara gị.
I dechaa edemede gị, jisie ike gụgharịa ihe ahụ ị dere ka i were
nwee ike degharịchaa ndehie niile dị na ya bụ edemede. Nke a
ga-emekwa ka edemede gị sụrụ gedee. Ọ ga-emekwa ka i
tinyekwa akaraedemede n’ebe i chetaghị tinye ha mgbe ị na-
ede ha.
E nwere ọtụtụ edemede dị iche iche n’asụsụ Igbo. Ha bụ ndị a:

(i) Edemede Akamakọ (Narrative Essay)
(ii) Edemede Nkọwa (Descriptive Essay)
(iii) Edemede Arụmụka (Argumentative Essay)
(iv) Edemede Nkọwami (Expository Essay)
(v) Edemede Mkparịtaụka (Dialogue)
(vi) Edemede Nrụrịtaụka (Debate)
(vii) Odide leta (Letter Writing)
Edemede ndị a niile bụ edemede dị iche iche i nwere ike inweta

n’ule gị. Ọ bụrụ na e nye gị edemede ọbụla dee, ị ga-ebu ụzọ
tụlee ya bụ edemede wee mara ụdịrị edemede ọ bụ tupu ị malite
dewe ya. Ọ bụ site n’ịma ụdịrị edemede ọ bụ ka ị ga-esi mata
ihe ị ga-ede banyere ya. Mana ọ bụrụ na ị maghị ihe edemede a
330
sị gị dee pụtara, i were malite dewe ya, ị ga na-ede ihe ọzọ ebe
isiokwu edemede a sị gị dee ga-abụ ihe ọzọ.
Ọ bụrụ na e nye gị ọtụtụ isiokwu edemede dị iche iche were sị

gị họrọ nke ị ga-ede, ọ bụrụ na ị ga-ahọrọ, ị họrọ nke ị maara
ihe ọ bụ; nke nkọwa ya doro gị anya nke ọma, na nke a gaghị
achịpụta gị ụkwụ n’ezi ma i malite dewe ya. Nke a na-eme
n’ihi na ụfọdụ na-abụ ha họrọ isiokwu ha amachaghị nke ọma,
ha dekata ya, ha atọkịrị, gawa agawa mba, lawakwanụ alawa
abụrụ ọgụ na mgba. N’iji gbanahụ ụdịrị ihe a ime gị na gboo,
jide n’aka na ị maara ihe ọbụla ị chọrọ ide maka ya nke ọma, na
ọ bụghị ihe ị ga-asị ka ị nwaa mara ma ị ga-edeta ihe na ya. Ọ
bụrụkwa na ị gaa ka ị nwaa, i nwekwara ike ịtọ n’ụzọ. N’ihi ya,
ọ bụ ya ka ọ ga-eji kara gị mma ka i were ehihie chọwa ewu
ojii tupu chi ejie maka ị hapụ ichọ ya, chi were ehihie jie, ya na
ọchịchịrị abụrụ otu.
A ga-amalite lebawazịa edemede ndị ahụ niile e nwere ka a

mara ihe nke ọbụla n’ime ha na-akọwa.
A. EDEMEDE AKỌMAKỌ (NARRATIVE ESSAY)

Nke a bụ ụdịrị edmede a ga-enye gị nke a chọrọ ka ị kọwaa isi
okwu e nyere gị nke ọma. Ị na-ede edemede a, ị ga-agba mbọ
mee ka onye i deere ya ghọta ihe ị na-akọ maka ya nke ọma. Ị
ga-eme nke a site na-isi n’usoro o kwesịrị ka i si. Ị ga-enye
mbido akọmakọ gị nke ọma, depụta n’uju ihe ị chọrọ ịkọ maka
ya tupu i mechie ya bụ akụkọ.
331
A ga-eji edemede ịmaatụ were gosipụta edemede akọmakọ a
na-ekwu maka ya.
Kọọrọ enyị gị i nwetara n’ebe ị gara ezumike

n’oge gara aga banyere otu nnukwu ahịa
unu na-azụ n’obodo unu.
Aha obodo m bụ Ikuma. Ndị be anyị nwere ahịa ha na-azụ kwa

ụbọchị niile dị n’izu Igbo (Eke, Orie, Afo na Nkwọ). Ahịa a
na-azụ ụbọchị ndị ahụ na-abụghị ụbọchị ahịa anaghị aharu ka
nke ụbọchị nnukwu ahịa anyị. Ihe e jikwanụ mara ụdịrị ahịa
nke a na-azụ n’ụbọchị nkịtị bụ Ogwumabiri. Mana ụbọchị na-
abụ ụbọchị nnukwu ahịa ọbụla na-abụ ụbọchị Orie ọbụla e
nwere n’otu izu Igbo.
Ụbọchị ọbụla bụ Orie na-abụ nnukwu ụbọchị na be anyị n’ịzụ

ahịa. Ọ bụ ụbọchị na-akpọtụ akpọtụ, ma na-azụkwa azụ. Nke a
na-eme n’ihi na ọ bụghị naanị ndị be anyị na-azụ ahịa n’ahịa
Orie ụbọchị ọ bụ. Ọtụtụ ndị mmadụ si obodo dị iche iche na-
awụchikwa n’obodo anyị ụbọchị Orie. Ozigbo chi foro ụbọchị
Orie ọbụla, ndị mmadụ na-eburu ibu ha do ihu n’ebe ọ na-abụ.
N’ebee? Orie Ikuma. Imerime ndị mmadụ si obodo ndị ọzọ
gbara obodo anyị gburugburu, ma ndị sicha obodo techara aka,
na-ebucha ndị be anyị ụfọdụ ụzọ anọrọ anọrọ n’ahịa. tupu chi a
na-efocha nke ọma. Nke a na-egosi na tupu ọkụkọ mbụ akwaa
akwa, na ha ahapụchaala ezinaụlọ ha turu ụzọ gawa Orie Ikuma
ebe ahịa na-azụ onwe ya.
332
Tupu chi ụbọchị na-efochasị nke ọma, ahịa ejupụtala n’ọnụ.
Ụzụ na-esi n’elu adabiri tụọ n’ala. Mkpọtụ na-arị ibe ya elu.
Naanị ihe ị ga na-anụ bụ: Ọ bụ onye kpọbara ahịa? Ị na-ere ego
ole? Kedụ ebe m ga-azụta nke a maọbụ nke ọzọ? Goonụ ahịa!
Onye chọrọ ya?
Ụbọchị Orie anaghịkwa abụ ụbọchị ọrụ maka ndị ọrụ ugbo na
be anyị n’ihi na ọ bụ ụbọchị ahụ ka ha ji ere ihe ndị ha rụpụtara
n’ubi ha na mkpụrụ ụbọchị atọ ndị garala aga tupu ụbọchị ahịa
Orie..
Ọ bụghịkwa naanị na ha na-ereta ego ụbọchị ahụ, ha na-

azụtakwuazị ọtụtụ ihe ndị dị ha mkpa n’ezinaụlọ ha ụbọchị ahụ.
Ihe ndị ha enweghị ike ịzụta ụbọchị nkịtị bụ ụbọchị ahịa Orie
ka ihe di woro ogori ji azụ n’ahịa. Ọtụtụ ndị mmadụ dị iche
iche na-esi n’obodo ha dị iche iche buru ihe oriri dị iche iche
bịa n’ahịa Orie ka ha ree. Ọ bụ nke a mere onye ọbụla ji agba
mbọ ịhụ na ọ gara ahịa ụbọchị ahụ ga zụta ihe bụ mkpa ya.
N’ụbọchị ahịa Orie, ebe niile na-abụ mmadụ mmadụ. Ị tụlie ihe
elu o koro n’elu ebe ahụ ị tụliri ya n’ihi na ọ gaghị ahụ ala ebe
ọ ga-ada. Ndị mmadụ na-azọgbu ibe ha n’ọkpa. Ị nọdụ na-eche
ka ndị mmadụ belata, ha ana-abawanye n’ihi na ọ bụ ka ụfọdụ
na-azụrụ ihe ha chọrọ na-alọta, ka ụfọdụ na-akwadokwa na-aga
aga, n’ihi na ọ bụ mgbe onye jiri teta ụra bụ ụtụtụ ya. Ọ bụ otu
a ka ndị mmadụ ga-esi na-azụ , na-ere, na-ada gidigidi, tutuu
were ruo mgbede.
Ahịa mgbede n’Orie Ikuma na-adịkwuazị ka ibe ya. Ọ bụ oge a

ka ndị mmadụ ji azụ ka ha zụtachaa ihe ha chọrọ tupu chi ejie.
333
Ndị nke na-ere ere ọ kachasị ndị na-ere ihe mmebi, na-achọ otu
ha ga-esi rechaa ihe ha buuru bịa ahịa tupu chi ejibido ha na ya.
Ọsịịsọ niile ahụ ndị na-azụta ihe na ndị na-ere ihe na-eme, na-
ewetakwuazị ụdịrị ụzụ nke ya. Ndị na-abịakwanụ ahịa mgbede
na-abịa ọsọ ọsọ ka ha were kwụdo ihe ha chọrọ. Ọ bụ oge dị
otu a ka ọtụtụ ndị na-ere ahịa na-eji mgbịrịmgba agwa ndị
mmadụ ka ha bịa zụrụ ha ahịa ebe ndị na-enweghị mgbịrịmgba
ha na-akụ, na-eji olu ha eti mkpu na-agwa ndị mmadụ ka ha
gbara ọsọ bịa na nke ha, n’ihi na ọ na-agwụ agwụ. Ọ bụ otu a
ka ahịa ga-esi kwokata ekwo tutuu chi ejie nke ọma. Otu a ahịa
Orie be anyị si eju n’ọnụ ụbọchị Orie ọbụla malite n’ụtụtụ were
ruo na mgbede kpatara ndị be anyị ji ekwu okwu na-asị na Orie
Ikuma amaghị na otu onye abaịghị ya.
EDEMEDE NKỌWA (DESCRIPTIVE ESSAY)

Edemede a bụ edemede e ji akọwa isiokwu e nyere gị ka i dee
nke ọma. Ọ na-abụ edemede nkọwa ya na nghọta ya zoro ezo.
N’ihi ya, ọ bụ gị dị ka onye na-ede ya ga-eme ka nkọwa ya na
nghọta ya pụta ìhè. Ụdịrị edemede a so n’edemede na-achịpụta
ụmụakwụkwọ ọkpa ezi. Mgbe ụfọdụ kwanụ, ụmụakwụkwọ na-
abụ ha malite ide ya, ha dekata ya pụta n’ụzọ, ha atọkịrị. ha
agaghịzi ama ihe ha ga-emezi eme, maọbụ ha malitekwa n’isi,
ka ọ bụ ha hapụ ya ebe ha dedebere ya.
Ihe a na-enyekarị ka e dee maka ya dị ka isiokwu na-abụkarị ilu

okwu. Ọ na-abụ e depụta ilu, a sị gị dee maka ya. Tupu ị zawa
ụdịrị edemede a, ị ga-agba mbọ mara ihe ilu okwu ahụ bụ. Ị ga-
ejide n’aka na ị maara nke ọma nkọwa ilu ahụ tupu ị malite
334
dewe ya. Ọ bụrụ na ị maghị ihe ilu ahụ na-akọwa, nke a ga-eme
ka i dewe ihe ọzọ. Ọ bụ ya ka o jiri dị mkpa ka ị mụta ilu Igbo
na nkọwa ha nke ọma. Maka ọ bụrụ na ị mara ọtụtụ ilu Igbo ma
marakwa nkọwa ha, ide ụdịrị edemede a ga na-adị gị ka a na-
aracha ụtụ. Lee edemede nkọwa nke a ka i were mata ihe a na-
ekwu maka ya nke ọma.
Dee edemede maka ‘Aka aja aja

na-ebute ọnụ mmanụ mmanụ.’
Ngala kpuchie ute, agụụ ekpughee ya n’ihi na ọ bụ onye rụọ, o

rie. Onye a rụghị agaghị eri n’ihi na ọ bụ nkụ onye kpara
n’ọkọchị ka ọ na-anya n’udummiri. Onye ọbụla achọghị ịta
ahụhụ atụkwala anya ihe ọma n’ihi na ọ bụ ihe onye rụpụtara
ka a ga-eji kwụọ ya ụgwọ. Ọ bụ onye tụrụ ihe n’ahịa ka a na-
azụtara ihe ọ tụrụ, mana onye adịghị ihe ọ tụrụ n’ahịa, adịghị
mma ịtụ anya ihe ọbụla a ga-ewelatara ya n’ihi na ọ bụ onye
nwere ubi na-eje ewere ihe n’ubi ya ma oge iwe ihe n’ubi ruo.
Onye adịghịkwanụ ihe ọ kọrọ agaghị ama ụma tụọ ọkpa n’ubi
onye ọzọ kọrọ, maka na o mee nke a ọ bụrụ onye ohi.
Ihe ọma ọ na-esi n’elu ada n’ala? Mba! O nwere onye a mụrụ
mụọ ya na ọgaranya, akụnaụba na inwe ańụrị? Mba! N’ihi nke
a, ndụ onye ọbụla na-ebi bụ otu o siri were tọọrọ onwe ya
ụkpụrụ ọ na-eso. Onye ọbụla Chineke Nna kere nọ ndụ n’ụwa a
ga-atarịrị ahụhụ tupu ọ kpata ihe o riri. Onye achọghịkwanụ ịta
ahụhụ wee kpata ihe ọ ga-eri agaghịkwa ahụ ihe o riri n’ihi na ọ
bụ otu onye siri dowe àkwà ya ka ọ ga-esikwa rahụ ụra na ya,
maka mmiri e jiri sie agwọ na-atọ agwọ agwọ. N’ihi nke a,
335
onye ọbụla ihe ọma, ihe dị mma, iriju afọ, inwe ańụrị na-adị
mma maọbụ na-agụ agụụ ga-abụ onye ịgba mbọ na ịrụsi ọrụ ike
na-adịkwuazị mma n’ihi na ọ bụ aka mere azụ ọ gbaa
nkụrụnkụ. Onye iri ụkwá na-adị mma asọkwala ya oyi ma o ruo
na mpịcha ya maka na ọ bụ aka gwọchapụtara egwusi o jiri dị
mma oriri.
Ahụhụ ọbụla mmadụ na-ata n’ụwa a bụ ka o were nweta uru

n’ikpeazụ kpatara o jiri ata ya maka ọ bụrụ na ọ taghịrị ihe ahụ
ọ na-achọ ahụhụ, ọ gaghị eru ya aka. Nwatakịrị a na-akụziri ihe
ewela na ọ bụ mmegbu ka onye na-akụziri ya ihe ahụ na-
emegbu ya n’ihi na ọ bụ ihe ndị ga-abara ya uru ka a na-eme
ka ọ ghọta. Nwataakwụkwọ mata nke ọma na ọ bụrụ na ọ taghị
onwe ya ahụhụ were gụọ akwụkwọ nke ọma, mụta ihe a
kụziere ya, n’ikpeazụ, ọńụ agaghị abụ nke ya. Mana ọ taa
ahụhụ nke ọma, nye ndụ ya nsogbu, gbaa ezigbo mbọ
n’akwụkwọ ya, n’ikpeazụ ọnụ ga-abụ ya mmanụ mmanụ. Mana
onye anaghị agụ akwụkwọ ya, anaghị ege onye nkuzi ntị,
achọghị inye ndụ ya nsogbu, n’ikpeazụ e lelewe ule ọ ga-
alafere? Mbanụ! Nke a agaghị ekwe omume. Ọ dịghịkwa ebe
asambodo ya na-egosi, na ọ dara ga-eduje ya. Ịkwa amakwaara
na ibe akwa abụrụzịa ihe ọ ga na-arụ. Ọ bụ ihe o mere onwe ya
n’ihi na ọ chọghị ịta ahụhụ.
Ọ bụghị naanị n’ịgụ akwụkwọ ka ịta ahụhụ tupu e nweta ihe a

chọrọ, dị. Ọ dị n’ihe ọbụla a na-eme n’ụwa a. Onye ọrụ ugbo
na-akọnyeghị ihe n’ala mgbe mmiri na-ezo, o ruo oge e ji
eweta ihe n’ubi, ibe ya wetawa ọ ga-eweta? Mba! Ọ nọghị na
ime mmanụ n’ọnụ n’afọ ahụ n’ihi na ọ chọghị ka aka ya metụ
336
aja. Agụụ ga-ahịọ ya ọnụ. Onye na-azụ ahịa ga-agbakwanụ
mbọ taa ahụhụ, zụpụta ego ọ ga-eji were na-eri ihe maka na ọ
tụkọọ aka na ọkpa ọnụ, ahịa agaghịa azụ onwe ya. Ndị ọrụ aka
kwanụ, otu aka ahụ kwa maka na ọ bụrụ na ị chọghị ka inyi
metụ gị n’ahụ ebe ị na-arụ ọrụ, ị gaghị arụta ọnụ gị. Ezumike
adịghị n’ụwa a. Ahụhụ jupụtara ebe niile. Onye ọbụla chọrọ ka
ọ na-eri eri matakwa na erimeri agaghị esi n’elu were daara ya
n’ala n’ihi na ọ ga-ata ahụhụ tupu ihe ọ chọrọ eruo ya aka.
Onye ọbụla ihe dị mma na-agụ matakwa na ọ ga-ata ahụhụ tupu

o nweta ihe ahụ. Onye ọbụla na-agbakwanụ mbọ iji hụ na ọnụ
elu na ọnụ ala na-emetụta ma na-emegharịkwa emegharị jisie
ike n’ihi na ọ dịghị mbọ mmadụ na-agba n’ụwa lara n’iyi.
Maka na ọ bụ a rụọ n’anwụ a nọrọ na ndo rie ya. Ihe onye na-
eme iji baara onwe ya uru, ya biko gbaa mbọ mesiwe ya ike
maka na ọ bụ aka aja aja na-ebute ọnụ mmanụ mmanụ.
337
EDEMEDE ARỤMỤKA (ARGUMENTATIVE ESSAY)
Edemede arụmụka bụ ụdịrị edemede ọzọ na-enye
ụmụakwụkwọ nsogbu. Ọ na-abụrụ ha ihe mgbagwoju anya
mgbe ọbụla ha na ya jekọrọ. Nke a bụ edemede gị onwe gị na-
ede iji akọwapụta otu i chere na ihe (isiokwu) e nyere gị dee dị,
maọbụ otu ọ dịghị. Ụdịrị edemede a bụ edemede a na-esi ngọ
na ya. A na-anọ n’ime ya anagha maọbụ agbagha okwu ọbụla e
wepụtara dị ka isiokwu. Onye na-ede ụdịrị edemede a ga-agba
mbọ hụ na o kwụghị naanị n’otu akụkụ mgbe ọ na-agbagha
isiokwu ọ na-ede maka ya n’edemede ya. Ọ ga na-esi ngọ ya
n’akụkụ isokwu naabọ. O kwuo na ọ bụ ya, o kwuo na ọ bụghị
ya. Nke ọbụla o kwuru o nye nkọwa ihe kpatara o jiri kwuo otu
ahụ. Mana n’ikpeazụ, na ngwụcha edemede ya, ọ ga-agbazi
mbọ kwuo kpọmkwem ebe ọ kwụ akwụ. Nke a bụ otu edemede
arụmụka nke ga-enyere gị aka na nkọwa na mmụta banyere ya.
Ọ bụ eziokwu na ndị nwụrụ anwụ
Na-apụta n’ụdị ndị mmụọ?
Ndị be anyị kwenyere na onye nwụrụ anwụ anwụchaala. Ha

kwenyekwara na onye nwụrụ ajọ ọnwụ, onye ebighị ezigbo ndụ
mgbe ọ nọ n’ụwa a na onye nwụrụ ọnwụ ike, na-apụta oge ha
nwụcharala, na-akpagharị, na-eyigharịkwa ndị nọ ndụ, egwu. Ọ
bụ mkpụrụ obi ndị nke erubeghị ebe ha na-eje, na-apụta n’ụdị
onye ahụ nwụrụ anwụ na-akpagharị. Ọ bụ ihe dị otu ka ha
maara dị ka mmụọ.
Mana ọtụtụ ndị ọka mmụta ụfọdụ na-akọwa na o nweghị ihe

ga-emekwa ka onye nwụrụ anwụ pụta n’ụwa ọzọ. na ihe ahụ
338
ụfọdụ ndị mmadụ na-ahụ sị na ọ bụ mmụọ ndị nwụrụ anwụ bụ
oke egwu ọtụtụ ha na-enwe, eyimnuche ha na nkwenye ha, na-
ebutere ha nke a, na ọ bụ onye kwetara na mmụọ ndị nwụrụ
anwụ na-apụta na-abụ ọ hụ ihe dị ka ukwu osisi n’abalị maọbụ
akpa ọchịchịrị, nnukwu egwu ejide ya, isi ebuo ya, ọ sị na ya
ahụla mmụọ. Onye ahụ ahụghị mmụọ kama ọ bụ eyimnuche ya
mere ya ọ dị ka ọ bụ mmụọ ka ọ hụrụ.
Ụfọdụ ndị ọka mmụta ndị ọzọ na-akọwakwa na ọ bụ onye

ahụbeghị mmụọ anaghị ama ka isi ya na-aha. Na onye ọbụla sị
na mmụọ adịghị bụ aka ka ọ na-akụ n’abịa ndị mmụọ. Maka na
ọ baghị uru ị jụwa ma mmụọ ọ dịkwa n’ihi na mmụọ dị, na-
akpagharị. Kama ọ bụghị anya niile na-ahụ ya. Na ọ bụ isi zuru
okpiri na-ebu okpiri maka na ọ bụ dibịa kata ahụ, ọ gaa n’ajọ
ọhịa ga bute mkpọrọgwụ.
Ọtụtụ ndị okenye isi awọ e nwere n’obodo na-akọwasi ike na ọ

na-abụ nwata kwuwaa ọnụ ọ sị na ya agwagbuo ọgaranya
n’okwu. Na ọ bụ naanị ọmara ajụ nọkatara jụwa nne ya ma
ụgbọgụrụ ọ na-amị anyụ. A naghị ajụ ajụ ma mmụọ ọ dịkwa
n’ihi na ọ bụ ajụjụ nzuzu. Mmụọ dị. Onye sikarịa ngọ chọọ ka
o were anya ya hụ, e mee ya ọ hụ mmụọ. Kama ọ hụ mmụọ, ya
gbakwala ọsọ maka na ọ na-abụ nwata rie awọ ọ jụ anụ. Mmụọ
bụ ihe malitere kemgbe ụwa a malitere. Ọ bụrụ na e nweghị
mmụọ, ndị be anyị agaghị enwe ihe ha na-akpọ mmụọ. Ọ bụ
maka na ọ dị kpatara o jiri nwee aha. Maka na ọ bụrụ na ọ
dịghị, ọ gaghịkwa enwe aha.
Ndị nwụrụ an wụ na-apụta n’ụdị ndị mmụọ n’ezie n’ihi na o
nweela ndị sị na ha ejirila anya ha were hụ. Ndị dị otu a na-asị
339
na ha ji mbe dị ndụ agba afa mgbe ọbụla ha na-akọ maka ndị
mmụọ. Ụfọdụ ndị mmadụ akọọkwala akụkọ banyere otu ha si
anụ ụzụ na mkpọtụ dị iche iche mmadụ na-eme n’ebe a na-eli
ndị nwụrụ anwụ, mana i lee anya ka ị hụ ndị na-eme ụzụ ahụ, ọ
dịghị ndị ị ga-ahụ. Mgbe ochie, e nwere ọhịa dị iche iche ebe a
na-eli ndị nwụrụ ụdịrị ọnwụ ọjọọ dị iche iche. Akụkọ na-akọ na
ọ bụrụ na a na-agafe n’ụfọdụ ajọ ọhịa ndị a, ụzụ na mkpọtụ na-
arị ibe ya elu.
Ụfọdụ ajọ ọhịa dị otu a ka a na-akọwa na ọ na-abụ a na-agafe

ebe ha dị, a na-anụ ka a na-eti egwu, na-agụ egwu, na-enwe
ańụrị. I lee anya ebe ahụ ọ dịghị onye ọbụla ị ga-ahụ.
E nwekwara ndị na-akọwa na ha ewerela ụgbọala ha maọbụ

ọgbatumtum ha gbafeta otu ebe, ọkụ dị n’ụgbọala ha maọbụ
ọgbatumtum ha na-anya nyụọ. Oge ha gafechara ebe ahụ ọkụ
ahụ amalitekwa nwube. Ọ bụ gịnị na-akpata nke a? Ọ bụ ndị
mmụọ nọ ebe ahụ menyụrụ ọkụ ahụ n’ihi na ha achọghị ọkụ.
O nweekwala ndị kwuru na onye nke ha maọbụ enyi ha nwụrụ,

ha amaghị na ọ nwụrụ, onye ahụ nwụrụ anwụ na-abịakwute ha,
ha na ya anọrọ. Ozigbo ha chọpụtara maọbụ nata ozi na onye
ahụ anwụọla, onye ahụ emee barịm, a gaghịkwa ahụ ya ọzọ. Ọ
bụ onye ahụ nwụrụ anwụ ka a ga-asị na ọ bụ ya si n’ọnwụ kulie
bịakwute ndị nọ ndụ ka ọ bụ mmụo onye ahụ nwụrụ anwụ na-
eme mkpagharị ahụ?
Ụfọdụ ndị mmadụ ekwuokwala otu ha siri pụta n’ụzọ hụ ndị

chere ha ọgụ, ha na ha malite lụwa ọgụ. Ha tie mkpu ka ndị
340
mmadụ bịa nyere ha aka, mgbe ndị mmadụ gbaara bịa ebe ahụ,
ọ dịghị ndị ọbụla ha ga-ahụ karịkwaa naanị onye ahụ tiri mkpu
ka a bịa nyere ya aka. A ga-ahụ ya ka ọ na-apị aka ọkpọ na-esu,
mana ọ dịghị onye ọbụla a ga-ahụ anya ọ na-esu ọkpọ ahụ.
Naanị ikuku ka a ga na-ahụ, mana ihe ị ga-eji mara n’ezie na o
nwere ndị ya na ha na-alụ ọgụ ahụ bụ site n’ihe si ya n’ọnụ
apụta na ahụ ọ ga-emerụcha. Mgbe onye ahụ ga-eji mara na ọ
bụ ya na ndị mmụọ na-achịpụ ya bụ oge a lụkatara ọgụ ọ
gaghịzi ahụ ndị ya na ha na-alụ ọgụ ahụ.
O nwekwara ndị ọ na-abụ ha na-aga n’ụzọ, maọbụ n’ụtụtụ,

ehihie, maọbụ n’abalị, ha anụ ka a kpọrọ ha oku. Ha tụgharịa
legharịchaa anya nke ọma, ọ dịghị onye ha ga-ahụ kpọrọ ha
oku ahụ. Ha amalitekwa gawa ebe ha na-aga, oku ebidokwa
kpọwa ha ọzọ. Ndị katara ahụ chọpụta na ọ bụghị mmadụ dị
ndụ na-akpọ ha oku ahụ, ha na-amalitekwa akpọ ndị ahụ maọbụ
onye na-akpọ ha oku ahụ iyi, na-agọ ya ọfọ, na-achi ya aja, ka
arụ o metara sowe ya.
Ọtụtụ ndị na-arụtụkwa aka na ha nọ n’ụlọ na-anụ ka okwute na-

ada n’elu ụlọ ha. Oge ha pụtara ka ha mara onye na-eme nke a,
ọ dịghị onye ha ga-ahụ. Ịtụ okwute ahụ ga-akwụsịkwa. Mana
ha baghachikwa n’ụlọ ha, a malitekwa tụwa okwute ahụ. Ụfọdụ
na-abụkwa ha na-arahụ ụra n’abalị n’ime ndeeri, ha ana-anụ
ikiri ụkwụ mmadụ, ha pụta baa mba, ikiri ụkwụ ahụ akwụsị. Ha
lakpukwaa, ọ malitekwa. Nke a anaghị akwụsị tutuu ha emee
ihe dibịa gwara ha ka ha mee. A naghị ajụ ajụ ma ndị nwụrụ
anwụ ọ na-apụta n’ihi na ọtụtụ ihe egwu dị iche iche emeela
341
ndị mmadụ ha jiri kweta ma kwenyesie ike na ndị nwụrụ anwụ
na-apụta n’ụdị ndị mmụọ.
Kama ọtụtụ ndị mmadụ na-akọwa na akụkọ ahụ niile ndị

mmadụ na-akọ, ma ndị sị na ha hụrụ n’anya, ma ndị nụrụ na
ntị, bụ akụkọ achịtaghị aja ọbụla n’ihi na ọ bụ ihe onye kpọrọ
nkịta be ya ka ọ na-aza ya. Ndị na-arụ ụdịrị ụka a na-akọwa na
ọ bụ oke ọgwụ ndị ahụ nwụrụ anwụ gwọkọbara mgbe ha nọ
ndụ na-akpa ike ahụ niile, a na-asị na ọ bụ ndị nwụrụ anwụ na-
akpa. Ndị dị otu a na-akọwa na ajọ ọgwụ ụfọdụ ka mmadụ akpa
ike. Ọ bụrụ na mmadụ nwụo, e merụghị ajọ ọgwụ niile ahụ ọ
gwọkọbara o jiri chedo onwe ya mgbe ọ nọ ndụ, e lichaa onye
ahụ, ọgwụ ndị ahụ ga-amalitekwa kpawa ike ka onye ahụ.
Mgbe ụfọdụ, ọ na-abụ ụfọdụ oke mmadụ nwụọ, mkpurụ obi ya

agaghị esoro ya nwụo, ahụ ya niile ga-ajụcha oyi nke ọma ka
ahụ onye nwụrụ anwụ. Anya ya ga-emechikwa emechi ka nke
onye nwụrụ anwụ. Ahụ ya ga-atọgbọrọkwa, ọ dịghị nke ga na-
emetụ ụńara. Ọ bụ naanị mkpụrụ obi ya ga na-emeli elu na-
emetụ ala. Mgbe mkpụrụ obi ya ga-eji soro ahụ ya ndị ọzọ were
nwụọ bụ mgbe e merụchara ma mebichakwaa ajọ ọgwụ na oke
ọgwụ niile onye ahụ jiri chebido onwe ya mgbe ọ nọ ndụ. Mana
ọ bụrụ na onye dị otu a gwọrọ nnukwu agwọ anwụọ, na-ataghị
ahụhụ ọbụla, e lie ya na-ajụghị ase ọbụla, a ga-echere aka
ghọrọ nsogbu ga-eso ọnwụ onye ahụ n’azụ. Ọgwụ niile ahụ ọ
gwọkọbara ga-amalitekwa kpawa agwa ka uriom nwe nnekwu
n’ihi na ọ na-abụ anya pịa iku elewe ihe anya na-ele. Maka isi
chaa, nkuubu eburu. Ọgwụ ahụ ga na-apụta n’ụdịrị onye ahụ,
na-enyegharịkwa ndị nọ ndụ nsogbu. Nsogbu ahụ ga-akwụsị
342
ma ọ bụrụ na e merụchaa ihe ahụ niile ọ mekọbara. Ọ
bụrụkwanụ na ndị nwe onye ahụ amaghị ihe ha ga-eme, ha
agakwuru oke dibịa were mee ka o siri gwa ha mee.
Mana ajụjụ wee bụrụ: Ọ bụrụ na ọgwụ ndị ahụ apụta n’ụdịrị
onye ahụ gwọrọ ha nwụrụla anwụ were na-akpagharị, kedụ ihe
onye hụrụ ya n’ụdịrị onye ahụ nwụrụ anwụ ọ dị ka ya wee pụta,
ga-asị na ọ hụrụ? Ọ bụ mmụọ onye nwụrụ anwụ ka ọ ga-asị na
ọ hụrụ? N’ihi ya, ọ bụ eziokwu na ndị nwụrụ anwụ na-apụta
n’ụdịrị ndị mmụọ?
EDEMEDE NKỌWAMI (EXPOSITORY ESSAY)

Ụdịrị edemede a sokwu n’edemede na-aghanye ụmụakwụkwọ
aja n’anya n’odide ya. Ha anaghị ama otu ha ga-esi bido dewe
ya ma ọ bụrụ na a sị ha dee ya. Ụfọdụ na-abụkwanụ ha malite
dewe ya, ha dee nwantakịrị, ha atọ n’ụzọ. Ha agaghịkwa ama
maọbụ gawa agawa ka ọ bụ lawa alawa.
Edemede nkọwami bụ edemede isiokwu ya na-adị omimi nke a

chọrọ ka i mee ka omimi ya ahụ see elu. Isokwu ụdịrị edemede
a na-abụ ihe ị na-anụ kwa mgbe mana a sị gị kọwaa ya ị hụ na
nkọwa ya adịghị mfe ma ọlị. Ị ga-ama ihe ọ pụtara mana ị
gaghị ama otu a ga-esi kọwaa ya. Ọ na-abụkanarị edemede a
na-eji akọnauche zuru oke na-ede. Ọ bụghị edemede a na-
adakwasa isokwu ya n’ike were malite dewe ya. Ọ bụ edemede
uche. Onye echebaghịrị ya uche ime nke ọma ga-ahụ na ọ
maara ihe a sị ya dee, mana ọ gaghị ama otu ọ ga-esi dee ya.
Ụdịrị isiokwu e nwere ike inye gị ka i dee maka ha n’edemede
343
nkọwami a bụ ihe dị ka: Ọnwụ, Ańụrị, Ịhụnanya, Isi ike,
Echiche, Iwe dgz. Ọ bụrụ na e nye gị ụdịrị isiokwu a ka i dee,
ihe ị ga-eme bụ na ị ga-agba mbọ kọwaa ya bụ isiokwu mee ka
omimi ahụ ọ dị, na nghọta ya, pụta ìhè site n’ịkọwa ụdịrị agwa
ọ na-akpa, ihe o merela, na otu ndị mmadụ siri hụ ya. Mgbe
ụfọdụ n’ụdịrị edemede a, i nwere ike iwebata ihe ịmaatụ ma ọ
dị na mkpa n’edemede gị. Kama jidekwa n’aka na ihe
ọmụmaatụ gị adịghị iche n’ihe a sịrị gị dee maka ya.
Nke a bụ ịmaatụ nkọwa edemede nkọwami.

Dee edemede maka Ọnwụ
Ọ bụrụ na a chọwa igbu anụ ndị na-emerụ ala, e buru ụzọ gbuo
nwamkpi. A chọwa ihe ndị na-emenye mmadụ egwu n’ụwa a, ọ
bụ ọnwụ ka a ga-akpọ aha izizi. Ọnwụ emesiela ndị mmadụ ike
n’ụwa a. Ọ bokwala ọtụtụ ezinaụlọ àpà ala ala. O kụọla ụfọdụ
ngwụrọ, mee ụfọdụ taa kpuchie ọnụ. Ọnwụ abụghị ihe ọ na-abụ
a pụta ụra n’ụtụtụ e cheta n’ihi na ọ naghị eme mmadụ ihe ele
anya n’azụ. Ọnwụ moro obi n’azụ maka na ihe ọbụla o riwere ọ
gwụghị, ọ gaghị ezu ike. Mgbe ọbụla ka ọnwụ na-achụgharị ndị
mmadụ. Ọ chụrụ ha gaa n’elu, ọ chụrụ ha gaa n’ala. Ọ
naghịkwa ezu ike naanị ma o nwetara onye ahụ. Ọ bụrụgodu na
onye ahụ gbanahụ ya na nwata, o chere ya n’agadi. Iwu bụ na
onye ahụ ga-erurịrị ya aka.
Ọnwụ abụghị ezigbo ihe. Ọ naghị adị mma na ntị mana ọ bụ

ihe dị, na-eche onye ọbụla nọ ndụ. Mmadụ niile nọ n’ụwa a
nwere oke nke ha n’ebe ọnwụ dị. A gbataghị ya n’ọsọ. Ọ
bụghịkwa ihe a na-eweta n’iwe. A naghịkwa emere ya obi ọjọọ
344
n’ihi na onye ọbụla nwere oke nke ya. Oke onye ọbụla na-
echesi ya ike. Ọ dịghịkwa onye na-eketara ya ibe ya. Ọ bụ
mgbe onye jiri nwụọ ọ bụrụ na o kerela oke nke ya ma
hapụkwara ndị ọzọ nke ha. Onye ọbụla ji ụgwọ ga-akwụ ya.
Ọnwụ bụ ụgwọ onye ọbụla ji. Onye nwụọ, ọ bụrụ na ị kwụọla
ụgwọ o ji. N’ihi ya, anyị niile jichaa ọnwụ ụgwọ. Mgbe ọbụla i
jiri kwụo nke gị ọ bụrụ na ị gbarala isi onwe gị. A naghị
akwụchitere mmadụ ụgwọ ọnwụ. Ihe ọ masịrị gị nwee n’elu
ụwa a anyị nọ, mgbe ọbụla ọnwụ bịara gị ụgwọ, ị kwụọ ya
ụgwọ i ji ya. Mgbagha ọbụla adịghịkwa na ya.
Ọnwụ na-atụ ezigbo egwu ma e cheta ya. Ndị mmadụ na-

abụpụkwa asọ ma a kpọta ya aha. Ntị nụrụ ya mbụ anaghị achọ
ka ọ nụzuo ya ugboro abụọ. Ebe ọbụla ọ batakwaranụ abata, a
na-ana ya ògwùgwù otu ahụ e si ana egbe buuru ọkụkọ. A na-
akpọkwuazị ya iyi dị iche iche, na-agọ ya ọfọ, na-achị ya aja
maka agwa ọ bịara kpaa. Kedụ ihe kpatara e ji eme ọnwụ ihe dị
otu a? Ọ bụ diọkpara amaghị ihe hụchara nkwụ were jụwa nna
ya ihe na-amị akwụ. Ọnwụ na-arụ ala, na-epu eze elu. Ọ na-
anyụ ndị mmadụ anya. Ọ na-akwachapụ mmadụ aka ebe onye
ahụ bidoro aka. Ọ na-ebutere mmadụ akwa arịrị ebighi ebi.
Ewoo! Ọnwụ amaghị onye nwụrụ ụzụ akwa ya na-ahịọ.
Ihe ọnwụ na-eme n’ụwa a adịghị mma ọkụkọ. A hụghị onye a

kọọrọ, onye a kọọrọ ahụghịkwanụ ihe o kwuru. Gị na mmadụ
ga-anọkata otu a, ọ tọgbọrọ gbatịa onwe ya, mechie anya ya
abụọ kpamkpam chịrị aka na ọkpa wụsa n’ala. Ị kpọọ ya oku ọ
gaghị aza gị. Ị kwatụ ya aka, ọ gaghị emtụ ahụ ụńara. I tie
mkpu elu, tie mkpu ala, ọ gaghị atụpụrụ gị ọnụ. I bee akwa elu,
345
bee akwa ala, ọ hapụ gị na-ele anya ebe ọzọ. Ọ bụ gịnị mere?
Ọnwụ akpaala agwa ya. Ọ naghị egbu ele anya n’azụ. A naghị
ama mgbe ọ batara. Tupu a mara na ọ batara, ọ pụọlarị. O
nweghịkwa ihe ga-eme ka ọ hapụ nke o nwetara, aka. Kama ọ
ga-ahapụ ya, kama o werekwa ọzọ.
Ọnwụ nyịrị onye ukwu, nyịa onye nta. Ị ga-ejide ihe n’aka,
ọnwụ abịa gbaghee gị aka nara gị ihe ahụ i ji. Ọ dịghị ihe ị ga-
eme. Ụdị dimkpa ọ masịrị gị bụrụ, ụdịrị ike ọ sọrọ gị sie, ọnwụ
bịa a gaghị agwa gị na ọ bịara n’ihi na a naghị agwa ochi ntị na
agha esula. Ọ bụghị mmadụ na-agwa gị na ihe karịrị gị
abịakwutela gị maka na ọ na-egbu gị, ọ dịghị ihe ọbụla ị maara
ị ga-eme ya karịkwaa n’ikweta na nke o kwuru.
Ọ bụ eziokwu na ọnwụ karịchara ihe niile Chukwu kere eke na-

eku ume. Mana ọ bụ otu ihe karịrị ọnwụ. Ihe ahụ bụ Chukwu
Nna bi n’eluigwe. Ọ kpachaa ike niile ọ ga-akpa were ruo ebe
Olisa nọ, ọ kpachaa ike ya, chịrị ọwa wụsa n’ihi na mmadụ
anaghị anyụ nsị n’ebe iriro ka ya ogo dị. Onye ara nwere onye
ọ na-anụrụ ihe. Ọnwụ, ị karịrị mmadụ na ihe ndị ọzọ na-eku
ume mana Chineke Nna anyị karịrị gị.
Ọtụttụ ndị ọkammụta emeela ihe dị iche iche ha nwere ike ime
iji were meminaa ọnwụ, mana mbọ niile ha gbara bụ mmiri ka
ha wụsara na mkpume n’ihi na nwata na nna ya anaghị esi
ogologo. Ihe karịrị mmadụ karịrị chi ya. Ọ dịghịkwanụ onye
ọbụla maara ihe a ga-eme ka ọnwụ laa. Ime nke a nyịrị mmadụ
otu ịnyụ amịrị si were nyị ọkụkọ.
346
Mana naanị nchekwube dị na ya bụ na ọnwụ agaghịkwa adị
mgbe ọbụla ọnwụ nwụrụ.
EDEMEDE MKPARỊTAỤKA (DIALOGUE)

Nke a bụ edemede na-agbakwasa ụkwụ n’etiti mmadụ naabọ
na-akparịta nkata. Onye kwuo; onye ọ na-agwa asaa ya. Ọ bụ
nkata ahụ ha na-akparịta ka a na-esi otu otu ahụ ha si akpa ya
were detuo ya. A na-edepụtakwa aha ndị ahụ na-akparịta ya bụ
ụbụbọ. Onye e dere aha ya, e depụta ihe o kwuru na otu o siri
kwuo ya kpọmkwem. A naghị etinye etinye maọbụ wepụ
ewepụ n’okwu ndị ahụ ha na-ekwu. Ọ bụ otu ahụ ha siri kwuo
ya ka ọ ga-esi dị.
Lee edemede ịmaatụ maka mkparịtaụka dị n’etiti mmadụ abụọ:
Dee maka mkparịtaụka dị n’etiti ụmụakwụkwọ

abụọ banyere ule Siniọ Sekọndịrị ha
ga-elele n’oge eteghịzi aka.
Emeka: Nọnsọ, nna a, ị na-akwadokwa?
Nọnsọ: Akwado gịnị?
Emeka: Ọ bụ na i chetaghị ihe anyị na-achọ ịzọbanye

ụkwụ n’ime ya n’oge eteghị aka?
Nọnsọ: Emeka nwanne m, aghọtala m ihe ị na-ekwu

maka ya, kama ihe mere m jighị mata isi ihe ị na-
ekwu na mbụ bụ na uche abụọ anaghị ekwe onye
ọrịa rie ihe o nwere. Di anyị, ana m anwa oko m.
347
Ana m agba mbọ otu ike kwere m. Kedụkwanụ
ka gị onwe gị si eje na ya bụ ubi were na-eche ka
ji kaa?
Emeka: Nọnso, iji gwa gị eziokwu, anwụọla m anwụ, ike

akwụkwọ a mmadụ na-agụ agwụla m. Legodu
otu m dịzi ugbua. Isi achọola ịkwọchapụ m ebe m
na-esi ọnwụ na-agụ akwụkwọ ka m mara ma m
ga-eso turu ugo ma e lelechaa ya bụ ule.
Nọnso: Emeka, ị ka hụrụ ọnụ okwu. Mụ onwe m

ahụghịzikwa ụzọ. Ule Siniọ Sekọndịrị a na-abịa
na-achọ imemina m. Legodu otu m dịzi. Adịghịzi
m ka mmadụ. Mgbe ọbụla m lere onwe m anya
n’enyo, onwe m ana-atụcha m egwu n’ihi na a
dịzi m ka ndị mmụọ gbara ọkụ. Ọ bụghị otu m dị
ugbua ka mmadụ na-adị. Atachaala m ahụ. Ọ
bụzi naanị okpokoro isi m mapụtaziri n’ahụ m
niile.
Emeka: Ihe a ị na-ekwu na-atọ m ọchị n’ihi na o doro mụ

anya nke ọma na otu ọbụla ị dị ugbua, na ị ka m
mma. Maka onye ọbụla hụrụ anyị abụọ ga-
ebugodu ụzọ were gị tupu o lee m anya. Ule a
akpaala m aka ọjọọ n’ahụ.
Nọnso: N’ezie, nkwado ọgụ ka ọlụlụ ya. Ị makwa na o

meela ihe dị ka izu ụka abụọ m tinyedebere ụra
n’anya m a. Mana nke kacha ewute m bụ na ọ na-
348
abụ m na-agụ ihe ndị anyị nwere, anyị kwesịrị
ịgụcha tupu anyị abanye n’ule, ọ na-adị m ka ọ
naghị agwụ agwụ.
Emeka: Nọnso, ihe ahụ na-eme m, ọ na-eme gị? Ọ na-abụ

m gụkata were tụyewe akwụkwọ m ka m mara
ndị mụ agụbeghị otu ha ha, ọ dị m ka m
amalitebeghị n’ihi na ihe a ka ga-agụ agụ karịrị
ndị a gụrụla agụ. Ma lee, ule anyị eruola eru.
Nọnso: Ọ bụrụ na mmadụ tachaa ahụhụ niile a were daa

ya bụ ule, kedụ ihe onye ahụ ga-eme?
Emeka: Taa Nọnso! Gbụfuo asọ. Chukwu agaghị ekwe ka

nke a mee. Ị makwa na ihere ga-emegbu anyị ma
ọ bụrụ na anyị daa ule a. Ndị asịrị ga-amalitekwa
sịwa ihe dị ha mma.
Nọnso: Ụfọdụ ga-asịkwa na ọ bụ ngala anyị na-eme

kwaturu anyị n’ihi na ọ bụ ngala buru ụzọ ọdịda
esowe ya.
Emeka: Ọ bụghị naanị nke ahụ. O nwekwara ndị ga-abọrọ

anyị ntọọ, na-asị ma anyị echechaala maka ndụ
ọma ma ya fọdụzịa iche maka akwụkwọ anyị.
Nọnso: Ụfọdụ ga-asịkwa na ọ bụ ka ule akwụkwọ anyị

ruru ka anyị jiri mara na ịgụ akwụkwọ dị mkpa
maka onye ọbụla chọrọ ịlafere n’ule.
349
Emeka: Mana Nọnso, ọ bụghị naanị ihe ndị ahụ ndị
mmadụ ga-asị ma m daa kacha eche m. Ihe kacha
ga-ewute m bụ na ọdịda m ga-akpụghachi m azụ.
Eso m na ndị lelere ule J.A.M.B n’afọ a maka ịba
mahadum. Ejikwa m n’aka, jidesịa ike na ụkwụ
agaghị akpọ m n’ule ahụ, na J.A.M.B. ga-akpọrịrị
m maka ama m ihe m dere. Mana ọ bụrụ na
J.A.M.B. kpọọ m, mana adara m ule Siniọ
Sekọndịrị m, ị hụghị na ọkụkọ agbasaala okpesi
n’ihi na ihe a na-afụ apịala.
Nọnso: Emeka, ọ kwa ị maara na m lelekwuru J.A.M.B.
N’ihi ya, ihe ndị ahụ ị na-eche bụ ihe m na-eche.
Mana ebe echiche nke m jizi were karịa nke gị bụ
na nne m na nna m amalitelarị kwadobere m
maka ịba Mahadum n’afọ a. Ha nwere ezigbo
nchekwube na ọ dịghị ihe ga-eme ka m ghara
ịbanye Mahadum. Emeka, chee otu ihu na anya
ga-adị m na ha, ma ọ bụrụ na ule a anyị na-
akwado ilele ekpoo m n’ọkpa.
Emeka: Nọnso, ka anyị hapụgodu ihe niile anyị na-eche

ugbua jisie ike gụwagodu akwụkwọ anyị.
Chukwu ga-enyere anyị aka, anyị enwetachaa ihe
anyị na-achọ. Chineke agaghị ekwe ka ụkwụ
ọbụla kpọọ anyị na mbọ niile a anyị na-agba
n’ebe akwụkwọ anyị dị ugbua iji were hụ na anyị
lafeere nke ọma.
350
Nọnso: Ka o ree ka i si were kwuo. Ka anyị gụwa
akwụkwọ anyị gụsiwe ya ike n’ihi na ọgba ọsọ
anaghị agbadebe ọsọ naanị ma ihe na-achụ ya ọ
chụdebere ya.
Emeka, ka ọ dị. ka Chukwu nọnyere anyị.
EDEMEDE NRỤRỊTAỤKA (DEBATE)

Nrụrịtaụka bụ nnagha okwu na-adị n’etiti mmadụ abụọ maọbụ
òtù abụọ. Ndị na-arụrịta ya bụ ụka ga-enwe otu ọkpụrụkpụ
isiokwu ha ga na-ekwu maka ya. Nrụrịtaụka dịkwa iche
n’arụmụka. Ha abụọ abụghị ótù. Na nrụrịtaụka, otu abụọ na-
eme ya ga-enweịrị akụkụ ebe ha kwụ (ma ha kwenyere
maọbụ na ha ekwenyeghị) n’isiokwu ha na-ekwu maka ya.
Akụkụ ọbụla ị họtara ịkwụ ka ị ga-akwụdosi ike na ya tutuu
nrụrịtaụka ahụ abịa n’isi njedebe. Òtù abụọ maọbụ mmadụ
abụọ na-arụrịta ụka na-anọ n’elu onye ga-emeri ibe ya. Onye
na-ekwu, ọ na-ewepụta ọkpụrụkpụ okwu dị na nkwenye ya iji
were mee ka ndị na-ege ya ntị sonyere ya n’echiche nke ya
banyere isiokwu ahụ.
A bịa n’arụmụka, ọ bụ otu naabọ maọbụ mmadụ abụọ na-eme

ya. Mana ihe kpatara o jiri dị iche bụ na onye na-arụ ụka anaghị
akwụ otu ebe. Ọ gaa n’ihu, ọ gaa n’azụ. O kwekata na nke ọ
na-ekwu, o kwetawa na nke onye ya na ya na-arụ ya bụ ụka. O
mechaa nke a, ọ laghachikwa na nkwenye ya n’izizi banyere
isiokwu ahụ a na-ekwu maka ya.
351
Mana na nrụrịtaụka, onye na-eme ya na-akwụ otu ebe, kwụsie
ike. Ọ naghị agbagharị agbagharị. Ọ nwaa anwa hapụ ihe ọ na-
ekwu maka ya were kwuwe ihe ọzọ, ọ mara na o werela aka ya
gwuo ili onwe ya na nrụrịtaụka ahụ. Nke a bụ otu ha
(nrụrịtaụka na arụmụka) siri dị iche na nghọta ha.
Lee edemede nrụrịtaụka nke a: Gụọ ya ma chọpụtakwa ihe dị

iche n’ime ya na arụmụka ahụ e derela na mbụ n’akwụkwọ a
mgbe a na-akọwa maka edemede arụmụka.
Dee edemede nrụrịtaụka: Na i kwenyere maọbụ

na i kwenyeghị, na ọbịbịa ndị ọcha bịara
n’ala Igbo bụụrụ anyị uru,
ọ bụghị ọghọm.
onyeisioche, onyenkuzi, ndị nkebi okwu, ụmụakwụkwọ,

ọhanaeze na-ege m ntị, ndị nrụrịtaụka ibe m. Udo dịrị unu.
Onye mara nke o chiri, ya biko zere. Mmà onye ji egbu
anyụnahụla ya na nkọ. Nko onye ji eko, akwalaa. Kachaanụ!
Akwụ m ebe a were na-ekwu na-ekwusi ike na ọbịbịa ndị ọcha
bịara n’ala Igbo bụụrụ anyị nnukwu uru, ọ bụghị ọghọm chaa
chaa.
Ndị ọma m ji eme ọnụ, onye hụchara ozu ele were na-achọ
nzọụkwụ ya mara na ọ bụrụ na o nweghị ihe na-eme ya n’isi, o
nwere ihe ọ na-eme. Ọ bụghị onye hụchaa ọcha ọ sị na ọ hurụ
oji. Onye hụkwaranụ eziokwu were na-agbakpo ya aja mara na
ọ bụ nwaanyị chọọ ịchọ nwunye di ya okwu ọ sị ya nye ya
352
mmanụ ka o were taa akwụ. Uru ọbịbịa ndị ọcha bịara n’ala
Igbo anyị baara anyị adịghị obere.
Ọbịbịa ndị ọcha na be anyị wetaara anyị ekpemekpe ụka

ọgbaraọhụrụ nke anyị na-ekpe ugbua. Ụdịrị ụka ha wetaara
anyị mere ka ndị be anyị kwụsị ikpere arụsị, isekpuru osisi,
mkpume, mmiri na ọtụtụ ihe ndị ọzọ dị ka chi ha. Ndị ọcha
bịara mee ka ha ghọta na ihe ndị ahụ ha na-esekpuru abụghị chi
ha. Na chi ha nke kere ha nọ n’eluigwe. Kama ha ga-esi n’ụmụ
ihe ndị ahụ dị iche iche were na-ekpere Chineke, ka ha site
n’aka Ọkpara Chineke bụkwuazị Chukwu were na-ekpere Nna
anyị nke ahụ bi n’eluigwe anaghị ahụ anya. Ugbua, n’ala anyị e
nweela ọtụtụ ụlọụka ọgbaraọhụrụ a rụgachara ebe dị iche iche
maka mgbakọtaọnụ nke ndị kwere na Chineke, ma nwoke ma
nwaanyị, ma nwata ma okenye. O nweghịzikwa ihe dị ka
okwuarụsị ebe ọ bụ naanị ndịiche na eze mmụọ na-aga na ya,
maọbụ na-anọ na ya.
Tupu ndị ọcha bịa be anyị, anyị nwere ihe a na-akpọ ohu na
osu. Ohu bụ mmadụ a zụtara azụta na-eme ihe ọbụla a gwara ya
ka o mee. A na-eji ohu ekpo ahịhịa n’ala Igbo mgbe ahụ ma
werekwa ya na-ehicha ike. A naghịkwa ewe ohu dị ka mmadụ
ndị ọzọ. Onye ọbụla bụ ohu anaghịkwa eme ihe ọbụla onye
abụghị ohu ga-eme. Onye nwere ohu na-ejikwa ohu ya eme ihe
masịrị ya. Osu bụkwa onye a gọọrọ arụsị. Osu na mmadụ nkịtị
anaghịkwa emekọrịta. Ya na nwaamaala anaghị anọkọ n’otu
ụlọ. Ọ bụ n’okwu arụsị ahụ a gọọrọ ya ka ọ ga na-anọ. Ọ
bụkwa ebe ahụ ka ọ ga na-arahụ. Ohu na Osu chọọ ịlu nwaanyị
maọbụ chọọ inwe mmekọrịta mmadụ na ibe ya, ha achọwa ohu
353
na osu ibe ha. Mana ọbịbịa ndị ọcha na be anyị mere ka anyị
ghọta na ohu na osu bụ mmadụ ibe anyị. Ọ dịghị ihe ọbụla dị
iche. Na ọ bụ otu Chukwu siri kee anyị ka o siri kee ha. Ịkpa
oke na nkewa n’ebe ha nọ bụ ime arụ megide Chukwu anyị.
Onye ọbụla kwesịrị iwere mmadụ ibe ya dị ka nwanne ya.
Ọzọ kwa bụ na ọbịbịa ndị ọcha mere ka igbu ejima laa na be

anyị. Na be anyị n’oge ochie tupu ndị ọcha abịa, nwaanyị ọbụla
mụrụ ụmụ abụọ n’otu mgbe mere arụ. Ọ bụ ụmụ abụọ ahụ ọ
mụrụ ka a na-akpọ ejima. A ga-egbu ụmụntakịrị ahụ, chụpụ
nne mụtara ha. A na-egbu ụmụaka ahụ site n’ịpịgbu ha apịgbu
maọbụ kupụ ha n’ajọ ọhịa ebe mmiri na anwụ ga-anọ meminaa
ha. Ụfọdụ n’ime ha ka ọ na-abụ e kupụ ha n’ajọ ọhịa, erugheru
atagbuchaa ha. Ndị be anyị, ihe dị otu a ọ dị mma n’ihu mmadụ
na kwa n’ihu Chukwu? Mbanụ! Ọtụtụ n’ime ndị e si n’ụzọ dị
otu a gbuo bụ ndị gaara ịbara obodo anyị oke uru. Mana ajọ
omenaala dị otu a richara isi ha. Ekele dịrị ndị ọcha bịara n’ala
anyị were kwụsị nke ahụ.
Ọbịbịa ndị ọcha nyekwaara anyị aka n’iwulite ọrụ ugbo. Ọbịbịa
ndị ọcha mere ka anyị ghọta na ọ bụghị naanị ọgụ na mma ka
mmadụ ga-eji rụpụta erimeri na gbanyụụ. Ha mere ka anyị
chọpụta na o nwere ihe a ga-eme ala achọghị imepụta nri ka o
meta nri nke ọma. E nwekwara ọtụtụ ihe ndị ọzọ dị ka igwe dị
iche iche e ji arụ ọrụ ugbo ọbịbịa ha weteere anyị. Ọbịbịa ha
mekwara ka anyị kwụsị ịdị na-arụ ọrụ ugbo n’ìsì site n’ụdịrị
nkuzi na ihe ọmụmụ dị iche iche banyere ọrụ ugbo.
354
Ndị ọcha ji agụmakwụkwọ were wụchie na be anyị. Kedụ uru
ka nke a? Ugbua, ọtụtụ ndị Igbo amarala ka e si agụ na ka e si
ede. Mana tupu ndị ọcha abịa, ọ dịghị onye maara ede aha ya.
Ụfọdụ amaghịkwa ihu ha nke ha na-ama azụ ha.
Agụmakwụkwọ nyekwaara ndị be anyị aka ka ha
bawanyekwuo n’amamihe ha, na nghọta ha, na mmekọrịta ha.
Mgbe ochie, mgbe ndị ọcha abịabeghị n’ala Igbo, amamihe ndị
be anyị nwere njedebe. Mana ugbua, agụmakwụkwọ emeela ka
echiche na ncheta anyị nwere n’ime anyị na-atụ nkọ ka agụba.
Ọ bụghịzi naanị n’isi ka ndị be anyị na-ebu ihe niile ha maara,
ihe ha mere, na nke e mere ha, nke ọ na-abụ o tee aka ha
echefuchaaa. Ha chetagodu ya echeta, ihe dị iche ga-adịrị n’ime
ya. Mana, ọbịbịa ndị ọcha wetaara anyị ọgụgụ akwụkwọ emela
ka anyị malite detuwe ihe n’akwụkwọ maka ncheta n’oge ọbụla
a chọrọ ya.
Ọ baghị uru ịkọwa na ndị be anyị na-achụ nta mmadụ, na-

egbucha onwe ha, na-erikwa anụ mmadụ, tupu ndị ọcha abata
n’ala be anyị. Ha na-eme nke a n’ezie. Ụdịrị ihe dị otu ahụ ọ dị
mma? Ajụjụ ahụ zara onwe ya n’ihi na ọ dịghị mma omume.
Mana ndị be anyị na-emecha ha. Ọ bụ ka ndị ọcha bịara be anyị
ka ụmụ ajọ agwa ndị ahụ jiri kwụsị. Ndị ọcha mere ka ha ghọta
nke ọma na ọ bụ arụ ka ha na-eme n’ihi na ha amaghị ihe ha
na-eme. Ọ bụrụ na ndị ọcha abịaghị na be anyị were ruo taa, ị
maara ma mụ na gị ọ gaara iso na ndị e jiri mma dulaa mmụọ
na-emeghị ihe ọbụla.
Ọ bụghị naanị nke a, tupu ndị ọcha azọchie na be anyị, ndị be

anyị na-eji egbe na mma alụso onwe ha ọgụ. Ogbe na ogbe na-
355
egbusịsị onwe ha. Obodo na obodo na-ebuso onwe ha agha, na-
edulacha onwe ha mmụọ. Mana ugbua ndị ọcha batarala na be
anyị, ihe ndị dị otu ahụ alaala ka naị.
Ụlọọgwụ ebe a na-agwọ ndị ahụ adịghị jupụtara ebe niile na be

anyị ugbua. Anyị e nweburu ụdịrị ụlọọgwụ ndị a mgbe ahụ?
Mba! Ọ na-abụ onye rịaba ọrịa mgbe ahụ n’agbanyeghị ụdịrị
ọrịa na-arịa ya, a gaa n’ọhịa bụta mgbọrọgwụ nye ya. A naghị
eme nnyocha ọbụla ka a mara ụdịrị ọrịa na-arịa onye ahụ. A
naghịkwa ajụ ma ọgwụ a sị ya ńụwa ọ karịrị akarị. Ọtụtụ ọrịa
ka ọ na-abụ ọ rịa mmadụ mgbe ahụ, e bo ya ajọ mmụọ maọbụ a
sị na ọ bụ mmadụ mere onye ahụ ihe ọ na-arịa. A ga-anọ n’elu
ịchụ aja, onye ahụ anwụọ. Ebe ụmụnwaanyị dị ime na-anọ amụ
nwa mgbe ahụ bụ n’ime ọhịa, n’ubi ha na kwa n’usekwu ha. Ọ
bụkwa osisi maọbụ ihe ọbụla ruru ha aka ka ha ji achabi eriri
otubo nwata. A naghịkwa ajụ ma nje o nwere ike isi n’ụzọ dị
otu ahụ baa n’ahụ nne nwata ahụ nakwa nwa a mụrụ ọhụrụ. A
ga-akọwa ole, hapụ ibe ya. Mana kemgbe ndị ọcha batachara
na be anyị, ihe ndị ahụ bụrụzịa ihe e jiri mere akụkọ.
Ndị nna nna anyị ha na ụmụ anụmanụ na-azọ ụzọ mgbe ochie
n’ihi na ọ dịghị ezigbo okporo ụzọ dị. Naanị warawara ụzọ bụ
ihe dị. Warawara ụzọ ndị ahụ dịchakwu n’etiti ọhịa. Ọ bụ naanị
ọkpa ka e nwere ike iji gaa n’ụzọ ndị ahụ n’ihi okoroto ọhịa
dịcha n’akụkụ ha. Mgbe ụfọdụ, ajọ anụ ụfọdụ dị ka agụ, ọdụm,
agwọ, eziọhịa na anụ ndị ọzọ na-atagbu ndị chi ọjọọ ụfọdụ ma
ha na ha zuo n’ụzọ. Mana ugbua, e nweela okporoụzọ bekee so
ndị ọcha were bata. Anụ ọbụla pụtakwaranụ n’ụzọ bekee, egwu
356
na-atụ ya maka igbu ya. N’ihi nke a, onye ọbụla nwere ike
isoro ụzọ bekee gaa ebe masịrị ya ugbua.
Tupu ndị ọcha abịa, ndị be anyị niile bụ ndị oji ụkwụ eje Aba.
Ha bụcha ndị ọgara na Nkwọ lọta n’Eke. Nke a na-akọwa na ọ
bụ ọkpa ka ha ji eje ebe ọbụla ha chọrọ ije. Anyịnyaigwe
adịghị. Ụgbọala adịghịkwa ma ya fọdụkwa ụgbọelu. Ihe ọbụla
ndị be anyị chọrọ ịga mgbe ahụ na-eri ha oge nnukwu n’ihi na
tupu ha ewere ọkpa ruo ebe ha na-aga, oge agalahụ ha. Ọ
bụghịkwa naanị nke a, ụfọdụ ka ọ na-abụ ha were ọkpa gachaa
ebe tere ezigbo aka lọta, ọkpa ha azachaa. Mana ugbua, ọbịbịa
ndị ọcha ewetarala anyị ọtụtụ ihe dị iche iche e ji aga njem
ngwa ngwa dị ka anyịnyaigwe, ụgbọala, ụgbọmmiri, ụgbọelu
na ụgbọigwe (òlòkó).
Ọbịbịa ndị ọcha mere ka azụmahịa gbanyekwuo ezigbo

mkpọrọgwụ. Ọ bụghịzi naanị anyị na-azụrịta onwe anyị ahịa.
Anyị na ndị mba ọzọ ndị ọzọ dị iche iche na-azụkọzi ahịa,
ugbua. Anyị sikwa n’ọbịbịa ha were malite wube ụlọ ngwa
ahịa, ụlọego, ụlọakụ, ụlọọrụ dị iche iche. N’ezie, ọbịbịa ndị
ọcha mere ka anyị chọpụta na akụnaụba jupụtara na be anyị.
Ọ bụrụ na e sowe ụtọ agbọnọ, anyị arahụ n’ukwu adụ. N’ihi ya,
anyị ga-ahapụ ụtọ nkwụ na isi nkwụ ka anyị ńụọnụ ihe nkwụ
gbatara. Anyị agaghị agbasoro na nna anyị bịara anyị ụwa were
nyegbuo ya na nri. N’ihi ya, ọ bụrụ na anyị kọrọkwanụ uru
ọbịbịa ndị ọcha bịara na be anyị gawa, anyị agaghị akọcha ya
akọcha n’ihi na ha bụ aja dị n’ala. Mana ka o sila dị, ana m asị
357
na ebe ọ bụ na a naghị ericha otu ụbọchị, ụbọchị nta ka anyị
chụọnụ n’owere nchi. Ndewo nụ!!!
ODIDE LETA (LETTER WRITING)

Odide leta sokwa n’edemede ọzọ nwataakwụkwọ na-amụ asụsụ
Igbo ga na-atụ anya ya n’ule ọbụla ọ ga-elele n’asụsụ Igbo. Ọ
bụ ya ka o jiri kwesị ekwesị na nwataakwụkwọ ọbụla na-amụ
ka e si ede na ka e si asụ asụsụ Igbo kwesịrị ịmụta nke ọma
usoro na otu e si ede leta n’asụsụ Igbo.
Ebe ọ bụ Òtù nhazi asụsụ Igbo Izugbe (Igbo Standardization

Committee) dị n’ime otu Iwelite Asụsụ Na Omenaala Igbo
ewepụtabeghị usoro Izugbe zuru oke a ga-esi na-ede adreesị
leta n’Igbo, o kwesịrị ka onye ọbụla na-ede leta n’Igbo dee
adressị ya na bekee. (Otu o kwesịrị ka ọ dị) tutuu were ruo
mgbe otu Iwelite Asụsụ Na Omenaala Igbo mechara nnyocha
ha ma wepụtakwa ụdịrị kwesịrị ekwesị a ga-esi were na-ede
adreesị leta ọbụla n’Igbo.
N’ihi nke a, ị gaghị atụgharịwa adreesị ị ga-eji were nata leta

n’Igbo. Ị ga-ede ya otu o siri dị. Ọ bụkwa naanị adressị ka ị ga-
ede n’ụdị ahụ. Ihe ndị ọzọ ị ga-ede ga-abụzị n’Igbo malite
n’aha ị turu onye ị na-edegara leta ahụ. Ebe ọ bụ na mbido
(adreesị gị) ga-abụ na bekee, mmechi leta gị ga-abụ n’Igbo.
Ọ bụrụ na ị na-ede adreesị leta gị, o nwere usoro ndị kwesịrị ka

ị gbasoo. Mara otu ị ga-esi na-etinye akaraedemede n’adreesị
gị. Ọ bụrụ na ị chọọ itinye akaraedemede n’adreesị gị, i ga-
ejide n’aka na i bidoro n’isi tinyeruo akaraedemede gị na
358
njedebe adreesị gị. Ọ bụghịkwa i tinye akaraedemede n’ụfọdụ
okwu dị n’adreesị gị, ị hapụ itinye n’ụfọdụ. Ụdịrị agwa dị otu a
nwere ike ibutere gị ọdịda.
Mana ọ bụrụ na ị chọghị itinye akaraedemede n’adreesị gị, e
tinyekwala chaa chaa bido n’isi ruo na njedebe gị. Nke ọbụla i
kwetara ime, i meruo ya n’isi. E medebekwala ya n’ụzọ.
ỤDỊRỊ LETA E NWERE

Ọ bụ eziokwu na leta niile bụ leta, mana leta ọbụla nwere ụdị
leta ọ bụ. E nwere ụdịrị leta abụọ. Ha bụ leta keụdị (Formal
letter) na leta kempụnụụdị (Informal Letter). Ụzọ leta abụọ a
nwechara ihe ha na-akọwa. Nke ọbụla n’ime ha nwere usoro ọ
na-agbaso ma nwekwuazị usoro e si ede ya. Ọ bụghị usoro e jiri
dee nke a ka a ga-eji dee nke ọzọ.
Mgbe ọbụla e nyere gị leta ka i dee, gụọ ya nke ọma ka ị mara

ụdị leta ọ bụ. Ọ bụ mgbe ị maara ụdịrị leta ọ bụ ka ị ga-eji mara
usoro ị ga-eji were dee ya. E mekwala na leta niile bụ leta. Leta
ọbụla e nyere gị dee nwere ụdịrị leta ọ bụ. Matakwa ma ọ bụ
leta keụdị (Formal Letter) ka ọ bụ leta kempụnụụdị (Informal
Letter). Marakwa na ọ bụghị otu e si ede leta keụdị ka e si ede
leta kempụnụụdị. Adreesị ha anaghịkwa abụ otu.
LETA KEỤDỊ (FORMAL LETTER)
Nke a bụ leta a chọrọ ka ọ dị n’ụdị o kwesịrị ka ọ dị. Ọ bụ leta
na-adị n’ụdị a chọrọ ka ọ dị. Ọ bụghị ụdịrị leta i ga-ede otu ọ
siri masị gị. Ọ bụ leta a na-akpachapụrụ anya were na-ede. Ị na-
ede ya, ị ga-agba mbọ hụ na i denyechara ihe ndị ahụ dị mkpa
n’usoro kwesịrị ka ha dị. Ọ bụghị ụdịrị leta, a na-eme nke e
359
chetara, e debata. A na-akwado ya akwado, mara usoro e ji ede
ya tupu a malite ide ya.
Leta keụdị na-ebu adreesị abụọ. Otu adreesị bụ nke odee leta,
mana adressị nke abụọ bụ nke onye a na-edegara leta ahụ.
Adreesị onye na-ede leta keụdị na-adị na mpaghara isi mbido
aka nri nke akwụkwọ e ji ede ya. Na leta keụdị, odee leta na-
ebu ụzọ ede adreesị ya tupu ọ malite dewe nke onye ọ na-
edegara leta ahụ.
Adreesị nke onye a na-edegara leta keụdị ga-amalite ebe nke

adreesị odee leta kwụsịrị. Ọ bụrụ na i si otu a depụtachaa
adreesị abụo ahụ, ihe ọzọ ị ga-emezi bụ na ị ga-etu onye ahụ ị
na-edegara leta keụdị ahụ, aha (inye ya aha nsọpụrụ). I mechaa
nke a, i were depụtazịa n’otu ahịrị ihe kpatara i ji ede leta ahụ.
Ọ bụzị oge i dechara nke a ka ị ga-amalitezi dewezịa n’uju ihe i
bu n’uche i ji were chọọ ide leta ahụ.
E nwere ọtụtụ edmede leta bụcha leta keụdị. Ụfọdụ n’ime ha bụ

ndị a:
i) Leta anamachọọrụ
ii) Leta mkpesa
iii) Leta njụase
iv) Leta nkọwa
v) Leta ajụmọrụ
vi) Leta ajụjụ
vii) Leta nkpezi dgz.
A ga-edepụta adreesị ịmaatụ maka ụdịrị leta a bụ leta keụdị.
360
A. ADREESỊ LETA KEỤDỊ NWERE AKARAEDEMEDE
OTU O KWESỊRỊ
Boys Secondary School,

PO Box 0101,
Nduma.
5th November 2019.
The Secretary,
Civil Service Commission,
Umuahia.
Nnamukwu,
EDEMEDE LETA MAKA ACHỌMỌRỤ

___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_____________________________________________
Abụ m
Nweke Nwafọ
361
B. ADREESỊ LETA KEỤDỊ NA-EBUGHỊ
AKARAEDEMEDE
(Ọ bụ otu a ka o kwesịrị ka i si were dee ya)
Boys Secondary School

P O Box 0101
Nduma
5th November 2019
The Secretary
Civil Service Commission
Umuahia
Nnamukwu
EDEMEDE LETA MAKA ACHỌMỌRỤ

___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________
Abụ m
Nweke Nwafọ
362
Ka e wepụta ihe odide nzipụta maka edemede leta keụdị ijiri
wetaruo nghọta ya n’isi.
Ndị ụlọọrụ Civil Service Commission

n’Umuahia bipụtara n’akwụkwọ akụkọ
‘Daily Sun’ na ha chọrọ iwe ndị gụcharala
Siniọ Sekọndịrị n’ọrụ. Degara ha leta
achọmọrụ nke gị dị ka otu onye n’ime ndị
gụcharala akwụkwọ nke Siniọ Sekọndịrị.
Boys’ Secondary School,

P.O. Box 0101,
Nduma.
5th November, 2019.
The Permanent Secretary,

Civil Service Commission,
Umuahia.
Nnamukwu,
LETA MAKA ACHỌMỌRỤ
Agụtara m n’akwụkwọ ‘Daily Sun’ ihuakwụkwọ nke abụọ nke

e bipụtara ka ọnwa Nọvemba afọ a gbara mkpụrụ ụbọchị atọ
(1/11/2019) na ụlọọrụ Civil Service Commission chọrọ iwe ndị
gụcharala akwụkwọ nke Siniọ Sekọndịrị, n’ọrụ. Ọ bụ mmasị m
ide leta achọmọrụ maka ya bụ ọnọdụ na ọkwa ahụ dapụtaranụ.
Abụ m Uchechukwu Nnanna. Abụ m onye Nduma. Agbara m
iri afọ na asatọ. Agụrụ m akwụkwọ Siniọ Sekọndịrị
363
n’ụlọakwụkwọ Sekọndịrị Ụmụnwoke dị na Nduma.
Apụtakwara m n’ụlọakwụkwọ Sekọndịrị n’afọ gara aga.
Etutere m ezigbo ugo n’ule ngwụcha Sekọndịrị Ukwu anyị
lelere n’ihi na ọ dịghị ihe ọmụmụ m lelere n’ule ahụ mụ
emetaghị nke ọma na ya. Eso m na ndị asambodo ha kacha
mma n’ime ndị lelere ule ahụ na ya bụ ụlọakwụkwọ.
Etinyekwara m n’ime leta m ụmụ mpempe akwụkwọ ndị ga-

enyere aka kọwaa onye m bụ nke ọma. Akwụkwọ asambodo
nke na-akọwa otu m siri lelee ule na otu m siri metadebe nke
ọma na ya bụ ule, sokwa n’akwụkwọ ndị m tinyekọrọ ya na
edemede achọmọrụ a, ọnụ. Akwụkwọ nke na-akọwa ka m siri
kpaa agwa mgbe m nọ n’ụlọakwụkwọ sokwu na mpempe
akwụkwọ m na-ekwu maka ha.
Ase ọbụla a chọrọ ịjụ banyere m, sị jụọ ya onye isi

ụlọakwụkwọ ebe m gụrụ akwụkwọ n’ihi na ọ ga-enye nkọwa m
nke ọma. Ana m ekwe nkwa na-ekwesi ike na ọ bụrụ na e wee
m n’ọrụ, na aga m arụ ọrụ m nke ọma, ma bụrụkwa onye ga na-
agba mbọ na-arụsi ọrụ ike otu e siri chọọ ya.
N’ezie, obi ga-atọ m ụtọ ma mụ soro na ndị nwetara ọrụ

n’ụlọọrụ Civil Service Commission.
Abụ m,
Uchechukwu Nnanna.
364
LETA KEMPỤNỤỤDỊ (INFORMAL LETTER)
Ọ bụghị ụdịrị usoro a na-agbaso ma a na-ede leta keụdị ka a
na-agbaso ma a na-ede leta kempụnụụdị. Edemede leta ndị bụ
leta kempụnụụdị bụ leta ị na-edegara nwanne gị, ikwu na ibe
gị, nne gị, nna gị, enyi gị, nwataakwụkwọ ibe gị dgz.
Leta kempụnụụdị anaghị ebu adreesị naabọ dị ka otu leta keụdị

si ebu. A bịa na leta kempụnụụdị, ọ bụ naanị otu adreesị nke ị
ga-ede na mpaghara aka nri n’isi mbido akwụkwọ i ji ede leta
ahụ, ka ị ga-ede. I dechaa ya, ị malitezịa dewe leta gị.
Chetakwa na ọ bụrụ na ị chọrọ ka adreesị leta gị buru

akaraedemede, na ọ bụ okwu niile dị n’adreesị ahụ ga-ebu
akaraedemede dị ka otu o kwesịrị. Ọ bụrụkwanụ na ị chọghị ka
o buru akaraedemede, ị hapụ itinye ya chaa chaa dị ka
akwụkwọ a siri kọwaa n’oge ọ na-akọwa maka leta keụdị.
Lee otu adreesị leta kempụnụụdị kwesịrị ka ọ na-adị:

365
A. Nke a bụ adreesị leta kempụnụụdị ndị bu
akaraedemede.
Girls’ Secondary School,

P.M.B. 01513,
Omacha.
June 22, 2019.
Ezigbo enyi m,
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_______________________________________
Abụ m,
Ezigbo enyi gị,
Chinwe.
366
B. Lee otu adreesị leta kempụnụụdị na-ebughị
akaraedemede ọbụla na-adị
Girls Secondary School

P M B 01513
Omacha
June 22 2019
Ezigbo enyi m
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_______________________________________
Abụ m
Ezigbo enyi gị
Chinwe
367
Dị ka e siri kọwaa na mbụ n’akwụkwọ a, ọ bụghị naanị leta ị
na-edegara enyi gị bụ leta kempụnụụdị, leta ndị ahụ ị na-
edegara nne gị na nna gị, ụmụnne gị na ụmụnna gị, ikwu gị
na ibe gị dgz, bụcha leta kempụnụụdị.
Nke a bụ edemede ọmụmaatụ maka ijiri kọwaa edemede leta

kempụnụụdị a nke ọma:
Degara enyi gị nọ ala bekee leta ka ị kọwaara

ya otu unu si were rie oriri Ihejiọkụ nke afọ a.
Boys’ Secondary School,

P.M B. 07063,
Umebe.
November 20, 2019.
Ezigbo enyi m,
Kedụ ka eke si anya anwụ? Ọ na-abụ e gughee ụzọ, e gughee

ọnụ maka ekwe kụọ ama agbaa. Onye rịrị elu ọjị kpara ya nkụ
n’ihi na a naghị arị ya kwa daa. O teela mụ natadebere ozi gị. Ọ
bụ ya kpatara mụ jiri sị ka mụ mara otu gị na ụbọchị si
agbagharị n’ala bekee ebe ahụ ị nọ.
Na be anyị ebe a, anyị na-enwe obi ụtọ nke ọma. Ọ bụ n’ọnwa

gara aga ka anyị mere emume Ihejiọkụ nke ahụ na-adị gị mma
nke ukwuu mgbe ị nọ n’ụlọ. Ọ bụ ncheta m chetara gị oge a na-
eme ya kpatara m jiri sị ka m deere gị leta kọrọọ gị otu e siri
mee ya maka amara m na ọ bụ oriri na-echu gị ụra nke ukwuu.
368
Mana ebe ọ bụ na ị nọghị n’ụlọ were soro mee emume Ihejiọkụ
nke afọ a, ọ ga-adị mma ka ị nụrụkwa na ntị otu oriri ahụ siri
gaa. N’ihi na onye ńụrụ mmiri e jiri sie agwọ esorola rie agwọ.
Uche, n’eziokwu m, ọ kpọtụrụ akpọtụ, wuo ewu, hịọ ahịọ ma

zụọkwa azụ, n’obodo anyị n’izu ahụ e mere ya. Ụbọchị a
malitere ya bụ oriri bụ ụbọchị Eke ma kwụsịkwa ya n’ụbọchị
Nkwọ na-esota. Nke a bụ usoro ị maara nke ọma dị ka usoro e
ji eme ya. Ebe niile n’obodo anyị jupụtara na mmadụ n’izu ahụ
e mere ya n’ihi na ọtụtụ ndị mmadụ nọ n’ụzọ ije lọtachara
n’ụlọ tupu a malite iri ya bụ oriri. Amaara m na ị gaara iso na
ndị ahụ lọtacharanụ ma ọ bụrụ na ebe ị nọ dị nso. Mana ala
bekee bụ ebe a na-awụ mmiri naasaa na ịkpa naasaa tupu e ruo
ya. N’ihi ya, ọ dịghị onye tụwara anya gị maka na ụzọ eteka.
A malitere ụbọchị Eke ahụ Ihejiọkụ bidoro kwanyebe akụ

n’ọnụ tutuu were ruo ụbọchị Nkwọ bụ ụbọchị ikpeazụ ya. Ihe e
jiri malite ya bụ oriri bụ ji a hụrụ n’ọkụ na ụkpaka a gwọrọ
agwọ nke ọma dị ka e si emebu ya. Ezinaụlọ ọbụla ị tụrụ ọkpa
na ya ụbọchị ahụ, mba ji eju n’ọkụ a fụnwuru na mbaraezi. Ka
e richara ji ụkpaka ahụ, ụmụnwaanyị gwọchara ọmarịcha
abacha bupụtachaa ha, oriri were bụrụzịa bịambịam n’ọnụ.
Uche, ị maara na gị na abacha a gwọrọ nke ọma na-adị mma
nke ukwu! Ọ bụzi ka chi Orie foro ka nke bụ oriri malitere.
Ewu na ọkụkọ e gburu ụbọchị ahụ abụghị ihe e ji ọnụ akọ.
Maka ọ dịghị ezinaụlọ egbughị ewu maọbụ ọkụkọ. Ọtụtụ ndị
akajiakụ gbuchakwara ehi n’ezinaụlọ ha dịcha iche iche.
369
Nri, ụdị ọbụla ị chọrọ gbara kọsaa. A naghị achọ ihe oriri achọ
na mkpụrụ ụbọchị anọ ahụ e riri oriri Ihejiọkụ nke afọ a.
Ezinaụlọ ọbụla ị banyere, e were ihe oriri, ma anụ ma azụ, na-
achụ gị ọsọ. Ihe oriri, ụdị ọbụla ị chọrọ, ma osikapa, ma nri ji,
ma ji awaị dịcha na be onye ọbụla ụbọchị ahụ. Anụ bụ ị takarịa,
ị rịakarịa n’izu ahụ. Ọ baghịkwa uru ịjụ ma mmanya ọ dịkwa
n’izu ahụ n’ihi na mmanya na-arị ibe ya elu. Onye
kworokwanụ otu mmanya siri jupụta ebe niile n’izu ahụ were
ńụọ ya, o gbunye onye ahụ nzuzu n’ahụ. Ọtụtụ ndị kama ọ ga-
adọ n’ite ka ọ dọrọ n’afọ ńụchara mmanya n’izu ahụ na-
akpọregharị n’ụzọ.
Bido n’ụbọchị Eke ahụ a malitere iri ji ahụ were ruo ụbọchị
Nkwọ bụ ụbọchị ikpeazụ, mmọnwụ ghachiri ọhịa na ụzọ niile
dị na be anyị. Nke a soro mee ka obodo anyị kpoo ọkụ karịa. Ọ
dịghị ụdịrị mmọnwụ apụtaghị n’Ihejiọkụ nke afọ a. Ma
mmọnwụ ndị mere afọ ise ma ndị merela afọ asaa ha
pụtadebere, pụtachara n’oriri Ihejiọkụ nke afọ a. Mmọnwụ ndị
nke a gbara ọhụrụ bụkwa aja dị ka ala. Ọtụtụ obodo ndị ahụ
gbara anyị ọkirikiri sikwa be ha tiri mmọneụ ndị nke ha zọchie
n’obodo anyị. Ebe niile were na-ahịọ n’elu, na-ahịọ n’ala.
Uche, n’ezie, ọ dịghị ụdịrị ihe mụ ejighị anya mụ hụ n’Ihejiọkụ
nke afọ a. Ọ gaara amagbu onwe ya ma ọ bụrụ na i jiri anya gị
were hụrụ ihe merenụ, nke ga-eme ka ihe m na-ekwu were kwe
gị nghọta. Ụfọdụ mmọnwụ bụ ndị mụ ahụtụbeghị kemgbe a
mụrụ m. Amakwa m na ọ bụ otu ahụ ọ dị m ka ọ gaara ịdị gị
ma ọ bụrụ na i so m hụ mmọnwụ ndị ahụ m na-ekwu maka ha.
N’ezie, ha na-atụcha egwu ile anya.
370
Ụbọchị Nkwọ bụ ụbọchị e riri oriri ahụ dịzị ka a ga-asị na ọ bụ
ya kacha ụbọchị oriri ndị ọzọ mma. Ọtụtụ òtù na ndị ọgbọ dị
iche iche nke ndị ọgbọ gị so n’ime ha bupụtachara egwu ha
mụrụ ọhụrụ ụbọchị ahụ. Ama m na ọ bụrụ na ị nọ n’ụlọ, na ị
gaara ịbụ obu ụzọ egwu ndị ọgbọ gị. E nweghị ụdịrị egwu a
gbaghị ụbọchị ahụ. Ndị ọbụla na-agba ka ọ bụrụ ha
gbanahụchara ndị ọzọ. Ebe niile ụbọchị Nkwọ ahụ bụ naanị obi
ụtọ, obi ụtọ. Iji kwuo eziokwu, ańụrị nke ụbọchị ahụ chọrọ igbu
mmadụ. Obi ọcha riri ibe ya elku! Amaghị m na ọ bụ maka na
ụbọchị ahụ bụ ụbọchị ikpeazụ maka oriri Ihejiọkụ nke afọ a
kpatara ya. N’ihi na onye ọbụla nọ n’elu a gbachaa a lawa ndụ’,
were chebirikwa afọ ọzọ.
Oriri Ihejiọkụ nke afọ a n’obodo anyị gara werewere. Tutuu e

mechakwaa ya, nsogbu ọbụla adapụtaghị. Mmadụ anwụghị. Ọ
dịghịkwa onye e merụrụ ahụ. Mmadụ niile ji obi ụtọ bido ya,
ma werekwa obi ụtọ mechie ya. O nwere rị ndị ọ dị ha ka ya bụ
oriri ebila ebi dị ka mụ onwe m. Ama m na ọ bụrụ na ị nọ n’ụlọ
na ọ ga-adịkwa gị otu ahụ. Akụkọ banyere Ihejiọkụ nke afọ a
abụghị ihe a ga-ekwucha maka ya na leta a maka ọ bụrụ na e
sowe ụtọ agbọnọ, a rahụ n’ukwu adụ. N’ihi ya, aga m akwụsị
ebe a tutuu ruo mgbe mụ natara nzaghachi leta gị.
Keleechaara m ndị enyi gị n’ebe ahụ. Ndị be unu sịkwa m kelee
gị. Ahụ dịchaa ha niile. Ọ dịghị nsogbu ọbụla dị n’ụlọ. Nọdụ
mma. Ka Chineke Nna nọnyere gị n’ihe ọbụla ị na-eme. Ka ọ
dị.
Abụ m,
Ezigbo enyi gị,
Ugoo.
371
IRIABỤỌ
1. Depụta ma kọwaa nke ọma ihe ndị kwesịrị ka odee

edemede mee ijiri hụ na edemede ya na-abụ ‘akwaa
akwụrụ’?
2. Depụta edemede dị iche iche e nwere n’asụsụ Igbo ma

kọwakwaa ihe dị iche n’etiti ha na ibe ha.
3. Dee edemede banyere isiokwu ndị a na-esota:

(i) Onye arachaghị ọnụ ya ụgụrụ anara ya ọnụ ya
rachaa.
(ii) Ọnwụnwa
(iii) Ehi enweghị ọdụdụ bụ chi ya na-achụrụ ya ijiji.
(iv) Onye ara na onye agụụ, kedụ onye ka njọ?
(v) Ańụrị
(vi) Ekpemekpe ọdịnaala na ekpemekpe bekee, kedụ
nke ka ibe ya mma.
(vii) Amamihe
(viii) Ịhụnanya
4. Degara nwanne gị nwoke na-arụ ọrụ bekee n’Uyo leta

ka ị kọọrọ ya na ahụ adịghị nne unu.
5. Dee maka ihe ị chọrọ ịbụ ma ị gụchaa akwụkwọ Siniọ

Sekọndịrị gị.
6. Degara nna gị leta ka ị gwa ya na a chụola unu n’ụgwọ

akwụkwọ.
372
7. Ndị ụlọọrụ Ministry of Information dị n’Owere bipụtara
n’akwụkwọ akụkọ Vanguard na ha chọrọ iwe ndị
gụcharala Siniọ Sekọndịrị n’ọrụ. Degara ha leta
achọmọrụ nke gị dị ka otu onye n’ime ndị gụcharala
akwụkwọ Siniọ Sekọndịrị.
8. Dee maka mkparịtaụka dị n’etiti ụmụakwụkwọ abụọ

banyere ezumike ha si na ya lọta.
9. Ndị ụlọọrụ NEPA dị na Lagos bipụtara n’akwụkwọ

akukọ ‘Daily Trust’ na ha chọrọ iwe ndị gụchara Siniọ
sekondịrị n’ọrụ. degara ha leta achọmọrụ nke gị dị ka
otu onye n’ime ndị gụcharala akwụkwọ nke Siniọ
Sekọndịrị.
10. Degara nwanne gị nwoke nọ ala bekee leta ka ị kọọrọ ya

otu i siri tute ugo n’ule Siniọ Sekọndịrị unu lelere.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA OTU

373
AGỤỌAZAA
Agụọazaa bụ otu n’ime ọkpụrụkpụ ihe ndị na-apụtara

ụmụakwụkwọ n’ule ha kwa mgbe. Ọ bụ ya ka o jiri dị mma ka ị
mụta nke ọma otu e si aza ajụjụ ndị na-esota Agụọazaa
n’enweghị nsogbu ọbụla. Agụọazaa bụ ederede a ga-enye gị ka
ị gụọ, ị gụchaa ya ka i were ihe ị gụtara na ya were zaa ajụjụ
ndị e si na were jụọ. Ọtụtụ ụmụakwụkwọ na-abụ ha gụchaa
Ederede Agụọazaa, chee na ha aghọtachaala ihe dị n’ime ya, o
ruzịa n’ọzịza ajụjụ ndị ahụ e si n’ederede ahụ were jụọ, ha
adachaa ha. Nke a na-egosi na ọ dịghị ihe ọbụla ha ghọtara
n’ederede Agụọazaa ahụ ha chere na mbụ na ha amatachaala
ihe dị na ya.
Ederede Agụọazaa na-ejupụta n’okwu nka dị iche iche. A na-

eji okwu nka aghụ ya ahụ ka o were siere gị bụ onye ga-aza
ajụjụ ndị na-eso ya, ike. N’akwụkwọ a, a kụziri atụmatụ okwu
nka dị iche iche na ya nke ọma. N’ihi ya, ọ bụ ihe kwesịrị
ekwesị na ị ga-amụ ha nke ọma ma marakwa ha ijiri chebiri
ịkọwa nke ọma okwu ọbụla a ga-eji ha kwuo maọbụ ederede
ọbụla a ga-eji ha dee sị gị gụọ ka ị zaa ajụjụ si na ya. Onye
ọbụla maara atụmatụ okwu Igbo nke ọma anaghịkwa enwe
ọgbatauhie ọbụla n’agụọazaa.
Ihe ọzọ ga-enyekwara gị aka n’agụọazaa bụ na mgbe ọbụla ị

na-agụ ederede e dere maka ịza ajụjụ ndị na-esota ya, ị ga-agba
mbọ hụ na i ji nghọta zuru oke were na-agụ ya bụ ederede. Ọ
ga-abụ agụmagụ ị ga-eji akọnauche gị na-agụ, maka na onye
374
tọọ ntị n’ala nke ọma ọ nụ ụya agbịsị. Ọ bụrụ na i mee otu a,
ọtụtụ ihe ndị e mere ka o zoo ezo iji were taa gị ahụhụ n’azịza
gị, ga-ejikwa nwayọọ see elu. Nke a mee, ị na-azazị ndị ahụ a
jụrụ gị, ọ dịkwa ka ọ bụ gị wepụtara ya bụ ederede.
Ọ bụghị naanị ederede nkịtị ka i nwere ike ịhụ n’Agụọazaa. I

nwekwara ike inweta ederede abụ. Ọ bụrụ na i nweta ụdịrị
ederede a, ọ dịghị ihe mgbakasị ahụ dị na ya. Ọ bụkwa usoro
ndị ahụ a gwara gị ka ị gbasoo mgbe e nyere gị ederede nkịtị
maka agụọazaa ka ị ga-ejikwa soo ederede abụ ma e nye gị ya.
Abụ bụ ederede na-ejupụta n’ime atụmatụ okwu nka dị iche

iche. N’ezie, abụ bụ atụmatụ okwu nka dị iche iche e nwere
n’asụsụ Igbo ka e ji ede ya. N’ihi ya, ọ bụrụ na ị maghị atụmatụ
okwu, ị gaghị aghọta abụ. Nke ọzọ bụ ọ bụrụ na i jighị
akọnauche gụọ abụ, ọ dịghịkwa ihe ọbụla ị ga-aghọta na ya
n’ihi na abụ bụ ederede na-enwe nghọta miri emi. Ọ bụrụ na i
chebaghịrị ya echiche ime, ị na-esegharị n’elu mmiri.
A ga-edepụta ederede Agụọazaa ebe a ugbua ma jụọkwa gị

ajụjụ ndị ga-eso ya.
EDEREDE
Nwunye Ezeọha so na nwaanyị makarịchara na mma n’Akoro.

Mma nwaanyị a mara na-emebi Ọgụama isi ma ọ hụ ya. O were
pụta otu ụbọchị wee chọrọ nwaanyị ahụ gawa be di ya.
Mgbe ọ batara, Ezeoha na nwunye ya nọ ya. Ezeoha fịọ aka
n’isi, rie n’ude. Ọ baa n’ime ụlọ ya mịrị obejiri ya sokwuru
Ọgụama ebe ahụ ọ na-arụnye nkịta aka n’ọnụ. Oge ahụ anya
375
Ezeọha na-achazi ọbara ọbara. Obi ya na-akụ ‘ọ bụrụ ọnwụ, ọ
bụrụ ndụ, na ọ ga-ahụ ya taa. Isi nwoke adaghị n’ala o koro
n’elu. A naghị anwụ ugboro naabọ maka onye chọrọ ihe ukwu
ga-ahụ agba enyi.’ Ọ tụkwasị Ọgụama mma ebe ọ nọ n’elu
oche. Ọgụama si n’oche mapụ ‘chọm’ ka mbara, oche kewaa
abụọ. A naghị asị mmadụ rachaa ọnụ ya mgbe ụgụrụ bịara,
maka agha su, ochi ntị agbagbuo onwe ya n’ọsọ. N’otu ntabi
anya, ọ dịghị onye ma mgbe Ọgụama ji wee ruo na be ya.
Dimkpa ntị chiri ahụbeghị dimkpa dara ogbi. Kama ụbọchị
‘ana m anụ ihe’ na ‘ana m ekwu’ jekọrọ, ọgụ ha abụọ abụrụ
n’ala ọkpọkọrọ.
Naanị ihe a bụ nnukwu ihe mere Ọgụama n’okorobịa ya ọ

naghị echezọ echezọ. Mmọnwụ Ọgụama na ndị ọgbọ ya na-eti
oge ahụ enweghị oyiri. Nwaanyị akataghị ahụ anaghị ahụ ya
anya. Ụmụaka ụfọdụ ndị bara mmọnwụ na-eso ụmụnwaanyị
agba ọsọ mgbe ọbụla mmọnwụ ahụ pụtara.
Ihe mmọnwụ ahụ na-eji n’aka ma ọ pụta bụ oke ngwere dị ndụ

tinyekwara uriom ọkụkọ na-ebe akwa n’isi ya. Otu ọ sọrọ ụlọ
too ogologo, mmọnwụ ahụ ga-awụ ya. Ebe ọbụla o tinyere isi,
Ọgụama ga-eso ya. Ọja ọ na-afụrụ mmọnwụ ahụ anaghị ekwe
mmọnwụ ahụ mara na ‘Ọbịara ije nwe ụla’. Onye na-eri
ụbọchị Afọ anaghị ama na chi bọrọ Afọ ga-abọ Nkwọ. Ọ na-
abụ dimkpa tojuo, ọ dị ya ka ọ ga-ebu ụwa n’isi. Ọ naghị echeta
na o nwere ike buru ụwa n’isi, ụwa anyịgbuo ya. Ọtụtụ ndị ọ
nyịgburu ekwela chi ha nkwa otu ha ga-esi dowe ahụ n’ụwa
ọzọ ha ga-apụta.
376
IRIABỤỌ NA OTU
1. Ederede a na-akọ maka gịnị?
2. Were ihe ị gụtara n’ederede a kọwaa ihe bụ ịrụnye nkịta

aka n’ọnụ.
3. ‘Onye chọrọ ihe ukwu ga-ahụ agba enyi’ Ọgụama ọ
hụrụ ya bụ agba enyi?
4. Gịnị bụ nnukwu ihe ahụ mere Ọgụama n’okorobịa ya ọ
na-echeta echeta?
5. Kedụ ihe kpatara mmọnwụ ahụ Ọgụama na-eso ejighị

nwee oyiri?
6. Nwaanyị akataghị ahụ anaghị ahụ mmọnwụ ahụ
anya. Kọwaa okwu a.
7. Kedụ ụzọ pụrụ iche Ọgụama si ekoli mmọnwụ ahụ ọ na-

eso obi?
8. Okorobịa tojuo o chefuo na ihe na-eku ume na-anwụ

anwụ mana ọ na-abụ a gbachaa egwu ọ laa n’ukwu. O
nwere otu okwu a si were metụta Ọgụama?
ABỤ
377
ONYE ỤWA AHỤHỤ
Onye ụwa ahụhụ
Mmiri niile zoro
Malite n’afọ ruo n’afọ
Na-ala gị n’ahụ
Anwụ niile kere n’afọ
Malite n’ọnwa ruo n’ọnwa
Achanwụchaala gị ntutu isi
Iji eze ekpere ekwere
Akwọchaala gị isi

Ị chịa ọchị
Ọ dị ka ị na-aja
Chi gị eze
I bewe akwa
Anya mmiri gị
Ana-acha nzu nzu
Chi ejiela gị n’ihu
Bọọ gị n’azụ
Ọ kwa ọkụkọ sị
Na ọ bụ okwu na ụka
Chịfere ya ikpere ụkwụ abụọ, azụ.
Ụwa gị na-atọ aja aja
Ụbịam gị
Na-apụ ụzụ
Ogbenye gị
Bụ nke ọnụ ntụ
378
Nri ị na-eri
Bụ ka e metụ
Mmanụ n’afọ
Ọ bụghị ka a kụchaa ọnụ
Kedụkwanụ maka akwa
Ị na-eyi?
Nke ahụ bụ
Ka e were kpuchie ọtọ
Ọ bụghị ka a jaa mma
Ụwa gị na-acha ntụ ntụ
Ndụ gị riri mperi
Mana naanị ańụrị gị
Bụ ncheta ị na-enwe
Na igwe niile gaje n’ụzụ.

O nweghị
Onye ị ka
Maka na ụbịam
Na-eme okenye
Ọ bụrụ nwata
Ahụhụ akpụọla gị
Isi okpukporo
Ị hụ nwata
I sekpuoro ya
Okenye ruokwanụ gị nso
Ị kpụọrọ ya afọ n’ala
Ka agwọ.
Ị hụ ego
379
Ahụ ọma jijiji ejide gị.
Ị hụkwanụ
Onye kpatara ya bụ ego
I mie ala na ndụ

Ị na-aga n’ụzọ
Ala ana-atụ gị egwu
Ahịhịa dị n’akụkụ ụzọ
Ana-eyija gị
Mkpume na okwute
Ewere ụkwụ gị
Na-azụ ahịa mgbede

Kedụ mgbe i nwere ezumike?
N’ụtụtụ ka ọ bụ n’ehihie?
O nwere ike,
Ọ bụrụ n’abalị
Achịa m ọchị
Pụọ ebe ahụ
N’ihi na ọ bụ
Mgbe ahụ ka echiche
Ji arị ibe ya elu
Ụtụtụ na ehihie
Ka afọ ji achọta
Ihe ọ ga-eji foo chi
Maka na otu anya adịla
A ga-ele ya ele.
380
Ị jụọla chi gị ajụjụ?
Ugboro ole?
Ọ bụ gị
Ka o si n’aka
Ka ọ bụ chi gị?
Kedụ azịza gị?
I nwere olileanya
N’ụwa a?
Ka ọ bụ n’ụwa ọzọ
Ka nchekwube gị dị?
Naanị ihe ọ na-abụ i cheta
Obi esie gị ike
Bụ na o nweghị
Onye na-echere gị
Ọnwụ ike
Mana ọnwụ chi gị
Mechaa gbuo gị
Ndị ga-asị
Na ọnwụ kaara gị mma
Na-aka
Ndị na-asị ọnwụ:
O mekwaranụ gịnị?
Tọọ ntị n’ala

Gị onye na-anụ olu m
Ka ị nụ ụya agbịsị
Ebumnuuche onye ụwa
381
Bụ ụwa ọma
Mana
Asị m gị
Ị na-eme mma
Were hụ onwe gị
N’ime ụwa ahụhụ
Wetuo obi
N’ihi
Na onye ọ bịaara
Anaghị asị na ọ nọghị n’ụlọ
Makụọ Chineke
N’ihi
Na o tee aka ọ dị njọ
Ọ dịkwa mma
Ọ bụrụgodu
Na o nyeghị gị
Ọ ga-enyerịrị
Onye ga-enye gị.
Gị
Onye ihe ọjọọ
Nọ n’ime ụwa ahụhụ
Werezịa aka gị
Ghọta ihe i mere
Onwe gị
N’ezie, igbu isi
Na-adị mma n’okorobịa
Mana
Nnukwu ịta ikikere eze
382
Na obi mgbu
Na-ewere oche n’agadi
Maka na ọ bụ
A gbachaa egwu
Ọ laa n’ukwu
Nkụ onye kpara
N’ọkọchị
Ka ọ na-anya n’udummiri
Maka
Na ọ bụ mkpụrụ
Onye kụrụ
Ka ọ ga-aghọrọ
N’ihi na ọ bụ
Ihe onye metara
Ka ọ ga-eji
Isi ya buru
Chetakwa
Na ị gbanahụ
Ihe i metara
Na
Ụmụ gị ejechaala
Ọ fọdụ ha ụla
Maka
Na agadi nwaanyị
Bute ụkwara
O zuo ọha niile, ọnụ.
Jụọ onwe gị ajụjụ
Ka ị mara
383
Ebe mmiri
Siri baa n’opi ụgbọgụrụ

I chee elu, chee ala
Chee ihu, chee azụ
Bejuo akwa arịrị afọ
Chetakwa
Na nsogbu niile
Ndọkasị na nsekasị niile
I jiri gbaa onwe gị ogige
Bụ n’ụwa a
Ka ha wụsara ọwa
Ezumike bụ
N’ala ili
Ya atụla gị egwu
Kama
Ya kasie gị obi
Ị nụ olu ya
Welite ụkwụ gawa
N’ihi
Na onye ụwa ọma
Na-abịa.
Chinedum E. Ofomata
Ọdị m n’Obi (1997)
Gụọ ederede abụ a dị n’elu ka ị zazịa ajụjụ ndị a na-esota:
1. Kedụ mgbe onye ụwa ahụhụ ji enwe ezumike?
384
2. Ị nụ olu ya; Ọ bụ olu onye ka ọ ga-anụ dị ka e siri
kọwaa n’abụ a?
3. Kọwaa okwu ndị a dị ka ha siri dị n’ederede abụ a:

(a) ‘Nri ị na-eri bụ ka e metụ mmanụ n’afọ.’
(b) ‘Ebumnuuche onye ụwa bụ ụwa ọma.’
4. (a) Kedụ mgbe onye ụwa ahụhụ na onye ụwa ọma ji

ahara?
(b) Dịka otu abụ a siri kọwaa, kedụ oge onye ụwa
ahụhụ ji eji ańụrị akwọ aka?
5. Kedụ nkasiobi odee a na-enye onye ụwa ahụhụ na-eme

ezigbo omume?
6. Depụta ebe e nwere atụmatụ okwu ndị a na-eso, n’abụ a:

(a) Akpaalaokwu
(b) Myiri
(c) Ụkabụilu
(d) Mmemmadụ
7. (a) Gịnị ka onye ụwa ahụhụ ji eme ọnụ na ndụ ya?

(b) Ọnọdụ onye ụwa ahụhụ o si onye n’aka? Ọ bụ ya
ka ọ bụ chi ya?
8. Kọwaa atụmatụ okwu ndị a dịka ha siri dị n’ederede abụ

a:
(a) ‘Ka ị mara ebe mmiri siri baa n’opi ụgbọgụrụ.’
385
(b) ‘Na ị gbanahụ ihe i metara, na ụmụ gị ejechaala ọ
fọdụ ha ụla.’
9. I hụ onwe gị n’ọnọdụ onye ụwa ahụhụ, kedụ ihe ị ga-

eme?
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ABỤỌ

NTỤGHARỊ
386
Ntụgharị asụsụ bụkwa ọkpụrụkpụ ihe ọmụmụ kwesịrị ekwesị
onye na-amụ asụsụ ga-ama nke ọma.
Ntụgharị pụtara i si n’asụsụ e jiri kwuo okwu were weta okwu

ahụ n’asụsụ ọzọ. Ọ bụrụ na e kwuo okwu n’ihe dị ka asụsụ
bekee, o bụrụ na ị kọwaa ihe ahụ e kwuru na bekee n’asụsụ
Igbo, ị mara na i meela ntụgharị asụsụ. Ọ bụrụkwanụ okwu
Igbo ka i wetara n’okwu bekee, ọ bụkwa otu ntụgharị ahụ na-
aga n’ihu.
Ọtụtụ mgbe ka a na-enye ụmụakwụkwọ asụsụ bekee ka ha

tụgharịa n’asụsụ Igbo, maọbụ nye ha asụsụ Igbo ka ha tụgharịa
n’asụsụ bekee n’ule ha. Mana, nke a ga-akara lebaa anya na ya
nke ọma na ntụgharị asụsụ banyere asụsụ abụọ ahụ, bụ i si
n’okwu bekee wega ya n’okwu Igbo. Okwu bekee ahụ ga-anọzi
na ntụgharị n’okwu Igbo.
Mana, asụsụ ọbụla e nyere gị tụgharịa, maọbụ n’asụsụ bekee,

maọbụ n’asụsụ Igbo, ị ga-agba mbọ gụọ ederede ahụ e nyere gị
nke ọma, ghọta ihe ọ na-ekwu maka ya tupu ị malite ntụgharị
gị. A tụgharịkwala asụsụ ma ọ bụrụ na ị maghị ya maọbụ ị
ghọtaghị ihe ederede e nyere gị gụọ, na-akọwa. Ọ bụrụkwa na i
mee nke a, ederede e nyere gị kọwaa na-akọwa ihe ọzọ,
ntụgharị gị a na-akọwakwa ihe ọzọ. Ọ bụrụ na ị na-atụgharị
asụsụ, a tọkwala n’otu mkpụrụokwu ị maghị. Ọ bụghị ị hụ
mkpụrụokwu dị n’ahịrịokwu maọbụ n’okwu ị na-akọwa, i
maghị ihe ọ pụtara, ị kpọkwụnye isi ebe ahụ, na-eche ihe ọ
pụtara. E mekwwala otu ahụ maka na i mee otu ahụ oge
387
aganahụ gị nke nwere ike ibutere gị ọdịda. Ihe i kwesịrị ime ga-
enyere gị aka nke ọma ma o nwee mkpụrụokwu ghọọrọ gị
ọgbtauhie n’okwu ị na-akọwa bụ, ị ga- agụ okwu ahụ ọ dị na
ya, sizie n’ihe okwu ahụ na-arụtụ aka matazie ihe bụ nkọwa ya
bụ mkpụrụokwu.
A bịa n’ịtụgharị okwu n’asụsụ Igbo, ị ga-agba mbọ bụrụ onye

agaghị na-achọ okwu achọ ijiri kọwaa onwe gị maọbụ tụgharịa
asụsụ e nyere gị n’Igbo. Ị ga-abụ nka a site n’ịma nkejiasụsụ dị
iche iche, atụmatụ okwu, nke okwu dị iche iche e nwere
n’asụsụ Igbo. Ị ga-abụkwuazị onye na-agụ akwụkwọ agụmagụ
dị iche iche e dere n’asụsụ Igbo. Ọ ga-enyere gị aka ịmata ọtụtụ
aha ihe ụfọdụ ị mabughị n’Igbo. Ọ bụrụkwa na ị na-atụgharị
asụsụ Igbo, e jikwala nka okwu ị maghị ma ọ dabakwara n’ihe ị
na-atụgharị were chọọ ka ị chọọ ntụgharị gị mma. Kama ị ga-
eriju afọ were dachie ụzọ, ọ kara gị mma na i buuru ọnụ. Kama
nke a, ị tụgharịwa asụsụ gị n’ọgbara n’ọgbara, n’ahịrịokwu
n’ahịrịokwu maọbụ na nghọta na nghọta, ọ ga-aka nyere gị aka.
Ọ bụghịkwa ị tụgharịkata okwu n’Igbo, i webatawa ụmụ okwu
bekee dị n’ederede e nyere gị na ntụgharị gị. E mekwala nke a
n’ihi na ọ dabaghị chaa chaa n’usoro ntụgharị. Maka ugo rie
awọ, mma ya arụọ. Ị ga-agba mbọ hụ na i dere nghọta okwu
ọbụla n’Igbo. Mana ọ bụrụ okwu doro gị anya na o nwebeghị
aha Igbo Izugbe, ị ga-edepụta nsụpe ya n’Igbo na ntụgharị gị
n’ihi na ọ bụrụ na ị chụwa oke ọ gbanahụ gị, i gbubiri ya ọdụ.
Ọ bụrụ na ị na-atụgharị asụsụ, e mekwala ị tụgharịa ụfọdụ, ị
hapụ ụfọdụ maọbụ mafee ụfọdụ ga tụgharịa ndị ọzọ. I mee nke
a, ị mara na ị ghakọọla ma ghatọkọọ ihe ahụ niile ị na-atụgharị
ọnụ n’ihi na ọ dịghị nghọta ọbụla a ga-esi na ya nweta. Ọ
388
bụghịkwa ihe ederede asụsụ bekee e nyere gị tụgharịa ka
nkọwa gị maọbụ ntụgharị gị n’Igbo ga na-akọwa. Ihe niile ga-
akpọdocha isi n’ala. Ọkpụrụkpụ ihe na-esokwanụ ụdịrị ntụgharị
a bụ oke ọdịda.
Nke ọzọ kwa bụ na ọ bụrụ na ị na-atụgharị asụsụ n’Igbo, i ga-

ebu iwu nsụpe n’uche. Okwu ọbụla ị ga-ede, jide n’aka na i
dere ya nke ọma. Mara okwu ndị a na-edesa edesa na okwu ndị
a na-edekọ ọnụ ka i dee ha otu o kwesịrị ka e siri na-ede ha.
Mara mgbe e kwesịghị inwe olilo ụdaume na nsụpe okwu
ụfọdụ. Marakwa ma e nwere ndapụ ụdaume n’okwu ntụgharị
gị, ka i dezie ya. Onye ọbụla na-eme ntụgharị asụsụ bekee
n’Igbo ga-amụta nke ọma akaraedemede dị iche iche e nwere
n’asụsụ Igbo. Ọ bụ akaraedemede ndị ahụ ga-enyere onye ga-
agụ ntụgharị gị aka n’ịgụ ya nke ọma ma nyekwa gị akara ole i
kwesịrị inweta.
N’ikpeazụ, onye ọbụla e nyere ederede ka ọ tụgharịa leruo anya

ala nke ọma tupu ọ malite tụgharịwa. Gụo ya bụ ederede nke
ọma, ghọta ihe ọ na-akọwa nke ọma, tupu ị malite ntụgharị gị. I
mee nke a, ntụgharị asụsụ agaghịkwa abụ ihe ga na-esiri gị ike.
Lee ederede nke a e dere n’asụsụ bekee

na otu e siri tụgharịa ya n’asụsụ Igbo.
389
As soon as the marriage is completed, and the bride has come
to her husbnad’s house, custom compels her to confess the
misdeeds of which she has been guilty since the day of her
betrothal. She is bound to divulge the name of any and every
man with whom she has been in terms of intimacy. This
confessioin is first made to the umuada, i.e relatives of the
husband. The confession takes place before the Idol awfaw, an
idol which is kept in the house of the head of the whole family.
The woman, holding a fowl in her hand, makes her confession
before the idol and then the fowl is killed, and its blood poured
upon the awfaw in expiation of her misdemeanors. The
husband is satisfied with her confession and sacrifice. He then
calls the men who have been named as accomplices in order
that reconciliation may be between himself and them. This is
accomplished by the offenders offering the prescribed
sacrifices and paying fines, if any should be assessed. Finally,
all eat kola nut, and drink palm wine together to signify that
the reconciliation is complete.
If, in due course, no children are forthcoming as a result of the

union, serious differences arise between husband and wife.
Each mutually accusing the other of being responsible for this
state of affairs. Should matters continue so, the wife is at
liberty to cohabit with another man in order, if possible to
secure the desired result. Should any children be born in this
way, they are recognized as the property of the husband, just
as if he were the actual father.
Among the Ibos of Nigeria

390
By G.T Basden
Ntụgharị ederede a n’asụsụ Igbo

Ozigbo e mechara ihe dị n’ịlụ nwaanyị nke nwaanyị were lọta
na be di ya ka omenaala si were dị, ọ ga-ekwupatịrị ụmụ ajọ ihe
dị iche iche o mekọbara mgbe ọ lụbeghị di. Ọ ga-eme ka a
mara aha onye maọbụ ụmụnwoke ndị ha na ya bụ nnu na
mmanụ tupu ọ lụọ di. Ndị izizi a ga-emere nkwupụta a bụ
ụmụada, ya bụ ụmụnne nwaanyị nke di nwaanyị ahụ. A na-eme
nkwupụta a n’ihu osisi arụsị bụ ọfọ, arụsị a na-edobe n’ụlọ
onye bụ isi n’ụlọ ahụ niile. Nwaanyị ahụ ga-eji ọkụkọ n’aka
mgbe ọ na-eme nkwupụta ahụ n’ihu ya bụ arụsị, e mechaa e
gbuo ọkụkọ ahụ were mmee ya gbasachaa n’ọfọ ahụ iji were
kpochapụ njọ na arụ ahụ niile. Nkwupụta ahụ niile nwaanyị ahụ
mere na aja ahụ a chụrụ ga-enye di nwaanyị ahụ ezigbo afọ
ojuju. O mechaa, ọ kpọọ ụmụnwoke ndị ahụ nwunye ya kpọrọ
aha ka ha bịa ka e kpeziere ha na ya. A ga-eme nke a site n’ime
ka ndị ahụ dara ya bụ iwu chụọ aja ndị a gwara ha chụọ, ma
hakwuazị nha ma o nwee nke a dara ha. N’ikpeazụ, a waa ọjị
onye ọbụla ataa ma nụkọọkwa mmanya ọcha ọnụ ijiri gosi na e
kpezichaalara ha.
Ọ bụrụ na e mechazie, o nweghị nwa mmadụ abụọ ahụ lụrụ di

na nwunye mụtara, ezigbo esemokwu na-adapụta n’etiti ha
abụọ nke ga-eme ka onye ọbụla n’ime ha na-arụ ibe ya aka na ọ
bụ ya ka o si n’aka. Ọ bụrụ na nsogbu ahụ adịrị na-aga n’ihu,
nwaanyị ahụ nweziri ike ijekwuru nwoke ọzọ iji mara ma a ga-
enweta ihe ahụ a na-atụ anya ya. Ọ bụrụ na nwaanyị ahụ
391
mechaa si n’ụzọ dị otu ahụ were mụta ụmụ, ụmụaka ndị ahụ
ga-abụ nke di ya n’ụdị na ọ bụ di ya mụtara ha.

IRIABỤỌ NA ABỤỌ
1. Kedụ ihe bụ ntụgharị asụsụ?
2. Dee ma kọwaa nke ọma ihe onye na-atụgharị asụsụ
kwesịrị ime maọbụ mara nke ga-eme ka ntụgharị asụsụ
ghọọrọ ya ụtụ.
3. Kedụ ihe onye na-eme ntụgharị kwesịrị ime izizi tupu ọ
malite ntụgharị ya?
4. Depụta ma kọwaa nke ọma uru ihe ọmụmụ ntụgharị
baara onye na-amụ asụsụ.
5. Kọwapụta nke ọma ihe ga-enyere onye na-atụgharị

okwu n’Igbo aka na-ime ntụgharị n’okwu Igbo.
6. Kedụ ihe kpatara ihe mmụta banyere iwu nsụpe jiri baa
nnukwu uru na ntụgharị n’asụsụ Igbo.
7. Ntụgharị asụsụ n’asụsụ Igbo na-ahịa onye amaghị maka
atụmatụ okwu Igbo, ahụ. Nke a ọ bụ eziokwu?
8. Kedụ ụzọ kacha mfe onye na-eme ntụgharị ga-agbaso
ma ọ na-eme ntụgharị ya?
9. Depụta ma kọwaa ndịiche dị n’etiti ntụgharị na
ndegharị.
10. Tụgharịa okwu bekee a na-esota n’okwu Igbo:
392
The Ibos believe there is only one God who is the creator of the
universe. His form is unkown and He has never been
represented in any carved or moulded form. He is believed to be
everywhere and invisible. No Ibo legend or myth has ever
described the form of God. He is also believed to be omnipotent
and omniscient, to be the foundation of justice and the defender
of the weak. He punished sin and transgression of all moral
laws or taboos without mercy of heart. One might contend that
these attributes were of Christian origin and were quite
unknown to the heathen. While agreeing that contact with
Christianity has made it some what difficult to investigate the
original Ibo ideas about God, one thing is certain that is that
they believe that He created the whole universe and has control
over it. Maxims and proverbs would have helped in this
investigation but their usefulness are being framed even now
and it is difficult to distingwuish them from those existing before
Christianity was introduced.
Legends and myths themselves are scanty and only a few have
anything to do with God, idols or the gods.
(Igbo Institutions and Customs)

By F.C Ogbalu
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ATỌ
NNYOCHA ABỤ
393
Ihe ọmụmụ ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ Nnyocha Abụ.
Nnyocha abụ bụ ọnọdụ a na-agbaso iji were leba anya n’abụ e
dere na kwa otu e siri dee ya. Ọ bụ eziokwu na e nwere ọtụtụ
abụ e derela n’asụsụ Igbo. Mana ọ bụ otu abụ ka a ga-ahọpụta
n’akwụkwọ a ma lebakwa ya anya dị ka o siri kwesị. A na-
agbasokwa usoro kwesịrị ekwesị ma a na-eme nnyocha banyere
ederede abụ.
Abụ a ga-eme nnyocha ya bụ ABỤ a kpọrọ 1983. Lee ka ya bụ

abụ siri kwụrụ:
1983
1983
Ị bụdị afọ
Ka ị bụdị nọmba nkịtị?
Ị bụdị agwọ abalị
Ka ị bụdị isikiriisi?
I zoro isi gị n’ebee?
Chetakwa na ị pụrụ iche n’afọ:
Ị bụrụ ụgụrụ ruo na Maachị
Kọọ ọkọchị banye n’udummiri
Mee udummiri alaa ka naị
Lee ihe a kụrụ n’ubi kpọnwụchaa
1983
Ị bụdị Nkebụeziokwu
Ka ị bụdị ọkpụrụkpụokwu?
Ime a ị dị ọ bụdị onye
394
Tụwara gị ya?
Ọ bụdị Nwachinemere Akọbụije
Ka ọ bụdị Ahamefula Ụzọigbo?
Ị ga-amụ onye:
Ọ bụdị Udodịrị
Ka ọ bụdị Nzọgbu?
1983
Elekshon nke a i buru bịa
Ihu ọ ga-adị ya ańaa?
Ị chọrọ ka ọ gaa werewere
Ka ị chọrọ ka ọ kpafara akpafara?
Ị chọrọ ka anyị kwụrụ
Ka ị chọrọ ka anyị gbafuo?
Ị na-ekwu ka a nụ
Ka ị na-ekwu ka e kwe?
1983
Olee ebe i chere ihu:
N’ụzọ gara Ịdịnootu
Ka n’ụzọ gara Ntisasị?
Ị chọrọ udo ka ị chọrọ katakata?
1983
1983 nke Naijirịa
Ọ dịdị iche na 1983 nke Briten?
Kọnzavetiv, lebọ, kọmụnisti na Demokrats
Ewerela anya udo, ịhụnanya na ezi nghọta
Rie anụ nwa nkịta ha ara gbagburu
395
A nụghị gidigidi
A zọgbughị Nwaogwugwu
A zọgbughị Nwanọsike
1983
1983 ndị Naịjirịa
Ọ chọrọ ka NPP, UPN na NPN
PRP, GNPP na NAP mee gịnị?
Ọ chọrọ ka ha kwuo Nkebụeziokwu
Ka ọ chọrọ ka ha kwuo Ọkpụrụkpụokwu?
1983
Ị ga-atọkwa nwa?
Ị chọkwara ịtọta 1984 nke ndị Naịjirịa dum,
Tinyere George Orwell na-atụ anya ya?
Biko, gaa jụọ 1959 na 1979 ajụjụ
Maka na onye ajụjụ anaghị efu ụzọ.
Inno Uzoma Nwadike

Echiche Miri Emi
June, 1983
1. Aha abụ a: 1983

2. Aha odee abụ a: Inno Uzoma Nwadike
3. Mgbe e dere abụ a: Juun, 1983
396
4. Akwụkwọ abụ a dị na ya: Echiche Miri Emi.
5. Ndị bipụtara akwụkwọ abụ a: Ndị bipụtara akwụkwọ abụ a

aha ya bụ Echiche Miri Emi bụ ndị Ụlọọrụ Mbipụta
Akwụkwọ aha ha bụ Kawuzi & Manilas Publishers Ltd.
6. Afọ e bipụtara ya: Afọ e bipụtara akwụkwọ Echiche Miri

Emi bụ n’afọ 1990.
7. Isiokwu Abụ a: Abụ a na-akọwa ma na-arụtụkwa aka

n’ụdịrị ọnọdụ ala Naịjirịa nọ na kwa ihe ndị Naijirịa hụrụ
n’afọ 1983. Maka ndị na-amaghị, afọ 1983 bụ afọ ndị
ndọrọndọrọ ọchịchị NPP, NPN, UPN, GNPP na NAP buuru
ọgbaaghara were bata n’ime Naịjirịa na kwa etiti ndị
Naijirịa nke mere ka nnukwu ụjọ jide onye ọbụla. N’ezie,
n’afọ a nnukwu egwu dị, n’ihi akparamagwa ọjọọ ndị
ndọrọndọrọ ọchịchị na-akpaso onwe ha mgbe ahụ. Ọ bụ
ọnọdụ dị otu a kpatara ndị Naịjirịa ji were na-eche na
nnukwu ọgbaaghara maọbụ agha nwere ike ịdapụta n’obodo
ha. Ọ bụ ụdịrị echiche dị otu a kpatara odee abụ a ji were sị:
“1983.
Olee ebe ichere ihu:
N’ụzọ gara Idịnootu
Ka ọ bụ n’ụzọ gara Ntisasị
Ị chọrọ udo
397
Ka ị chọrọ katakata?”
Ode abụ a gakwara n’ihu kọwaa na ọ bụrụ na a kpachaghị anya,

na ndọrọndọrọ ọchịchị na kwa ntụliaka ọchịchị nke afọ 1983
nwere ike bute nkewa na ntisa obodo Naịjirịa. Ọ kọwapụtara
nke a site n’ịsị,
“1983,
Ị chọkwara ịtọta 1984 nke ndị Naịjiri?”
Odee abụ a mekwara ka anyị ghọta na ụdịrị ndọrọndọrọ ọchịchị

na kwa nhọpụta ọchịchị nke a hụrụ n’afọ 1983 ekwesịghị
ekwesị. Ọ bụghị otu ahụ e siri hụta ndọrọndọrọ ọchịchị n’afọ
1983 ka ndọrọndọrọ kwesịrị ịdị.
“1983 nke Naịjirịa

Ọ dịdị iche na 1983 nke Briten?
Kọnzavetiv, Lebọ, Kọmụnisti na Demokrat”
Na ọ bụghị otu ndị ndọrọrọ ọchịchị ndị Naịjirịa si agbaso

ndọrọndọrọ ọchịchị n’ụzọ tigbuo zọgbuo, ka ndị mba ndị ọzọ e
nwere n’ụwa a si agbaso ndọrọndọrọ ọchịchị na mba ha ga.
8. Usoro E Siri Dee Abụ A: Odee abụ a dere ya na nkeji

na nkeji (na stanza, na stanza). Ha dị stanza asaa
mejupụtara abụ ahụ bụ 1983. Stanza ọbụla nwere
ọgbaraokwu ole mejupụtara ya. Ọgbaraokwu e nwere na
stanza asaa ahụ adịghị nhantanha. Stanza nke mbụ
398
nwere ọgbaraokwu irinaabụọ, stanza nke abụọ nwee
ọgbaraokwu iri. Ọgbaraokwu itoolu dị na stanza nke
atọ. Stanza nke anọ bụ ọgbaraokwu isii. Stanza nke ise
bụ ọgbaraokwu iri. Ihe dịkwanụ na stanza nke ise bụ
ọgbaraokwu isii. Ebe ọgbaraokwu isii dị na stanza nke
asaa. Ọ bụ ọgbaraokwu iriise na itoolu mejupụtara
stanza asaa ahụ mewere abụ ahụ bụ 1983.
9. Echiche Odee Abụ A: Ihe odee abụ a bụ n’uche were

dewe abụ a bụ maka ụdịrị ọnọdụ ọjọọ ndị ndọrọndọrọ
ọchịchị na-etinye ala anyị bụ Naịjịrịa na kwa ndị be anyị
bụ ndị Naịjirịa ọ kachasị mgbe ọbụla a na-eme nhọpụta
onye ga-achị. Ndị ndọrọndọrọ ọchịchị n’ala anyị bụ
Naịjiria anaghị ekwe ka ibe ha chịa ha. Ọnọdụ dị otu a
na-ebutere anyị nnukwu nsogbu n’ala anyị bụ Naịjirịa.
Igbo Izugbe Na Olumba/Olundị: Odee abụ a ji Igbo

Izugbe were dee abụ a. Igbo o jiri dee ya bụ nke dabara
adaba nke ọma. Ebe olundị selitere isi n’abụ a bụ:
“Ka ị chọrọ ka ọ kpafara akpafara?”
Olumba/Olundị dị n’okwu a bụ: ‘kpafara akpafara.’
10. Nka Okwu: Abụ a bụ 1983 jupụtara n’ọtụtụ nkaokwu.

Nke a gosipụtara na Odee abụ a bụ aka dike e ji ejide ihe
siri ike. A ga-eji nwayọọ depụtawa atụmatụ okwu dị
iche iche nke odee abụ ajiri chọọ abụ ya mma:
a) Myiri: “Mee udummiri laa ka naị’

b) Mmemmadụ: i) Elekshọn nke a i buuru bịa ihu ọ
399
ga-adị ya ańaa?
(ii) 1983,
Olee ebe i chere ihu?
(iii) 1983,
N’ezie, atụmatụ okwu mmemmadụ jụpụtara n’abụ a.

ch) Akpaalaokwu: ‘Rie anụ nkịta ha ara gbagburu.’
d) Ilu: ‘Maka na onye ajụjụ anaghị efu ụzọ.’
e) Nsịnụụda: i) ‘Ka ị chọrọ katakata?’
ii) ‘A nụghị gidigidi’
iii) ‘A nụghị pịatapịata’
f) Ụrọokwu: ‘Ị na-ekwu ka a nụ.

‘Ka ị na-ekwu ka e kwe?’
g) Amaatụ: Tinyere George Orwelle

na-atụ anya ya?
Ọ bụrụ na ị gụọla akwụkwọ a na-akpọ ANIMAL FARM ị ga-

aghọta nke ọma ihe kpatara Odee abụ a jiri webata aha ahụ bụ
George Orwelle n’abụ a ọ kpọrọ 1983.
gb) Igbuduokwu: ‘Ị bụrụ ụgụrụ ruo na Maachị kọọ

ọkọchị banye n’udummiri’
Atụmatụ okwu niile a e depụtara gosipụtara n’ezie na abụ ahụ

bụ 1983 jupụtara na nghọta miri emi.
400
11. Olu Odee Abụ A: Abụ a bụ 1983 bụ abụ ìkpè (abụ
nkọcha). Abụ ahụ bụ 1983 bụ ọmarịcha abụ nke
masịrị onye a nyochara ya nke ukwuu. Ọ bụ abụ kara
aka ma bụrụkwa abụ e chemiri echiche ime tupu e dewe
ya. N’ezie, abụ a bụ 1983 bụ nke onye dere ya dere ka ọ
bụrụ abụ n’ihi na ọ bụ otu ahụ ka abụ kwesịrị ka e siri
na-ede ya.
401
NNYOCHA AKWỤKWỌ AGỤMAGỤ
‘ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE ỤBỊAM’
i. Aha akwụkwọ a ga-enyocha bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ

ONYE ỤBỊAM.
ii. Aha onye dere ya bụ TONY UCHENNA UBESIE.
iii. Ụlọọrụ Mbipụta Akwụkwọ bipụtara ya bụ NWAMIFE

PUBLISHERS LTD, ENUGU
iv. Afọ e bipụtara akwụkwọ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE

ỤBỊAM bụ n’afọ 1975.
NKỌWA AKWỤKWỌ A BỤ ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE

ỤBỊAM
Akwụkwọ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE ỤBỊAM na-akọwa
maka otu nwaada aha ya bụ Chinyere, onye nke sooro enyi ya
nwaanyị a na-akpọ Ndidi gaa n’ụlọọgwụ ileta nwanne Ndidi,
ahụ adịghị. Ihe ndị Chinyere hụrụ n’ụlọọgwụ mere ya ka o
kpebie na ọ ga-arụ ọrụ Nọọsụ.
Otu nwoke a na-akpọ Amadi mechara bịawa ka ọ lụọ Chinyere.

E mechaa, Amadi, nna ya, nne ya na ndị be ha buru mmanya ga
dọnye n’isi Chinyere n’ebe Chinyere ha bi n’Enugwu. Ndị
agbataobi Chinyere ha sokwa ńụọ mmanya ahụ. Ka nke a
mechara, otu agadi nwoke nwere ego nke ukwuu bịakwara ka ọ
lụọ Chinyere, Chinyere na nne ya achọghị nwoke ahụ. Mana
nna Chinyere chọrọ ka nwoke ahụ lụwa Chinyere, n’ihi na ọ bụ
ọgaranya.
402
N’ihi na Chinyere na nne ya jụrụ agadi nwoke ahụ, nna
Chinyere gakwuuru enyi ya nwoke bụ nna Ekemma maka ịtụrụ
ya aro ihe ọ ga-eme. Nna Ekemma gwara nna Chinyere na ọ bụ
ya ka ọ dịịrị ikwu onye ga-alụ nwa ya. Nna Chinyere mechara
gwa Chinyere ka ọ kwụsị ịhụta ya dị ka nna ya ebe ọ bụ na ọ
chọghị ịlụ agadi nwoke ahụ. Chinyere gwara nne ya na ọ bụrụ
na Amadi alụghị ya na ọ ga-eje dakpuo oshimmiri Ọnịcha
nwụọ. Mana Chinyere na nne ya mechara kwekọrịta na
Chinyere ga-ekwe ka agadi nwoke ahụ zụchaa ya n’akụkwọ, ọ
hapụ nwoke ahụ gakwuru Amadi ka ọ lụwazie ya. Na Chinyere
agaghị ekwe ka ya na nwoke ahụ gbaa akwụkwọ. Nna Chinyere
na Emeọdị nwekwara nnukwu ọńụ na Chinyere ekwetala ka
Emeodi lụwa ya. Nna Chinyere gwakwara Emeodi na ọ ga-
azụcha Chinyere n’ụlọakwụkwọ tupu ya na Chinyere agbaa
akwụkwọ. Emeọdị kwetakwara. Chinyere na nne ya mekwara
ka Amadi mata maka nkàtà ha na-akpa na aro ha tụpụtara
banyere ọlụlu ahụ Emeodi chọrọ ịlụ Chinyere.
Emeọdị na-emekwa ihe o nwere ike, ịhụ na ụmụokorobịa

anapụghị ya Chinyere. O gosipụtara nke a site n’ụdịrị akwa ọ
kwaara Chinyere. Chinyere banyere n’ụlọakwụkwọ dị
n’Owere. Ọ na-edegara Amadi leta, Amadi na-edegakwara ya.
Mgbe Emeọdị chọpụtara maka leta a Chinyere na Amadi na-
edere onwe ha, site n’aka onye mgbaama Emeọdị nwere, nne
Chinyere ghọrịrị Emeọdị mgbe o buuru mkpesa gakwuru ya. Ọ
gwara Emeọdị na o nwere onye chọrọ iziga Chinyere ala bekee
mana Chinyere ekweghị. Nne Chinyere jekwara n’ụlọakwụkwọ
Chinyere ha wee gwa Chinyere ihe na-aga. Nke a meziri ka
403
Chinyere werezịa aha nwata akwụkwọ ọzọ were na-anatazi leta
Amadi.
Mana mpiti kwere. Nne Chinyere mechara nwụọ. Ọ bụkwa

Emeọdị wetara ego e jiri kwaa nne Chinyere. Emeọdị deere
Chinyere akwụkwọ ka ọ lọta na be ya ma ha mechie akwụkwọ.
Chinyere mere ihe nna ya na Emeọdị chọrọ mana o siiri ya ike.
Ihere anaghị ekwe Chinyere emegharị ahụ na be Emeọdị n’ihi
na ọ chọghị ka ndị mmadụ mara na ọ bụ Emeọdị na-alụ ya.
Mana n’ikpeazụ, ụmụakwụkwọ Chinyere ha, ndị nke bidebere
Emeodi, ndị nke Chinyere gwara na Emeọdị bụ nwanne ya, si
n’ọnụ Emeodi were mata na Emeodi bụ di Chinyere.
Emeọdị mechara were Chinyere gbaa akwụkwọ n’agbanyeghị

na ọ bụghị ọchịchọ Chinyere. Chinyere gbanwokwara
ụlọakwụkwọ iji were gbanahụ akọmọnụ ụmụakwụkwọ ha
maka na ọ lụrụ agadi nwoke.
N’ezie, na ngụcha akwụkwọ Chinyere, Chinyere kacha

ụmụakwụkwọ ibe ya were mee nke ọma n’ule. Mana, obi
adịghị ya mma n’ihi ụdịrị onye ọ na-alụ ya. Chinyere si ebe ọ
gara maka oriri na ọńụńụ maka ngụcha akwụkwọ ha, were
tinye isi Ọnịcha ebe ọ nọrọ gbuo onwe ya site n’idakpu
n’oshimiri. Mana tupu o mee nke a, o degaara nna ya, nwanne
ya, ụkọchukwu na nne ya nwụrụ anwụ leta banyere ihe ọ chọrọ
ime.
Oge e bulatara ozu Chinyere, nna ya bakwara n’ụlọ ghọrọ ozu.

Ndị bịara ili Chinyere kpawakwuo ma tụpụtawakwuo aro otu a
ga-esi likwuo nna Chinyere.
404
IHE MMỤTA DỊ N’AKWỤKWỌ BỤ ỤKPAKA MỊỊRỊ
ONYE ỤBỊAM
Ọtụtụ ihe mmụta jupụtara n’akwụkwọ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ

ONYE ỤBỊAM. Ihe mmụta izizi a ga-ebu ụzọ depụta bụ na
nna na nne ọbụla kwesịrị ka ha zụọ ụmụ ha nke ọma tupu ha
ahapụ ya ka ọ lụọ di.
Ọzọ kwa bụ na ọ bụghị ihe kwesịrị ekwesị ka nna were nwa ya

nwaanyị tụọ mgbere. Nna kwesịkwara ka o gee nwunye ya na
nwa ya nwaanyị ntị n’ihe ọbụla gbasara alụmdi. Nwoke ọbụla,
maọbụ nwaanyị ọbụla ekwesịghị ịhụ ego n’anya karịa ada ha
nwaanyị, ha na-eke di.
Nke kacha nke bụ na nwoke ọbụla maara ihe, onye ọbụla kpọrọ
onwe ya ezigbo nna, ekwesịghị ịkwanye nwa ya nwaanyị ka ọ
lụọ onye na-abụghị obi ya. Alụmdi na nwunye na-akacha ụtọ
ma ọ bụrụ na nwoke na nwaanyị ga-alụ onwe ha kwekọrịta
n’etiti onwe ha.
N’ikpeazụ, ndị Igbo tụrụ ilu were sị kama m ga-eriju afọ were
dachie ụzọ, ka m buru ọnụ. N’ezie, ọchọ ihe ukwu ga-ahụrịrị
agba enyi maka na ọ bụ ihe onye tụrụ n’ahịa ka a ga-azụtara ya.
Onye ọbụla riri amụ ebulu ji ibi ụgwọ. Maka na ajụghị ajụ were
rie na-ebute a rịaghị arịa were nwụọ. Mkpurụ onye kurụ ka ọ
na-aghọrọ. Nna maọbụ nne ọbụla chọrọ agamnihu ezinaụlọ ya
tọọ ntị n’ala ka ọ nụ ụya agbịsị n’ihi na ntị ga-anụ ihe anaghị
aha ka okpu ata.
405
USORO E SIRI DEE ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE ỤBỊAM.
Usoro e siri dee akwụkwọ agụmagụ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ
ONYE ỤBỊAM dabara nke ọma. Akụkọ dị na ya bụ akwụkwọ
gara n’usoro n’usoro dị ka o siri kwesị. A ga-aghọta nke ọma
na odee agụmagụ a bụ Akaochie n’ihe gbasara ide agụmagụ
Igbo. Asụsụ Igbo o jikwanụ dee agụmagụ a bụ asụsụ Igbo
Izugbe. Igbo o jiri dee agụmagụ ya bụ nke na-aga werewere.
A chọpụtakwara na ọtụtụ nka okwu dị n’akwụkwọ agụmagụ a

bụ Ụkpaka Mịịrị Onye Ụbịam bụ nke Ubesie ji aka ya
wepụta. Ha dabakwara nke ọma n’ihe ọ na-ede ma mekwaa ka
nka okwu na-abawanye n’ihi na anyị agaghị atọ na naanị ndị
nke ndị gboo wepụtara.
Ihe ọzọ kwa a ga-arụtụ aka n’usoro e siri dee akwụkwọ a bụ na

odee agụmagụ a emeghị ka a mata aha agadi nwoke ahụ bịara
ka ọ lụọ Chinyere mgbe kwesịrịnụ. Ọ kọọla akụkọ banyere
agadi nwoke ahụ tupu o mee ka ọgụụ mata na aha nwoke ahụ
bụ Emeọdị.
Nke ọzọ kwa bụ na o nweghị ihe odee agụmagụ a kwuru maka

agbamakwụkwọ Chinyere na Emeọdị, na otu Amadi siri hụta
agbamakwụkwọ Chinyere na Emeọdị. A kpọtaghị Amadi aha
chaachaa ma ya fọdụkwa ịgwa anyị ihe Amadi chere. Naanị
ebe aha Amadi batara bụ ebe a sịrị.
‘O kweta na ya na Maazị Emeọdị ga-
agba akwụkwọ, ọ bụrụ ya bụ na nke ya
na Amadi agaala….. ihu akwụkwọ
132”
406
Nke a bụ echiche Chinyere, ọ bụghị okwu Amadi.
Odee akwụkwọ a enweghịkwa otu o siri kwute maka Amadi
nke ukwuu. N’ihi ya o kwesịrị ka o mee ka a mata ọnọdụ
Amadi mgbe nne Chinyere nwụrụ.
NDEHIE DỊ N’AKWỤKWỌ AGỤMAGỤ A BỤ ỤKPAKA

MỊỊRỊ ONYE ỤBỊAM
Ndehie dị n’ime akwụkwọ agụmagụ a adịghị nnukwu. Ụfọdụ

n’ime ndehie dị na ya bụ ndị a:
he, mama, ụmụ aka, amadi, yee, papa,
iti nye, ozugbo, ori akụ, akpụkpọ
ụkwụ, nime, nebo, nkei,
Ndezi okwu ndehie ndị ahụ e depụtara n’elu bụ ndị a:

Ihe, nne, ụmụaka, Amadi, jee, nna, itinye,
ozigbo, oriakụ, akpụkpọụkwụ, n’ime,
n’ebe, nke …
NKA OKWU DỊ N’AKWỤKWỌ A BỤ ỤKPAKA MỊỊRỊ

ONYE ỤBỊAM
407
Odee akwụkwọ agụmagụ a bụ Tony Uchenna Ubesie ji nka
okwu were ghụọ agụmagụ a ahụ. Agụmagụ a bụ nke nka okwu
jupụtara n’ime ya. Odee agụmagụ a bụkwa onye eji iji nka
okwu achọ ederede ya mma, wee mara. A ga-edepụta ụfọdụ
n’ime nka okwu ndị o jiri dee agụmagụ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ
ONYE ỤBỊAM.
ILU (PROVERBS)
Ubesie bụ onye a maara na-eji ilu ata atụ n’agụmagụ ederede
ya. Ọtụtụ ilu jupụtara n’akụkwọ agụmagụ a. Ụfọdụ n’ime ha ka
a ga-ewepụta. Ha bụ ndị a na-esota:
i) “Nwata amaghị ihe e kechiri na ngwugwu, uche

ngwugwwu e kere ana-agụ ya’ (Ihuakwụkwọ nke anọ)
ii) ‘Ma, ochie dibia ịchụ aja doro anya chụọ aja, ọ dị ka o
nyere ndị mmụọ aja n’aka’ (Ihuakwụkwọ nke irinaatọ).
iii) ‘Nne, abịa adịghị adị, a kụwa aka n’obi. Iyi adịghị adị, a
ńụwa ikpere aka’ - (ihu akwụkwọ nke iri na anọ.)
iv) Ndị Igbo tụrụ ilu na-asị na onye rie nke a, rie nke a, nke
a egbughị ya, nke a egbuo ya.’ – (Ihuakwụkwọ nke iri
atọ na asatọ)
v) ‘Nwa nnụnụ nọ n’ufe nyụọ ọgụ akpana, o bere ebere

n’osisi maọbụ n’ala, ọ nyụchie ala’ – (Ihuakwụkwọ nke
iri asaa na atọ.)
408
vi) ‘Ndị Igbo tụrụ ilu sị onye hụrụ ozu lie ozu, ma ya ajụla
ihe gburu ozu, maka na mmadụ jupụtachaa ihe gburu
ozu, ike kwe, egwu agaghị ekwe ndị mmadụ lie ya.’ –
(ihuakwụkwọ iri asaa na asatọ.)
Ọ bụghị naanị ilu ndị a e depụtara dị n’agụmagụ a bụ

ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE ỤBỊA. O nwekwara ilu ndị ọzọ.
AKPAALAOKWU (IDIOMS)
Ụfọdụ akpaalaokwu dị n’agụmagụ a bụ ndị a:
i) ‘Ha abụọ ji anya agba izu’ – (Ihuakwụkwọ nke iri na
asaa)
ii) ‘Ọ bụ ego ka ikpe mara.’ – (Ihuakwụkwọ nke iriatọ na

ise)
iii) ‘Ịdị na-aghọ nne na nna ha ahịa.’ – (Ihuakwụkwọ iriise

na otu)
iv) ‘Ọ bụrụ ya bụ na eke etie mmọnwụ’ – (Ihuakwụkwọ

iriasaa)
v) ‘Unu, malite na-ekponye aja na agarị’ – (Ihuakwụkwọ

iriasaa na ise)
MYIRI (SIMILE)
A ga-edepụta ụfọdụ myiri dị n’agụmagụ a:
409
i) ‘Obi dị ya ka ọkụkọ e megheere mpio ya ka o nwerekwa
onwe ya ọzọ’- (Ihuakwụkwọ iriabụọ)
ii) ‘Ńara ańara ka ọbọgwụ na-ańaga na be nna Chinyere’ –

(Ihuakwụkwọ iriatọ na atọ.)
iii) ‘Na-eke anya ọkụ ka nwamba nọ n’ọchịchị’ –

(Ihuakwụkwọ iriitoolu na atọ.)
ASỊNIILU (WELLERISMS)
Lee ụfọdụ asịniilu dị n’agụmagụ a:
i) Anụ ọhịa a na-akpọ ururu sị na egwu nrụkọnye ụkwụ
na-aka mma n’ugbo akịdị - (Ihuakwụkwọ iri na atọ)
ii) ‘Maka na ụtaba sị na anya na imi bụ nwanne maka na e
nye imi ka o rie, anya ebewe akwa’ – (Ihuakwụkwọ iri
anọ na ise
iii) ‘Nshikọ sị na chi ya na ọgọ ya riọrọ ya ọrụ otu ụbọchị.

Ya gawara ọgọ ya ọrụ, hapụ nke chi ya, chi ya ewere
ndụ ya. Ya gawa nke chi ya, hapụ nke ọgọ ya, ọgọ ya
akpọrọ nwunye ya….’ – (Ihuakwụkwọ iriisii na anọ)
NKWUMA (EUPHEMISM)
A ga-edepụta nkwuma ụfọdụ dị n’akwụkwọ a:
i) ‘A kpachaghị anya, nna Chinyere na nwoke ahụ nwere
ike bụrụ ọgbọ’ – (Ihuakwụkwọ iriatọ na atọ.)
ii) ‘Onye ọ bụla na-akụ ngaji n’eze, na-apapụ ihu’ –
(Ihuakwụkwọ otu narị na iri anọ na otu.)
410
EGBEOKWU (HYPERBOLE)
Okwu ndị a a ga-edepụta bụ okwu egbeokwu ụfọdụ dị
n’agụmagụ a:
i) ‘Ọ bụ naanị Chinyere bụ akụ ọ kpara n’ụwa a’
(Ihuakwụkwọ iriise na anọ.)
ii) ‘O mee ka a ga-asị n’ụwa niile na-akpọdo isi n’ala –

(Ihuakwụkwọ iriasaa na anọ)
iii) ‘Maazị Emeọdị tinye aka n’akpa, akwụkwọ ego esoro

aka ya puta’ – (Ihuakwụkwọ otu narị na iri na otu )
iv) ‘O chetara ka Maazị Emeọdị si na-esu ego bekee ọkụ

mgbe nne ya nwụrụ’ - (Ihuakwụkwọ otu narị na iri na
otu)
v) ‘Ụzọ uje na ụzọ ụla Maazị Emeọdị bụ na be Chinyere ha

ugbua’ – (Ihuakwụkwọ iriasaa na asatọ.)
IGBUDUOKWU (PARADOX)
A ga-edepụtakwa ụfọdụ Igbuduokwu dị n’agụmagụ a bụ
ỤKPAKA MỊỊRỊ ONYE ỤBỊAM.
i) ‘Ihe ọ chọrọ ime dị ya n’obi, ma nke ọ ghaghị ime

ekweghị ya kwuo ihe dị ya n’obi – (Ihu akwụkwọ iri na
asatọ.)
411
ii) ‘Onye hụrụ ozu lie ya. Ya ajụla ase ihe gburu ozu n’ihi
na e mechaa ihe gburu ozu ga-egosi onwe ya’ –
(Ihuakwụkwọ iriisii na abụọ.)
iii) ‘N’ihi na ndị ji uche ha ahụ ụzọ ewerela anya kee nkụ
ụkwa, tupu a bia gwawa ofeke’ – (Ihuakwụkwọ iri na
isii)
AKPỤOKWU (EPIGRAM)
Lee ụfọdụ akpụokwu dị n’agụmagụ a:
i) ‘Ọ kabeghị nka, ma ọ hụla oriri ji ọhụrụ ọtụtụ ugboro na

ndụ ya’ – (Ihuakwụkwọ iriabụọ na itoolu.)
ii) ‘M nwee ibu arọ ọbụla ọ bụ gị bụ ajụ m ji wee na-ebu

ya’ – (Ihuakwụkwọ irianọ na abụọ)
iii) ‘Anyị maara nke ọma na ebe mkpọrọgwụ nwaanyị dị bụ

na be nna ya.’ – (Ihuakwụkwọ iriisii)
iv) ‘Ka m gwa ha na ọ bụ Chinyere gburu m tupu m nwụọ’

– (Ihuakwụkwọ iriisii na abụọ)
AJỤJỤ NZARAONWE (RHETORICAL QUESTION)
Ụfọdụ ajụjụ Nzaraonwe dị n’agụmagụ a bụ ndị a:

i) ‘O nwere ihe ọ bụla mmadụ richara. Loo mkpụrụ eze? ‘
– (Ihuakwụkwọ irianọ na-atọ)
412
ii) ‘Ị ga-eji maka ndị na-abịara ya di, were jụ onye a na-
abịara di? – (Ihuakwụkwọ iriisii na abụọ.)
ORURUGHAOKWU (CLIMAX)
Ngwa, lee ụfọdụ orurughaokwu ndị a dị n’agụmagụ a:
i) ‘Unu bụ ụmụaka ji anya unu na-ahụ ụzọ, ma anyị bụ ndị

okenye ji uche anyị na-ahụ ụzọ’ – (Ihuakwụkwọ iriise na
itoolu).
ii) ‘Gị bụ onye nke mbụ. Mụ bụ onye nke abụọ. Chinyere

bụ onye nke atọ. Ndị na-abịara ya di bụ ndị nke anọ’ –
(Ihuakwụkwọ iriisii na abụọ.)
iii) ‘Nwoke na-eto, mkpa ya ana-eto. Ma, nwoke gbaa afụ

ọnụ, mkpa na-eche ya eburu ya ụzọ gbaa ajị imi na ajị
obi – (Ihuakwụkwọ iriisii na isii.)
NHAGIDEOKWU (ANTITHESIS)
Ụfọdụ nhagideokwu dị n’agụmagụ a bụ ỤKPAKA MỊỊRỊ
ONYE ỤBỊAM bụ ndị a:
i) ‘Ire na eze bụ nwanne, ma ire bu eze ụzọ pụta ụwa’ –

(Ihuakwụkwọ iriisii na otu)
ii) ‘Chinyere dị ndụ nwụọ ọnwụ- (Ihuakwụkwọ iriisii na

asaa)
413
MGBUDAOKWU (ANTICLIMAX)
Mgbudaokwu bụkwa atụmatụ okwu ọzọ a ga-arụtụ aka
n’akwụkwọ a. Ngwa, lee nke a:
i) ‘Ị hụrụ ebe ihe ga-adịrị anyị na gị mma, sị na ọ bụ ọhịa

ka ị ga-eso’ – (Ihuakwụkwọ iriasaa na asaa).
O kwesịghị ka ọ bụrụ ihe ịtụnanya n’ebe ị nọ banyere ụdịrị

atụmatụ okwu nka dị iche iche odee agụmagụ a bụ Tony
Uchenna Ubesie jiri ghụọ agụmagụ a bụ Ụkpaka Mịịrị Onye
Ụbịam, ahụ. N’ihi na anyị maara nke ọma na atụmatụ okwu
nka na-erubere Tony Uchenna Ubesie isi, ma na-ejekwara ya
ozi.

IRIABỤỌ NA ATỌ
1. Gịnị bụ nnyocha abụ?
2. O nwere usoro a na-agbaso na nnyocha abụ?
3. Kedụ ihe kpatara e ji enyocha abụ?
4. Lee ABỤ a a ga-edepụta, na-esota ugbua, ka ị gụọ ya

ma nyochaa ya nke ọma.
414
NTAJIANYA
Agbara m ụzọ kulie

Ha na ụra na-eme
Nlọta m n’ime ndeeri
Ha alakpuchaalarị
Mmanụ
Ahụghị m rachaa
Ma n’ụtụtụ ma n’abalị
Mana
Nri na-afụ ha ụfụ n’afọ
Mmanya
Ha ńụchaa
Ha ana-adagharị
Ańụrị abụrụ mmiri ozizo
N’ebe ha nọ
Echiche ma a ga-efokwa chi
Na-echu m ụra.
Ma ehihie ma abalị
Chi jie
Nlakpu m bụ
Maka na chi ejiela
Na ibe m alakpuchaala
Ọ bụghị na ụra na-atụ m
Malite n’abalị ruo na ndeeri
Were pụta n’ụzọ ụtụtụ
Mụ na echiche ihe echi ga-abụ
Na-etikọrịta nku.
415
Mana
Ha lakpuo
Ọ dị ha ka chi efola efo
Ha mụchie anya
Ụra buru ha
Ha na nrọ
Otu ha siri nọdụ n’alaeze
Ana-ekwekọrịta n’aka
N’Ikpeazụ
Mụ mechaa chọta awele m
Chukwu Nna bi n’eluigwe
Hichaa m anya were sị
Ahụhụ m hadebe otu ahụ
Ha agaghịzị alakpu rahụ ụra
Mgbe ọbụla ha nụrụ maka m
Ụtụtụ, ehihie, abalị, ndeeri anyasị
Ha ataa aka n’ọnụ
A kọta akụkọ m ebe ha nọ
Ha ekponye ya aja
Ma zọtọọ ya
M gafee ebe ha nọ
Ha efifie n’isi
Ha nụ ọnụ okwu m
Obi ana-agbọwa ha
Ncheta m
Iwe eju ha obi
Ikuku m kuo
416
Ha emee, ‘Tụfịakwa’
Anya ha hụrụ m
Na-egbu ha emeri
Mụ kuru mmiri ńụọ
Ekpere ha abụrụ ka ọ gbado m
N’ezie, Agamniihu m
Na-ata ha mmiri n’ahụ
Ekpere ha mgbe niile n’ebe m nọ
Bụ ka ụzọ m chie
Mana iji kwuo eziokwu

Ihe ndị a na-atọ m ọchị
N’ihi na ihe Chkwu guzobere
Mmadụ enweghị ike ikwatu ya
Maka na ụzọ Chukwu gughere
Mmadụ nọ ndụ
Enweghị ike iguchi ya
N’ezie, Ntajianya
Ị bụghị ezigbo mmadụ
Ọnwụ kwesịrị gị
Mana naanị mgbe ọnwụ ga-ewere gị
Bụ mgbe ị kwụsịrị
Ile anya agbamụmbọ
Mmadụ ibe gị
Ma nwekwaa afọ ojuju
Na nke gị onwe gị.
417
Ma chetakwa
Ọ bụrụ na i meghị otu ahụ
Ụmụ ụwa akpọgbuo gị n’ọnụ
E were mbazu gwuo ili gị
Ma werekwa nkịrịnka ute
Lie gị n’ajọ ọhịa.
Si n’akwụkwọ Abụ,
ỌDỊ M N’OBI
(1997)
Chinedum E, Ofomata
Enugu.
418
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ANỌ
AGỤMAGỤ ỌDỊNAALA
Ụwa a anyị nọ n’ime ya jupụtara n’akụkọ, akụkọ dị iche iche.

Ọ bụrụ na ọ bụghị akụkọ maka ụwa, ọ bụrụ akụkọ maka ihe dị
n’ime ụwa. N’ihi nke a, ihe niile dị n’ime ụwa a nwekwara
akụkọ banyere ya. Ma mmadụ, ma agbụrụ, ma obodo, ma mba,
ma ọnọdụ ụwa, tinyekwara ekereeke dị iche iche jupụtara
n’ụwa, nwere akụkọ banyere ha. Ọ bụrụ na anyị kweta na ihe
ndị dị otu a bụ eziokwu, o kwesịrị ka anyị mata na ndị Igbo na
kwa ala Igbo so n’ihe ndị mebere ụwa a. N’ihi ya, e
nwekwuazịrị akụkọ banyere ha, na kwa ụdịrị ndụ obibi ha..
Agụmagụ ọdịnaala bụ agụmagụ na-enye nkọwa banyere Igbo,

ndị Igbo na ndụ ndị Igbo. Malite mgbe e kere ụwa a were ruo
taa, ndị Igbo bụ ndị nwere ụdịrị akụkọ dị iche iche banyere ụwa
ha. N’ihi nke a, a ga-asị na agụmagụ ọdịnaala bụ usoro akụkọ
banyere mmalite ndụ ndị Igbo, mmalite ụwa ha, usoro obibi
ndụ ha, ka ha si ahụta ụwa, echiche ha banyere ụwa ha nọ
n’ime ya, mmasị ha na nghọta ha banyere ụwa, ndụ ha na kwa
ọnwụ ha n’ime ụwa ha hụrụ onwe ha na ya. N’ezie, ndị Igbo
nwere akụkọ dị iche iche banyere ndụ ha na kwa ụwa ha nọ na
ya. Ọ bụ ụdịrị akụkọ ndị ahụ ka a maara dịka agụmagụ
ọdịnaala.
Agụmagụ ọdịnaala bụ akụkọ ndị ahụ ndị Igbo ji ọnụ were na-
akọ banyere ụwa, ndụ ha na nghọta ha n’ime ụwa. Agụmagụ
ọdịnaala bụ akụkọ ndị ahụ ndị Igbo ji ọnụ akọ ma na-
egosipụtakwa maka ọnọdụ ụwa ha, otu ha siri malite, omenaala
419
ha na kwa ka ha si ebi ndụ. Mgbe gboo, ndị Igbo bụ ọnụ ka ha
ji akọ maka ụwa ha na ndụ ha n’ụ’ụwa. Ide ihe n’akwụkwọ
apụtabeghi mgbe ahụ. Akụkọ niile na mmụta niile bụ ọnụ ka e
ji eme ya. Akụkọ na-emekwa o si n’aka, o fere n’aka. Maka na
ọkpụkpụ nna tafọọrọ nwa ya bụ ọfọ. Ọ bụ akụkọ niile ahụ ha
na-akọ nke e sighị n’akwụkwọ ebe e dere ya were na-akọ ka a
maara dị ka agụmagụ ọdịnaala.
E nwere agụmagụ ọdịnaala dị iche iche. Otu n’ime ha mụ ga-

eleba anya ugbua bụ akụkọ Ifo. N’ala Igbo, akụkọ ifo so n’otu
mkpọrọgwụ wubere agụmagụ ọdịnaala. Gịnị kwanụ bụ akụkọ
Ifo? Akụkọ ifo bụ akụkọ ọdịnaala ndị Igbo na-akọ iji were
nwee mmụta, nghọta, nkuzi na kwa obi ụtọ banyere ndụ ha na
kwa ụwa ha hụrụ onwe ha na ya. Akụkọ ifo nke a makwaara
dịka akụkọ ọdịnaala na-ejupụta n’ihe mmụta dị iche iche ma
dịkwa omimi. Ndị Igbo ji akụkọ ifo were na-enye mmụta pụrụ
iche n’ụwa ha nọ na ya. Akụkọ ifo bụ akụkọ ọdịnaala ndị gboo
mewere ma wube iji were na-enye ụmụ ha na kwa agbụrụ Igbo
ọzụzụ gbadoro ọkpa n’amamihe nke ụwa. O nweghị onye nwe
akụkọ ifo kama ọ bụ akụkọ dịịrị onye ọbụla bụ onye Igbo na
kwa onye na-achọ ka ọ mata maka ndị Igbo. Ndị Igbo na-eji ma
mmadụ, anụọhịa, ndịmmụọ, osisi, anụmanụ na kwa ekereụwa
dị iche iche were na-eme akụkọ ifo. Ha na-eme nke a iji were
mee ka anyị bụ ndị Igbo were nweta mmụta ma nwekwaa
amamihe tọrọ atọ.
Agụmagụ ọdịnaala ọzọ e nwere n’ala Igbo bụ Ejije. Ndị Igbo

nwere ejije ọdịnaala nke so Igbo na kwa ndị Igbo were malite.
Ejije ọdịnaala bụkwa ihe ndị Igbo ji wee na-eme onwe ha obi
420
ụtọ. O nweghị onye ga-akọwanwu mgbe ejije ọdịnaala malitere
n’ala Igbo. Mana naanị ihe mụ ga-ekwu bụ na ejije ọdịnaala
malitere mgbe agbụrụ Igbo malitere. Ejije ọdịnaala bụ ụzọ dị
iche iche ndị Igbo si egosipụta ndụ ha site n’egwuregwu na ime
ihe ngosipụta n’ụzọ ịkpa ọchị na ime obi ụtọ banyere ndụ ha. E
nwere ejije ọdịnaala dị iche iche n’ala Igbo. Ụfọdụ n’ime ha bụ
iti mmọnwụ, ịgba mgba, ịda iya, ịzụ ọkụka, ịtụ nnya dgz. Ndị
Igbo si n’ejije ọdịnaala ndị a were na-enye onwe ha ọńụ,
mmụta na kwa obi ụtọ.
Agụmagụ ọdịnaala ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ Abụ

Ọdịnaala. Abụ ọdịnaala bụ okwu gbara ọkpụrụkpụ ndị Igbo
na-ekwu n’ọnọdụ ọbụla ha hụrụ onwe ha n’ụwa. Ihe ọbụla
mere onye Igbo, ma nke ọma, ma nke ọjọọ, nwere ụdịrị okwu
ndị Igbo na-ekwu banyere ya n’ụdịrị egwu. Ọ bụ okwu a ka a
na-akpọ ịma mbem n’asụsụ Igbo. Abụ na-abụ okwu na-ejupụta
n’amamihe na kwa nghọta. Ofeke anaghị aghọta abụ ma ọ na-
anụ ya. Ọ bụ onye maara ihe nke ọma ma bụrụkwa onye anya
ruru ala bụ onye na-aghọta echiche dị n’abụ ọdịnaala. Abụ
ọdịnaala bụkwa ụdịrị abụ ndị ahụ ọ bụ naanị n’ọnụ ka e si
ekwupụta ha. E nwere ọtụtụ abụ ọdịnaala dị iche iche. Ụfọdụ
n’ime ha bụ abụ ọnwụ, abụ akwamozu, abụ nwa, abụ agha, abụ
otito, abụ ikpe dgz. E nwekwara ọtụtụ ndị ọzọ ndị Igbo wubere
iji were na-ezipụta ọnọdụ ha n’ụwa a.

421
NKE IRIABỤỌ NA ANỌ
1. Gịnị bụ agụmagụ ọdịnaala?
2. Kọwaa mgbe agụmagụ ọdịnaala malitere.
3. Depụta uru atọ agụmagụ ọdịnaala bara.
4. E nwere agụmagụ ọdịnaala dị iche iche. Depụta ha n’otu
n’otu.
5. Akụkọ ifo o so n’agụmagụ ọdịnaala?
6. Kọọ otu akụkọ ifo ị maara.
7. Dee ma kọwaa ihe bụ ejije ọdịnaala.
8. Depụta ihe ịmaatụ atọ na-akọwa ejije ọdịnaala.
9. Gịnị bụ Abụ ọdịnaala?
10. Kedụ aha ọzọ ọ dị gị ka e nwere ike iji were kọwaa abụ
ọdịnaala?
11. Ejije ọdịnaala na akụkọ ifo, ha bụ otu? Kọwaa onwe gị
nke ọma.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ISE

422
IHE ỌMỤMỤ NKE MBỤ
NJIRIMARA NDỊ IGBO
Ihe ọbụla Chukwu kere n’ụwa a nwere ihe e jiri mara ya. Ụwa
anyị nọ n’ime ya nwekwara ọtụtụ ihe e jiri mara ya. Ọ bụ ihe
ndị ahụ e jiri mara ya kpatara e ji aghọta na ọ bụ ụwa. Ebe
ọbụla na kwa mgbe ọbụla e jiri kọta maka ihe ndị ahụ e jiri
mara ụwa, a marala na ọ bụ maka ụwa ka a na-akọ maka ya.
Igbo na ndị Igbo sokwa na ndị nọ n’ụwa a. Ha nwekwara ihe dị

iche iche e jiri mara ha. Ọ bụkwa ihe ndị ahụ e jiri mara ha bụ
ihe ndị na-akọwa maka ha. O bụkwa ihe ndị ahụ ka a maara
dịka njirimara ndị Igbo. Oge ọbụla a rụtụrụ aka n’ihe ndị ahụ
bụ njirimara ndị Igbo, a marala ma ghọtakwa ozigbo na ọ bụ
maka ndị Igbo ka a na-ekwu maka ha. O kwesịkwara ma
bụrụkwa ihe ziri ezi na a ga-arụtụ aka n’ihe ndị ahụ bụ
njirimara ndị Igbo.
A. ASỤSỤ
Otu n’ime njirimara ndị Igbo bụ asụsụ. Ihe izizi e ji amata
mmadụ, ogbe, obodo maọbụ mba bụ asụsụ. Ọ bụ site n’asụsụ
mmadụ sụrụ ka e si amata ebe o si na kwa onye ọ bụ. Onye
ọbụla nọ n’ụwa a nwere asụsụ ọ na-asụ. Ọ bụkwa asụsụ ahụ ọ
na-asụ na-akọwa ya ma na-emekwuazị ka a mata ya. Otu ahụ
kwa ka o siri dị n’ebe obodo dị. Obodo niile dị n’ụwa nwere
asụsụ e jiri mara ha. Ọ bụkwa asụsụ ahụ e jiri mara ha jikọrọ ha
ọnụ dịka otu obodo. Ọ bụkwa otu ahụ ka o siri dị n’ebe mba dị
iche iche e nwere n’ụwa a dị. O kwesịkwara ka anyị mata na ọ
423
bụ n’ime mba dị iche iche ka e si enweta agbụrụ dị iche iche.
Asụsụ sokwa n’ọkpụrụkpụ ihe ndị na-ehibe agbụrụ.
Igbo bụ otu n’ime nnukwu agbụrụ e nwere n’ala anyị a bụ

Naịjirịa na kwa na mba ụwa. Agbụrụ Igbo nwekwuazịrị asụsụ e
jiri mara ha. Asụsụ e jiri mara agbụrụ Igbo ka a na-akpọ asụsụ
Igbo. Njirimara izizi na kwa njirimara kacha e ji amata onye
Igbo bụ asụsụ Igbo. Onye Igbo sụọ asụsụ Igbo, a marala na ọ
bụ onye Igbo.
Onye Igbo ọbụla amaghị asụ asụsụ Igbo maọbụ na-achọghị ka

ọ na-asụ asụsụ Igbo agọnahụla mkpọrọgwụ njirimara ya. Ụdịrị
onye Igbo dị otu ahụ atọla maka na ngwere gbawa ọsọ were
hapụ ukwu osisi, aka akpara ya. O kwesịkwara ka anyị mata na
ọ bụ asụsụ onye bụ ùgwù na nsọpụrụ onye ahụ. N’ihi nke a,
onye ahapụkwala asụsụ ya. Onye Igbo ọbụla kwesịrị ka ọ hụ
asụsụ ya n’anya ma na-asụru ya n’isi.
B. EKIKE
Njirimara ọzọ a ga-arụtụ aka n’akwụkwọ a bụ Ekike. Ekike bụ
usoro mmadụ si akwado onwe ya maọbụ dozie onwe ya n’ụdị
ọchịchọ na nnabata nke agbụrụ ya. Ndị Igbo nwere otu ha si
akwado onwe ha ma na-edozikwa onwe ha n’ọchịchọ na kwa
nnabata nke agbụrụ Igbo. Ọ bụ ụdịrị ọnọdọ ahụ ka a maara dị
ka ekike ndị Igbo. Ndị Igbo nwere otu pụrụ iche ha si akwado
onwe ha. Ọ bụkwa otu ahụ ha si akwado onwe ha na-egosipụta
ekike ha. Ndị Igbo nwere ekike e jiri mara ha. Ma nwata, ma
okenye, ma nwoke, ma nwaanyị, ma agbọghọbịa, ma okokporo,
ma ndị agadi, nwechara ụdịrị ekike ha. Mana ekike ha niile
424
gbadoro ụkwụ na ndụ ndị Igbo. N’ala Igbo, n’ekike ndị Igbo,
mgbe elu bụ ala ọsa, nwoke na-eke uwe n’ukwu ya ma yirikwa
uwe mkpụda nke a ga-akwakwa n’ọdịdị uwe ndị Igbo. Ọtụtụ
mgbe ka ndị nwoke na-eke akwa ma yirikwa eluakwa aka
gịrịgịrị. Ụmụaka, ụmụnwoke na ụmụokorobịa na-awa ọgọdọ.
Mana ugbua, ha na-eyizi nịka na uwe eluahụ maọbụ uweọkpa
ogologo na kwa akwa eluahụ. Ụmụnwaanyị, ma ndị
nnenwaanyị, ụmụagbara nwaanyị na-ama ọgọdọ, yiri akwa
eluahụ ma kekwaa ịchafụ isi. Ụmụagbọghọbịa na-eyi akwa
mkpụcha. Mana, oge ochie, ụmụagbọghọbịa na-eyi jigida ma
werekwa mgbaaka na mgbaọkpa were chọọ onwe ha mma.
N’ala Igbo, ekike ndị chiri echichi na-adịkwa iche. Ha kacha
eme ekike ha ka ọ dị iche nke na ha na-ekpu okpu mmee
mmee, na-eyi ákà ma n’olu, ma n’áká. N’obodo ụfọdụ n’ala
Igbo, ndị chiri echichi na-agba òwú n’ọkpa ma na-etekwa nzu
n’anya.
CH. NRI
Ihe ọzọ kwa e jiri mara ndị Igbo bụ nri ha na-eri. Nri bụ otu
n’ime ọkpụrụkpụ njirimara agbụrụ ọbụla. Ụdịrị nri agbụrụ a na-
eri abụghị ụdịrị nri agbụrụ ọzọ na-eri. Iji were maa atụ: Ọ bụghị
ụdịrị nri ndị Awụsa na-eri ka ndị Yoruba na-eri. Ọ bụghịkwa
ụdịrị nri ndị Yoruba na Awụsa na-eri ka ndị Igbo na-eri. Nri
sokwa n’ihe ndị na-akọwa agbụrụ ma na-egosipụtakwa ebe
onye si. Ndị Igbo nwere ọkpụrụkpụ nri dị iche iche e jiri mara
ha. Ụfọdụ n’ime nri ndị e ji mara ndị Igbo bụ:
425
NRI NDỊ IGBO NA KA E SI ESI HA
NRI KA E SI ESI YA
1 Akpụ A na-ayọ ya ayọ, sụọ ya asụ n’ikwe tupu e
riwe ya. A na-elo ya elo. Ọ bụkwa ofe ka e
ji elo ya
2 Akịdị Akịdị na-adị ka agwa mana ọ bụghị agwa. A
na-ebio ya ebio tupu e riwe ya. E ji achịcha,
ji maọbụ nri ọ dabaara ha na ya were na-eri
ya.
3 Ji Ji ka ndị Igbo maara dị ka eze nri. A na-esi
ya esi, e sichaa ya, e riwe ya. A na-ahụkwa
ji n’ọkụ. A hụchaa ya, a kpachaa ya, were
mmanụ rie ya. A na-ejikwa nri were na-ebio
ji. E nweghị otu e sighị eri ji. E nwekwara
ike sụọ ya nri otu ahụ e si asụ akpụ ma
werekwa ofe rie ya maọbụ loo ya. Ọ bụrụ na
e mee ji otu ahụ, a kpọọ ya nriji.
4 Fịọfịọ Fịọfịọ na-adịkwa ka agwa mana ọ bụghị
agwa. A na-esikwa ya otu ahụ e si esi agwa.
E jikwa ji maọbụ achịcha were na-esi fịọfịọ.
Ọ bụkwa nri e jiri mara ndị Igbo.
5 Abacha Abacha bụ otu n’ime nri ndị Igbo ejighị egwu
egwu. A na-agwọ ya agwọ ma were kwa
ụkpaka, anara, azụ, ịsha dgz were taa ya
6 Achịcha Achịcha bụkwa nri ọzọ e jiri mara ndị Igbo.
Ọ bụ site n’ede e beriri eberi ma chekpọọ
n’anwụ ka e si enweta achịcha. E jikwa ji
426
maọbụ fịọfịọ were na-esi ya.
7 Arịbọ Arịbọ bụ nri ndị Igbo na-ese ese tupu ha
eriwe ya. Ọ bụ otu ahụ e si elo akpụ ka e si
elo ya.
8 Ọka Ndị Igbo ji ọka eme ọtụtụ nri dị iche iche.
Ndị Igbo nwere nri a na-akpọ nriọka,
ịgbagwụọka, akamụ dgz. A na-ahụkwa ọka
n’ọkụ were ùbé taa ya.
9 Ụkwa Ụkwa bụkwa nri ọzọ magburu onwe ya e ji
were mara ndị Igbo. Ịkwado ya na-ahịa ahụ
mana oriri ya na-atọ ụtọ.
10 Mbụgụrụ N’ezie, ọtụtụ ndị Igbo ugbua amaghị nri bụ
mbụgụrụ. Mbụgụrụ bụ ezigbo nri nke e si
na jimmiri na-enweta. A kwọrie jimmiri, e
kee ya n’akwụkwọ, sie ya n’ọkụ. O ghee, ọ
fụọ afụ, e riwe ya.
11 Ọkpọoged Ọkpọogede bụkwụazị nri ndị Igbo. Ọ bụ
e jioko (ogede) chadere achade ka e ji eme ya.
12 Ede Ede sokwa na nri ndị Igbo. E ji ede eme
ụtara olilo, ụtara ofe, achịcha, na kwa nri dị
ka ji. Mana tupu e sie ede were rie ya dịka
ji, a na-esite ya aka n’ọkụ ka ọ chaa acha iji
were mee ka ọ tọọ ụtọ ma hapụ ịgbaka onye
riri ya agbaka, n’akpịrị.
Chetakwa na ndị Igbo nwechakwara ihe di ka ofe onugbu, ofe

ọkwụrụ, ofe nsara, ofe ose, ofe ọha, ofe ọkazị, ofe ọgbọnọ,
ofe arịgbị, ofe akwụkwọnri, ofe egwusi, ofe achị, ofe ụgụ, ofe
427
achara, dgz. E nwekwuazịrị ọtụtụ nri ndị Igbo nke a gaghị
enwe ike depụta n’ebe a ugbua. Chọpụta ha ma depụtakwa ha.
Ọ ga-abụ ihe magburu onwe ya ma ọ bụrụ na e mee ka ị ghọta
na o nwekwara nri ndị ọzọ e jiri mara ndị Igbo, mana nri ndị
ahụ bụ nri ndị Igbo ńụtara ańụta. Ụfọdụ n’ime nri ndị ahụ bụ:
osikapa, àgwà, dawa, amala, ewedu, garị, akamụ, agidi, dgz.
Nri ndị a abụghị ndị Igbo nwe ha mana ndị Igbo na-eri ha.
D. OMUME (ÁGWÀ)
Njirimara ọzọ kacha mma e ji mara ndị Igbo bụ omume. N’ala
Igbo, ndị Igbo na-ekwu okwu were na-asị na àgwà bụ mma. Na
ọ bụ ire ọma ka ejula ji aga n’ogwu. Maka na nwa ewu gbuo
ikpere naabọ n’ala, ọ ńụọ nne ya ara. Iluokwu Igbo ndị m
depụtara bụ okwu ndị na-akọwa maka omume na kwa
akparamagwa. Ndị Igbo na-ahụta onye na-eme ezigbo omume
dị ka onye Chukwu keziri ekezi ma gọziekwa nke ọma. Ndị
Igbo kpọrọ ajọ omume asị ma na-agbapụkwara omume ọjọọ,
ngịrị.
Ndị Igbo kwenyesiri ike na omume mmadụ na-akọwa ka ndụ

onye ahụ siri dị. Onye nwere ezigbo omume bụ onye ndụ ya
kwụ ọtọ. Mana onye ajọ omume bụ onye ndụ ya ruru inyi ma
bụrụkwa onye ndụ ya gbagọrọ agbagọ. Ndị Igbo na-agbara
onye ajọ omume ọsọ ma na-agbakwurukwa onye ezigbo
omume. Ndị Igbo weere onye ezigbo omume dị ka onye
kwụwara aka ya ọtọ. Ezigbo omume bụ mmadụ inyere mmadụ
ibe ya aka, mmadụ isepụ aka n’ihe rere ure, mmadụ ibi ndụ
n’ụzọ na kwa n’usoro nke Chineke, mmadụ inwe mmụọ
mgbaghara, mmadụ ịkwọ mmadụ ibe ya n’azụ, mmadụ ikwu
428
eziokwu, mmadụ ịsọpụrụ ala ọ zọdoro ọkpa, mmadụ inwe
ịhụnanya n’ebe mmadụ ibe ya nọ, dgz.
Mana ọtụtụ agwa ọjọọ bụ ha bụ ihe ndị na-ezipụta ajọ omume

n’ala Igbo. Ụfọdụ n’ime agwa ọjọọ ndị ahụ bụ ndị a: ịkpọ asị,
ekworo, anyaukwu, ohi, mmegbu, mkpagbu, asị, mgbaokpuru,
asịrị, iwe, obi ọjọọ, ọnụma, mmegide, obi ilu, amaghị Chineke,
inara mmadụ ihe ya n’ike, orilù dgz. Agwa ọjọọ ndị ahụ e
depụtara abụghị naanị ha bụ agwa ọjọọ. N’ezie ndị Igbo kpọrọ
agwa ọjọọ na omume ọjọọ, asị. Ha anaghị achọ ka ụdịrị ihe dị
otu ahụ bịakwute ha. Ha na-agbakwara onye na-eme ụdịrị
omume dị otu ahụ ọsọ ma chaara ya n’ uzọ n’ihi na ọ bụ
nkwenye ndị Igbo na ọ bụ ihe onye metara, o were isi ya buru.
Maka na onye zakọọ, o kpoo. Onye e kpochaghị, ọ gbawa nje.
N’ihi na ọ bụ a gbachaa egwu ọ laa n’ukwu.
E. OMENAALA
Ihe e ji ama ndị maọbụ agbụrụ, maọbụ mba, maọbụ obodo,
maọbụ onye, bụ omenaala. Omenaala na-egosipụta ka ndị si ebi
ndụ ha. Ndụ anyị nọ na ya nwere usoro kwesịrị ka e were na-
ebi ya. O nwekwara ụzọ e kwesịrị isi were na-ebi ya. Mgbe
ọbụla a gbahapụrụ usoro ndị ahụ, ndụ agaghịzikwa adị ka e siri
chọọ ya.
Iji were jikọlata ndụ ọnụ, ma mee ya ka o nwee usoro, ùgwù na

nsọpụrụ, e nwee omenaala. Ndị ọbụla nwere omenaala ha.
Maka na ọ bụ omenaala ndị na-edu ha. Mba na-enweghị
omenaala anaghị enwe usoro ndụ. Ndị Igbo nwere usoro
omenaala ha. Ọ bụkwa omenaala ha ka ha ji were na-ebi ndụ
429
n’usoro kwesịrịnụ na kwa otu dị mma. Ndị Igbo nwere
omenaala dị iche iche. Ọ bụkwa omenaala ndị ahụ ka ha ji were
na-ahazi ndụ ha ma na-ebikwa ndụ. Usoro obibi ndụ ha niile
gbadoro ụkwụ n’omenaala ha. Ọ bụkwa omenaala ha ka a
maara dị ka omenaala Igbo. Ihe niile banyere ndụ ndị Igbo
nwere otu e si eme ya. Ọ bụ otu e si eme ya bụ omenaala a na-
ekwu maka ya.
Ndị Igbo nwere ọtụtụ omenaala dị iche iche. Otu niile ndị Igbo
si ebi ndụ nwere usoro ya. Ọ bụkwa omenaala bụ usoro ndụ
ahụ. Ụfọdụ n’ime omenaala ndị Igbo bụ: alụmdinanwunye,
echichi, ọmụgwọ, oriri, ipu eze, mmọnwụ, ekike, ịgba afa,
afaagụ, ekele, ịgba mgba, egwu ọnwa, mmemme dgz.
Omenaala Igbo juru eju ma bara abara. Omenaala Igbo gbasara
omume na kwa akparamagwa ndị Igbo. Ihe ọbụla ndị Igbo na-
eme na kwa otu ọbụla ndị Igbo si eme omume gbadoro ụkwụ
n’omenaala ha. Maka na ngwere gbawa ọsọ were hapụ ukwu
osisi, aka akpara ya.
F. ỌRỤAKA
Ndị Igbo na-atụ ilu were na-asị na ọ bụ aka aja aja na-ebute ọnụ
mmanụ mmanụ. Maka na ngana kpuchie ute agụụ ekpughee ya.
Ilu a bụ ilu okwu tọrọ mụ na gị. Ilu okwu dị tupu anyị pụta
ụwa. Ọ bụ ndị gboo wepụtara ya. Ihe ilu okwu a na-egosi bụ na
ndị Igbo ekwenyeghị n’umengwụ. Ha ekwenyeghị n’ịnọ nkịtị.
Ha kwenyesịrị ike na mmadụ ga-agba mbọ nke ọma tupu ọ
kpata ihe ọ ga-eri. Na onye nọrọ nkịtị, agụụ egbuo ya. Ọ bụ
nkwenye dị otu a kpatara ndị Igbo ji wee bụrụ ndị na-arụsị ọrụ
ike ma bụrụkwa ndị e ji ịgba mbọ n’ụzọ pụrụ iche wee mara.
430
Tupu ugbua, ndị Igbo nwere ọrụaka dị iche iche. Ọrụaka ndị
ahụ bụkwa ọrụaka e ji wee mara ha. Ọ bụkwa ọrụaka ndị ahụ
ka ha ji were bie ndụ ha ma werekwa kwadoo maka echi ha. Ọ
bụ eziokwu na ọtụtụ ọrụaka ọgbaraọhụrụ dị iche iche abatala
n’ala Igbo na kwa n’etiti ndị Igbo, mana tupu ọrụaka ndị ahụ
abata, e nwere ọrụaka ndị Igbo ji wee biri. Ụfọdụ n’ime ọrụaka
ỌRỤAKA
DỊ ICHE NKỌWA HA
ICHE
1 Ọrụugbo N’ala Igbo, ọrụugbo ka e ji wee mara ndị
Igbo, ma nwoke ma nwaanyị, ma ụmụaka.
Ọrụugbo n’ala Igbo bụ ịkọnye nri dị iche
iche n’ala, ma werekwa ya ma oge isikwa
n’ala wepụta ya, ruo. Ụfọdụ ihe ndị ahụ
ndị Igbo na-akọnye n’ala bụ ji, ede, ọka,
akwụkwọnri, jioko, une, dgz.
2 Ịkpa anụ E jikwa ịkpa anụ wee mara ndị Igbo. Aha
ọzọ e jikwa wee mara ịkpa anụ bụ anụ
enunu. Ịkpa anụ bụ ịzụ anụ. Ha too e ree
ha ma were kwa ego e retara na ha were
gboo mkpa. Ụfọdụ n’ime anụ ndị ahụ ndị
Igbo na-akpa bụ: ewu, ọkụkọ, ọbọgwụ,
nwamba, ezi, ehi, nkịta, dgz. Anụ ndị a
bụcha anụ enunu ma bụrụkwa anụ e ji
akpata ego.
431
3 Ite mmanya E nwere mmanya e ji were mara ndị Igbo.
Mmanya ahụ bụ nke a maara dị ka
mmanyaọcha. Ya bụ mmanyaọcha dị kwa
n’ụdị dị iche iche. N’ime ya ka e nwere
mmanya nkwụ na mmanya ngwọ. Ọ bụ
iwepụta mmanya ahụ ka a ńụọ ka a maara
dị ka ite mmanya. Onye na-ete mmanya
n’ala Igbo bụ onye otenkwụ. E sikwa n’ite
mmanya akpata ego
4 Ịchụ nta Ịchụ nta bụ igbu anụ dị n’ọhịa maka oriri
na kwa maka ịkpata ego. Usoro e ji egbu
anụọhịa ndị a ka a na-akpọ ịchụ nta. Onye
Igbo na-achụ nta ka a maara dị ka dinta.
N’ihi nke a, ịchụ nta sokwa n’ọrụaka ndị
Igbo.
5 Ọkụazụ Ọkụazụ bụkwa ọrụaka ndị Igbo. Ọkụazụ
bụ igbu azụ na mmiri maka oriri na kwa
maka inweta ego. Maka na onye Igbo
gbuo azụ, ọ bụrụ na o righị ya eri, o ree ya
ere were nweta ego.
6 Ịkpa nkata Ma ruo taa, ịkpa nkata bụkwa nnukwu
ọrụaka n’ala Igbo. Aha ọzọ e jiri mara
nkata bụ èkètè. A na-akpazị nkata n’ụzọ dị
nnukwu maka na a na-ebujezi ya ugwu
Awụsa ebe a na-azụ ya n’ukwu maka iji
were na-ebudatara anyị azụ, tomato,
oroma na ihe ndị ozọ ga. Ndị na-akpa
nkata na ngịga bụkwa ndị na-eriju afọ.
432
7 Dibịa Dibịa bụ mmadụ n’ala Igbo. Onye dibịa
n’ala Igbo bụ onye nwere nnukwu ọrụaka
maka na ndị mmadụ na-esi na mba were
chọrọ onye ahụ na-abịa. Ọrụ dibịa n’ala
Igbo bụ ịgba afa, inye ọgwụ, ịgwọ ndị ọrịa
na kwa ịhụ ọhụ. Dibịa n’oge gboo sokwa
na ndị nwere àgbà
8 Ịdụ akanya N’oge gboo, ụlọ a na-enwe mgbe ahụ na-
abụ ụlọ akanya. Akanya bụ akwụkwọ osisi
ngwọ ka e ji adụkọ ya ọnụ. Ọ bụ akanya
ka ndị Igbo ji ekpuchi elu ụlọ ha tupu
gbamgbam apụta. N’ihi nke a, ndị Igbo
ọkachasị ụmụnwoke ji ịdụ akanya were
na-enweta ego.
9 Ịkpụ ụzụ Ịkpụ ụzụ bụkwa ọrụaka kajara akaja e jiri
mara ndị Igbo. Otu n’ime obodo ndị e ji
ịkpụ ụzụ wee mara n’ala Igbo bụ Ọka. E
nwekwara obodo ndị ọzọ kwa. Ịkpụ ụzụ
bụ iji igwe arụ orụ maọbụ nweta ihe ndị
ga-enyere aka n’ọrụ. Onye na-akpụ ụzụ ka
a maara dị ka ọkpụụzụ. Ihe ndị ọkpụụzụ
na-arụpụta bụ: ogene, anyụike, ọnyaigwe,
oji, ube, mmaoge, opio, ọgụ, obejiri,
mbazụ, mmaakpa, dgz. Ndị na-akpụ ụzụ
n’ala Igbo n’oge gboo bụ ndị na-enwe ego
mgbe ahụ. Ha na-enwekwa ọtụtụ ụmụọrụ
n’oge ahụ.
10 Ịtụ osisi Ịtụ osisi bụ ọrụ nka. Ndị Igbo bụkwa ndị e
433
ji ịtụ osisi wee mara. Ịtụ osisi sokwa
n’ọrụaka n’ala Igbo. Ịtụ osisi bụ iji osisi
were wepụta echiche mmadụ na ọdịdị
ụwa. Ụfọdụ n’ime ihe ndị e si n’ịtụ osisi
were na-enweta bụ: ikenga, ọja, okpesi,
ikoro, ihummọnwụ, ikwe, odo, oche, ịgba,
ọkwaọjị, ọkpọga, ọkpọkọrọ, ịgbaogidi,
ọkwa, akpati, mgbo, àkwà.
11 Ịsụ akwụ Ịsụ akwụ bụkwa akaọrụ ọzọ e ji wee mara
ndị Igbo. Ọ bụ osisi nkwụ na-ewepụta
mkpụrụakwụ ka e si enweta mmanụnri. Ọ
bụkwa site n’ịsụ akwụ ka e si apịpụta
mmanụnri. N’ihi nke a, ọtụtụ ndị Igbo bụ
ịsụ akwụ ka ha ji were mere akaọrụ. Ruo
ugbua, ịsụ akwụ ka bụkwa nnukwu akaọrụ
n’ala Igbo. Mmanụnri ndị Igbo si n’osisi
akwụ jupụtara n’ala Igbo niile were na-
enweta bụkwa ihe ha ji eri nri. Ha na-
erekwa ya ere n’ahịa were na-ereta ego ma
bụrụkwa nke ha na-ebuje n’obodo ndị ọzọ
dịcha n’ugwu Awụsa na kwa obodo
Yoruba.
12 Igbu nkwụ I si n’elu osisi nkwụ were gbutuo isiakwụ
n’ala adịghị mfe chaachaa. O nwere ndị
Igbo ọ bụ ọrụ ha. Ndị Igbo ndị ahụ ji
igbutu akwụ were mere akaọrụ, na-eji ete
were na-arị elu osisi nkwụ. Matakwa na
osisi nkwụ bụ nke na-eto ogologo nke
434
ukwu. N’ihi ya, ọ bụghị ihe onye amaghị
maka ya ga-emenwu. Ọ bụ ọrụ dịịrị ndị o
doro anya na kwa ndị ji ya mere akaọrụ.
Ndị ọrụaka ha bụ igbutu akwụ na-anata
ego tupu ha egbutuo akwụ maọbụ mgbe ha
gbutuchaara onye kpọrọ ha ọrụ, akwụ ya.
13 Ide uri Uri bụ ihe ndị Igbo ji achọ onwe ha, ụlọ
ha, obi ha, ụlọezumezu ha, mma. O nwere
ndị ide uri bụ ọrụ ha. N’ezie, ọ bụghị taa
ka ịchọ mma na kwa iji ịchọ ndị mmadụ
mma were mere ọrụaka malitere. O teela
kemgbe ọ dị. Ịchọ mma n’ala Igbo bụ nwa
tolite o tokwuru. Ọ bụ nnukwu ọrụaka
n’ala Igbo bụ ide uri. Ndị na-ede uri na-
anata ego ma ha dechaa uri. Ide uri bụ ụzọ
pụrụ iche ndị Igbo ji achọ onwe ha mma
ma werekwa ya na-achọ ụlọ ha na
gburugburu ha, mma.
14 Ịwa eze Ịwa eze bụkwa ọrụaka ọzọ e nwere n’ala

Igbo. Ọ bụkwa ụzọ ọzọ ndị Igbo ji achọ
onwe ha mma. Ụdịrị mma nke a bụ n’eze
ka a na-achọ ya. Ọ bụkwa ọrụaka ndị Igbo.
15 Ibu mbubu Ibu mbubu bụ ụzọ ndị Igbo ji eji ihe

nrịbaama karịrị uri ma na ọ na-adị ka uri,
were na-achọ onwe ha mma. Ndị na-ebu
mbubu n’ala Igbo na-eji agụba, na kwa
igwe na-adị ka ntụtụ, na kwa uhie anaghị
435
ehichapụ ehichapụ na-adị ka uri, were na-
ebu mbubu. N’oge gboo, ndị na-
achọkanarị ka e buo ha mbubu bụ
ụmụnwaanyị. Ha na-eji ya achọ onwe ha
mma. Ebe ha na-emekanarị ihe gbasara ibu
mbubu ahụ bụ n’ogologo afọ ha, aka ha,
apata ọkpa ha, ọbọrọbọ azụ ha, elu afọ ha
na kwa mpaghara ahụ ha masịrị ha. Ha na-
eme ya iji were tolie nwoke akpịrị. Mana
ugbua, ibu mbubu amalitekwala ọzọ. mMa
ụmụnwoke ma ụmụnwaanyị na-emezi ya.
Ihe ndị ugbua ji were mara ibu mbubu bụ
tatuu (taatoo). Nke a bụ aha a na-akpọ ya
ugbua (tatuu).
16 Ịkpụ isi Ịkpụ isi bụ nnukwu ọrụaka n’ala Igbo

n’oge gboo. Ihe ndị Igbo n’oge gboo ji
akpụ isi bụ agụba. Agụba bụ ihe ndị Igbo
ji igwe were rụpụta ma mụọ ya nke ọma ọ
na-atụ zege zege na nkọ. Ọ bụ ya ka ndị
na-akpụ isi n’oge ahụ ji akpụ isi. E
jikwuazị agụba were na-atụ use.
17 Igbu ichi Igbu ichi so n’ọrụaka karịchara ibe ya

n’ala Igbo. Ọ bụghị ọrụ onye ọbụla na-arụ.
Ọ bụ ọrụ nwoke siri ike na nwoke, ma
kakwaa ezigbo ọkịka. Igbu ichi bụ iji
mmaagụba were kawachaa nwoke tozuru
etozu, ihu. O nwekwara obodo ndị e ji
436
ọrụaka igbu ichi wee mara n’ala Igbo. E ji
igbu ichi were na-amata nwoke bụ
odogwu, dike na kwa nwoke chizuru
echizu n’ala Igbo.
18 Iji ime Iji ime bụkwa nnukwu akaọrụ n’ala Igbo,
malite mgbe ụwa malitere nakwa mgbe
Igbo malitere, ụmụnwaanyị na-atụ ime,
na-amụ nwa. O nwekwara ndị ọ bụ ọrụ ha
ileta ụmụnwaanyị dị ime anya n’ala Igbo
malite mgbe ha dị ime wee ruo mgbe ha
ga-amụ nwa. Ọ bụkwa ụmụnwaanyị ndị
ahụ na-eleta ha anya n’afọ ime ha ga-
amụkwa ha nwa. Ndị ahụ na-amụ ndị Igbo
nwa ka a maara dị ka ndị na-eji ime.
19 Ibi ugwu Ibi ugwu bụkwa ọrụaka ọzọ e nwere n’ala
Igbo. N’oge gboo, o nwere ndị ọ bụ ọrụ
ha. Ibi ugwu abụghị ọrụ onye ọbụla na-
arụ. Onye ọbụla na-ebi úgwù bụkwa onye
a maara dịka onye obi siri ike. Ọ bụghị ọrụ
onye obi mmiri na-arụ. Ibi ugwu bụ ọrụ
nka a na-arụ n’ebe nwatakịrị nwoke a
mụrụ ọhụrụ nọ. Ọ bụkwa n’ihe o jiri bụrụ
nwoke ka a na-arụ ya bụ ọrụ. Ọ na-
emekwa ka nwatakịrị nwoke bụrụ sọ mma
ma e mechaa ya. Mana ọ na-afụ ụfụ nke
ukwuu mgbe a na-eme ya. Oge e jikwanụ
ebi nwatakịrị úgwù bụ oge o mere mkpụrụ
ụbọchị asatọ a mụchara ya. N’oge gboo,
437
onye na-ebi ugwu bichaa ugwu, ọ na-eji
okeọkpa na ego dị ka ihe ndị a kwụrụ ya,
were laa na be ya.
20 Ịtụ use Ịtụ use bụ usoro ndị Igbo ji eji agụba were
na-ewepụ ọbara ọjọọ n’ahụ ha. Ebe a na-
atụ use n’ahụ mmadụ bụ ebe zara aza ma
hapụkwa ịgbapụta ọbara maọbụ abụ. Ndị
Igbo na-akpọ onye na-atụ use, ọ bịa, o
were agụba ya tụọ onye ahụ ihe toro n’ahụ
maọbụ ebe ahụ, ahụ onye ahụ zara aza na-
achọghị ịgbaze agbaze. Onye na-atụ use
bụ ya maara ebe ọ ga-atụ use n’ahụ
mmadụ. Ọ bụrụ na ọ tụchaa use lawa, a
na-enyekwa ya ego. Ịtụ use abụghi onye
ọbụla maara maka ya. O nwere ndị ọ bụ
ọrụ ha n’ala Igbo.
E nwekwara ọtụtụ ọrụaka ndị ọzọ dịgasị iche iche e nwere n’ala
Igbo n’oge ochie. Mana, ugbua ọtụtụ ọrụaka dị iche iche
apụtala ma sonyekwara ndị nke dịbụ adị n’etiti anyị. Werezịa
aka gị chepụta ọrụaka ndị ọzọ e nwegachara n’ala Igbo ma
kọwaa ha.

IRIABỤỌ NA ISE
1. Ndị Igbo, ha nwere asụsụ?

2. Depụta uru atọ asụsụ bara.
438
3. Igbo ọ bụ mba ka ha bụ agbụrụ?
4. E nwere ekike e jiri mara ndị Igbo?
5. Dee ma kọwaa ụdịrị ekike e jiri mara ndị Igbo na kwa ka
ha siri dị.
6. Depụta ụzọ nri iri ndị Igbo nwere ma kọwaa ha nke
ọma.
7. Kọwapụta omume ọma na kwa nke ọjọọ dị n’etiti anyị

8. O kwesịrị ka mmadụ na-eme ezigbo omume?
9. Depụta uru na ọghọm dị n’ime ezigbo omume na kwa
ime ajọ omume.
10. Ndị Igbo ha nwere omenaala?
11. Depụta ụzọ omenaala ise ị maara ndị Igbo nwere.
12. Gịnị bụ ọrụaka?
13. Depụta ọrụaka irinaise e jiri mara ndị Igbo ma kọwaa ha
nke ọma.
14. O nwere ihe dị iche n’ọrụaka ndị gboo na nke ndị
ugbua?
15. Ndị Igbo ha bụ ndị umengwu? Were ihe ịmaatụ were
kọwaa onwe gị nke ọma.
NKUZI ỤTỌASỤSU NKE IRIABỤỌ NA ISII
AHỤIKE NTOROBỊA
Tupu a kọwaa ma dee maka ahụike ntorobịa, o kwesịrị ka e

mee ka a ghọta ihe bụ ntorobịa. Ntorobịa bụ ndị mmadụ ma
439
ụmụnwoke ma ụmụnwaanyị tolitere ma topụta ọhụrụ n’obodo
ma bụrụkwa ndị nke ndụ na ume ọhụrụ jupụtara n’ahụ. N’ala
Igbo, aha e ji wee mara nwoke walitere ọhụrụ ma jupụta n’ume
na ndụ bụ okorobịa. Aha e jikwanụ wee mara nwaanyị ọkụ ya
malitere nwube ọhụrụ na ndụ bụ agbọghọbịa. N’ihi nke a, ma
okorobịa ma agbọghọbịa, ọ bụ ha niile jikọrọ aka ọnụ wee bụrụ
ntorobịa. Ụmụokorobịa na ụmụagbọghọbịa ka a maara dị ka
ndịntorobịa.
Ndịntorobịa bụ ndị isi ha na-acha ọkụ. Ha bụ ndị ọbara ha na-

anụ ọkụ. Ha bụ ndị jupụtara n’ume ọhụrụ na ndụ ọhụrụ.
Ndịntorobịa bụkwa ndị e ji ịgbasi ike na ịkwụdosi ike na ndụ
wee. Ntorobịa bụkwuazị oge kacha were na-atọ mmadụ ụtọ na
ndụ ya. Ọ bụ oge mmadụ ejighị ama na a na-anwụ anwụ.
N’ezie, n’oge ntorobịa, ụmụokorobịa na ụmụagbọghọbịa na-
ahụta ụwa dị ka ebe obibi. Ha anaghị eji oge ahụ ahụta maọbụ
mata ihe omimi, ihe ọghọm na kwa ihe ịtụnanya jupụtara
n’ụwa. N’oge ntorobịa, naanị ụtọ ka ụwa na-atọ ndị ntorobịa.
Ahụ ha niile na-ekusi ume ike ma na-anụkwa ndụ mgbe niile.
Ha anaghị echeta na a na-anwụ anwụ. Ha na-enwe ike pụrụ
iche ma dịkwa ụtọ na ndụ. N’ezie, ndịntorobịa na-emesi ihe ike
n’ogo ntorobịa ma werekwa ya na-eme ka ihe siri ike dị nro.
N’ezie, ndị Igbo kwuru okwu were na-asị na ihe na-eku ume
na-anwụkwa anwụ. Mana, mgbe mmadụ nọ n’ogo ntorobịa, ọ
naghị aghọta okwu a. Kama nsogbu ọbụla adịghị ya n’ihi na
mgbe ọbụla ọmụnkwụ ghọọrọ igbegiri ka ọ ga-eji ghọta na ahụ
mmadụ jupụtara n’ogwu ma na-adụkwa onye ọbụla na-amaghị
were bie ya aka, ogwu.
440
Ndị Igbo tụkwara ilu were na-asị na ọ na-abụ onye mara gbuo,
onye ahụ amara zee. Onye bie ndụ ya nke ọma n’oge ntorobịa,
onye ahụ ga-agbanahụ ihe ọdachi dị iche iche na-adakwasa
ndịntorobịa. N’oge ntorobịa, ọtụtụ ihe ọghọm dị iche iche na-
adakwasa ndịntorobịa. Ọtụtụ ihe ọghọm na ọdachi ndị ahụ na-
adakwasa ha bụkwa ihe ha ji aka ha kpatara onwe ha. N’ihi ụtọ
ndụ na-atọ ha, ha na-eji maka ya daba na nsogbu ahụike nke ha
ga-anụ ụda ya ma a gbachaa egwu.
Ndịntorobịa na-eji maka ike jupụtara ha n’ime na kwa ndụ

jupụtara ha n’ahụ niile were na-etinye aka na ndụ ọjọọ dị iche
iche dị ka ịńụ anwụrụike, ite ime, ịńụbiga mmanya oke, izu
ohi, igbu ọchụ, ịlụ ọgụ, ije abalị, edina ụgwa, ịkwa iko, ịńụ
iyi asị, imegide Chukwu, igwu chamdum, ịnara mmadụ ihe
ya n’ike, ịńụ ọgwụ agharaaghara, imepụ mmadụ ọbara, ibi
ndụ anụọhịa, idina nwaanyị n’ike, ịgwọ ọgwụ, ịkọ ọgwụ,
ikwutọ mmadụ, ịgwọ ọgwụ ego dgz.
Ihe ọghọm dị iche iche na-esi na ndụ ọjọọ ndị a were dakwasa
ndịntorobịa ma ọ bụrụ na ha adanye n’ime ha, maọbụ danye na
nke ọbụla n’ime ha. Mana ọdachi kacha adakwasa ndịntorobịa
bụ ọdachi e si na mmekọrịta nwoke na nwaanyị were na-
enweta. Ọ na-abụ nnukwu ọrịa dịịrị onye nwetara ya. Ihe
kpatara ọrịa mmekọrịta nwoke na nwaanyị jiri ahịọpụ
ndịntorobịa ọnụ bụ maka na ndịntorobịa anaghị akpachapụrụ
onwe ha anya n’ihe gbasara mmekọrịta nwoke na nwaanyị.
Ụdịrị ọrịa ha na-esi n’ọnọdụ dị otu a enweta na-emetụta ha nke
ukwu. Ọ bụ site na mmekọrịta nwoke na nwaanyị ka e si
441
enweta ọrịa nsinwaanyị. Mana ọrịa kacha njọ n’ọrịa nsinwaanyị
niile a na-enweta bụ ọrịa mmịnwụ nke ndị bekee kpọrọ
HIV/AIDS. Ihe ọrịa a jiri karachaa ibe ya njọ bụ maka na o
nwebeghị ọgwụ e ji agwọ onye butere ya. Onye ọbụla butere ya
bụ ọrịa amarala na ya bụ ọrịa ga-eso ya were baa n’ime ili. Ọrịa
mmịnwụ anaghị ele anya n’azụ ma o gbuwe onye ọ na-arịa.
Mana ihe kacha ewute n’ọrịa mmịnwụ bụ na ọ na-ebugodu ụzọ
metọọ onye ọ na-arịa tupu o gbudaruo onye ahụ, ala. Ụmụnne
m na ụmụnna m, n’ezie, mmịnwụ bụ ọrịa ọjọọ. Onye ọbụla, ma
ntorobịa, ma nwata, ma agadi kwesịrị ka o zeere ọrịa mmịnwụ.
Ihe ọzọkwa na-akpakwa ahụike ndịntorobịa aka ọjọọ bụ ịńụ

ọgwụ agharaaghara. Oke ịńụ ọgwụ nke ndịntorobịa na-ańụ na-
emebi ọtụtụ ihe n’ime ahụ ha na kwa na ndụ ha. Ọtụtụ n’ime
ọgwụ ndị ntorobịa na-ańụ bụ nke na-emebiri ha ihe mgbe ha
tolitere nke ọma were chịba ọkpa n’ụlọ. Ọ bụzị oge dị otu ahụ
ka ha ji amata ihe ha mere onwe ha maka na ọ bụ mkpurụ onye
kụrụ ka ọ ga-aghọrọ. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara ndị Igbo ji
ekwu okwu were na-asị na akwụna na-ebe akwa nwa n’ụla nka.
O kwesịkwara ma bụrụkwa ihe ziri ezi ka m were ohere a were

mee ka ndịntorobịa ghọta na ọnọdụ ndụ ha bụkwa nke jupụtara
na ndụ ọnwụnwa na ndụ enwebeghị mkpọrọgwụ na kwa ndụ ko
n’elu. N’ihi nke a, o kwesịrị ka ndịntorobịa mata na ọ bụ anụ
gwufee mmiri, o fechawa ọdụ ya maka na ọ bụ onye kpegbuo
arụsị, o were ọkụ ya rie nri. Ndịntorobịa, ma ndị okorobịa ma
agbọghọbịa, onye ọbụla kpachapụkwa anya na ndụ ọ na-ebi
maka na onye arachaghị ọnụ ya, ugụrụ anara ya ọnụ ya rachaa.
442
Onye ekwekwala ka ụwa chịa ya ọchị. Maka na onye ụwa chịrị
ochị bụ onye ụwa meriri.

NKE IRIABỤỌ NA ISII
1. Gịnị bụ ntorobịa?
2. Kedụ ndị a maara dị ka ndịntorobịa?
3. Depụta ụdịrị ndụ ọjọọ dị iche iche ndịntorobịa na-etinye
aka n’ime ha.
4. Dee ma kọwaa ọrịa na kwa ọghọm dị iche iche
ndịntorobịa na-esi na ndụ ọjọọ were na-enweta.
5. Gịnị bụ ọchịchị ọdịnaala?
6. Kọwaa otu ndịntorobịa ga-esi were na-enwe ahụike zuru
oke?
7. Ịńụ ọgwụ agharaaghara o so were na-emetụta ahụike
ndịntorobịa?
8. Dee ma kọwaa ihe bụ ọrịa mmịnwụ.
9. O kwesịrị ka ndịntorobịa na-edowe onwe ha ọcha?
10. Depụta ihe dị iche iche ndịntorobịa kwesịrị ka ha na-
eme iji na-enweta ahụike zuru oke.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ASAA
IKPOCHAPỤ ỤBỊAM NA AGỤỤ
443
N’ezie, ụbịam na agụụ abụghị ndị ọbịa n’ụwa. Kemgbe anyị
pụtara ụwa ka a malitere nụwa maka ụbịam na agụụ. Ụbịam dị
n’ụwa, agụụ dịkwuazị n’ụwa. Mana o kwesịkwara ka anyị mata
na ụbịam na agụụ bụ ụmụnne. Kama ọ bụkwa agụụ tinyere
mmadụ n’ọnọdụ ụbịam. Maka na ọ bụ onye agụụ na-abụ onye
ụbịam. Ebe ọbụla agụụ na ụbịam dị, ndụ dị ebe ahụ na-ada
ọnwụ ọnwụ n’ihi na agụụ na ụbịam adịghị mma ịbata na be
mmadụ.
Gịnị bụ ụbịam na agụụ? N’ezie, ụbịam bụ ọnọdụ ahụghị tụtụrụ

rachaa. Ọ bụ ọnọdụ ọjọọ nke ọ bụ agụụ ịtọpụ mmadụ ọgọdọ
n’ukwu na-eweta. N’ihi nke a, onye ụbịam bụ onye agụụ nke
ya na-ehi ụda. Mana tupu m dere maka ụbịam gawa n’ihu, ọ
ga-amasị m ka m kwugodu ihe bụ agụụ maka na ọ bụ otu ụgbọ
bu ha abụọ were na-akpagharị. Agụụ bụ ọnọdụ na-adakwasa
mmadụ mgbe onye ahụ na-ahụghịzi nri ọnụ. Mgbe nri mmadụ
na-eri kọnahụrụ ya, agụụ ewere ọnọdụ ozigbo. Ọ bụ ya kpatara
o jiri dị mma ka onye ọbụla nọ ndụ na-agbasi mbọ ike iji were
na-akpata ihe ọ na-eri. Onye ọbụla na-akpatanwughị ihe ọ na-
eri bụ onye agụụ. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara ndị Igbo ji atụ ilu
were na-asị na ngana kpuchie ute, agụụ ekpughee ya. Maka na
ọ bụ aka aja aja na-ebute ọnụ mmanụ mmanụ. Site na nkọwa a
banyere agụụ, o kwesịkwara ka ị mata na ọ bụ oke agụụ na-
ebute ụbịam maka na ụbịam bụ mmadụ ịkpa akị n’ọwa odu.
Agụụ na ụbịam na-ewetara mmadụ ihe ọjọọ na ihe ọghọm dị
iche iche. Onye agụụ bụ onye obi ọjọọ. O nweghị onye agụụ
na-enwe obi ọcha. Agụụ na-eme ka ntụ na arụrụala na-arị elu.
Onye agụụ na-agụ anaghị enwe uche kụụrụ ọnụ. Ụbiam n’aka
nke ọzọ na-eme mmadụ ọ na-aga oyi oyi, onye ahụ abụrụ onye
444
anaghị azọsi ọkpa ike n’ala ma ọ na-aga ije. Onye ụbịam
anaghị enwe ọnụ okwu n’etiti ndị rijuru afọ. Mgbe niile onye
ụbịam na-ahụta onwe ya dị ka onye a na-emegbu emegbu na
kwa onye ụwa jụrụ. Ọ na-ewere okwu ọbụla a gwara ya dị ka
ịkọ ọnụ. O nweghị mgbe ọńụ na-adị n’ime onye ụbịam. Ọ na-
ahụta onye ọbụla nọ ya n’akụkụ dị ka onye mmegbu. N’ezie,
agụụ na-eme ọtụtụ mmadụ ha ana-etinye aka na ndụ ruru inyi,
ndụ ọjọọ, agwa ọjọọ na agwa rere ure. Ọtụtụ mgbe ka onye
agụụ na-eche na ihe ọbụla mere ya abụghị na nkịtị, na o nwere
ihe kpatara ihe ahụ jiri mee. Ụdịrị echiche dị otu a na-eme onye
agụụ ka o nwebe echiche gbagọrọ agbagọ ma malitekwa gawa
ije gbagọrọ agbagọ. Iji were kwuo eziokwu, agụụ na ụbịam
adịghị mma ịbata na be mmadụ. Onye ọbụla agụụ batara na be
ya, ya biko gbaa mbọ chụpụ ya. Onye ụbịam piobatakwaranụ
na be ya, ya ebunyekwala ya oche, maka na onye ọbụla ụbịam
tukwu na be ya nwere ajọ ọbịa.
Mana kedụ ka a ga-esi kpochapụ ụbịam na-agụụ n’etiti anyị?

N’ezie, agụụ nwere ọgwụ e ji agwọ ya, ụbịam nwere okpiri e ji
etigbu ya. Ihe e ji emeri agụụ na ụbịam ma kpochapụ ha
kpamkpam bụ site n’ịgba mbọ na kwa ịrụsi ọrụ ike. Agụụ na-
ahụta onye ọbụla anaghị arụsi ọrụ ike dị ka nwanne ya. Ụbịam
na-ahụtakwanụ onye ike ọrụ anaghị adị dị ka ejima ya. Mana,
agụụ na ụbịam na-agba ọsọ ọkpa eru ala na be onye ọbụla na-
arụsi ọrụ ike ma na-akpatakwa ihe ọ na-eri. Agụụ na ụbịam
anaghị etinye isi na be onye karịrị ha.
N’ezie, ụwa a siri ezigbo ike. Ọ bụkwa onye sikwara ike na-eji
ọńụ were na-anọ n’ụwa. Onye esighị ike ụwa eloo ya. Onye
445
ọbụla pụtara ụwa, tolite ma bụrụ mmadụ n’obodo, kwesịrị ka ọ
bụrụ onye aka siri ike n’ezigbo ọrụ ọbụla ọ na-arụ. Onye
enweghị ihe ọ na-arụ kwesịkwara ka ọ chọta ihe ọ na-arụ. N’ihi
na onye ọbụla nọ ndụ kwesịkwara ka ọ chọta ihe ọ na-arụ.
Maka na onye ọbụla nọ ndụ nwere onyinye Chukwu nyere ya
nke ọ ga-esi na ya were na-enweta ihe ọ na-eri. Onye gụchara
akwụkwọ kwesịkwara ka o nweta ọrụ ọ ga na-arụ iji were na-
enyeju onwe ya afọ. Onye mụrụ ahịa kwesịkwaranụ ka ọ zụwa
ahịa ọ mụrụ ma sikwa na ya na-azụta ihe ọ na-eri n’ihi na ndị
Igbo sị na ọ bụ mma onye nwere ka o ji ana aka.
N’aka nke ọzọ, ndị gọmentị na ndị na-achị achị kwesịkwara ka

ha na-edoziri ndị ha na-achị ọnọdụ nke ọma iji were na-ebelata
oke ahụhụ na-adakwasị ndị mmadụ mgbe ha na-achọ ihe ha na-
eri. Dị ka o siri dị ugbua, ọtụtụ gụchara akwụkwọ ma gụruo
n’isi anaghị ahụ ọrụ bekee ha ga-arụ. O nweghị ụzọ gọmentị si
were na-agba mbọ ịhụ na ọnọdụ ọjọọ a bụ nke e memilara.
Ọnọdụ dị otu a na-eweta oke agụụ na ụbịam n’etiti ndị mmadụ.
Ọtụtụ ndị mụchara ọrụ ma mụkwaa ahịa bụkwa ndị ọ na-ahịa
ahụ tupu ha amalite rụwa ihe ha mụrụ maọbụ zụwa ahịa ha
mụrụ maka ya n’ihi ụkọ ego na ọnọdụ ihe isiike na-akpụ ala
anyị isi ugbua.
Gọmentị kwesịkwa idozi ọnọdụ nke ọma ka ndị mmadụ were

nwee ike wube ụlọakụ, ụlọngwaahịa, ụlọọrụ dị iche iche ebe
ndị mmadụ chọrọ ọrụ ga na-achọta ọrụ ma na-arụtakwa ihe ha
na-eri. Mana matakwa na onye enweghị onye ga-enye ya, na-
agba mbọ nye onwe ya maka na onye a jụrụ ajụ ekwesịghị ịjụ
446
onwe ya. N’ihi na ọ bụ aha onye nyere nkịta be ya ka ọ ga-aza
ya. Maka na ọ bụ ebe onye gbaruru mbọ ka ude ya ga-ederu.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSU NKE

IRIABỤỌ NA ASAA
1. Gịnị bụ ụbịam?
2. Ụbịam na agụụ, ha bụ otu ?
3. Dee ma kọwaa ụdịrị ihe ọjọọ na ọghọm ụbịam na agụụ
na-ewetara mmadụ.
4. Kọwaa otu gọmentị ga-esi nyere aka n’ikpochapụ ụbịam
na agụụ n’etiti anyị.
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ASATỌ

OTU NZUZO
447
Ọ ga-adị mma ka anyị mara ihe bụ òtù na kwa nzuzo na ndụ
anyị tupu anyị abanyewazịa n’ịkọwa ihe bụ out nzuzo. Gịnị bụ
òtù n’asụsụ Igbo? Òtù bụ nnọkọ ọnụ mmadụ abụo maọbụ karịa
na-anọkọ kwa mgbe kwa mgbe n’usoro iji were mezuo
ebumnuche ha, nghọta ha na kwa ọchịchọ ha banyere ndụ ha
hụrụ onwe ha na ya. Otu na-abụkwa nnọkọ ọnụ ndị ghọtara
onwe ha na kwa ndị nwere mmasị n’ime onwe ha banyere ndụ
ha nọ na na ya na kwa usoro e ji ebi ndụ n’ụwa ha nọ na ya.
Gịnị kwanụ bụ nzuzo? Nzuzo bụ ihe ọbụla maọbụ omume
ọbụla a na-eme nke a chọghị ka anya hụ maọbụ ka ntị nụ ya, ka
a ghara ịmata ihe ihe ahụ bụ maọbụ mata ihe a na-eme.
Sitezịa na nkọwa ahụ e nyere n’elu banyere otu na nzuzo, o

kwesịrị ka a kọwaa na otu nzuzo bụ nnọkọ mmadụ naabọ
maọbụ karịa na-anọkọ oge niile na kwa oge ha chọrọ maọbụ
n’oge masịrị ha nke ha achọghị onye ọzọ nụ maka ya, mara
maka ya, maọbụ lebara ha anya na ya. E nwekwuazịrị ike ị sị
na otu nzuzo bụ nzukọ ndị kwetara n’onwe ha na kwa
n’omume ha. Ihe niile banyere otu nzuzo bụ nke a naghị achọ
ka onye na-anọghị na ya mara maka ihe a na-eme na ya. Ihe
niile gbasara otu nzuzo na-abụkanarị n’abalị, n’ọchịchịrị, n’ime
ụlọ, n’ìtìrì maọbụ n’ebe ọbụla anya mmadụ agaghị ahụ ha.
Matakwa na ihe ọbụla a na-eme na nzuzo riri mperi n’ezigbo

ndụ. Ọ naghị abụ ihe a kwụwara aka ọtọ were na-eme. Ọ bụ ihe
ndị na-eme ya achọghị ka ndị mmadụ na-esoghị ha mara maka
ya maọbụ nụ maka ya, maka na ha maara na ihe ha na-eme
adabaghị n’usoro ndụ nke ụwa. Otu nzụzo, ụdị na ụdị ọbụla na-
ejupụta na ndụ arụrụala, ndụ ihe ọjọọ, echiche mmegide na kwa
448
ịgba mmadụ akụ. Echiche otu nzuzo mgbe ọbụla anaghị akwụ
ọtọ. Uche ya oge niile bụ imebi ihe na kwa ime ihe n’ike. Otu
nzuzo ekwenyeghị na-ime ihe n’usoro maọbụ ịgbaso ndụ
n’usoro kacha mma, maọbụ ime ihe banyere ndụ n’ọchịchọ nke
Chukwu na kwa nke mmadụ.
Ndị Igbo tụrụ ilu na-asị na uchichi na-eme atụrụ ọ dị ka o puru

mpi. Ndị Igbo weere otu nzuzo ọbụla dị ka otu ekwensu ma
werekwa ndị niile nọ na ya na kwa ndị na-abanye n’ime ya dị
ka ụmụ ekwensu. Ndị Igbo na kwa ndị mmadụ kwenyesịrị ike
na onye na-abụ onyeisi otu nzuzo ọbụla na-abụ ekwensu n’ihi
na omume ndị otu nzuzo na-abụ omume aka ekpe. Maka na
ndụ ha anaghị adaba n’ụdịrị ndụ na-eme ka ụwa na-atọ ụtọ
maọbụ na-ewetara ụwa ọńụ.
Otu nzuzo bụ otu na-ewetara ndị nọ n’ime ya ndụ ịgba gharịị,

ndụ anyammiri, ndụ ịkwa akwa arịrị, ndụ amakwaara, ndụ
ahụhụ na kwa ndụ ime ihe ala sọrọ nsọ. O nweghị onye ọbụla
banyere n’otu nzuzo ahụ na-ezu oke. Onye ahụ anaghịkwa ańụ
mmiri ma tọgbọ iko. Kwa mgbe, ọ bụrụ na o nweghị ihe ọ na-
achụ, ọ ga-enwerịrị ihe na-achụgharị ya. Otu nzuzo anaghị enye
mmadụ ohere iche ezigbo echiche na kwa echiche kwụ ọtọ
banyere ndụ ya. Ihe ụfụ bụkwa ihe na-ejupụta n’otu nzuzo n’ihi
na ọ bụrụ na ihu dị ụsụ mma, ọ kaara iji ehihie na-efe, ndị Igbo
kwenyesịrị ike na ihe ọbụla a na-eme n’abalị maọbụ na nzuzo,
bụ ihe na-akwụghị ọtọ.
Otu nzuzo bụ ọnọdụ ndụ na kwa nzukọ, jupụtara n’ọghọm na

ihe ọjọọ. Onye ọbụla bụ onye nọ n’otu nzuzo anaghị ebi ndụ
449
kwụ ọtọ. Ndụ ya niile na-adị iche na ndụ ndị mmadụ ibe ya.
Omume ya na-abụkwa nke na-agbagọ agbagọ. Ọ naghị eso ibe
ya eme ihe ha na-eme. Mgbe niile ọ na-eche maka ụzọ dị njọ ọ
ga-esi mee omume nke ya ka obi were dị ya mma.
Ọzọ dị ka ibe ya bụ na otu nzuzo na-ekpochi ngwuru. Ndị Igbo

kpọrọ ihe ọjọọ asị. Ha na-agọkwa onye ihe ọjọọ ọfọ ọnwụ kwa
ụtụtụ kwa ehihie, kwa abalị. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara onye
ihe ọjọọ ji eji isi ya were na-eburu ihe o metara. Maka na ọ bụ
nkwenye ndị Igbo na ọ bụ ihe onye metara ka ọ ga-eji isi ya
wee buru n’ihi na ọ bụ onye zakọọ, o kpoo.
N’ezie, onye ọbụla nọ n’otu nzuzo anaghị enwe ezigbo aha.

Ndị Igbo kwenyesịrị ike na ezigbo aha ka ego, mma. N’ihi ya,
o nweghị onye Igbo ọbụla na-achọ ka a na-akpọ ya ajọ aha.
Maka na ọ bụkwa ndị Igbo na-ekwu okwu na-asị na mmebi aha
nwọgaranya ka ogbugbu ya mma. N’ihi nke a, o nweghị onye
Igbo chọrọ ka e were aha ya were na-atụnyere ihe ọjọọ. N’ala
Igbo, otu nzuzo nwere aha ọjọọ. Onye ọbụla nọkwanụ n’otu
nzuzo bụkwa onye ga-enwe aha ọjọọ. Ndị mmadụ na-akpụ
ụdịrị onye ahụ n’ọnụ kwa mgbe ọbụla ma werekwa ya na-eme
ihe ọchị. Onye ọbụla nọ n’otu nzuzo anaghị adata ihe ọbụla
n’ezigbo agwa maọbụ ezigbo omume n’ala Igbo. N’ihi nke a,
otu nzuzo ekwesịghị ka mmadụ banye ya.
Òtù nzuzo na-ewetakwa ala adịghị mma n’obodo. N’ihi na otu

nzuzo bụ ndị anaghị emezi ndụ ha emezi, ndụ ha niile na àgwà
ha niile na-agbasa ezigbo ndụ obodo na-ebi ma na-ewetakwa
ọgbatauhie na ndụ ziri ezi ndị obodo na-ebi. Obodo ọbụla
450
maọbụ ebe ọbụla otu nzuzo dị, ha na-anọ na gbata gbata mgbe
ọbụla. Mgbe niile, ha na obi mmapụ na-eme. Ha anaghị ańụ
mmiri tọgbọ iko. Ha si na nke a pụta taa, echi ha abanye n’ụdịrị
ọzọ. Otu nzuzo bụ okwu na ụka, otu oke ọchịchọ, otu mkpagbu
na mmegide na kwa ịcha anya mmee mmee. Okirikiri ọbụla otu
nzuzo nọ, ahụ anaghị afọdụrụ ndị nọ na mpaghara ahụ. Otu
nzuzo bụ ogwu na-adụ onye ọbụla nọ ya nso.
O kwesịkwara ka anyị mata na otu nzuzo bụ otu na-emebi echi.

Ọ naghị edozi echi. Ọtụtụ ihe ndị otu nzuzo na-eme bụ ihe ndị
bụ nwa tolite o tokwuru. Ụdịrị ọnọdụ a na-eme ka ụmụaka ndị
a mụtarala na kwa ndị a ka ga-amụta bụrụ ndị ndụ ha ga-
ejupụta n’ọchịchịrị. Otu nzuzo na-etinye nwa pụtara ụwa ọhụrụ
n’oke ahụhụ n’ihi na ọ bụrụ na nwantakịrị tolite, ihe niile ndị
mụtara ya nọ n’otu nzuzo mekọbara ga-eche ya n’ihu. Ihe
nwata dị otu a ga-emegodu bụ ikpochapụ na ịzachapụ ite ihe
ọjọọ na nkata arụrụala ndị mụtara ya dọwaara ya site na ndụ
otu nzuzo ha nọbụ na ya. Ọtụtụ mgbe, ihe ọjọọ ndị nọ n’otu
nzuzo mekọbara anaghị ekwe ka ụmụ ha mụtara kpochapụ.
Ụdịrị ihe ọjọọ dị otu na-ejidekwa ezinaụlọ onye otu nzuzo mere
ya, kpochapụ. Maka na ndị Igbo tụrụ ilu were na-asị na arụsị
na-eri asaa erighị asaa, ahụ anaghị adị ya mma.
O nwekwuazịrị ọtụtụ ọghọm ndị ọzọ dị n’otu nzuzo. Depụta ha

ma kọwaa ha nke ọma. Mana, gbakwaa mbọ ka ị ghara ịba
n’otu nzuzo. Ọ bụrụkwanụ na ị nọ n’ime ya, biko si na ya pụta
n’ihi na uru adịghị n’ụkwụ ụkpana. Maka na ọ bụ ụkpana na-
erela ọkụ, ọ sị na ọ na-aha mmanụ. Marakwa na ọ bụ nkụ ị
kpara n’ọkọchị ka ị ga-anya n’udummiri.
451
452
DIBỊA ỌDỊNAALA
Dibịa bụ onye nwere ọnatarachi, onyinye, mmụta na nghọta

banyere ịchọpụta ihe na-arịa mmadụ na kwa ịmata ụzọ kacha
mma a ga-esi were gwọọ onye ahụ, ma nwekwaa ike gwọọ
onye ahụ ka o si na nrịanrịa ji ya maọbụ na-esogbu ya nwere
onwe ya. Ọ bụghị onye ọbụla na-aza dibịa. Tupu a kpọọ gị
dibịa, ị zaa, a ga-amata n’ezie na ị bụ ojenammụọ. Ojenammụọ
bụkwa onye nwere ikike ịnapụtanwu ndị mmadụ n’aka
ndịmmụọ maọbụ onye nwekwara ike izila mmadụ mmụọ site
n’ọgwụ. Ọ bụzi nkọwa a ga-emezi ka a kọwaa nke ọma ụdịrị
dibịa dị iche iche e nwere.
Kemgbe Chukwu kere ụwa ka O kere dibịa. Ọ bụkwa ha na-

eleta maka ahụike ndị mmadụ Chukwu kere. N’ihi nke a, o
kwesịrị ka a kọwaa nke ọma ụzọ dibịa abụọ e nwere. E nwere
dibịa ọdịnaala na kwa dibịa bekee. N’ime ha abụọ, o nwere
nke bụ ibe ya ụzọ were pụta ụwa. Dibịa ọdịnaala bu dibia bekee
ụzọ were puta ụwa. Dibịa ọdịnaala bu ụzọ were dị na be anyị
bụ ala Igbo tupu dibịa bekee. Tupu e nwee dibịa bekee, ọ bụ
dibịa ọdịnaala ka ndị be anyị ji eleta ndụ ha anya, ahụ maka
ahụike ha, agwọ onwe ha ọrịa, ajụ ajụjụ banyere ndụ ha, ahụ
ndị mmụọ, agwa ndịmmụọ okwu, amata maka onwe ha, ajụ
ase maka echi ha, ji edozi ndụ nọ na nsogbu dgz.
Mgbe elu bụ ala ọsa, tupu dibịa bekee abata n’ala Igbo, ọ bụ
dibịa ọdịnaala ka ndị be anyị ji agwọ onwe ha ọrịa. Ma ruo
ugbua, dibịa bekee batarala n’ala Igbo n’ụzọ pụrụ iche, dibịa
453
ọdịnaala ka ewukwa ewu ma kwusịekwa ike ka ọ dị na mbụ.
Ọtụtụ ọrịa na be anyị ka ndị be anyị nwere nkwenye siri ike na
ọ bụ naanị ndị dibịa ọdịnaala ga-agwọ ha. Na ha abụghị ọrịa
ndị dibịa bekee ga-agwọnwu. Ọtụtụ ndị be anyị nwekwara
nkwenye na ndị dibịa ọdịnaala na-agwọ ọrịa niile dị n’ụwa, ma
ọrịa ahụ, ọrịa ime mmụọ, ọrịa uche, ọrịa mmụọ ọjọọ, nsogbu
ụwa dị iche iche, ahụọkụ dị iche iche, ahụ ezughị oke dgz.
Ọtụtụ ndị be anyị bụ ndị Igbo bụ ndị anaghị ekweta na dibịa
bekee ga-agwọta ha ihe na-arịa ha. Nkwenye ha mgbe niile ọrịa
bịakwutere ha bụ na ọ bụ dibịa ọdịnaala ga-enye ha ọgwụ ga-
agwọ ha.
454
NDỊICHE DỊ N’ETITI DIBỊA ỌDỊNAALA
NA DIBỊA BEKEE
Dị ka m siri kọwaa na mmalite na e nwere ụzọ dibịa abụọ na be

anyị bụ ala Igbo. Ụzọ dibịa abụọ ahụ bụ dibịa ọdịnaala na
dibịa bekee. Dibịa ọdịnaala bụ onye nwere ikike, ọnatarachi,
mmụta na nghọta banyere ịgwọ mmadụ n’ụzọ ọdịnaala. N’ihi
nke a, a ga-asị na dibịa ọdịnaala bụ onye na-agwọ onye ọrịa,
onye ahụ adịghị mma, n’ụzọ omenaala. Ọ bụ onye ji akwụkwọ
na osisi dị n’ọhịa were na-agwọ ndị ọrịa. Ọgwụgwọ ọbụla dibịa
ọdịnaala na-agwọ na-abụ ọgwụgwọ sitere n’ụzọ omenaala. Ọ
bụkwa site n’ịkpata akwụkwọ dị n’ọhịa na osisi dị n’ọhịa, sie
ha n’usoro ọgwụ, suo ha esu maọbụ berie ha eberi n’ụzọ ọbụla
kacha mma ọ ga-eji were gwọta onye ọrịa. Tupu dibịa ọdịnaala
agwọwa onye ọrịa ọ na-agwọ, ọ na-emekwa nnyocha banyere
ọrịa ọ ga-agwọ maọbụ ọrịa ọ na-agwọ. Tupu o nyewe onye ọrịa
ọgwụ, ọ ga-ama ụdịrị ọrịa na-arịa onye ahụ. Ọ bụkwa ọgwụ ọ
ga-eji gwọọ ọrịa na-arịa onye ahụ ka ọ ga-enye onye ahụ.
Mana, dibịa bekee bụ onye nwere ọzụzụ, ikike, ọnataracha,

mmụta na nghọta banyere ịgwọ onye ọrịa n’ụzọ bekee. Ọ
bụkwa ọgwụ bekee, ọgwụ ndị a rụpụtara n’ụzọ bekee dị ka
ọgwụ ndị a na-elo elo, ọgwụ a na-agba agba, ọgwụ a na-ete ete,
ọgwụ a na-ańụ ańụ, dgz ka onye ọbụla nwere ọzụzụ ịgwọ
mmadụ n’ụzọ bekee ji agwọ onye ọrịa. Tupu ị bụrụ dibịa
bekee, ị ga-agụ maka ya n’akwụkwọ ma mụtakwa nke ọma ihe
gbasara ịgwọ onye ọrịa n’ụzọ bekee. Dibịa bekee ọbụla na-
agụwa akwụkwọ isi tupu ọ zawa dibịa bekee. Mana, ọ dịghị otu
455
ahụ na dibịa ọdịnaala. Dibịa ọdịnaala anaghị agụ oke akwụkwọ
ka dibia bekee tupu ọ malite rụwa ọrụ ya dị ka onye dibịa.
Dibịa ọdịnaala na-ewere ọnọdụ ma malite rụwa ọrụ ịgwọ
mmadụ site n’onyinye ọnatarachi, onyinye ịgwọ ọrịa sitere
n’aka fere n’aka, ịma ama (ọmụma) maka na ọ bụ nkwenye
ndị Igbo na onye ọbụla bụ ọkpọkọpị na dibịa ọdịnaala bụ onye
ọ mara àmá, ya bụ onye chi ya sitere na mgbe a mụrụ ya, kee
ya ka ọ bụrụ dibịa ga na-agwọ ndị mmadụ ọrịa. Ọ bụkwa
nkwenye ndị Igbo na onye ọbụla dibịa bekee mara ama anaghị
ata ahụhụ n’ịgwọ mmadụ ọrịa. na ihe ọbụla onye dị otu ahụ
metụrụ aka, ọgwụ ọbụla o nyere onye ahụ na-adị oke ire.
Mana, tupu ị rụwa ọrụ dị ka dibịa bekee, a ga-anụcha gị nke

ọma n’usoro ịgụ akwụkwọ. Ị ga-agụ akwụkwọ banyere ndụ
mmadụ ma gụruo ya n’isi tupu ị malite zawa dibịa bekee
maọbụ gwọwa ndị mmadụ ọrịa. Ọ bụrụkwanụ na ị gụchaa
akwụkwọ ka ị bụrụ dibịa bekee, ị ga-emezukwa ihe ndị
gọmentị chọrọ n’aka gị tupu e kpube gị okpu dị ka dibịa bekee.
Dibịa bekee nwekwara ụzọ ọgbaraọhụrụ dị iche iche ha ji agwọ
ọrịa. Ha na-enyochakwa onye ọrịa n’ụzọ ọgbaraọhụrụ tupu ha
amalite gwọwa onye ahụ ọrịa ji ya. Nnyocha dị iche iche na
usoro ọgwụgwọ dị iche iche na-aga n’ihu n’ọgwụgwọ bekee. O
kwesịkwara ka ị mata na tupu ị zawa dibịa bekee, ị ga-enwe
asambodo na-egosipụta nzere mmụta gị n’ihe ọmụmụ gị na
kwa akwụkwọ ị gụrụ banyere dibịa bekee. Mana, na dibịa
ọdịnaala, a dịghị enwe asambodo tupu a malite rụwa ya.
456
ỤDỊRỊ DIBỊA ỌDỊNAALA DỊ ICHE ICHE E NWERE.
N’ezie, dibịa ọdịnaala dị n’ụdị n’ụdị. Ụdịrị dibịa ọdịnaala ọbụla

nwere ebe ọ na-akpa ike na kwa ụdịrị dibịa nke ọ bụ ya ka e ji
were mara ya.
Otu n’ime dibịa ọdịnaala e nwere bụ dibịa mkpaakwụkwọ na

mgbọrọgwụ. Gịnị bụ dibịa mkpaakwụkwọ na mgbọrọgwụ? Ọ
bụ dibịa ọdịnaala o doro anya nke ọma iji akwụkwọ na
mgbọrọgwụ osisi dị iche iche were na-agwọ onye ọrịa ihe na-
arịa ya. Ọ bụ n’ebe akwụkwọ dị n’ọhịa na mgbọrọgwụ jupụtara
n’ọhịa ka ike dibịa mgbọrọgwụ na mkpaakwụkwọ kacha ehi
ụdụ. Onye ọbụla o nyere ọgwụ nke o si n’akụakwụkwọ osisi na
kwa mgbọrọgwụ osisi were na-enweta, na-enwe nnukwu
olileanya na ihe na-arịa ya ga-adị ya mma.
Na dibịa ọdịnaala, e nwekwuazịrị dibịa afa. Kedụ onye bụ

dibịa afa? Dibịa afa bụ dibịa na-agwa mmadụ maka ihe ọ
maghị banyere onye ya zoro ezo. Dibịa afa na-emekwa ka
mmadụ mata maka echi ya, ụnyahụ ya, ọnọdụ ya na ezinaụlọ
ya, nghọta maka ikwu ya na ibe ya, ndụ ọ dị n’ụwa, ahụike ya,
ma nsogbu ga-adakwasa ya na kwa otu ọ ga-esi merie nsogbu
bịakwutere ya maọbụ gbanahụ nsogbu na-achọ ịbịakwute ya.
Dibịa afa nwere usoro o si ahụ ihe miri emi ma dịkwa nzuzo. Ọ
na-eme nke a site n’ịgba afa. Ịgba afa nwere usoro e si eme ya.
O nwekwara ihe ndị e ji agba afa. Ọ bụkwa dibịa afa ga-agwa
onye bịara ka ọ gbaara ya afa ihe ndị ọ ga-eme na kwa ihe ndị ọ
ga-eweta tupu ọ gbawara ya afa. Ọ bụrụ na onye bịara ka ọ
457
gbaara ya afa wetachaa ihe ndị afa na-eri, dibịa afa amalite
gbawara ya afa. Ọtụtụ ndị dibịa afa ji mkpụrụ afa were na-agba
afa. Mkpụrụ afa nwere ike ịbụ mkpụrụokwe maọbụ ego ayọrọ,
maọbụ ajịrịja, maọbụ ihe ndị dibịa afa ji were mere mkpụrụ afa
ha. Ọ bụ mkpụrụ afa ahụ ka ọ ga na-achịgharị ma na-awụsakwa
ya n’ala ma na-agwakwa onye ọ na-agbara afa ihe afa ya na-
ekwu banyere onye ahụ. Ụfọdụ ndị dibịa afa na-eji ogene,
mkpirisi osisi, ayọrọ, okukombe, mpi atụ, ugbene nnụnụ, ntụ
ebiogwu, opiekere, ọdụenyi, mbọagụ dgz were na-agba afa nke
ha. Onye dibịa afa ọbụla nwere ụzọ ya na chi ya kpebiri o si
ahụ ndịmmụọ, na-agwa ndịmmụọ okwu, na-akpọ ndịmmụọ oku
ha aza ya, na-ajụ ndịmmụọ ase, na-enye ndịmmụọ ọnọdụ ha ga-
anọ ma na-anatakwa ndịmmụọ ihe ha ji n’aka.
Ụdịrị dibịa ọzọ a ga-eleba anya bụ dibịa ọgwụ. Gịnị bụ dibịa

ọgwụ? Dibịa ọgwụ bụ ụdịrị dibịa na-agwọrọ mmadụ ọgwụ
maka ịga n’ihu, izenahụ ndị iro, ize ndụ, ịzọ ndụ, ịnọ ogologo
ndụ, ịgbanahụ atụmatụ ndị ajọ mmadụ, echiche ndị ọjọọ, idozi
akara aka, ime nke ọma na ndụ, ịkwụdosi ike n’ụwa, ọbịara ga-
egbu m gbuo onwe ya, o metara buru, inwe ebube, ịgbanahụ
nsogbu ụwa, ijide onye ohi dgz. E nwekwuazịrị ụdịrị ọgwụ ndị
ọzọ dibịa ọgwụ na-agwọrọ onye chọọrọ ya were bịa. Ụdịrị
ọgwụ ndị ahụ e depụtara n’elu bụ ọgwụ ọma. E nwekwara ịgwọ
ọgwụ ọjọọ. Ịgwọ ọgwụ ọjọọ bụ ọgwụ ndị ahụ dibịa ọgwụ na-
agwọrọ onye chọọrọ ya bịa ka o were megide mmadụ ibe ya.
Ụfọdụ n’ime ụdịrị ọgwụ ọjọọ ndị ahụ bụ ịgwọ ọgwụ maka igbu
mmadụ, ikechi mmadụ ka ọ hapụ ịga n’ihu, itinye mmadụ
n’ọnwụ ike, itinye mmadụ na nnukwu ọrịa agaghị ekwe
ngwọta, ntisasị ezinaụlọ, iweta ọgbaaghara n’etiti ndị mmadụ,
458
iwetara mmadụ akpọmasị, ịla mmadụ n’iyi, ime mmadụ ka a
na-achị ya ọchị, ịkpọchi akaraaka mmadụ, ịwị mmadụ ara, ime
mmadụ ọkịrịmgbọwaisi, ime mmadụ ọnọnaalaahụegbe,
achaere, iweta ọnwụ nnwụchu n’etiti mmadụ, ịgba
alụkwaghịm, alụghị di, azị ịgba mmadụ, ịgba mmadụ na ihe o
nwere uchu, ịkpọchi afọ ime, ịtụtụ ahụhia, ume ọmụmụ imechu
mmadụ ihu, dgz. Ọgwụ maka ihe ndị a bụ ajọ ọgwụ. Ịgwọrọ
mmadụ ụdịrị ọgwụ ndị a abụghị ezigbo ihe. Ma dibịa ọgwụ na-
agwọrọ ya mmadụ, ma onye ọ na-agwọrọ ya, ha niile na-anata
ụgwọọrụ ọgwụ ha gwọrọ maka na ọ bụ otu ahụ ha siri gwọọrọ
ya mmadụ ka ọgwụ ahụ ga-esi lakwutekwa ha maka na ọ bụ
iko onye ji ama ka a ga-eji wee maara ya, n’ihi na ihe onye tụrụ
n’ahịa ka a ga-azụtara ya. Maka na ọ bụ otu onye dị ka ihe ya
na-adị. Onye ọbụla na-agwọ ọgwụ ọjọọ matakwa na ọ bụ otu
ahụ ọgwụ ọjọọ ndị ahụ ọ na-agwọ dị ka ya onwe ya, ụmụ ya,
ezinaụlọ ya na ihe niile o nwere, ga-adịcha.
Dibịa ọdịnaala ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ dibịa àjà. Àjà

bụ omenaala ndị Igbo na-eme iji were nye ndịmmụọ ihe ha na-
eri ka ha were haa ndị nọ ndụ aka. Ọ bụ ọchụchụ ka a na-achụ
aja. Mana, tupu a chụwa aja, a ga-agba aja. N’ihi ya, n’ala
Igbo, a na-agba aja ma na-achụkwa aja. Ma ịgba aja, ma ịchụ
aja, ọ bụghị mmadụ nkịtị na-eme ya. Ọ bụ onye nwere ikike
ime ya ma bụrụkwa onye ga-enyenwu ndịmmụọ nri n’aka ma
natakwa ha nke ha ji ka a maara dịka dibịa aja. Ịgba aja na ịchụ
aja siri ike. Ọ bụghị ọrụ ofeke maọbụ ogbodu na-arụ. Ọ bụ ọrụ
anya na-ahụ mmụọ na-arụ.
459
E nwekwara usoro dị iche iche na kwa ụzọ dị iche iche e si
agba aja ma na-achụkwa aja. Ọ bụkwa dibịa aja na-ekwu ihe e
ji agba aja na ihe e ji achụ aja tupu a malite ịgba na ịchụ aja. E
nwere aja a na-achụ na mmiri, n’oshimiri, n’ịkpa, n’ajọ ọhịa,
n’ọgbọ iliozu, n’ukwu osisi, n’okporoụzọ, na mbaraezi, n’ụzọ
awaraawara, n’ụzọ gbara anọ, n’arụsị, n’ajaala, n’okwu arụsị,
n’eluugwu, n’ọzara, dgz. Ọ bụkwa dibịa aja ka ọ bụ ọrụ ya ịhụ
maka aja, usoro a ga-esi mee ya na kwa ebe a ga-anọ mee ya.
Matakwa na onye amaghị achụ aja maọbụ agba aja mee ya, ọ
waa n’afa. Ihe nke a na-akọwa bụ na o gosipụtakwa onwe ya,
na aja a gbara maọbụ na aja a chụrụ adịghị mma site n’inye
onye e ji maka ya were chụọ ya nsogbu n’ụzọ dị iche iche. Ọ
bụkwa site n’afa ka a ga-esi mata na aja a gbara maọbụ na aja a
chụrụ na a gbataghị ya maọbụ na a chụtaghị ya. A ga-akpọkwa
dibịa ọ bụ ọrụ ya ma bụrụkwa onye o doro anya ka o
menwokwa ihe ahụ e mere n’ụzọ kacha mma ma metakwa ihe
ahụ e metaghị. O kwesịkwara ka ị mata na ọ bụghị onye ọbụla
na-eri ihe e jiri chụọ aja. Ọ bụ dibịa aja na-eri ihe ndị e jiri chụọ
aja ruoro ya, ma werekwa nke ruoro ndịmmụọ nye ha. Maka na
o rie nke ya ma rikwuo nke ndịmmụọ, ndịmmụọ anawa ya ihe
ha. Ọ kpachaghị anya, ha etigbuo ya ma menye onye ọbụla
gbataara ya ọsọ ọgụ, egwu.
460
URU DIBỊA BARA
N’ezie, ndị dibịa bara nnukwu uru n’ala anyị. Ọ bụ Chukwu

kere ndị dibịa. Chukwu kere ha maara ihe kpatara O jiri kee ha.
Ọrụ dibịa malitere mgbe ndụ anyị malitere. N’ihi nke a, uru ha
baara ndị be nayị na ọrụ ha na-arụrụ ndị be anyị juru eju ma
barakwa abara.
Otu n’ime uru ndị dibịa baara anyị bụ na ha na-enye ndị be anyị
ezigbo olileanya na nchekwube bụ ọkpọkọpị na ndụ. Ọtụtụ
mgbe, ka ndị be anyị na-esi na dibịa afa wee na-enweta
nkwenye na ihe ga-akacha mma n’ọdịniihu. Ndị dibịa aja na-
emekwa ka ndị be anyị chụọ chụo aja maọbụ gbaa aja iji were
rọzie ihe rọgọrọ arọgọ. Ọ bụkwa dibịa aja mgbe ụfọdụ na-
akọwapụta ụdịrị afa a ga-agba maọbụ chụọ ijiri dozie ọnọdụ
maọbụ kwee ọnya maka ọnọdụ ọma n’ọdịniihu.
Uru ọzọ dibịa bara bụ na ha na-agwọ ndị ọrịa. Ndị Igbo tụrụ ilu
na-asị na onye ya na chi ya dị na mma anaghị aga na nke dibịa.
Ihe ilu a na-akọwa bụ na ọ bụ naanị onye nọ na nsogbu na-
achọkwuga ndị dibịa. Onye ọbụla chọọrọ dibịa were gaa na nke
ya bụ onye ahụ adịghị. Ọ bụrụ na onye ahụ anaghị arịa ọrịa ime
ahụ, ọ na-arịa ọrịa chi ọjọọ. Onye ahụ nwekwara ike bụrụ onye
ndịmmụọ ọjọọ na-enye nsogbu. Ọtụtụ ndị mmadụ na-achọga
ndị dibịa bụkwa maka na ndị mmadụ ibe ha ekweghị ka ha ńụọ
mmiri tọgbọ iko. Ndị ihe na-esiri ike na kwa ndị a na-emegbu
emegbu na-achọkwa enyemaka ndị dibịa. Ndị a niile bụcha ndị
ahụ adịghị. Mgbe ọbụla ha gakwuuru ndị dibịa, ha na-enweta
461
ọgwụgwọ ọrịa na-arịa ha ma nwekwaa afọojuju n’ụzọ pụrụ iche
na ihe ndị ahụ na-esogbu ha ga-ahapụ ha aka.
Ndị dibịa na-emekwa ka ndị ụwa gbara gharịị gbakwutere ha,

nwee ndụ ọhụrụ n’ime ha site na-ime ka ha ghọta na nsogbu
ahụ na-akpụ ha isi nke ha chere na o nweghị ụzọ a ga-esi mezie
ya nwere ihe a ga-eme ya. N’ala Igbo, o nweghị nsogbu ndị
Igbo nwere, maọbụ nsogbu ọbụla na-akpagbu onye Igbo, ndị
dibịa anyị na-ekwetaghị na ha amaghị ihe ha ga-eme ha.
Nsogbu ọbụla bụ nke ndị dibịa kwetara na ha ji ọgwụ ha n’ihi
na ha ji ihe e ji etigbu nsogbu ọbụla selitere isi na ndụ mmadụ.
Ndị dibịa na-eme ka ụjọ na egwu pụọ ndị bịakwutere ha

n’anya. N’ezie, ụwa dị omimi ma dị kwa ogbu. Ihe ụjọ na ihe
egwu jupụtara n’ime ụwa anyị nọ n’ime ya. Ọtụtụ ndị mmadụ
bụ ndị ihe ndị merela ha n’ụwa a menyerela ụjọ ma butere ha
ahụ ọmajijiji. Ụfọdụ n’ime ihe egwu ndị ahụ bụ na ụfọdụ ndị
Igbo bụ ndị na-enwe nkwenye na ndị nwụrụla anwụ na-
abịakwute ha ma na-eyi ha egwu. Mgbe ụfọdụ kwa ka ndị be
anyị na-ekwu na ha na-anụ oluokwu na oluoku dị iche iche
n’etiti òwù, mana ha anaghị ahụ ndị na-ekwu okwu ndị ahụ
maọbụ na-akpọ oku ndị ahụ. E nwekwuazịrị akwa nnụnụ ụfọdụ
ndị Igbo kwenyere na ha dị njọ ma bụrụkwa nke ga-eweta
ọnọdụ ọjọọ. Ụfọdụ n’ime akwa nnụnụ ndị ahụ bụ n’abalị ka olu
ha jikarị aha ọnụ. Ọzọ kwa bụ na mmadụ mekata omume ọma
were hapụ ya mewe nke ọjọọ, ndị nwe onye ahụ na-enwekwa
ụjọ n’ime ha na ọnọdụ ọjọọ na-achọ ịdakwasa ha site n’aka
onye ahụ. N’ezie, ụdịrị ihe ụjọ ndị a na ihe egwu ndị a
bịakwute ndị Igbo, ha na-agbakwụga ndị dibịa. Ọ bụ nkwenye
462
ha na ọ bụ ndị dibịa na-egbo ụdịrị ọgụ ndị ahụ ma doziekwa
ọnọdụ nke ọma n’otu o kwesịrị ka ọ dị.
Uru ọzọ dịkwa ezigbo mkpa bụ na ndị dibịa anyị na-enyere aka
n’idowe na ichekwaba omenaala ndị Igbo. O kwesịrị ka anyị
mata na ihe niile ndị dibịa Igbo na-eme bụ ihe ndị gbadosiri
ọkpa ike n’omenaala Igbo. Ọ bụkwa n’usoro omenaala na
ọdịnaala Igbo ka ha si enye ọgwụgwọ ha, agba afa, achụ aja na
kwa ihe niile ndị ha na-eme. Ndị dibịa anyị ejighị omenaala
anyị egwuri egwu n’ihi na ha kwenyesịrị ike na ngwere gbawa
ọsọ were hapụ ukwu osisi, aka akpara ya. N’ihi na a naghị
ahapụ isiaka were na-agba ụrịọm. Maka na ọ bụ ihe anụ na-
asara ka e ji amata ya n’ọnya.
Ndị dibịa sokwa na ndị kwenyesịrị ike na ọtụtụ ihe na-eme anyị
bụ ndị nke sitere na-amaghị omenaala, ileda omenaala anya na
imebi omenaala na ọdịnaala Igbo. Na onye ọbụla na-asọpụrụ
omenaala na ọdịnaala Igbo anaghị enwe nsogbu ma ya fọdụkwa
onye ahụ inwe nsogbu karịrị ya.
Uru ọzọ kwa ndị dibịa bara n’ala Igbo bụ na e mejọọ ala, mee
nsọala maọbụ mee arụ n’ala Igbo, ọ bụ ndị dibịa ka a ga-
agbakwuru maka ịmata ụzọ a ga-esi kwọọ onye ukwu wara.
N’ọnọdụ dị otu ahụ, ndị dibịa na-ewetakwa olileanya n’ebe e
chere na olileanya adịghịzi. Ha na-eme ka ije nyịrị anyị kwe
ọgụga site n’ịtụpụta aro otu a ga-esi mee ka ọnọdụ ọjọọ dị otu
ahụ kwe itinye aka. N’ezie, e meta nsọala maọbụ arụ n’ala
Igbo, ọ bụ ndị dibịa ka ọ dịịrị imezi ihe e mebiri. Ha na-eme
nke a site na-ime ihe a na-akpọ ‘Ịkpụ arụ’ maọbụ ‘Ịkwa ala’.
463
Ọ bụ ndị dibịa na-ahụ maka ịkpụ arụ. Ọ bụghị ihe mmadụ nkịtị
na-eme. Tupu onye mere arụ maọbụ nsọala akpụọ arụ maọbụ
kwaa ala, ọ bụ dibịa ga-ekwupụta ihe ndị a ga-eji kpụọ arụ na
usoro na kwa ọnọdụ a ga-agbaso n’ịkpụ arụ. Ọ bụrụ na a kpụwa
arụ mana aka dibịa adịghị ya, a mata na ịkpụ arụ ahụ agaghị adị
ire. Ọ gaghịkwa eziru ozi ya n’isi site na-ime ka obi ndị nọ ndụ,
ndị nwụrụ anwụ na ala anyị zọdoro ọkpa, dajụọ ma jụọ oyi.
Ọrụ dibịa n’ala Igbo bụ nnukwu akaọrụ. Onye ọbụla bụ ezigbo

dibịa maara ihe ọ na-eme, ma bụrụkwa dibịa ọnatarachi, na-
akpata ihe ọ na-eri. Ọtụtụ ndị dibịa bụkwa ndị si n’ọrụ dibịa ha
na-arụ wee bụrụ ọgaranya. Ezigbo dibịa n’ala Igbo anaghị achọ
ihe ọ na-eri achọ. Ihe ọ ga-eri anaghị akọ ya. Ma ewu, ma
atụrụ, ma ọkụkọ, ma ji, ma akpụ, ma osikapa, ma akpa àgwà,
ma okporoko, ma azụ, ma ihe oriri dị iche iche na-abụ atụrụ
tawa na be onye ezigbo dibịa ọbụla. Ụfọdụ bụkwanụ ndị ha
gwọrọ ọrịa siri ike ngwọta maọbụ meere ha ihe wepụụrụ ha
nnukwu ọgbatauhie na ndụ ha, ha na-ebunye dibịa ụgbọala,
ọgbatumtum, anyịnyaigwe na kwa ihe onyinye ndị ọzọ dị kwa
iche iche dịka tiivii, faanụ, redio na ngwaọrụugbo dị iche iche.
Ụfọdụ ndị dibịa ka ndị ha gwọtara ọrịa na-arịa ha site n’ụzọ
omenaala, na-arụrụ ha ụlọ obibi maọbụ zụọrọ ha ụmụ ha.
Ụfọdụ ndị dibịa bụkwanụ ndị a na-akpụnye ehi n’ihi na a sị na
ọ bụ obejiri ihu naabọ ka e ji ana dike aka. Maka na ọ bụ
odogwu na-agba egwu ikoro. Matakwa na ọ bụ onye gbara
bọọlụ na-aracha oroma n’ihi na ọ bụ onye rụọ o rie. Onye
arụghị anaghị eri.
Ndị dibịa bụkwa ndị a maara dị ka ndị na-ejepụ ejepụ maka
ịgwọ ndị mmadụ ọrịa. Ha bụ ndị na-esi n’obodo ha were gaa
464
n’obodo ọzọ ije gwọọ onye ọrịa. A na-esi obodo dị iche iche
were na-achọ onye ọbụla bụ ezigbo dibịa maara ihe ọ na-eme
ka ọ bịa gwọọ onye àhụ adịghị. Ọ bụrụ na dibịa gachaa mba
were lọta, aka na-adị ya mma. Ọ na-eji ọtụtụ ihe dị mma were
na-alọta. Ọ na-eji ma ego ma ihe a na-eri eri were lọta. Mana ọ
bụghị ihe ndị ahụ o ji were lọta kacha baa uru n’ije dibịa ahụ ọ
gara. Uru kacha uru ndị dibịa kacha were na-aba n’ije dibịa ha
na-aga bụ na ha na-eme ka obodo ha bụrụ nke a maara. Ezigbo
dibịa na-esi n’ezigbo akaọrụ ya were na-ewetara obodo ya
ezigbo aha ma mekwaa ka aha obodo ya bụrụ nke ndị mmadụ
maara ma bụrụkwa nke na-ewu ewu. N’ihi nke a, aga m asị na
eji ezigbo dibịa amata obodo ma werekwa obodo were na-
amata ezigbo dibịa. Dibịa ọbụla ọrụ dibịa doro anya na-abụ
ezigbo onye nnọchiteanya obodo ya. Ebe ọbụla ọ gara, aha
obodo ya esoro ya na-aga. Ezigbo akaọrụ ya dịka ezigbo dibịa
na-agbasa, aha obodo ya ana-ewusa.
Ọzọ bụ na ezigbo dibịa na-eme ka a na-akwanyere obodo

ùgwù. Obodo ọbụla nwere dibịa kara aka bụ obodo a na-
asọpụrụ ma na-ezekwa eze. Matakwa na ọ bụ mmadụ bụ
obodo. Mmadụ adịghị, obodo alaa. Na obodo na-akpa ike, bụ
ndị nọ n’ime obodo ahụ. N’obodo na-ewu ewu bụkwa ndị
obodo ahụ, ndị nwe obodo ahụ, mere ya ka ọ na-ewu ewu.
Ọbodo ọbụla a na-atụ ụjọ bụ ndị nwe ya mere ka ọ na-ewu
ewu. N’ihi nke a, a na-eji maka ndị dibịa ụfọdụ ji anya ha ahụ
ndị mmụọ were na-eze obodo ha eze, ma na-akwanyekwara
obodo ha ùgwù. Obodo ọbụla nwere ezigbo dibịa na-ewu ewu
465
bụkwa obodo mmiri anaghị eri. Ọ na-abụ obodo ọkpa na-esi ike
n’ala mgbe ọbụla na kwa oge ọbụla.
Chepụta uru ndị ọzọ dịgasị iche iche ndị dibịa bara n’ala Igbo
na kwa na ndụ anyị, ma depụtachaa ha.
466
IHE ỌMỤMỤ NKE ISII
ỌGHỌM DỊ N’ỌRỤ NDỊ DIBỊA NA-ARỤ.
N’ezie, ihe niile dị n’ụwa a Chukwu kere nwere uru

nwekwuazịrị ọghọm. N’ihi nke a, e nwere mma n’ụwa ma
nwekwuazịa njọ. Ọ bụ site otu ahụ ka o si were dị n’ebe ọrụ
dibịa na-arụ. Otu ahụ e siri nwee uru n’ọrụ ha ka e sikwa nwee
ọghọm dị na ya.
Otu n’ime ọghọm dị n’ọrụ ndị dibịa bụ na ọgwụ ha ji agwọ ndị

ọrịa anaghị esocha usoro kwesịrịnụ. Ọtụtụ mgbe ka ọgwụ ha
na-enye onye ọrịa na-akarị ahụ onye ahụ ha na-enye ọgwụ ha.
Ọnọdụ dị otu a na-eme ka ndị dibịa na-enye ọgwụ iji were
gwọọ ọrịa hapụ ịmata otu ike ọgwụ ha na-enye onye ọrịa ha na
kwa otu ike onye na-ańụ ọgwụ, ha. Nke a na-eme ka ọgwụ
hapụ ihe a chọrọ ka ọ rụọ ma rụwakwa ihe ọzọ. Oge ụfọdụ
kwa, ọgwụ ndị dibịa na-enye ndị ọrịa anaghị agwọ ọrịa e ji
maka ya were na-ańụ ya. Ọnọdụ dị otu a na-eme ka ọgwụ nọdụ
iche, ọrịa anọrọ iche. Onye ọrịa na-anwụ maka na ọ na-arịa ihe
na-eme ya, ọ na-arịkwuazị ọgwụ juru ya ahụ anaghị agwọ ya
ọrịa.
Ọghọm ọzọ e nwere n’ebe ndị dibịa nọ bụ na ọtụtụ n’ime ha

na-eru inyi. Ha anaghị adị ọcha. Ha na-ebukwa adịghị ọcha ha
ahụ were banye n’ọgwụ ha na-enye ndị ọrịa. O kwesịkwara ka
anyị mata na ịdị ọcha na-enyere ahụike aka mana iru inyi na-
eweta ọrịa. Ọtụtụ ndị dibịa anaghị edowe onwe ha ọcha. Ha
anaghịkwa edowe ọrụ dibịa ha ọcha. Ha anaghịkwa edowe ụlọ
ebe ha na-anọ enye ọgwụ ha, ọcha. Ha anaghịkwa eji ịdị ọcha
467
were na-agbaso ọrụ ọgwụgwọ ọrịa ha. Mgbe ụfọdụ ka ndị ọrịa
ha na-agwọ na-esikwa n’iru inyi na adịghị ọcha ha were na-
ebutekwa ọrịa ọzọ tinyekwara na nke na-arịabu ha.
Ọtụtụ ndị dibịa bụ ndị ji asị were na-arụ ọrụ dibịa ha. Ọrụ ha
na-arụrụ ndị nọ na nsogbu na-abịakwute ha bụ ọrụ ndị na-
agbado ụkwụ n’asị. Ha anaghị eji eziokwu were na-arụ ọrụ ha.
Ha na-esi n’ụzọ dị otu a were na-aghọgbu ndị na-abịakwute ha
maka nsogbu ụwa ji ha. Ụfọdụ ndị dibịa na-agba afa, ma ndị
na-enye ọgwụ, ma ndị na-achụ àjà, bụ ndị ji asị were na-arụ ọrụ
dibịa ha. Ọnọdụ dị otu a na-etinye ndị na-abịakwute ha na
nsogbu ma mekwaa ka ụwa gbaa ndị ahụ gharịị. Ndị dibịa ndị
asị a na-eji ọrụ asị ahụ ha na-arụrụ ndị ọrịa na-abịakwute ha
were na-eme ka nsogbu ha kawanye njọ. Ha sikwa n’ụzọ dị otu
a were na-anapụ ha ihe ha nwere ma tinyekwa ha na nsogbu
site n’iji ahgụghọ na azụaka were na-eso ndị ji ọsọ were
gbakwute ha maka enyemaka n’usoro ọgwụgwọ.
Ụfọdụ ndị dibịa bụ ndị obi fere azụ. Ha bụ ndị afọ tara mmiri.
Arụrụala kụrụ ha akwa n’isi. Ha na-eji ọrụ dibịa ha na-arụ were
na-emegide mmadụ ibe ha. Ụdịrị dibịa ndị a na-eji ọrụ dibịa ha
na-arụ were na-etinye ndị mmadụ ibe ha na nnukwu nsogbu ma
na-emekwa ka ha were anyammiri na-akwọ aka. Ụfọdụ n’ime
ndị dibịa bụ ndị a maara dị ka ndị ajọ dibịa, na-ahapụ iji
ọnatarachi dibịa ha were na-agwọ mmadụ, kama ha na-eji ya
were na-egbu mmadụ ma werekwa ya na-eme mmadụ ibe ha ‘ọ
dị ndụ ọnwụ ka mma.’ Ụdịrị dibịa ndị a ewetala nnukwu iru
ụjụ na akwa arịrị n’ebe mmadụ ibe ha nọ. Ọ bụ ụdịrị ajọ dibịa
ndị a na-agwọ ọgwụ ọjọọ a na-etinyere mmadụ na nri, na
468
mmanya maọbụ na mmiri ọńụńụ dgz. Ọ bụkwa site n’aka ha ka
e si eweta ọgwụ a na-achịsara mmadụ n’ụzọ, maọbụ ụdịrị ọgwụ
a na-eliri mmadụ n’ala, maọbụ n’ụlọ mmadụ bi, ebe ọ na-arụ
ọrụ, ebe o si agafe, ebe ọ na-apụ ọrịrị, ebe ọ gara mmemme,
n’ama egwuregwu dgz. Ọ bụkwuazị ndị dibịa ọjọọ a na-
ewepụta ọgwụ a na-akọ mmadụ. Ịkọ ọgwụ bụ ọgwụ e si
n’ikuku were na-ememina mmadụ. Ọtụtụ mgbe ka ndị mmadụ
na-asị na a kọrọ ha ọgwụ. Ọtụtụ ọrịa ọjọọ dị iche iche ka e si
n’ịkọ ọgwụ were na-enweta. Ọtụtụ ọrịa ọjọọ dị iche iche ka e si
n’ịkọ ọgwụ were na-enweta. Ọtụtụ ndị ọrịa nọ na be anyị ugbua
nwekwara nkwenye siri ike na ọ bụ ọgwụ ka a kọrọ ha.
Ọghọm ọzọ a ga-eleba anya na ya n’ọrụ ndị dibịa bụ na ọtụtụ

ndị dibịa, ndị na-akwụbaghị aka ha ọtọ n’ọrụ dibịa, ndị rụrụ ọrụ
ọjọọ na dibịa, bụ ndị a maara dị ka ndị anaghị enwe ezigbo
ezinaụlọ. Ezinaụlọ ha anaghị atọ ụtọ. N’ihi arụ ọrụ ọjọọ ha ji
ọrụ dibịa ha rụọ, ahịhịa na-etochi ezinaụlọ ha. Ụmụaka ha
bụkwa ndị na-eji eze ekpere ekwere n’ụwa ha pụtara maka na
ndị Igbo kwuru okwu were na-asị na ọ bụ ihe onye metara ka ọ
ga-eji isi ya buru. Maka na ọ bụ a gbachaa egwu, ọ laa n’ukwu.
N’ezie, ọgwụ ọjọọ na-eweta ndụ ọjọọ. Ndụ ọjọọ na-
ewetakwuazị oke ịta ahụhụ, ịta ikikere eze na kwa ịkwa
amakwaara na ndụ mmadụ. Dibịa ọbụla ji ọrụ ya na-arụ ọrụ
ọjọọ ma werekwa ya na-arụ ala na-enwe nsogbu na ndụ ya, ndụ
ezinaụlọ ya na kwa ụkataazụ ya. Ọ bụ ya kpatara ndị Igbo ji
ekwu okwu na-asị kama m ga-eriju afọ were dachie ụzọ kama
ka m buru ọnụ. Maka na ọ bụ otu onye siri bie ndụ n’ụwa ka
ụwa ga-esi were soo ya.
469
Ọtụtụ ndị dibịa bụ ndị ji ọrụ dibịa ha were na-ebo ebubo ụgha.
Mgbe ụfọdụ, onye ha na-ekwu na ọ bụ ya mere ihe, mebiri ihe
maọbụ rụọ ala na-abụ onye aka ya dị ọcha, onye enweghị ihe
ọbụla o mere. Ọ bụkwa site n’ịgbara ndị na-abịakwute ha afa
maka ịmata maka ọnọdụ ha, ndụ ha na echi ha ka ụdịrị ebubo
ụgha a si adapụta. N’ezie, ndị dibịa arụrụala a na-ama na ihe ha
na-eme maọbụ ihe ha na-ekwu adabaghị. Mana onye maọbụ
ndị ha na-agwa okwu ụgha ahụ niile na-ewere ihe ha na-agwa
ha dị ka eziokwu, ma werekwa ha mewe ihe. Ụdịrị ndụ a
jọgburu onwe ya ma bụrụkwa ihe kwesịrị ka a kwụsị ya. Ma
ndị dibịa ahụ na-akpa ụdịrị agwa ọjọọ a, ma ndị ahụ na-
abịakwute ha, ha niile kwesịrị ka ha baa n’ụlọ ma were
Chineke ha hiri isi.
Ihe ọghọm ọzọ sikwa n’ebe ndị dibịa ọdịnaala were na-apụta
bụ na ha na-etinye ọgbaaghara na ndụ ndị mmadụ, n’etiti ndị
mmadụ, n’ezinaụlọ, n’obodo na kwa n’ọnọdụ ụwa. Dị ka otu
ihe si kwụrụ, ọtụtụ ụmụnne achọghịkwa iji anya ha hụ onwe ha
n’ihi na ndị dibịa ụfọdụ na-eme ka nwanne nwee nkwenye siri
ike na ọ bụ nwanne ya dowere ya n’ọnọdụ ọjọọ ọbụla ọ nọ na
ya. Imirikiti ụmụnne anaghịzi esi otu ụzọ aga n’ihi ihe ndị dibịa
gwara ha na kwa ụjọ ha yiri ha site n’afa ụgha ha na-agbara ha.
Ọtụtụ ezinaụlọ n’ala Igbo bụzịkwa oke n’ọhịa, ngwere n’ụzọ.
onye gbata, ọ ghaa ibe ya. O nweghịzi onye chọrọ ịnụ isi
nwanne ya. O nweghịzi onye chọrọ mmeụta ahụ nwanne ya
n’ihi na onye ọbụla na-ahụtazị ibe ya dị ka onye nsi na onye ihe
ọjọọ. Ihe kpatara ọnọdụ dị otu a ji kawanye njọ ma na-arịkwa
elu n’ụzọ jọgburu onwe ya bụ n’ihi nkwenye ndị be anyị nwere
n’ebe ọrụ ndị dibịa dị. Ndị dibịa asị a na-etisakwa di na nunye
470
site n’ụdịrị afa asị ha na-agba. Ọ bụrụ na ha asịghị di na ọ bụ
nwunye ya na-egbu ya, ha asị nwunye ya na ọ bụ di ya dowere
ya n’ọnọdụ ọjọọ ọ nọ, maọbụ na di ya chọrọ ka o were ya gwọọ
ọgwụ ego. Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na imirikiti ndị be anyị ka
nọ n’ìsì. Ha amaghị aka nri ha, ha amaghịkwa aka ekpa ha. Ọ
bụ ụzọ ọbụla a sị ha si, ka ha na-esi. A sị ha kpọnye isi n’ọhịa,
ha akpọnye. A sịkwanụ ha kpọdo isi n’ala, ha akpọdo n’ihi na
ha enwebeghị nghọta miri emi banyere ụwa iji were ghọta na ọ
bụghị ebe e tinyere anya mmọnwụ ka mmọnwụ si ahụ ụzọ.
IHE OMUME SITE NA NKUZI ỤTỌASỤSU NKE

IRIABỤỌ NA ASATỌ
1. Gịnị bụ otu nzuzo?
2. Depụta ihe onye nọ n’otu nzuzo na-erita na ya?
3. Kọwapụta uru na ọghọm dị n’otu nzuzo.
4. O kwesịrị ka anyị na-abanye n’otu nzuzo?
5. Gị onwe gị, ị nọ n’otu nzuzo?
6. O kwesịrị ka anyị na-abanye n’otu nzuzo?
7. Gịnị bụ dibịa?
8. Dee ma kọwaa ihe bụ dibịa ọdịnaala.
9. Kọwapụta ndịiche dị na dibịa ọdịnaala na dibịa bekee.
10. Dibịa ọdịnaala na dibịa bekee, kedụ nke ka mma?
Kọwaa nke a nke ọma.
471
11. Depụta ụdịrị dibịa ọdịnaala dị iche iche e nwere n’ala
Igbo.
12. Dee ma kọwaa uru dị iche iche dibịa ọdịnaala bara.
13. Depụta ma kọwaa ọghọm dị iche iche e nwere n’ọrụ
dibịa ọdịnaala na-arụ.
14. Dibịa ọdịnaala na dibịa bekee, kedụ nke ka mma?

15. Ọgwụ ndị dibịa ọdịnaala na ọgwụ ndị dibịa bekee, kedụ
nke ka adị ire?
472
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ITOOLU
AGWA ỌMA NA AGWA ỌJỌỌ NA NDỤ NDỊ IGBO
N’ezie, ọ bụ Chukwu kere ụwa, kee mmadụ ma kekwuazị ihe

niile jupụtara n’ime ụwa. N’ime mmadụ Chukwu kere, ọtụtụ
ihe jupụtara n’ime ya na kwa na ndụ ya. Ma agwa ọma, ma
agwa ọjọọ, o nweghị nke a na-achọ achọ n’ebe mmadụ
Chukwu kere, nọ. N’ezie, Chukwu ekeghị mmadụ ka ọ kpawa
ajọ agwa. Ọ bụ agwa ọma ka Chukwu kere mmadụ ka ọ kpawa.
Mana n’ihi ndụ ọjọọ, omume ọjọọ na atụmatụ ọjọọ jupụtara
n’ime mmadụ ka mmadụ ji were na-akpa agwa ọjoọ, na-ebi ndụ
ọjọọ ma na-emekwa omume ọjọọ. Mana mee elu, mee ala,
agwa ojọọ dịịrị onwe ya, agwa ọma nọkwara onwe ya. Ọ bụ
aka dị onye mma ka ọ ga-eji hiri isi. Mana, ajụjụ bụrụ. Gịnị bụ
agwa ọma?
Agwa ọma bụ ezigbo omume mmadụ kwesịrị ka ọ na-eme, ma

bụrụkwa ibi ndụ ọma nke mmadụ kwesịrị ka ọ na-ebi dị ka
Chukwu siri chọọ ya. Agwa ọma bụ ndụ e meziri ma bụrụkwa
omume na-eweta ndụ ọhụrụ n’ebe mmadụ nọ. Agwa ọma dị ka
mmiri jụrụ oyi. Onye ńụọ ya, ahụ ajụọ ya oyi. Onye e
kunyekwaranụ ya ńụọ ya, ahụ edoo onye ahụ. N’ihi nke a,
agwa ọma bụ ịkpa agwa dị ka Chukwu siri kee ya na kwa
mmadụ ime omume dị ka Chukwu kere ụwa, kee eluigwe na
ala siri chọọ. Matakwa na mmadụ ekwesịghị ime omume
megide chi ya maọbụ megide mmadụ ibe ya. Omume ọbụla
mmadụ na-eme kwesịrị ka ọ bụrụ nke dị mma ma bụrụkwa nke
a nabatara n’ihu Chukwu na kwa n’ihu mmadụ. Agwa ọma na-
473
eweta ihe ọma mana agwa ọjọọ na-eweta ihe ọjọọ. Ọ bụ ya
kpatara ndị Igbo ji asị na ihe ọma dị mma omume mana ihe
ọjọọ adịghị mma omume. Onye ọbụla Chukwu kere kwesịrị ka
ọ na-akpa agwa ọma n’ihi na agwa ọma na-enye ndụ ọma, na-
enye ọńụ ma na-enyekwa ogologo ndụ. Mana agwa ọjọọ na-
enye ndụ ọjọọ, obi ọjọọ, ndụ dị ilu na kwa ịta ikikere eze kwa
mgbe ọbụla n’ụwa.
Onye ọbụla Chukwu kere n’ụwa kwesịrị ịhụ mmadụ ibe ya

n’anya dị ka o siri hụ onwe ya n’anya. Ụwa a achọghị
esemokwu na obi ọjọọ. O kwesịrị ka ndị mmadụ Chukwu kere
na-ahụkwa onwe ha n’anya ma na-emekọrịtakwa dị ka ụmụnne.
N’ezie, mmadụ ọbụla kwesịrị inwe ịhụnanya n’ime onwe ya. Ọ
bụrụ na ịhụnanya dị n’ime mmadụ na kwa n’etiti ndị mmadụ,
esemokwu agaghị adị. Ọnọdụ dị otu a ga-emekwa ka agwa ọma
nọsie ike ma kwụrụkwa chịm dị ka Chukwu siri chọọ.
O kweịsịkwara ka mmadụ Chukwu kere mata na ọ bụ mmadụ

bụ chi ibe ya. Ihe nke a na-akọwa ma na-egosikwa bụ na o
kwesịrị ka mmadụ na-enyere mmadụ ibe ya aka. Mmadụ inyere
mmadụ ibe ya aka sokwa n’agwa ọma. N’ezie, o nweghị onye
mazu ihe niile n’ụwa a. O nweghịkwa onye nwezuru ihe niile.
Mgbe niile ka mkpa dị iche iche na-ejide ndị mmadụ. Mkpa
ego, mkpa ọrụ, mkpa ozi, mkpa ịdịnaotu, mkpa ịhụnanya dgz.
Ụdịrị mkpa ọbụla mmadụ hụrụ onwe ya na ya, o kwesịkwara
ka mmadụ ibe ya nabata ya ma ọ kọsara ya maka ya ma gbooro
ya mkpa ahụ. Ọ bụ nkwenye dị otu a kpatara ndị Igbo ji ekwu
okwu na-asị na ọ na-abụ ọkọ kọwa mmadụ, mmadụ ibe ya akọọ
ya. Mana ọkọ kọwa anụọhịa, ọ kọọ ya n’osisi.
474
Matakwa na eziokwu sokwa n’agwa ọma kacha ibe ya. Ihe
ọbụla mmadụ na-eme n’ụwa a kwesịrị ka onye ahụ were
eziokwu na ịkwụba aka ọtọ were na-eme ya. Eziokwu bụ isi
ndụ ma karachaa ihe niile mma. Ọ bụ eziokwu bụ isi agwa
ọma. Onye enweghị eziokwu na ndụ ya bụ ozu na ndụ. Onye
ahụ nọ ọnọdụ ka ewu nọ ndụ ma na mpi ya kpọrọ nkụ. Ihe
ọbụla a na-eme n’ụwa eziokwu na-adịghị na ya bụ ihe kpuru isi
ma bụrụkwa ihe ga-ada mmiri. N’ezie, eziokwu na-edozi ọnọdụ
ma na-egbuwa ụzọ. Ebe ọbụla eziokwu adịghị na-abụ ebe ga-
echiriri echi. Eziokwu na-eweta ìhè na kwa agamniihu. Onye
ọbụla bụ onye eziokwu bụ onye ụwa niile maara dị ka onye
agwa ọma. N’ihi nke a, eziokwu bụ agwa ọma, agwa ọma
bụrụkwa eziokwu. O kwesịkwara ka onye ọbụla n’ime anyị na-
ekwu eziokwu n’ụwa a anyị nọ n’ime ya ka ndụ anyị were tọọ
atọ ma bụrụkwa ihe ńńomi dịịrị onye ọbụla.
N’ezie, àgwà ọma juru eju ma bara abara. Ọ bụrụ na akwụkwọ

a dewe maka ya, ọ gaghị edecha ya. Naanị ihe akwụkwọ a
chọrọ ka ị mata bụ na mmadụ Chukwu kere kwesịrị ka ọ na-
akpa agwa dị ka Chukwu kere ya siri chọọ. Mmadụ ekwesịghị
ka o megide Chukwu kere ya site n’ịdị na-enupụ isi n’usoro
ezigbo ndụ nke Chineke wepụtaara anyị ma dowekwara anyị.
Onye ọbụla nọ ndụ maara ihe dị mma ma marakwa ihe dị njọ.
Ọ bụrụkwanụ na ị sị na ị maghị, obi gị agwa gị. Ọ bụ ya
kpatara o jiri dị mma ka mmadụ na-ege obi ya ntị n’ihe ọbụla ọ
na-eme. Onye akpazila agwa n’ụwa a dị ka eze onye agwala m.
Onye ọbụla nọ n’ụwa a matakwa na e nwe ya enwe. Onye
nwekwanụ anyị niile n’ụwa a bụ Chineke. Onye nupukwaranụ
475
isi n’ebe Chineke nọ matakwa na o werela aka ya nabata ihe
ọjọọ ma kurukwa ya n’ahụ. Achọkwara m ka mụ chetara gị na
Chukwu kere anyị n’oyiyi ya. Ihe nke a na-akọwa bụ na
Chukwu kere anyị ka anyị yie ya. Ọ bụkwa nghọta dị otu a
kwesịrị ime anyị ka anyị na-akpa agwa ọma dị ka Chukwu anyị
yiri. O kwesịghị ka anyị na-akpa agwa ọjọọ dị ka ekwensu
Chukwu jụrụ ajụ ma chụpụkwa n’obi ya. N’ezie, mmadụ
kwesịrị ige nna ya ntị, kpaa agwa ọma nna ya na-akpa ma
nyekwara aka n’idozi ụwa ọ nọ na ya ka ọ karachaa mma ma
bụrụkwa ihe ịmaatụ.
O kwesịghị ka anyị were omume ọjọọ were na-azọtọ ụwa ọma

Chukwu keere anyị. O kwesịrị ka anyị were omume ọma were
na-edozi ya, na-ehibe ya ma na-ebulikwa ya elu n’ụzọ kacha
mma. Biko, ụmụnne m na ụmụnna m, achọrọ m ka unu mata na
agwa ọma bụ uru, mana agwa ọjọọ bụ ọdachi dịịrị onye ọbụla
na-eme ya. Ọ bụ ya ka o jiri dị mma ka e wepụ aka enwe n’ofe
tupu ọ ghọọ aka mmadụ. Mewe ihe ọma ka ihe ọma
bịakwutebe gị. Hapụ ihe ọjọọ na agwa ọjọọ n’ihi na uru adịghị
n’ụkwụ ụkpana.
Agwa ọjọọ bụ mmadụ ịkpa agwa maọbụ ime omume ndị

mmadụ kpọrọ asị maọbụ jụ ịnabata n’etiti ha. N’ihi nke a, a ga-
asị na agwa ọjọọ bụ omume ndị ọha mmadụ maọbụ ọha obodo
hụrụ dị ka ndụ ezighị ezi. Ndị Igbo sị na ihe ọjọọ kacha ibe ya
njọ bụ ohi. Izu ohi bụ agwa ọjọọ. Ọ bụ omume ruru inyi ma
bụrụkwa omume jọgburu onwe ya na ndụ ndị mmadụ. Ohi bụ
mmadụ iwere ihe na-abụghị nke ya na nzuzo maọbụ n’ike.
Mgbe ọbụla mmadụ na-anapụ onye ọzọ ihe o nwere n’ụzọ
476
ezighị ezi, ọ bụ ohi ka onye ahụ na-ezu. Onye na-emekwanụ
ụdịrị omume a ka a na-akpọ onyeohi.
Ma mmadụ, ma obodo, o nweghị onye na-akpọghị onyeohi asị.

Izu ohi jọgburu onwe ya na njọ. Onye ọbụla na-ezu ohi na-
emegide mmadụ ibe ya, na-emegide Chukwu kere ya, ma na-
emegidekwa ala ọ zọdoro ọkpa. Onye ọbụla na-ezu ohi na-
anata ụgwọọrụ ya n’ụzọ dị njọ na kwa n’ụzọ dara ụda. Onye
ọbụla nọ ndụ ekwesịghị ka a kpọọ ya onye ohi. O kwesịghịkwa
ka onye ahụ nwe onyeohi dị ka onye nke ya. Ohi na-echu
mmadụ ma na-echukwuazị ezinaụlọ. Onyeohi na-eweta mkparị
na akọmọnụ n’ebe ọ nọ na kwa n’ebe ndị nwe ya nọ. Ohi bụ ihe
ọjọọ. Mmadụ jụrụ ya. Ala jụrụ ya. Chukwu jụrụ ya. Onyeohi
anaghị anwụ ezigbo ọnwụ. Ọ naghịkwa anọ ezigbo ndụ. Ọ
bụrụkwanụ na ọ nwụọ, mmụọ ya anaghị ezu ike n’ihi na ihe o
metara mgbe ọ no ndụ ga na-achụgharị ya.
Ntajianya sokwa n’agwa ọjọọ. Gịnị bụ ntajianya? Ntajianya bụ
mmadụ inwe obi ọjọọ n’ihe ọma mmadụ meere mmadụ ibe ya.
Onye ọbụla anaghị enwe obi ọcha n’ebe mmadụ ibe ya nọ, na
ndụ mmadụ ibe ya, n’ihe mmadụ ibe ya nwere bụ onye
ntajianya. Ntajianya jọgburu onwe ya na njọ. Ntajianya na-eme
ka mmadụ malite chewere onye o nweghị ihe ọbụla o mere ya
echiche ọjọọ. Onye ọbụla na-atajiri mmadụ ibe ya anya dị
nkwadobe ime onye ahụ ihe ọjọọ n’ụzọ ọbụla n’ihi obi ọjọọ ọ
na-enwe n’ebe onye ahụ nọ. Onye ọbụla na-enwere mmadụ ibe
ya ntajianya bụ onye ajọ omume. Onye ahụ bụ onye agwa ọjọọ.
Ịgba mgba okpuru bụkwuazị otu n’ime omume ọjọọ so wee na-
emebiri anyị ihe na be anyị. Gịnị kwanụ bụ ịgba mgba okpuru?
477
Ịgba mgba okpuru bụ i si n’azụ were na-emebiri mmadụ ihe ọ
na-eme. Mgbe ọbụla mmadụ si n’ụzọ nzuzo were na-ekponye
aja n’ihe mmadụ ibe ya na-eme, onye ahụ matakwa na ọ bụ
mgba okpuru ka ọ na-agba. Onye ọbụla si n’ụzọ aghụghọ
maọbụ n’ụzọ arụrụala were na-emebi ezigbo mbọ mmadụ ibe
ya na-agba, were na-aghasa ihe mmadụ ibe ya na-eme ka ihe
onye ahụ na-eme ghara inwe isi bụ mgba okpuru ka onye ahụ
na-agba mmadụ ibe ya. Onye ọbụla na-eme ụdịrị omume dị otu
a mata na ọ bụ agwa ọjọọ ka ọ na-akpa. Na iwe Chukwu ga-
adịrịrị ọkụ n’ebe onye ahụ nọ.
Agwa ọjọọ ọzọ akwụkwọ a ga-eleba anya bụ ịbọ ọbọ. Ịbọ ọbọ
bụ mmadụ imegwara ihe mmadụ ibe ya mere ya. Ọtụtụ mmadụ
ka ọ na-abụ mmadụ ibe ha mee ha ihe, ha anaghị edi ya. Ha ga-
emegwarịrị onye ahụ mere ha ihe, ihe ahụ o mere ha. Agwa dị
otu a abụghị ezigbo agwa. Ọ bụ agwa jọgburu onwe ya. Ọ bụ
agwa ọjọọ. Chukwu sị anyị ejikwala aka anyị were bọọ ọbọ, ka
anyị hapụrụ ya ọbọ ka Ọ bọọ. Ọ bụ Chukwu kere anyị. Ọ
bụkwa ya ga na-alụrụ anyị ọgụ. Ọ bụkwa ya ga na-agbara anyị
ọgụ. Ihe ọbụla e mere anyị bụ Chukwu ka e mere ya. Ọ na-
ahụzu ihe niile anyị na-eme na kwa ihe niile a na-eme anyị. Ọ
bụ ya mazuru ihe niile ma marakwa ka ọ ga-esi were soo ndụ O
kere. N’ihi nke a, o kwesịghị ka mmadụ nọ ndụ na-arụnye
Chukwu aka n’anya. Ihe ọbụla i mere mmadụ bụ Chukwu ka i
mere ya. Ọ bụkwa Chukwu ka ịkwụ ụgwọ dịịrị. N’ihi nke a, ịbọ
ọbọ bụ agwa ọjọọ ma bụrụkwa agwa na-emegide mmadụ. Ọ bụ
ya kpatara o jiri dị mma ka anyị na-ekpesara Chukwu ihe ọbụla
e mere anyị ka O were aka ya na-alụrụ anyị ọgụ.
478
Mmadụ ekwesịghị imesi mmadụ ibe ya ike maọbụ megide onye
enweghị ihe ọbụla o mere ya. N’ihi nke a, onye nọ ndụ
sepụkwa aka na mmegbu. Mmegbu jọgburu onwe ya na njọ.
Onye ọbụla a na-emegbu emegbu na-ebe, na-eri arịrị mgbe
niile. Onye ahụ na-enwe nnukwu nwute mgbe ọbụla. Matakwa
na akwa onye ọbụla a na-emegbu emegbu na-eru Chukwu ntị.
Ala anyị zọdoro ọkpa na-agbakwara Chukwu ọgụ kwa oge
ọbụla. Onye ọbụla na-emegbu mmadụ anaghị ańụ mmiri tọgbọ
iko. Onye dị otu ahụ matakwa na ihe ọbụla o mere mmadụ ibe
ya na-adakwasa ya mmaji kwuru mmaji. Onye ọbụla na-
emegbu mmadụ na-ata ntu ọkụ, maka na ọ bụ ihe onye tụrụ
n’ahịa ka a ga-azụtara ya. Kama ị ga-emesi mmadụ ike, kama
nyere onye ahụ aka maka ọńụ na ụgwọọrụ dị mma jupụtara
n’omume ọma. Onye ọbụla na-emesi mmadụ ibe ya ike, na-
emegide mmadụ ibe ya, na-emegbu mmadụ ibe ya, matakwa na
ọ bụ olulu ọnwụ ka ọ na-egwuru onwe ya na kwa ezinaụlọ ya
n’ihi na mmiri na-amachi ụbaọkpa mana ọ naghị amachi
okwuọnụ. Maka na ọnya laa, àpà ya anaghị ala n’ihi na ọ bụ ihe
onye metara o were isi ya buru. Onye meta ihe ọkụmmụọ, ọ
gawa ọkụmmụọ. Onye metakwanụ ihe ala ga-eji chụwa ya osọ,
ala achụwa ya ọsọ. Onye mmegbu matakwa na ọ bụ ihe o
metara ga-egbu ya. Mana, onye a na-emegbu emegbu mata na o
tee aka ọ dị njọ, ọ dịkwa mma n’ihi na chi onye na-alụrụ ya
ọgụ.
Asịrị sokwa n’agwa ọjọọ. Asịrị bụ mmadụ ịkọ maka mmadụ

ibe ya n’azụ onye ahụ mana n’ụzọ na-ewute. Onye na-ahapụ
ịgwa mmadụ maka ihe o mere, otu onye ahụ si eme, ihe a na-
akọ maka onye ahụ, ụdịrị ndụ onye ahụ na-ebi n’ihu onye ahụ,
479
maọbụ hapụ ịkpọ onye ahụ n’akụkụ ka ọ gwa ya ihe ọ chọrọ
ịgwa ya banyere ndụ ya bụ asịrị ka o tinyere aka na ya. Asịrị
enweghị ọkpa mana ọ na-aga ije, Asịrị na-agbanahụ onye
nwere ọkpa n’ọsọ. Ọ na-ebu ụgbọala na ụgbọelu ụzọ were ruo
ebe ọ chọrọ ka o ruo ma gafekwaa ebe ahụ. Asịrị enweghị aka
mana ọ ka ndị nwere aka were na-eme ire. Asịrị na-amụnye
ọkụ n’ụlọ ma na-agbakwa onye yi akwa, ọtọ. Asịrị enweghị
nwanne. O nweghịkwa enyi. Naanị iro ka o nwere. Asịrị anaghị
ekwutecha okwu ka okwu siri dị. Kama ọ na-ekwu okwu otu o
siri chọọ na kwa ka okwu ahụ ga-esi tọọ ụtọ na ntị ma sie
ezigbo isi ma a nụ ya. N’ihi nke a, asirị jọgburu onwe ya ma
bụrụkwa ajọ agwa na-ekwesịghị ka a na-akpa maọbụ na-akpọta
aha ya.
E nwekwuazịrị agwa ọjọọ ndị ọzọ ga. Ha juru eju ma barakwa

abara. Agwa ọjọọ bụ ajọ ihe. Ọ bụghị ezigbo ihe. Ụfọdụ n’ime
agwa ọjọọ ndị ọzọ e nwegachara bụ ịkpọ mmadụ ibe gị asị,
ịkatọ mmadụ, ịkọ mmadụ ọgwụ, ibochi mmadụ ọnụ, ịtụ mgbere
mmadụ, edina ụgwa, inye mmadụ nsi, ịńụ iyi asị, ịsị asị, ịkwa
iko, ịtụta ime mkpuke, ịńụ anwụrụọkụ, imegbu odibo,
okwunaụka, ịkọ ọnụ, imegide nwa na-eku nwa, ekworo,
anyaukwu dgz. E kwuru na mbụ na agwa ọjọọ na ndụ mmadụ
juru eju ma bara abara. Chetakwa ndị ị maara. Mana ka ị na-
echeta ha, ị ga-agba mbọ ma gbasie ike ịhụ na i tinyeghị aka
n’agwa ọjọọ maka na agwa ọjọọ na-agwọrụ mmadụ n’ala ma
werekwa onye mere ya gwọọ ajụ. N’ihi nke a, onye ọbụla sepụ
aka n’agwa ọjọọ n’ihi na agwa ọjọọ na-edula mmadụ ma
menimaa onye ọbụla na-eme ya.
480
IRIABỤỌ NA ITOOLU
1. Gịnị bụ agwa ọjọọ?

2. Dee ma kọwaa ihe bụ agwa ọjọọ
3. Kedụ ihe dị iche n’etiti agwa oma na agwa ọjọọ? Kọwaa
onwe gị nke ọma.
4. Dee ma kọwaa agwa ọjọọ isii ị maara.
5. Kedụ ọghọm e si n’agwa ọjọọ na-enweta?
6. Uru ọ dị n’agwa ọjọọ? Kọwaa nke a nke ọma.
7. Agwa ọjọọ na agwa ọma, kedụ nke ka mma?
8. O kwesịrị ka ndị Igbo na-ebi ndụ ọma?
9. Depụta ndụ ọjọọ na agwa ọjọọ dị n’etiti ndị Igbo ma
bụrụkwa ndị kwesịrịnụ ka a kwụsị ha.
10. Kedụ ihe e jiri mara gị n’ụlọakwụkwọ gị, ọ bụ agwa

ọma ka ọ bụ agwa ọjọọ?
11. Depụta agwa ọjọọ anọ ị na-eme? Kọwaa ha n’otu n’otu.
12. O nwekwara agwa ọma ndị e ji wee mara gị? Depụta ha
ma kọwaa ha.
13. Agwa ọma ị na-eme na agwa ọjọọ ị na-eme kedụ nke ka

ibe ya?
481
14. Depụta ụdịrị agwa iri ị chọrọ ka ndị Igbo na-akpa
15. Dee ma kọwaa ụzọ ise kacha mma a ga-esi kwụsị agwa
ọjọọ.
16. Depụta ọghọm isii e si n’agwa ọjọọ were na-enweta.
17. O nwere uru dị n’agwa ọjọọ? Kọwaa nke a nke ọma.
18. Depụta uru iri a na-enweta n’agwa ọma.
19. Mmadụ ịlụ ọgụ ọ bụ ezigbo agwa?
20. Agwa ọma na agwa ọjọọ, kedụ nke na-enyere ibe ya aka
maọbụ nke na-emebi ibe ya na ndụ ndị Igbo?
482
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ
AKỤNAỤBA
Akụnaụba bụ njupụta ihe e ji ebi ndụ n’ụdị ihe akụ akụ na ihe
enwe enwe. Ọ bụ ihe na-eme ka ndụ zuo oke nke ọma ma
dịkwa mma obibi. Akụnaụba na-emekwa ka ndụ na-eto eto ma
na-enyekwa ọńụ. Akụnaụba bụkwa ihe Chukwu wepụtara ijiri
mee ka ụwa na-agba mbọ ma na-arụsi ọrụ ike ijiri tozuo nke
ọma n’ogo onye chọrọ na kwa n’ụdịrị ogo ndị obodo ya na-atụ
anya n’aka ya. Akụnaụba na-enye ndụ ọnọdụ ọma ma mekwaa
ka ndụ nwee mkpọrọgwụ. Akụnaụba na-enyekwuazị ndụ
ngalaba na olileanya. Ọ bụ otu Chukwu siri kee mmadụ ka O
siri kee akụnaụba. Akụnaụba Chukwu kere bụ ka O were nye
mmadụ ọdịmma n’ụwa O kere.
Mgbe ọbụla a na-ekwu okwu maka akụnaụba, o kwesịrị ka a

mata na ihe a na-ekwu maka ya bụ ihe mmadụ nwe, na ọ bụghị
ihe nwe mmadụ. Ihe ọbụla mmadụ nwetara bụ akụnaụba ya.
N’ezie, akụnaụba dị n’ụdị n’ụdị. Mana, ihe ọbula bụ mkpa
mmadụ ka onye ahụ na-arịọ Chukwu ka O meere ya. O mechaa
nweta ihe ahụ, ọ na-enwe nnukwu ọńụ n’ihi na o nwetala
akụnaụba. E nwere akụnaụba a na-ahụ anya ma nwekwuazị nke
a naghị ahụ anya. Mana, akwụkwọ a ga-eleba anya nke ọma
n’akụnaụba a na-ahụ anya n’ihi na ọ bụ ya bụ naanị ụdịrị
akụnaụba ụmụakwụkwọ na ndị mmadụ ụfọdụ kacha mara maka
ha n’ihi na naanị anụ nwatakịrị maara aha ya bụ egbe.
483
N’ezie, akụnaụba dị n’ụwa tupu anyị apụta ụwa. Ọ ga-adịkwa
ma anyị hapụkwa ụwa. Akụnaụba anaghị agwụ agwụ. Ọ bụ
Chukwu kere ya. Ihe Chukwu kere bụ ihe na-adịgide. N’oge
gboo, akụnaụba dị. Ndị nnanna anyị ha maara maka akụnaụba.
Ọ bụghị anyị malitere nwewe akụnaụba. Ọ dị tupu anyị bịa, ọ
ga-adịkwa anyị alawa, ndị na-esota anyị amalitekwa n’ebe anyị
kwụsịrị.
N’ala Igbo, ọ bụ onye nwere akụnaụba nnukwu ka a maara dị

ka ọgaranya. Ọgaranya bụ onye ihe akụ akụ na ihe enwe enwe
na-ejere ozi. N’oge gboo, mgbe elu bụ ala ọsa, mgbe ezi dị
n’ukwu ụkwa, ihe e ji amata onye nwere akụnaụba nnukwu ma
bụrụkwa ọgaranya bụ onye nwere erimaala n’ụzọ dị ukwu ma
nwekwuazị anụ enunu nnukwu, ma bụrụkwa onye ọbaji ya na-
ebu isi ma a bata na ya. Gịnị bụ erimaala? Erimaala bụ osisi
ndị ahụ e nwere n’ala Igbo e si na ha were na-enweta ihe oriri
na ego. Ụfọdụ n’ime osisi ndị ahụ bụ nkwụ, ngwọ, ụkwa,
ụkpaka, mango, oroma, gova, kpịịkpịị, ụdara, ube, ugiri,
ụchakịrị, akụoyibo, ọkwụrụbekee, dgz. Mana, anụ enunu bụ
anụ ndị ahụ a na-azụ n’ụlọ dị ka ewu, atụrụ, nkịta, ọkụkọ, ehi,
ọbọgwụ, torotoro, nwamba, ebule, dgz. Onye ọbụla nwere ihe
ndị a e depụtachara n’elu n’ụbara bụ nnukwu ọgaranya mgbe
ochie n’ihi na ọ bụ ihe ndị a mebere akụnaụba n’oge ahụ. E
jikwuazị ji, ede, akpụ dgz were na-amatakwa ọgaranya n’oge
gboo n’ihi na onye ọbụla nwere ihe ndị ahụ na gbanyụụ bụ
nnukwu ọgaranya n’ihi na onye dị otu ahụ karịrị agụụ ma
werekwa ihe ndị ahụ na-emeri mkpa. Onye nwekwara ihe ndị
ahụ bụkwa onye nwere akụnaụba oge ahụ. Matakwa n’oge
gboo, na ngwuru sokwa n’akụnaụba ya. Nwunye ole nwoke
484
nwere na ụmụ ole ọ mụtara na-akọwakwa ka akụnaụba ha.
Nwoke nwere ọtụtụ nwunye na ọtụtụ ụmụaka nwoke nwere
akụnaụba nnukwu. Ikwu na ibe sokwa n’akụnaụba n’oge gboo.
Ọ bụ ya kpatara ndị Igbo ji atụ ilu were na-ekwu okwu na-asị
na onye nwere mmadụ ka onye nwere ego n’ihi na ọ bụ mmadụ
ka e ji akarịcha n’uwa.
Mana ugbua, nkwa adagharịala. Ọ bụghịzikwa otu o siri dị

mgbe ahụ ka o siri dị ugbua. Ọ bụghịzikwa ụdịrị akụnaụba a
na-enwe mgbe ahụ ka a na-enwe ugbua. Ihe e jiri mara
akụnaụba ugbua bụ ego, ụlọ, ụgbọala, echichi ma nke omenaala
ma nke ụka, ụgbọelu, ụgbọmmiri dgz. Ọkpụrụkpụ ihe pụrụ iche
e ji amata onye nwere akụnaụba ugbua bụ ego onye ahụ nwere.
Ọ bụ ọnọdụ dị otu a kpatara ihe ọjọọ ji wee na-arị ibe ya elu
n’ihi na onye ọbụla chọrọ ka ọ kpata ego ka o were nwee
akụnaụba, n’agbanyeghị ụzọ o siri kpata ya. Ọtụtụ ndị mmadụ
na-eme mpụ dị iche iche iji were kpata ego ka ha were nwee
akụnaụba. Mana ha amaghị na ọ bụ ihe onye metara o were isi
ya buru. Ihe ọzọ e jikwa amata onye nwere akụnaụba ugbua bụ
onye nwere ọmarịcha ụlọ, maọbụ ụlọ elu maọbụ ụlọala. N’oge
ugbua, ndị mmadụ na-azọbi onwe ha ọkpa iji kpata ego were
rụọ ụlọ kacha nke ibe ya mma ka o were sonye na ndị nwere
akụnaụba
O kwesịkwara ka anyị mata na ọ na-abụ onye buru ogboogbo

ụgbọala garala ọnụ gafee, a sị na ọ bụ ọgaranya gafere. N’ihi
nke a, ụgbọala so n’ọkpụrụkpụ ihe ndị na-emewe akụnaụba
n’oge ugbua. Onye enweghị ụgbọala, a naghị agụnye onye ahụ
485
na ndị nwere akụnaụba. N’oge ugbua, ọtụtụ ụgbọala bụzịkwa
ọtụtụ akụnaụba. Onye enweghị ụgbụala enweghị akụnaụba.
Ọzọ kwa bụ na ọtụtụ ndị mmadụ na-achọzi igosipụta na

akụnaụba ha na-esizi ìsì bụzịkwa ndị na-azụtacha ma ụgbọelu
ma ogboogbo ụgbọmmmiri. Ụdirị ndị mmadụ ndị a bụzịkwa
ndị a maara dị ka ‘Akụ agwụ agwụ’ Ụdịrị ndị dị otu a bụkwa
ndị na-enwe ma ụlọakụ dị iche iche, ụlọelu n’ụdị n’ụdị ọbụla,
ụlọahịa n’ebe niile, alammanụojii n’ụdị na-apụ uzu, ụlọobibi
maka ndị mmadụ n’ụzọ dị ọtụtụ, ụlọakwụkwọ ma nke ndị
ọtaakara, nke ndị sekọndịrị ma nke ndị mahadum, inwe
ụlọọgwụ na kwa inwe ụlọngwaahịa dị iche iche dgz sokwa
n’akụnaụba nke oge ugbua.
Ụzọ e si egosipụta akụnaụba ugbua na kwa ụzọ e si amata

akụnaụba na kwa onye nwere akụnaụba n’oge ugbua hiri nne,
juru eju ma bara abara. Ọ bụkwa ihe dị mma ka ị chọpụta ha,
mara ha, kwupụta ha, ma depụtakwa ha.
N’ezie, inwe akụnaụba dị ezigbo mma mana matakwa na

akụnaụba ọbụla kwesịrị ka a kwụwa aka ọtọ were nweta ya. O
kwesịghị ka a zọbie mmadụ ọkpa maọbụ megide ala a zọdoro
ọkpa, maọbụ mejọọ Chukwu n’ihi akụnaụba nke ụwa a.
Matakwa na akụnaụba kacha akụnaụba niile a na-enwe n’ụwa a
bụ akụnaụba mkpụrụobi ruru ala na akụnaụba ịkwụwa aka ọtọ.
Akụnaụba ọbụla mmadụ nwetara n’ụzọ na-akwụghị ọtọ
adabaghị. Ọ bụkwa ụdịrị akụnaụba na-edula onye nwe ya
mmụọ. N’ihi nke a, o kwesịrị ka anyị bụ mmadụ hie asaa
n’anya n’ihe gbasara akụnaụba maka na onye na-amaghị were
486
gwuo mmiri, mmiri erinyụọ onye ahụ anya. Bikonụ, ụmụnne m
na ụmụnna m, ọkụkọ ọbụla na-akpa nri, anyauhio akọkwala ya.
Maka na onye ghaa nna ya n’ije, ọ gaa ya ugboro naabọ. N’ihi
na ọ na-abụ onye meta, ọ dịịrị ya ma ụmụ ya ma ụmụnna ya.

IRIATỌ
1. Gịnị bụ Akụnaụba?
2. Ọ bụ mmadụ nwe akụnaụba ka ọ bụ akụnaụba nwe
mmadụ?
3. Dee ma kọwapụta ihe na-emebe akụnaụba.
4. Ụdịrị akụnaụba a na-enwe ugbua na nke a na-enwe
n’oge gboo, ha bụ otu?
487
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA OTU
NLEKỌTA GBURUGBURU
Onye ọbụla bụ onye Igbo nwere ebe ọ nọ maọbụ ebe o bi. Ebe
ahụ onye ahụ nọ maọbụ onye ahụ bi nwekwuazịrị okirikiri ya.
Ọ bụ okirikiri ebe ahụ onye ahụ bi maọbụ onye ahụ nọ ka a
maara dị ka gburugburu. Gburugburu bụ ebe niile dịdebere ebe
mmadụ bi na kwa ebe mmadụ na-anọ mgbe niile. Ọzọ kwa dị
ka ibe ya bụ na ihe ọbụla dị n’ebe mmadụ bi maọbụ ebe
mmadụ nọ bụ ihe dị na gburugburu ya. Akụkụ niile n’ebe ọbụla
mmadụ nọ bụ gburugburu onye ahụ. Onye ọbụla nọ ndụ nwere
gburugburu. Gburugburu onye nwere ka o kwesịrị ka ọ na-eleta
anya. Ihe ndị na-emebe gburugburu mmadụ bụ mbaraezi, osisi,
ụzọ, ezinaụlọ, ọwammiri, ụlọ, ọdọmmiri, enunu, ịmeụlọ dgz.
Ọ bụ ọrụ dịịrị anyị ịhụ na anyi na-elekọta gburugburu anyị anya

site n’ịdị na-edowe ha otu o kwesịrị ka ha na-adị. Anyị kwesịrị
ka anyị na-edowe mbaraezi anyị ọcha kwa mgbe, kwa mgbe
ọbụla. Mbaraezi dị ọcha na-eweta ọńụ na afọojuju n’ebe ndị nọ
na ya. Mbaraezi dị ọcha na-enyekwa ahụike. Maka na mbaraezi
ruru inyi na-ebute ọrịa. O kwesịkwara ka anyị na-akụ ma na-
adụ osisi bara uru na gburugburu anyị. Ezigbo osisi na-eweta
ndo, ahụ ịjụ oyi na kwa ego. Ezi na ụzọ anyị sokwa na
gburugburu anyị. N’ihi ya, o kwesịkwara ka anyị na-edowe ya
ọcha. O bụrụ na anyị hapụ idowe ya ọcha, o ruchie ahịhịa.
Kedụkwanụ maka ezinaụlọ anyị? Ezinaụlọ anyị bụkwa ebe
kacha mma ka anyị na-edowe ọcha. Maka na ndị Igbo sị na a
na-esi n’ụlọ were mara mma pụọ n’ezi. Ezinaụlọ onye ọbụla
488
kwesịkwara ọ na-adị ọcha ma na-achawapụ n’ụzọ kacha mma.
Matakwa nke ọma na ezinaụlọ sokwa n’isi sekpụ ntị na
gburugburu. Ọ bụ ezinaụlọ bụ gburugburu izizi mmadụ nwere.
N’ihi nke a, o kwesịrị ka anyị na-akpachapụrụ ezinaụlọ anyị
anya mgbe niile na oge niile.
Ọ bụghịkwa mbaraezi anyị dị ocha, imeụlọ anyị eruo inyi.

Mmalite adịmọcha n’ezinaụlọ kwesịrị ka o si n’imeụlọ. Ọ bụrụ
na imeụlọ adịghị mma, a naghị eleta ya anya nke ọma, a mara
na gburugburu ụlọ ahụ riri mperi. O zughị oke n’ịdị ọcha. Maka
na ọ bụ otu imeụlọ dị na-akọwa otu ụlọ ga-esi dị. N’ihi nke a,
ka anyị na-edowe ụlọ anyị ọcha. O kwesịkwara ka imeụlọ kara
dị ọcha. Ma ụlọ, ma imeụlọ, ma mbaraezi, ha niile bụcha
gburugburu mmadụ.
Kedụkwanụ maka ọdọmmiri na ọwammiri? Ha abụọ bụchaa

gburugburu anyị. O kwesịkwara ka anyị mata na ha dị mma
ịkpachapụrụ anya n’ụzọ kacha mma. Ma ọdọmmiri, ma
ọwammiri, ha niile bụcha ihe ndị na-emejupụta gburugburu
anyị. Ọ bụkwa anyị ka ọ dịịrị ịhụ na ha na-adị mma ma
bụrụkwa nke a na-akpachapụrụ anya maka na ọ ga na-ewelite
ahụike anyị na usoro obibi ndụ anyị.
Ọghọm dị iche iche na-esi na gburugburu a naghị elekọta anya

nke ọma were na-adapụta karịrị akarị. Gburugburu a naghị
elekọta anya nke ọma na-ebute ọrịa site n’iru inyi. O nweghị
ihe ga-eme ka ọrịa dakwasị sitere n’iru inyi dakwasa mmadụ.
Ọtụtụ mgbe, ọrịa anyị na-enweta na-esita n’iru inyi na adịghị
489
ọcha otu kwesịrịnụ. Adịghị ọcha bụ nnukwu ihe dị njọ n’ihi na
ọ na-ebubatara mmadụ ọrịa dị iche iche na kwa nsogbu ahụike.
Ihe ọzọ kwa gburugburu a naghị elekọta anya nke ọma na-
ewetara anyị bụ ịkọ ọnụ na mkparị. Gburugburu adịghị ọcha bụ
gburugburu e ji eme ihe ọchị. A na-ahụta gburugburu ahụ dị ka
gburugburu mmadụ na-anọghị na ya, maọbụ gburugburu ndị nọ
na ya enweghị isi na mmadụ. Maka na o kwesịghị ekwesị ka
gburugburu mmadụ nọ na ya bụrụ nke ga-adị njọ ile anya
maọbụ ịbata na ya. Gburugburu kwesịrị ka ọ na-adị ọcha ma
na-atọkwa ụtọ ọnụnọ.
Gburugburu a naghị elekọta anya nke ọma na-eweta obi erughị

ala. Ụdịrị gburugburu dị otu ahụ na-eme ka ndị nọcha na ya
chịrị obi n’aka n’ihi na ha amaghị nke nwere ike isi n’ajọ
gburugburu ha nọ na ya dapụta. Mana ọ bụrụ na a na-eleru
gburugburu anya nke ọma, obi na-eru ndị nọ na gburugburu
ahụ ala.
Gburugburu ọbụla a na-emebicha ihe niile dị na ya bụkwa

gburugburu a na-agbawa ọtọ. Ọnọdụ dị otu a na-eme ka ndị nọ
n’ụdịrị gburugburu dị otu ahụ bụrụ ndị anwụ na-achagbu
maọbụ ndị ide mmiri nwere ike buru. Ọ bụrụ na a na-egbutucha
osisi niile dị na gburugburu, ọ na-eme ka gburugburu gbara ọtọ
ma gbarakwa aka. Ndò na ọnọdụ ezumike ga-alakwa n’ihi na o
nweghị osisi ga-enye nke ahụ. Gburugburu na-enweghị ide
mmiri bụkwa gburugburu na-enweghị nsogbu. Maka na ide
mmiri sokwa n’ihe na-enye gburugburu nsogbu ma na-emekwa
ka ọ na-emi ọnụ. Ihe ọzọ kwa ị kwesịrị ịmata bụ na oke igbutu
490
osisi na-eme ka a na-enwe oke ide mmiri. Ọnọdụ dị otu ahụ na-
enyere ide mmiri aka ka ọ na-akpa ike maka na o nweghịzi ihe
na-ejide ya. Ọ bụ ya ka o jiri dị mkpa ka ị mata na oke igbutu
osisi aghara aghara bụ ọnọdụ jọgburu onwe ya. Ma mmadụ, ma
obodo, kwesịrị ka ha kwụsị ụdịrị àgwà ahụ n’ihi na ọ na-emebi
gburugburu n’ụzọ jọgburu onwe ya.

IRIATỌ NA OTU
1. Kọwaa ihe bụ gburugburu mmadụ
2. Depụta ụzọ dị iche iche mmadụ kwesịrị isi were na-

elekọta gburugburu ya anya.
3. Dee ma kọwaa ọghọm dị iche iche a na-esi na
gburugburu a naghị elekọta anya nke ọma were na-
enweta.
491
492
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ABỤỌ
NZIKỌRỊTAOZI KETEKNỌLỌJI
Gịnị bụ nzikọrịtaozi? Nzikọrịtaozi bụ ime ka ihe mmadụ bu

n’uche ọ chọrọ ịgwa onye ọzọ ruo ya aka maọbụ baa ya ntị.
N’oge gboo n’ala Igbo, ndị be anyị bụ ndị Igbo nwere ụzọ dị
iche iche ha si ezikọrịta ozi. Ụzọ ahụ bụcha ụzọ omenaala ha ji
eme ka ozi na-eru onye ọbụla ha chọrọ ka o ruo ntị, ntị. Ndị
Igbo nwekwara otu ụzọ ha si eme nke a. Ha na-eji ekwe,
ogene, ọja, ọdụ, opi, ikoro, anwụrụọkụ, akụakwụkwọ, ịkụ aka,
igbu mkpọrọfịfịọ, igbu n’iku, ụda egbe, mkpọnaala dgz were
na-ezikọrịta ozi. Site n’ihe ndị a niile ma karịa ka ndị be anyị si
ezikọrịta onwe ha ozi ma werekwa ha na-eme ka ozi ọbụla ha
chọrọ izi maọbụ nke ha ziri, ruo ebe e ziri ya.
Mana ugbua, ọnọdụ nzikọrịtaozi agbanwoola. Ọ bụghịzikwa

otu ahụ ndị Igbo si ezikọrịta ozi mgbe ahụ ka e sizi ezikọrịta ya
n’oge ugbua. Nkwa adagharịala, a tụgharịa ọkpa egwu. Ụwa
anyị nọ n’ime ya na-eto eto. Ihe dịkwa n’ime ya na-etokwuazị
eto. Ọ bughị otu ụwa dị n’oge gboo ka ọ dị n’oge ugbua. N’ihi
na ọ bụ chi na-efo, ihe mgbanwo a na-adị, ihe ọhụrụ a na-apụta.
Ụdịrị nzikọrịtaozi a na-emezi ugbua bụzi nke a maara dị ka
nzikọrịtaozi keteknọlọji. Nzikọrịtaozi keteknọlọji bụ ụdịrị
nzikọrịta ozi nke e ji ụdịrị ngwaọgbaraọhụrụ dị iche iche were
na-eme. Ọ bụkwa ndị ọcha wepụtara nzikọrịtaozi keteknọlọjị a
na-ekwu maka ya. Ọ bụkwa site n’ikuku ka ozi igwozi niile ahụ
si aga ma sirikwa na-ejekwuru onye e mebeere ya. Ụfọdụ ihe
ndị ahụ a na-ekwu maka ha bụ leta, tiivi, redio, igweuche
493
(kọmputa), oziikuku (ntaneetị), letaikuku (i-meelụ),
nhụrịtaniikuku (facebook), kwupụniikuku (tweeter), foonu
(ma foonu ụdọ ma foonu mkpanaka), kwuokamnụ (wọkịtọkị),
dgz.
N’ezie, nzikọrịtaozi niile a na-emezi ugbua bụ site n’igweozi

ọgbaraọhụrụ ndị a. Ọ bụkwa site n’ihe nnyochapụta nke ụwa
banyere ndụ ka e si wepụta ụdịrị nzikọrịta ndị a nke na-emekwa
ka ozi na-aga ngwangwa karịa otu o siri dị n’oge ochie. Ọ
bụkwa usoro ọhụrụ a ka a maara dị ka usoro ọhụrụ keteknọlọjị.
Usoro ozi leta bụ usoro isi n’ide ozi n’akwụkwọ were zikọrịta
ozi. Onye chọrọ iji ya zie ozi dechaa ozi ya, o zipụ ya ma
zigara ya onye ahụ ọ chọrọ izi ozi. Onye ahụ ezigaara ya
gụchaa ya, ọ bụrụ na ọ ga-azaghachikwa ihe e ziteere ya n’ozi,
o mekwaa nke ahụ site n’idegakwara onye ahụ ziteere ya ozi
leta, leta nke ya.
Nzikọrịtaozi ketekọnọlọjị tiivii bụkwa usoro ọgbaraọhụrụ ọzọ e

si eme ka ọhammadụ mata maka ozi a chọrọ ka e zie ha.
Nzikọrịtaozi ketiivii na-eme ka onye maọbụ ndị a na-ezi ozi
ahụ na-ahụ onye maọbụ ndị na-ezi ya maọbụ ha, ozi. Mana
redio bụ naanị olu onye na-ezi ozi ka a na-anụ. A naghị ahụ
onye ahụ anya mana ozi ya na-eru ebe a chọrọ ka o ruo.
Igweuche bụ kọmputa bụkwa igwe nzikọrịtaozi nke e ji ezigara

mmadụ ọtụtụ ozi dị iche iche dị ka edemede, mkparịtaụka, foto,
egwu, akụkọụwa, usoro ndụ, nkọwaokwu, dgz. N’aka nke ọzọ
kwa, igwe oziikuku bụ ntaneetị bụkwa nke e si na ya were na-
494
enweta ma na-ezijekwa ozi ọbụla a chọrọ izije n’ebe ọbụla na
kwa n’akụkụ ọbụla n’ụwa niile. E nweghị ụdịrị ozi mmadụ
chọrọ izi maọbụ ozi mmadụ chọrọ ka e zie ya, a gaghị eme
n’oziikuku (ntaneetị). E sikwa n’oziikuku na-amata maka ihe
ọbụla a chọrọ ịmata banyere ụwa na kwa ndụ anyị nọ.
Kedụkwanụ maka letaikuku (i-meelụ). Letaikuku (i-meelụ)

bụ leta nke e si n’igweozi na-ede na-ejighị mkpịsịodee na
akwụkwọ. Ọ bụghịzikwa otu ahụ e si ede leta n’oge ochie ka e
si ede letaikuku. Letaikuku bụ leta nke ọ na-abụ onye na-ede ya
dechaa ya ozigbo, onye e degaara ya enweta ya n’esepụghị aka
ọbụla, na-agbanyeghị ebe onye a na-edegara leta ahụ nọ.
Igwe nzikọrịtaozi keteknọlọjị ọzọ a ga-arụtụ aka ebe a bụ

foonu. E nwere foonu keụdọ na kwa foonu kemkpanaaka.
Foonu keụdọ ewerela nwayọọ na-abanye na foonu agbaochie.
Foonu kemkpanaaka bụzị nke nọchiziri anya ya. Ọ bụkwa
foonu kemkpanaaka ka ọtụtụ ndị mmadụ na-akpọ ‘ekwentị’.
Foonu bụ igweozi keteknọlọji ndị bekee rụpụtara mmadụ na ibe
ya ji ezikọrịta ozi, na-akparịta ụka, na-agwa onwe ha okwu, na-
agụ akwụkwọ ma werekwa na-ede akwụkwọ. Igweozi
nzikọrịtaozi keteknọlọjị akwụkwọ a ga-arụtụkwa aka bụ
igweozi kwuokamnụ (wọkịtọkị). Nke a bụ igwewozi mmadụ
na ibe ya ji agwa onwe ha okwu., na-ezikọrịtakwa onwe ha ozi.
Ndị na-ejikarị igweozi a bụ kwuokamnụ bụ ndị ọrụnchekwa
obodo.
495
URU DỊ NA NZIKỌRỊTAOZI KETEKNỌLỌJỊ
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bara ọtụtụ uru. Otu n’ime uru ọ bara
bụ na ọ na-eme ka ozi ruo onye e ziri ya ngwa ngwa.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụ ozi na-agaru n’ebe a chọrọ ka o
ruo. Ndị bekee mere ya ka o soro ikuku na-aga. Aga m ejikwa
ohere a kwuo na nzikọrịtaozi keteknọlọjị gbanahụrụ
amụmammiri n’ọsọ. Ozigbo a na-ezipụ ya ka ọ na-eru n’ebe a
na-ezije ya. Ọ naghị egbu oge ọbụla n’iru onye a na-ezi ya,
aka.
Uru ọzọ ọ bara bụ na ọ bụghị nzikọrịtaozi na-efu ụzọ.

Nzikọrịtaozi keteknọlọjị abụghị nke a na-asị na o furu n’ụzọ, na
o rughị ebe ọ na-eje. Ọ bụghịkwa ụdịrị ozi ọ na-abụ onye na-ezi
ya maọbụ ndị na-ezi ya na-atụ ụjọ ma ọ ga-erukwa ebe ọ na-eje
maọbụ ebe a chọrọ ka o jee. Nzikọrịtaozi nketeknọlọjị bụ ozi
onye maọbụ ndị na-ezi ya na-anọ ebe ha nọrọ were zie ya mata
ozigbo na o ruola maọbụ na o rubeghị. N’ihi ya, ọ bụghị ozi ọ
na-abụ e ziwe, a chịrị uche n’aka ma ọ ga-erukwa onye e ziri ya
aka, ma onye ahụ maọbụ ndị e ziri ya, ma ha ga-enwetakwa ya.
Ọ bụ ozi ọ na-abụ a na-ezi, a na-enweta ya.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụkwa ozi a na-enweta ọsịsa (ụsa) ya

ozigbo e zipụrụ ya. Ọ bụghị ozi na-ekowe mmadụ obi n’elu.
Ndị na-ezikọrịta ozi keteknọlọjị bụ ndị na-ezi onwe ha ozi ma
na-anatakwa ụsa ozi ha na-ezi onwe ha. Ọ bụghị ụdịrị ozi nke ọ
ga-abụ e zichaa, e chewegodu mgbe a ga-enweta ụsa ya.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụ a na-ekwu, a na-anụ ozigbo
n’esepụghị aka ọbụla.
496
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị na-eme ka onye na-ezi ozi mata ma
onye maọbụ ndị ọ na-ezi ozi ọ nọkwa ya. Ọ bụghị ụdịrị ozi ọ
na-abụ a na-ezi, a na-atụ ụjọ ma onye a na-ezi ya ọ ga-anọkwa
ya. Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụ nke na-eme ka onye na-ezi ozi
jide n’aka na onye ọ na-ezi ozi nọ ya tupu o ziwe ya.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụkwa ozi ọgbaraọhụrụ na-azọpụta

onye nọ na nsogbu na kwa onye nọ na mkpa. N’ihi ngwa ngwa
o ji eje na kwa ikuku ọ na-eso were na-eje, ọ na-eme ka onye
nọ na nsogbu were ọsọọsọ nweta onye ọbụla ọ chọrọ ka ọ bịa
zọpụta ya na nsogbu ahụ ọ nọ na ya. Maka na ozigbo e zipụrụ
ya bụ ozi ka ọ ga-eru onye e ziri ya aka.
Uru ọzọ kwa nzikọrịtaozi keteknọlọjị bara bụ na ọ bụ ozi na-

aba ebe ọbụla n’agbanyeghị otu ọnọdụ ebe ahụ dị. N’ezie,
nzikọrịtaozi keteknọlọjị karịrị mmadụ n’ihi na ọ na-agbara aka
pioba n’ime ala, baa n’ime ụlọ a kpọchiri akpọchi, banye n’ime
akpati, ọ masịgodu akpati ahụ bụrụ akpati igwe, rịa elunkwu,
rịa eluọjị, tụọ ọnụ, baa n’ime akpa, ma akpaakwa ma
akpamkpanaaka, n’ime ụgbọala, ụgbọelu, ụgbọmmiri,
ụgbọoloko dgz. N’ezie, nzikọrịtaozi keteknọlọjị na-awụ mmiri
naasaa na ịkpa naasaa ma ruo ebe ọ na-aga n’otu ntabianya.
E sikwa na nzikọrịta keteknọlọjị were na-enweta ihe ọbụla a

na-achọ achọ. E sikwa na ya na-amata ihe a maghị. Ihe onye
na-amaghị, ọ gakwuru igwe nzikọrịtaozi keteknọlọjị, ọ ga-
amata ihe ahụ n’ụdịrị o siri chọọ ya. Ọ ga-emekwa ka amamihe
onye ahụ bawanyee ma mụbawanyekwuo. Aga m asị n’ebe a na
497
igwe nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụ onyenkuzi onye ọbụla chọrọ
ịmụta ihe banyere ihe ọbụla ọ na-ajụ ase ya.
Ọ ga-adịkwa mma ka ị ghọta na e sikwa na nzikọrịtaozi

keteknọlọjị were na-amata maka ụwa, na-enweta enyi nke ụwa,
na-azụ ahịa, na-ajụ ase, na-eme njem, dgz. Ọtụtụ ndị mmadụ
na-achọghị ịba ụgbọala gaa maka mkpa ha na-esi na
nzikọrịtaozi keteknọlọjị were na-eme nke ahụ, na-enweta ihe ha
chọrọ ma na-aghọtakwa ihe gbasara ha anya.
N’ezie, uru dị na nzikọrịtaozi keteknọlọjị juru eju ma barakwa
abara. Chọpụta ha ma depụtakwa ha.
ỌGHỌM DỊ NA NZIKỌRỊTAOZI KETEKNỌLỌJỊ

N’ezie, ihe ọbụla nwere uru nwekwuazịrị ọghọm. Ọghọm
dịkwa na nzikọrịtaozi keteknọlọjị. Otu n’ime ọghọm dị na ya
bụ na ọ na-agala ọnụ. Ọ naghị adị mfe na nnweta. Ọ bụghị
mmadụ niile na-azụtanwu ya. Ọnụego e ji enweta nzikọrịtaozi
keteknọlọjị bụ nke nọ n’elu ọjị. Ọ bụghị nri nwogbenye na-eri.
Onye ọbụla chọrọ inwe ya ga-ejidekwa sisi n’akpa.
Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na ọ na-enye anya nsogbu. Onye ọbụla

na-anọ n’igweozi keteknọlọjị mgbe niile bụkwa onye na-enwe
anya mgbu ma ọ bụrụ na ọ kpachapụghị anya n’ihi na anya ya
na-atọ n’onyoonyo e ji ezipụta ma werekwa na-ezikọta ozi.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị bụ nwagbaama. Ọ naghị ezo mmadụ.

Ọ bụ nke na-eme ka e nweta onye a na-achọ. Ọ naghị enye
mmadụ ohere izo onwe ya ka a ghara ịza ya. Ọ bụrụgodu na
498
onye ahụ achọghị ịza oku ozi ya, a na-edepụrụ ya ozi ahụ
ozigbo nke ga-erukwa ya aka na-egbughị oge ọbụla.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị mekwara ka ndị omekome were bwee

ngwaọrụ ha ji ememina ndị mmadụ. Ọtụtụ ndị omekome ji ya
egwu wayo, ma werekwa ya na-eti mmadụ aka. Ndị
abalịdịegwu jikwa ya akpa nkàtà ohi na arụ ha ga-akpa. Ndị ajọ
mmadụ jikwa igwe nzikọrịtaozi keteknọlọjị edula ndị iro ha na
kwa onye ajọ chi ọbụla, mmụọ.
E sikwa na nzikọrịtaozi keteknọlọjị amata okpuru mmadụ. A

na-esi n’igweozi keteknọlọjị ndị ahụ were na-enyopu ozi nzuzo
mmadụ nwere. Ndị mmadụ na-esi na ya were na-amata maka
mmadụ, ihe mmadụ bụ na kwa ihe mmadụ bu n’uche ọ chọrọ
ime, ma nke ọ chọrọ ka mmadụ mara, ma nke ọ chọghị ka
mmadụ mata.
Nzikọrịtaozi keteknọlọjị mekwara ka akwamiko, Edina nwoke

na nwaanyị na-arị ibe ya elu na ndụ anyị ugbua. Site na
nzikọrịtaozi keteknọlọjị ka nwoke na nwaanyị ji amata ebe enyi
ha nọ, otu o siri nọrọ, ebe ha ga-ahụ na kwa mgbe ha ga-ahụ
n’egbughị oge ọbụla. Site kwa na ya ka ụmụnwoke na
ụmụnwaanyị sịkwa amụta ọtụtụ ihe dị njọ banyere mmekọ
nwoke na nwaanyị.
O kwesịkwara ka ị mata na e jizikwa nzikọrịtaozi keteknọlọjị

na-akpaze ogbunigwe ugbua. Ọnọdụ dị otu a jọgburu onwe ya
na njọ maka na ogbunigwe bụ ngwaagha na-ekpochapụ ndị
499
mmadụ n’ìgwè. Ndị igbu mmadụ na ịkwafu ọbara anaghị adị ka
ihe, na-eji ya were na-alalu ụmụmmadụ.
N’ezie, ọghọm dị na nzikọrịtaozi keteknọlọjị ebuka. Chepụta

ha ma depụtakwa ha.
NZIKỌRỊTAOZI NA WEBỤSAỊTỊ (WEBSITE) IGBO

N’ỊTANETỊ
Ndị Igbo na-atụ ilu na-asị na ọ na-abụ a kpachaa ala, a kọọ ya
ji. Ihe okwu a na-akọwa bụ na ihe ọbụla na ndụ anyị nwere
usoro a na-agbaso ma a na-eme ya. N’ihi na ọ bụ be ete ka e si
aga be nkwụ. Maka na onye ọbụla na-aga njem nwere ụzọ ọ ga-
eso were ruo n’ebe ọ na-eje.
Webụsaịịtị bụ usoro e ji abanye n’ọgbọ igwe oziikuku, ya bụ

ịtanetị. Onye ọbụla chọrọ ka nzikọrịtaozi keteknọlọjị ịtanetị
zazuo aha ya ma meere ya ihe ọ chọrọ, ọ bụkwa site na
webụsaịtị ka ọ ga-esi were banye n’ịtanetị. Maka na a naghị
ahapụ isiaka were gbawa ụrịọm. N’ihi na ndị Igbo sị na o
nwere ihe a na-ewepụ n’anụ tupu e riwe ya. N’ihi nke a, a ga-
akọwa webụsaịtị (website) dịka mma maọbụ obejiri dike ji eme
ire n’ọgbọọgụ. Maka na onye ọbụla na-aga n’igwe oziikuku
(ịtanetị) na-ejighị webụsaịtị bụ onye gba aka were gaa n’ugbo
ka ọ rụọ ọrụ. Ọ bụkwa otu ahụ o siri gbara aka ruo n’ugbo ya
ka ọ ga-esikwa were lọghachikwa n’ihi na ọ bụ onye maara eri
ụkwa na-esi ụkwa.
Site na nkọwa nke e nyerela n’elu banyere webụsaịtị, a ga-eme

ka a ghọta na aha m ga-enye webụsaịtị n’Igbo n’akwụkwọ a
500
ga-abụ akaraoziikuku maọbụ akaraịtaneetị. Ihe m jiri gụọ
‘Website’ akaraoziikuku n’Igbo n’asụsụ Igbo bụ maka na ọ bụ
ya bụ ọtụgwo e ji agbape igodo n’ịtanetị banyere ihe ọbụla ị
chọrọ ịmata maka ya maọbụ jụọ ase ya.
Onye ọbụla maọbụ ndị ọbụla chọrọ ka ị mata maka ya maọbụ

ha, ga-enwerịrị akaraoziikuku (akaraịtaneetị) nke ị ga-eji were
chọta ebe ọ nọ maọbụ ebe ha nọ. Ọ bụ site n’akaraoziikuku ka ị
ga-eji nwee ike were bata n’ọgbọ maọbụ n’ama ihe ahụ ị na-
achọ. N’ihi nke a, a ga-asị na akaraoziikuku (website) nọ
ọnọdụ ka adreesị a na-akpa n’aka were na-achọ ihe. Ọ bụkwa
adreesị ahụ na-akọwara onye ahụ ji ya ebe ọ na-aga na kwa
maka ihe ọ na-achọ. Ọ bụrụkwanụ na onye ahụ ejighị adreesị
ihe ọ na-achọ, ịchọta ihe ahụ agaghị adịrị ya mfe n’ihi na ọ bụ
naanị ìsì ka onye ahụ ga-anọ. Adreesị na-eduzi ụzọ ije maọbụ
ụzọ ase. Onye na-aga ije maọbụ na-ajụ ase na-ejighị adreesị na-
etinye isi n’ọhịa n’ihi na ọ maghị maka ebe ọ na-eje.
N’ihi nke a, onye ọbụla chọrọ ịchọta maka mmadụ, ụlọahịa,

ụlọọrụ, obodo, ụlọakwụkwọ, ụlọakụ, ụlọọgwụ, mba, usoro ndụ
dị iche iche bụ adreesị ịtanetị ahụ ka ọ ga-eji mee nke ahụ.
Adreesị ịtanetị ahụ ọ ga-eji bụ nke akwụkwọ a kpọrọ
akaraoziikuku. Tupu ị chọwa ịmata maka ihe ọbụla n’igwe
oziikuku, ị ga-ejirịrị akaranhụbaama ihe ahụ ị chọrọ ịma maka
ya.
Ọ bụ akaranhụbaama ihe ahụ ga-enyere gị aka ka i were

bakwute ihe ahụ ị na-achọ, n’ụlọ ya. Ọ bụ akaranhụbaama ahụ
ka a na-akpọ akaraoziikuku (website), ya bụ webụsaịtị. Maka
501
na ihe ọbụla a chọrọ ka a mata maka ya n’igwe oziikuku ga-
enwerịrị akaranhụbaama a ga-eji nweta ya n’ịtaneetị. N’ihi nke
a, tupu mmadụ maọbụ òtù , maọbụ ụlọ ọbụla dgz.,achọọ ka e si
n’igwe oziikuku were na-amụta maka ha, ha ga-agbarịrị mbọ
were akaranhụbaama ha. Ọ bụ akaranhụbaama ha ahụ ka a
maara dịka akaraoziikuku. Iji were maa atụ, akaraoziikuku ndị
ụlọọrụ Format Publishers (Nig) Ltd. bụ:
www.formatpublishers.com. Mgbe ọbụla na kwa ebe ọbụla i ji
adreesị a wee gaa n’igwe oziikuku maọbụ n’ịtaneetị, ị ga-
enweta ụlọọrụ Format Publishers (Nig) Ltd n’uju na kwa n’ụdị
ọbụla i si were chọọ ịmata ha.
Ọ bụrụkwanụ na ị chọọ izipụtakwanụ ozi n’ime ịtaneetị ma ị

nọchaa na ya, ohere maka ime nke a dịkwa na ya. Ozi, ụdị
ọbụla i siri chọọ ya, ị ga-ezipụ ya. Izikọrịtaozi na webụsaịtị
Igbo n’ịtaneetị bụkwa nke a na-eme ma ọ bụrụ n’ọgbọ maọbụ
n’ama Igbo, n’igwe oziikuku (n’igwe ịtanetị). Ọgbọ ọbụla bụ
maka Igbo ga-abụrịrị ọgbọ nke e ji akaraoziikuku were banye
na ya. Ị batakwanụ na ya, ihe niile ọ ga na-egosi gị ga-abụkwa
ihe banyere asụsụ Igbo dị ka i si wee chọọ. Ihe ọbụla ị
jụkwaranụ ya banyere asụsụ Igbo ahụ ị nọ n’ọgbọ ya, ọ ga-asa
gị ya nke ọma. O nwekwara ozi ọbụla ị chọrọ izipụ n’Igbo site
n’ọgbọ oziikuku ahụ ị nọ, ị ga-eme nke ahụ.
Mana, o nwekwaa ihe ọbụla ị chọrọ ịchọta maka Igbo nke ị na-
enwetaghị site n’akaraoziikuku, ihe ọzọ ị ga-eme bụ na ị ga-
akpọtụrụ ngalaba igwe oziikuku (ịtanetị) nke ndị bekee kpọrọ
Google. Aha akwụkwọ a ị na-agụ ugbua gụrụ Google bụ
Jụtamnaoziikuku. Aha Igbo ọbụla maọbụ ihe ọbụla gbasara
502
asụsụ omenaala Igbo dị n’igwe oziikuku nke i nweghị ike
ịchọtanwu site n’akaraoziikuku, ọ bụrụ na ị gakwuru
jụtamnaoziikuku ma kọwaara ya mkpa gị na kwa ihe ị chọrọ ka
o meere gị, ọ ga-emere gị ya ma ọ bụrụ na ihe ahụ ị na-achọ dị
n’ịtanetị. Ọ bụrụkwanụ na ihe ị na-achọ adịghị,
Jụtamnaoziikuku ga-eme ka ị mata na akwụ achaghị mmanụ
n’ihi na chakacha adịghị n’udummanya. Jụtamnaoziikuku na-
enyere igwe oziikuku na onye batara n’igwe oziikuku maka
ịmata ihe dị ya mkpa, aka n’ụzọ pụrụ iche.

IRIATỌ NA ABỤỌ
1. Gịnị bụ nzikọrịtaozi?
2. Depụta ụdịrị nzikorịtaozi dị iche iche e nwere n’oge
ochie.
3. Dee ma kọwaa ụdịrị nzikọrịtaozi e nwere n’oge ugbua.
4. Depụta ndịiche dị na nzikọrịtaozi n’oge gboo na kwa

n’oge ugbua.
5. Kọwaa ihe bụ nzikọrịtaozi keteknọlọji.
6. Dee ma kọwaa nzikọrịtaozi keteknọlọjị e nwere ugbua.
7. Depụta uru dị iche iche nzikọritaozi keteknọlọjị bara.
503
8. Kọwapụta ọghọm dị iche iche e si na nzikọrịtaozi
keteknọlọjị were na-enweta.
9. Gịni bụ itanetị?
10. Kedụ ihe a na-akpọ E-mail, Tweeter, Internet,
Facebook, Website, Wlky-talky na Google n’Igbo?
11. Dee ma kọwaa maka nzikọrịtaozi na webụsaịtị Igbo
n’ịtanetị.
504
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ATỌ
ECHICHE NDỊ IGBO BANYERE ỤWA
Ndị Igbo kwenyere ma kwenyesie ike na ọ bụ Chukwu kere

ụwa a anyị nọ n’ime ya. Na ihe niile dịkwa n’ime ụwa a anyị
bi bụcha nke Chukwu. Ọ bụkwa nkwenye ndị Igbo na Chukwu
mazu maka ihe niile na-eme n’ụwa a. Na o nweghị ihe ọbụla
na-eme n’ụwa gbara Ya gharịị. Ọ bụkwa otu ahụ ndị Igbo si
were kweta na ọ bụ Chukwu kere ụwa ka ha sikwa kwetasịa ike
na ọ bụ Ya kere mmadụ nke mejupụtara ụwa. N’ihi nkwenye
niile a ka ndị Igbo jiri kweta ma na-akpọkwuazị Chukwu aha
ọzọ na-egosipụta nkwenye ha banyere ọrụaka Ya n’ebe ụwa dị.
Aha ọzọ ahụ ha jiri mara Ya bụ Chineke. Ihe aha a bụ Chineke
na-akọwapụta bụ Chukwu Onye na-eke ihe otu ọ ga-adị. Na ọ
bụ Ya bụ naanị Onye Okike. Na ọ bụ otu Chukwu siri chọọ
na ihe ga-adị ka ọ ga-adị.
Ihe niile Chukwu kere nwechara ọdịdị na kwa ụdịrị ha. Nke
ọbụla n’ime ha nwekwara ụdịrị ndụ ọ na-ebi na kwa agwa ọ na-
akpa. Ma anụọhịa, ma mmadụ, bụcha Chukwu kere ha. O
nwekwara ihe kpatara O jiri kee nke ọbụla n’ime ha. A bịa na
mmadụ Cukwu kere, Chukwu kere mmadụ n’ụdị Ya, ka
mmadụ yie Ya. O keghị mmadụ ka ọ na-eme ajọ omume
maọbụ na-akpa ajọ agwa. O kere mmadụ ka mmadụ mara ihe,
mara onye kere ya ma na-emekwa omume ga-adị onye ahụ kere
ya mma. E keghị mmadụ ka o nupu isi n’ọchịchọ nke Chineke.
Chukwu kere mmadụ ka ọ bụrụ ihe ọńụ n’etitti mmadụ na ibe
ya na kwa Chukwu kere ya. Ọ na-ewe Chukwu iwe ma ọ bụrụ
505
na mmadụ O kere hapụ ihe o jiri kee ya ma mewe omume na-
ezighị ezi.
Mmadụ ọbụla Chkwu kere na-akpa àgwà ma na-emekwa

omume n’ụzọ ezighị ezi bụ mmadụ amaara dị ka onye lara
n’iyi. Ihe o jiri bụrụ mmadụ lara n’iyi bụ na omume onye dị otu
ahụ na-eme abụghị omume a tụrụ anya na ọ ga-eme. Ọ
bughịkwa ụdịrị omume Chukwu kere ya chọrọ ka ọ na-eme.
Ndị mmadụ ibe ya achọghịkwa ụdịrị omume ọjọọ ahụ. Ọ bụ
ụdịrị onye ahụ ka Igbo na-akpọ akanogori. Akanogori bụ onye
lara n’iyi na-achọghị ịbara onwe ya uru, ọ chọghịkwa ịbara
mmadụ ibe ya uru. Ndụ ya bụ ndụ lara n’iyi na kwa ndụ ịla
n’iyi. Akanogori anaghị ebi ndụ n’ọchịchọ nke Chukwu. Ndụ
ya niile na-agba ọrụaka Chukwu kere ya mgbaokpuru.
Akanogori na-ewetakwara ndị nwe ya anyammiri na obi iru
ụjụ. Ọ naghị enye ha ọńụ.
Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na Chukwu kere mmadụ ka ọ mara

ihe. Onye ọbụla Chukwu kere bụ onye a tụrụ anya na ọ ga na-
ebi ezigbo ndụ, na-akpa ezigbo agwa ma na-ahazi ndụ ya nke
ọma. O kwesịkwara ka mmadụ Chukwu kere bụrụ onye ga na-
ama anya a rọrọ arọ na nke e lere ele. Onye ọbụla bụ mmadụ
Chukwu kere, uche ya zuru oke, kwesịrị ịma akanri na akaekpe
ya. O kwesịkwara ka onye ahụ mara mgbe ọsọ na-achụ ya,
mgbe o kwesịrị ịgbawa ọsọ nakwa mgbe o kwesịrị ịkwụlata
maọbụ kwụrụ. Mana onye ọbụla Chukwu kere na-amaghị onwe
ya, amaghị maka ụwa ọ nọ n’ime ya, bụ onye ndị Igbo na-asị
na ọ maghị onwe ya ma bụrụkwa onye amaghị ihe. Ihe ndị Igbo
na-akpọ ụdịrị onye ahụ bụ ofeke. Ofeke bụ onye echiche ya na
506
nghọta ya erughị ala dị ka o siri kwesị na kwa otu Chukwu siri
chọọ.
N’ala Igbo, ihe ndị Igbo weere dị ka ihe kacha ihe niile
Chukwu kere bụ mmadụ. Ndị Igbo na-asọpụrụ mmadụ, na-
akwanyere mmadụ ùgwù, na-asọ mmadụ nsọ, ma na-ehukwa
mmadụ nhu. N’ihi nke a, mmadụ ekwesịghị ka ọ na-ata mmadụ
ibe ya ahụhụ site n’ịkpa agwa na ime omume na-agbasa anya.
O kwesịghịkwa ka mmadụ na-arịa ọrịa mgbe na mgbe ọbụla.
Onye ọbụla na-arịa ọrịa kwa mgbe ọbụla bụ onye na-etinye ndị
nwe ya na mgbagharị kwa oge ọbụla. Onye ọbụla na-emekwa
omume na-agbasa anya bụkwa onye na-amapụ ndị nwe ya obi
ma na-emekwa ka ha na-akụja akụja kwa oge ọbụla. Ndị Igbo
kwenyesịrị ike na onye ọbụla na-etinye mmadụ ibe ya n’oke
ahụhụ na kwa n’oke nsogbu na-abụ ụdịrị onye ndụ ọ nọ n’ụwa
a anaghị atọ ụtọ. Mgbe niile, echiche onye dị otu ahụ bụ ọnwụ.
site n’ụdịrị ọnwụ oge ya na-erughị eru onye dị otu ahụ nwụrụ,
na-ewetara ndị nwe ya ‘Ịgba aka were na-etiri ọkụkụ akị’ na
kwa iru ụjụ mgbe niile. Ọ bụ ụdịrị onye dị otu ahụ ka ndị Igbo
na-akpọ ọgbanje. Na nkwnye ndị Igbo, ọgbanje na-ahapụ ndị
nwe ya were nwụọ mgbe ndị nwe ya na-atụghị anya. Maka ndị
Igbo kwenyesịrị ike na mmadụ na-anọru ndụ n’isi tupu onye
ahụ alakwurukwa onye kere ya. Ọ bụ nkwenye dị otu a kpatara
o ji abụ ọ bụrụ na mmadụ emeghị okenye maọbụ agadi were
nwụọ, ndị Igbo na-ewere onye ahụ dị ka onye anwụghị ọnwụ
chi ya. Ha na-agbakwa mbọ otu ha nwere ike n’ịchọpụta ihe
kpatara onye dị otu ahụ ọnwụ erubeghịrị jiri nwụnahụ ha.
507
Ndị Igbo kwenyekwara na ọnwụ mmadụ abụghị njedebe ndụ.
Ọ bụ nkwenye ndị Igbo na onye ọbụla nwụrụ anwụ nwere ebe
ọ gawara. Ebe ahụ ọ gawara bụkwa ebe ọ ga-esi were
laghachitekwa n’ụwa a dị ka n’ụdị nwatakịrị. Onye ahụ ga-
abakwa nwaanyị n’afọ, a dị ime ya, mụọ ya, ọ malitekwa ndụ
ya. Ọ bụ ọnọdụ dị otu a ka ndị Igbo na-akpọ ịlọ ụwa. Ịlọ ụwa
bụ ọnọdụ mmadụ ga-abịaghachikwa n’ụwa ma malitekwa ndụ
n’isi. N’ihi nke a, ndị Igbo ekwenyeghị na ndụ na-agwụ agwụ.
Ndị Igbo kwenyere na onye ọbụla biri ezigbo ndụ n’ụwa a na-
eji ọńụ were na-alakwuru ndị nnanna ya ha. Mana, onye ọbụla
biri ajọ ndụ bụkwa onye ha kwenyere ga na-ata naanị ahụhụ
n’ebe ahụ ọ na-eje ma ọ nwụọ.
Na nkwnye ndị Igbo, ọ bụ mmadụ bụ mmụọ. Mana tupu

mmadụ abụrụ mmụọ, onye ahụ ga-ebugodu ụzọ nwụọ ọnwụ. Ọ
bụ onye nwụrụ anwụ na-abụ mmụọ. mana onye ọbụla nọ ndụ
nwekwara mmụọ dị n’ime ya. Ọ bụkwa mmụọ ahụ dị n’ime
onye ahụ mere ka mmadụ dị iche iche ma dịkwa mma karịchaa
anụ ndị ọzọ Chukwu kere n’ ụwa a. N’ihi nke a, o kwesịrị ka
anyị mata na mmụọ dị n’ime mmadụ, ọ bụkwa n’ime mmadụ
ka o si apụta. Mana mmụọ na mmadụ abụghị otu n’ihi mmadụ
bụ ihe a na-ahụ anya mgbe niile na-ezipụtakwa mmekọrịta.
Mana mmụọ bụ ihe a naghị ahụ anya, a naghị emetụ ya aka ma
ya fọdụkwa ya na mmadụ inwe mmekọrịta.
Mmụọ dị iche n’arụsị. Arụsị bụ ọnọdụ ndị Igbo hibere ma

wube iji were na-echekwa onwe ha, omenaala ha,
akparamagwa ha na kwa mmekọrịta ha na ibe ha. Ọ bụ arụsị ka
508
ndị Igbo ji ejitu ndị ajọ mmadụ nọ n’etiti ha, ndị ihe ọjọọ
jupụtara n’ime, ndị anyaụfụ, ndị obi ọjọọ na kwa ndị ekweekwe
nọ n’etiti ha. A na-akwodebere arụsị ọnọdụ ebe ọ na-anọ.
Ọnọdụ ebe ahụ a na-akwadobere ya na-abụ obi ya ma bụrụkwa
ngwuru ya. Onye ọbụla chọrọ ịhụ ya na-achọ ya aga ebe ahụ.
N’ihi nke a, arụsị ọbụla nwere ebe obi. Ọ bụkwa ebe ahụ o bi
bụ ebe a na-aga ahụ ya ma a chọọ ya. Arụsị na-enwekwa ndị
ọrụ ma nwekwaa onye na-ahụ maka ya. Ọ bụ onye ahụ na-ahụ
maka ya na-ebu ụzọ kpọtụrụ ya tupu a gakwuwe arụsị n’onwe
ya. Ọtụtụ mgbe, dị ka nkwenye ndị Igbo si were dị, ọ bụkwa
arụsị na-eji aka ya ahọpụta onye ga na-eleta ya anya. Mana,
mmụọ anaghị enwe ọnọdụ ka arụsị. O nweghịkwa onye ọ bụ ya
na-ahụ maka mmụọ. Ọ bụ mmụọ na-ahụ maka onwe ya.
N’ala Igbo, ndị Igbo nwere chi dị iche iche. Chi ọbụla bụ nke
ha kwenyere na o nwere ihe ọ na-arụ. Ọ bụkwa ihe ahụ chi ahụ
na-arụ ka e ji mara ya. Ụfọdụ n’ime chi e nwere n’ala Igbo bụ:
chi okikie, chi ọmụmụ, chi ọgụ, chi ọrụ dgz. Nke ọbụla n’ime
ndị a nwechara ọrụ ọ na-arụ. Chi okike bụ ya bụ Chi kacha chi
niile e nwere n’ala Igbo. Ọ bụ ya ka a na-akpọ Chiokike maọbụ
Chineke. Ọrụ ya bụ ike mmadụ na kwa ihe niile dị n’ụwa. Ọ
bụkwa ya na-ahazi mmadụ na kwa ihe ndị dị n’ụwa dị ka ha
kwesịrị ịdị. Chi ọzọ a ga-eleba anya bụ chi ọmụmụ. Chi
ọmụmụ bụ chi ndị Igbo kwenyere na ọ na-enyere nwaanyị aka
ịmụ nwa n’udo. Chi ọmụmụ a na-emekwa ka ụmụnwaanyị na-
amụ nwa ghara ịnwụ. Nwaanyị lụo di n’ala Igbo, a na-emere ya
emume chi ọmụmụ maka ịtụ ime na ịmụta nwa. Kedụkwanụ
maka chi ọgụ. Nke a bụ chi ndị Igbo na-akpọku ma ha gawa
509
agha. N’oge gboo n’ala Igbo, obodo na obodo na-ebuso onwe
ha agha. Tupu obodo ọbụla agawa ọgụ, ọ bụkwa chi ọgụ ha ka
ga-akpọku ka o duru ha gaa ọgụ ma dulatakwa ha ma mee ka
ha merie na ya bụ ọgụ ha na-aga. Chi ọrụ bụ chi na-ahụ na ihe a
rụpụtara n’ubi na-adị n’uju. N’oge ochie n’ala Igbo, naanị ọrụ e
jiri mara ndị Igbo bụ ọrụugbo. Ọ bụrụ na ọkọchi kpọkarịa, ihe
ha kọrọ n’ubi na-akpọnwụcha, maọbụ o ruo oge mmiri ga-ezo
were hapụ izo, ha na-akpọku chi ọrụ nke ha nwere aha a ga-
aakpọ ya ka ọ gbatara ha ọsọ enyemaka n’ihi na mmiri na-achọ
iri ha.
Ọ bụrụkwanụ na ha rụchaa ọrụ n’afọ, ha arụpụtaghị ihe otu

kwesịrịnụ, ha na-ajụ chi ọrụ ha ajụjụ ka ọ kọwaara ha otu
mmiri siri baa n’opi ụgbọgụrụ, ma rịokwa ya ka ihe ahụ hapụ
imekwa ọzọ. E nwere chi ndị ọzọ n’ala Igbo, Chọpụta ha ma
matakwa ọrụ ha dị iche iche n’ebe ndị Igbo nọ.

IRIATỌ NA ATỌ
1. Dee ma kọwaa echiche ndị Igbo banyere ụwa.
2. Ndị Igbo, ha kwenyere na Chukwu?
3. Dee ma kọwaa otu ndị Igbo siri were Chukwu na kwa
ụwa ha nọ n’ime ya.
4. Kedụ ihe kpatara ndị Igbo ji were mmadụ dị ka ihe
kacha ihe niile Chkwu kere?
5. Gịnị kpatara ndị Igbo ji were kwenye na ọnwụ mmadụ
abụghị njedebe ndụ?
510
NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIATỌ NA ANỌ
AGỤMAKWỤKWỌ DỊKA IHE NA-EMEGHE
ỤZỌ AGAMNIIHU
Agụmakwụkwọ bụ ọnọdụ kacha mma e si akụziri mmadụ ihe

ọ maghị. Onye ọbụla na-agụ akwụkwọ bụ onye a chọrọ ka ọ
mata ihe ọ maghị na kwa onye a chọrọ ka ndụ ya bụrụ nke
ga-enwe ezigbo mgbanwe n’ọdịniihu. N’ezie, ihe na-ewuzi
ebe niile ugbua, ma n’ala Igbo, ma n’ala Naịjirịa, ma na mba
ụwa niile gbaa gburugburu bụ agụamakwụkwọ. Ịgụ
akwụkwọ na-eme ka mmadụ too ogologo karịa otu ọ habu na
mba.
N’oge gboo, ndị be anyị bụ ndị na-akụziri mmadụ ihe. Mana

nkuzi ha na-enye n’oge ahụ na-abụkanarị n’ụzọ omenaala. O
nweghị ihe dị ka ụlọakwụkwọ mgbe ahụ. Ihe niile ha na-
akụzi n’oge ahụ, o nweghị nke e dere n’akwụkwọ. Ọ bụ site
n’ọnụ fere n’ọnụ ka nkuzi ha si aga. Ọ bụkwa site n’ilegara
mmadụ anya ka ha sikwa na-amụta ihe ha amaghị. Ọ bụrụ na
a mụo nwa, ndị mụrụ nwa ahụ na-atụ anya na nwa ahụ ga-
elegara ha anya n’ihe ọbụla ha na-eme, ọrụ ọbụla ha na-arụ
na kwa ndụ ọma ọbụla ha na-ebi. Ọzọ kwa dị ka ibe ya bụ na
ọ bụghị naanị otu onye na-azụ nwa n’ala Igbo n’oge ochie.
511
Nwa bụ nwa ọha. Ihe nke a pụtara bụ na onye ọbụla hụrụ
nwatakịrị ka ọ na-eme
ihe dị njọ, onye ahụ ga-abara ya mba maọbụ pịa ya ụtarị ka ọ

kwụsị ihe ahụ ọ na-eme. N’ezie, ụdịrị ọmụmụ a na-enwe
n’oge ahụ bụ ụdịrị ọmụmụ e nwere ike ị sị na ọ bụ “Nwa lee
m anya ka i were mụta”. Ọ bụ ya kpatara ndị Igbo ji atụ ilu
na-asị na ewu na-ata agbara, nwa ya a na-ele ya anya n’ọnụ.
N’ihi na ụzụ amaghị akpụ ogene, o lere egbe anya n’ọdụ. Ilu
ndị a na-akọwa otu nkuzi na ọmụmụ ihe siri dị n’oge gboo.
Mana ugbua, nkwa adagharịala, ọ bụghịkwa otu ahụ e si

akụzi ihe n’oge gboo ka e si akụzi ya ugbua. Nkuzi ugbua
bụkwa nke e doziri ọnọdụ ya nke ọma ma mekwaa ya ka ọ
na-aga n’usoro n’usoro. Ọ bụkwa nkuzi nwere ọnọdụ ebe a
na-eme ya na kwa ebe a na-enweta ya. Ebe ahụ a na-eme ya
maọbụ na-enweta ya ka a maara dịka ụlọakwụkwọ. Ndị na-
ahụkwanụ na mmụta a na-enye n’ụlọakwụkwọ na-aga n’ihu
ka a maara dị ka ndịnkuzi. Usoro e sikwanụ amụta ihe a na-
akụzi ka a maara dịka agụmakwụkwọ. Ndị a na-akụziri ihe
na kwa ndị chọrọ ịmụta ihe a na-akụziri ha ka a maara dị ka
ụmụakwụkwọ.
512
N’ezie, onye ọbụla na-agụ akwụkwọ, na-agụ akwụkwọ maka
echi. Ihe e jikwanụ agụ akwụkwọ ma na-agụsi ya ike bụ
maka agamniihu. N’ihi nke a, onye ọbụla chọrọ ka echi kara
ya taa mma, ka ọnọdụ ya taa kara mma echi, kwesịrị ka o
were agụmakwụkwọ hiri isi n’ihi na onye esoghị ibe ya agụ
akwụkwọ ugbua bụ onye na-achọghị ka ụzọ agamniihu ya
megghee. Ndị Igbo sị na ihe e ji eje mba bụ ka a mụta ihe, ọ
bụghị ka e rijuo afọ. Maka na ọ bụ ọnọdụ ya taa ga-akọwa ka
echi ya ga-adị.
Onye ọbụla gụrụ akwụkwọ nke ọma bụ onye ji aka ya dozie

ndụ ya nke ọma maka echi. Onye gụrụ akwụkwọ anaghị efu
ụzọ. Agụụ anaghịkwa egbu onye gụrụ akwụkwọ
n’agbanyeghị otu ọnọdụ ọbụla siri dị. Onye gụrụ akwụkwọ
na-ama otu kacha mma mmadụ kwesịrị ka o siri na-eme
omume. Agụmakwụkwọ na-eweta nghọta n’etiti mmadụ na
ibe ya. Ọ na-emekwa ka onye ahụ ghọta onwe ya nke ọma
ma nwekwaa nghọta banyere ọnọdụ ọ nọ n’ime ya.
N’ezie, agụmakwụkwọ na-emeghe ụzọ agamniihu n’ihi na ọ

na-anụcha onye gụrụ ya ma mee ya ka ọ kwụdosie ike maka
ọnọdụ ya na ndụ na kwa ndịniihu. Agụmakwụkwọ na-eme ka
onye gụrụ ya bụrụ onye kwụụrụ onwe ya ma bụrụkwa ugwu
dịrị ndị nwe ya. Agụmakwụkwọ na-eme ka agụụ gharakwa
513
igbu onye gụrụ ya. Ọ na-emekwa ka onye dị otu ahụ ruo ebe
ọbụla ọ chọrọ iru n’ogo nke ndụ. Agụmakwụkwọ na-
akwanyere mmadụ ùgwù ma na-emekwa ka onye gụrụ ya
nwee ọnụokwu n’ụwa ọ nọ na ya.
Agụmakwụkwọ na-emepere mmadụ ụzọ site na-ime ka onye

gụrụ ya ruo ebe ọbụla ibe ya na-eme nke ọma na ndụ ha,
ruru. Ọ na-enyezu mmadụ ihe e ji ebi ndụ na kwa ihe ndị e ji
eleru ndụ anya. Agụmakwụkwọ na-enye mmadụ ikike ọ ga-
eji were na-eso ụwa n’ihi na ụwa a anyị nọ na ya siri ezigbo
ike. Agụmakwụkwọ na-emepe mmadụ anya ka onye ahụ
were nwee ike mara ihe ndị ọ maghị na ndụ ya. Ọ na-
emekwa ka mmadụ mata na ụwa anaghị aga otu ihu. Na ọ na-
abụ, ọ gaa n’ihu, ọ gaa n’azụ. Na onye ọbụla nọ n’ụwa
kwesịrị ka ọ mụta ụwa ma matakwa ụwa ọ nọ n’ime ya.
Agụmakwụkwọ na-eme onye ọbụla gụrụ ya ọgaranya site na-

ime ka onye ahụ hapụkwa ịbụ onye agụụ ga-egbu n’ụwa ọ nọ
na ya. Onye gụrụ akwụkwọ na-aga naanị n’ihu, ọ naghị aga
azụ. Agụmakwụkwọ na-eme onye kpuru ìsì ọ hụ ụzọ, ọ ga-
eme ka onye ahụ mata ụzọ kwesịrị ekwesị ọ ga-eso na ndụ na
kwa otu kacha mma ọ ga-esi na-ebi ndụ ya. Agụmakwụkwọ
na-emekwa ka mmadụ ruo ebe ọbụla Chukwu kwadoro ya na
514
ọ ga-eru ma mekwaa ka onye ahụ bụrụ onye e ji ama atụ na
ndụ na kwa n’ụwa ọ nọ na ya.
N’ezie, agụmakwụkwọ na-eme ka ụzọ meghee n’ihi na o

nweghị onye gụrụ akwụkwọ ma gụọ ya nke ọma ga na-
anọkwuazị ala n’ala nkịtị, kama onye ahụ ga-abụzi onye ga
na-etikwu n’elu oche. O kwesịkwara ka anyị mata na onye
gụrụ akụkwọ na-anọ n’ọńụ na abụ otito mgbe niile mana
onye agụghị akwụkwọ na-anọ n’amakwaara na obi mwute
kwa mgbe na mgbe ọbụla. N’ihi nke a, gụwa akwụkwọ ma
gụsie ya ike ka ụzọ gị mepee ka i soro ibe gị nwebe ọńụ ma
na-amali elu n’obi ụtọ n’oge ọbụla.
IRIATỌ NA ANỌ
1. Gịnị bụ agụmakwụkwọ?
2. Ịgụ akwụkwọ ọ bara uru?
3. Agụmakwụkwọ ọ na-emepe obodo?
4. O kwesịrị ka mmadụ gụọ akwụkwọ? Kọwaa ya nke

ọma.
5. Kedụ otu agụmakwụkwọ si eweta agamniihu? Dee

ma kọwaa azịza gị nke ọma.
515

Ndezu Senior Joinedand Complete 2019 NEwithcover

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ndezu Senior Joinedand Complete 2019 NEwithcover

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ndezu Senior Joinedand Complete 2019 NEwithcover

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

CHINEDUM .E. OFOMATA

FORMAT PUBLISHERS (NIG) LTD

Mbipụta ọhụrụ 2007

ISBN: 978 – 33766 – 9 – 1

Ọ nweghị Onye, Ndị maọbụ Ụlọọrụ ọbụla nwere ike ịkọpịrị

NKUZI ỤTỌASỤSỤ IHUAKWỤKWỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE MBỤ - - - 35

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 39

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Atọ - - - - - 42

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 44

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Ise - - - - - 46

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Isii - - - - 49

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 55

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ATỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ANỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ISE

Isi ihe Ọmụmụ Nke Abụọ - - - - - 77

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASAA - - - 92

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ASATỌ

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 104

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE ITOOLU- - - - 108

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 109

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 116

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Ise - - - - - 117

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Isii - - - - - 121

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRI

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 129

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 131

NKEBIAHỊRỊOKWU (CLAUSE) - - - 134

AHỊRỊOKWU (SENTENCE) - - - - 138

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAABỤỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAATỌ

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Atọ - - - - - 187

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 192

ỤDỊRỊ ỤDAMKPỤRỤEDEMEDE MGBOCHIUME

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAANỌ

NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRINAISE

ILU (PROVERB) - - - - - - 243

AKPAALAOKWU (IDIOM) - - - - 259

ỤKABỤILU (PARABLE) - - - - 267

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 274

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Atọ - - - - - 276

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Anọ - - - - - 278

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Ise - - - - - 280

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Isii - - - - - 282

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Asaa - - - - - 286

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Asatọ - - - - 288

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAASAA

NKUZI UTỌASỤSỤ NKE IRINAASATỌ

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 312

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRINAITOOLU

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 319

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA OTU

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ABỤỌ

Isi Ihe Ọmụmụ Nke Abụọ- - - - - 397

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ANỌ

NKUZI ỤTỌASỤSỤ NKE IRIABỤỌ NA ISE