Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126) 17

Tadeusz Glinka
Sieć Badawcza Łukasiewicz - Instytut Napędów i Maszyn Elektrycznych KOMEL, Katowice

STRATY MOCY I SPRAWNOŚĆ TRANSFORMATORÓW

POWER LOSSES AND EFFICIENCY OF TRANSFORMERS

Streszczenie: W artykule zdefiniowano sprawność energetyczną transformatorów. Stały postęp technologii

blachy transformatorowej owocuje obniżeniem stratności i wzrostem indukcji nasycenia rdzenia. Stwarza to
warunki do zmniejszenia masy rdzenia i w mniejszym stopniu zmniejszenia masy uzwojenia. Podano przy-
kłady strat mocy jałowych i obciążeniowych transformatorów rozdzielczych produkowanych w latach 60. XX
w. i produkowanych obecnie. Od 01 lipca 2021 r. Komisja Unii Europejskiej [8] i Normy Europejskie [6,7]
ustaliły dalsze obniżenie strat mocy i zwiększenie sprawności w instalowanych transformatorach.

Abstract: The article defines the energy efficiency of transformers. The constant advancement in transformer
sheet technology results in a reduction in loss and an increase in core saturation flux density. This creates
conditions for reducing the core mass and, to a lesser extent, for reducing the winding mass. Examples of no-
load and load losses of distribution transformers manufactured in the 1960s and currently manufactured are
given. From 01 July 2021, the European Union Commission [8] and European Standards [6,7] have
established a further reduction of power losses and an increase in efficiency in installed transformers.

Słowa kluczowe: Transformatory energetyczne, straty mocy, sprawność, normy transformatorowe

Keywords: Energy transformers, power losses, efficiency, transformer standards

1. Maksymalna sprawność energetyczna

transformatora
Transformatory energetyczne są istotnymi
urządzeniami systemu elektroenergetycznego,
którego początkiem są źródła energii elektrycz-
nej. System energetyczny jest rozgałęziony - energia pobrana z transformatora w czasie
i obejmuje trójfazową sieć elektroenergetyczną obliczeniowym np. jednego dnia
w Polsce o napięciu od 400 kV do 400 V. godz., tygodnia godz., bądź jednego
Punkty rozgałęzień systemu elektroenergety- roku, godz.
cznego tworzą transformatory. Energia elektry-
czna od źródła, to jest od elektrowni, do odbio-
rcy jest co najmniej trzy razy transformowana.
Transformatory w systemie generują straty
energii napięciowe i prądowe . Moc
– jest przebiegiem mocy czynnej w czasie,
strat napięciowych wydzielają się w rdze-
– jest przebiegiem mocy pozornej,
niu magnetycznym transformatorów, a wartość
a przebiegiem współczynnika mocy
ich jest stała i nie zależy od mocy obciążenia .
w czasie. Dla transformator jest
Straty mocy obciążeniowe wydzielają się
obciążany mocą czynną, sprawność transforma-
w uzwojeniu i są funkcją kwadratu prądu
tora będzie maksymalna. Przy obciążeniu trans-
obciążenia, czyli kwadratu mocy pozornej
formatora wyłącznie mocą bierną ,
obciążenia . Koszt energii strat
sprawność transformatora będzie równa zero.
∆ ponosi właściciel transformatora, koszty te
Rozpatrujemy sprawność przy .
powinny być minimalizowane. Minimalny
Energia pobrana z transformatora w czasie
koszt energii rozpraszanej (zamienianej na cie-
pło) w transformatorze uzyskuje się wówczas ś
gdy sprawność energetyczna transformatora
jest maksymalna. W eksploatacji transforma- - oznacza energię strat napięciowych
torów dąży się zatem do maksymalnej spraw-
ności energetycznej transformatora
– oznacz energię strat obciążeniowych
18176 Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126)

ś ś
ś

Przy 2. Straty mocy w transformatorze

ś Rdzenie transformatorów są wykonane z blachy
transformatorowej. Transformatory w latach 60.
XX wieku w Polsce spełniały wymagania pol-
– oznacza strat mocy w uzwojeniach skich normy: PN-56E-06040, PN/E-81100,
przy prądzie znamionowym (znamionowej PN/E081101, PN/E081102, gdyż w PRLu nor-
mocy obciążenia przy ). my były prawem. Rdzenie magnetyczne trans-
Sprawność energetyczną transformatora wy- formatorów wykonywano z blachy transforma-
raża równanie torowej o grubości 0,35 mm i stratności
ś W/kg w polu magnetycznym o in-
ś
dukcji 1 T, 50 Hz. Była to blacha walcowana na
ś gorąco izotropowa. Wiele transformatorów wy-
produkowanych z tej blachy, mimo swojego
Maksymalną sprawność energetyczną wieku i strat mocy, jeszcze jest zainstalowa-
transformatora uzyskuje się gdy nych u odbiorców energii i pracuje. Uzwojenia
są wykonane z miedzi elektrolitycznej o rezy-
ś
stywności Ω m w temperaturze
20 C. Oto kilka przykładów strat jałowych
o
Z rozwiązania powyższych równań otrzymu-
i strat obciążeniowych oraz
jemy informację, że transformator ma maksy-
sprawności transformatorów przy znamiono-
malną sprawność energetyczną gdy
wych warunkach pracy i z lat 60. XX
ś
wieku zestawiono w Tabeli 1.
Dostępna była także blacha importowana
o stratności W/kg w polu magne-
Przebieg mocy obciążenia transformato- tycznym o indukcji 1 T, 50 Hz. Na rynek polski
rów energetycznych jest funkcją stochastyczną. transformatorów z tej blachy nie produkowano.
Z danych statystycznych przebiegów mocy ob- Na rysunku 1 przedstawiono wykresy sprawno-
ciążenia transformatorów zainstalowanych w ści i procentową wartość strat jałowych
rozdzielczych stacjach energetycznych wia- i procentową wartość strat obciąże-
domo, że wartość średnia mocy ś jest ponad
dwa razy mniejsza od mocy znamionowej . niowych w funkcji mocy znamiono-
Bazując na tej wiedzy transformatory energe- wej transformatorów.
tyczne projektuje się o stosunku strat w żelazie
do strat znamionowych w uzwojeniu
w znamionowych warunkach pracy Tabela 1
Moc Napięcie Straty jałowe Straty obciążeniowe Sprawność
znamio- znamionowe
nowa
kVA kV kW % kW % %
200 15/0,4 1,17 0,585 3,8 1,9 97,575
400 6/0,4 1,194 0,2985 6,8 1,7 98,04
1000 30/6,3 4,1 0,41 14 1,4 98,22
10 44/5 27,9 0,279 78,5 0,785 98,22
16 110/16,5 47 0,294 136 0,85 98,869
25 110/33 47,5 0,19 173 0,692 99,125
31,5 121/6,3 87,5 0,278 215,5 0,684 99,047
 Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126) 176
19

o 17,2%, sprawność zwiększyła się o 0,352

punktów procentowych.
W latach następnych opracowano blachę typu
MOH. Dalszy postęp technologiczny uzyskano
poprzez laserową obróbkę powierzchni blachy.
Każdy nowy rodzaj blachy charakteryzuje się
niższą stratnością, i korzystniejszą charaktery-
styką magnesowania, to jest wyższą wartością
indukcji nasycenia i mniejszą koercją. Blachy
te różnią się także ceną. W Tabeli 2 przedsta-
wiono ewolucję strat i sprawności w transfor-
matorze na przestrzeni lat 1990 -1996.
Tabela 2
Moc Rok Straty Straty Sprawność Masa
prod. jałowe obciąż. η

kV W W % kg
Rys. 1. Zależność strat mocy jałowych (1), strat A
obciążeniowych (2) i sprawności (3) w funkcji 100 1990 360 1650 98,03 760
mocy znamionowej przy transfor- 100 1996 260 1650 98,13 620
210 1750 98,08 540
matorów z lat 60. XX wieku
150 1450 98,43 860
Inżynieria materiałowa uzyskuje stały postęp 400 1964 1194 6800 98,04 2760
w technologii blach elektrotechnicznych 1971 936 5630 98,385 2600
i materiałów izolacyjnych. Natomiast materiały 2019 398 4577 98,77 1400
przewodzące nie zmieniają się, jest to miedź
o rezystywności 1,7 Ωm, czasem aluminium W artykule [4] wykazano, że wymiana trans-
o rezystywności Ω m. W drugiej formatora o mocy 400 kVA z roku 1964 (Ta-
połowie lat 60. XX w. produkowano już blachę bela 1) na transformator nowy z roku 2019 (Ta-
anizotropową walcowaną na zimno, bela 2) obniża straty mocy jałowe 3 razy,
tzw. zorientowaną o obniżonej stratności: a straty mocy obciążeniowe o 1,5 raza. Koszt
W/kg w polu magnetycznym obniżenia strat energii amortyzuje koszt zakupu
o indukcji 1 T, 50 Hz, poprawiono równocze- transformatora w czasie 3,5 roku. Jeśli
śnie parametry magnetyczne blachy w uprzy- uwzględnić, że w starym transformatorze na-
wilejowanym kierunku magnesowania. Umo- leży wymienić olej aby poprawić układ izola-
żliwiło to zmianę, w roku 1969, normy trans- cyjny i przedłużyć funkcjonowanie transfor-
formatorowej PN-69/06040 w której obniżono matora, to czas amortyzacji skraca się do 11
granice dopuszczanych strat jałowych miesięcy.
i strat obciążeniowych . W latach 70. XX
wieku rdzenie transformatorów produkowano
3. Wymagania Unii Europejskiej
już z blachy anizotropowej o wyższej indukcji Jednym z priorytetów Unii Europejskiej jest
nasycenia i mniejszej stratności. Anizotropia środowisko i wynikające z tego priorytetu ra-
blachy wymusiła także zmianę kształtu blach cjonalne użytkowanie energii. Unia Europejska
i sposób układania rdzenia [1]. Uzyskano w ten poprzez Dyrektywy obliguje państwa człon-
sposób obniżenie strat mocy w rdzeniu. Przy- kowskie i firmy do produkcji i stosowania
kładem jest transformator rozdzielczy wypro- energooszczędnych maszyn elektrycznych
dukowany w roku 1971 o parametrach znamio- i transformatorów. Komisja (UE) wydała Roz-
nowych: 400 kVA, 6,3 kV, 400/231 V i stra- porządzenie 201911783 z dnia 1 października
tach jałowych kW i stratach 2019 r dotyczące sprawności transformatorów
obciążeniowych kW oraz spra- [8]. Sprawność transformatorów podana w Roz-
wności przy i znamio- porządzeniu [8] bazuje na sprawności podanej
nowych warunkach pracy. Straty jałowe zostały w Normie Europejskiej PN-EN 50708-3-1:
obniżone o 258 W czyli o 21,6%, a straty 2020-10 [7]. Normy Europejskie [6,7] podają,
obciążeniowe zostały obniżone o 1170 W czyli oprócz sprawności, także maksymalne straty
20
177 Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126)

jałowe i straty obciążeniowe. Tabela 3 dotyczy W tabelach 3 i 4 zestawiono straty obciąże-

transformatorów zanurzonych w cieczy, a Ta- niowe i straty jałowe , dla jednego
bela 4 dotyczy transformatorów suchych. W ta- uzwojenia o napięciu kV i napięciu na
belach ujęte są zarówno transformatory obni- drugim uzwojeniu kV. Podane w Ta-
żające jak i podwyższających napięcie. belach 3 i 4 parametry obowiązują od
01.07.2021 r.
Tabela 3. Straty, impedancja zwarcia, sprawność i poziom mocy akustycznej dla transformatorów
zanurzonych w cieczy [6,7]

Moc Straty Straty Impedancja Sprawność

znamionowa obciąż. jałowe. LWA zwarcia [7, 8]

kVA W W dB(A) % %

≤ 25 600 63 37 4 98,251
50 750 81 39 4 98,891
100 1 250 130 41 4 99,093
160 1 750 189 44 4 99,191
250 2 350 270 47 4 99,283
315 2 800 324 49 4 99,320
400 3 250 387 50 4 99,369
500 3 900 459 51 4 99,398
630 4 600 540 52 4 or 6 99,437
800 6 000 585 53 6 99,473
1 000 7 600 693 55 6 99,484
1 250 9 500 855 56 6 99,487
1 600 12 000 1 080 58 6 99,494
2 000 15 000 1 305 60 6 99,502
2 500 18 500 1 575 63 6 99,514
3 150 23 000 1 980 64 6 99,518

Tabela 4. Straty, impedancja zwarcia, sprawność i poziomy mocy akustycznej dla transformatorów
suchych

Moc Straty Straty Impedancja Sprawność

znamionowa obciąż. jałowe LWA Zwarcia [7, 8]

kVA W W dB(A) % 96,590

≤ 50 1 500 180 49 6 97,790
100 1 800 252 51 6 98,016
 Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126) 21
176

160 2 600 360 54 6 98,345

250 3 400 468 57 6 98,570
400 4 500 675 60 6 98,619
630 7 100 990 62 6 96,590
800 8 000 1 170 64 6 98,745
1 000 9 000 1 395 65 6 98,837
1 250 11 000 1 620 67 6 98,892
1 600 13 000 1 980 68 6 98,960
2 000 16 000 2 340 70 6 98,996
2 500 19 000 2 790 71 6 99,045
3 150 22 000 3 420 74 6 99,097

W Rozporządzeniu [8] podano współczynniki równując np. transformator o mocy 400 kVA
korygujące, które należy zastosować do strat z lat 60. XX wieku z transformatorem obecnie
obciążenia i strat jałowych. Dla transformatora produkowanym, to straty mocy jałowe są
o podwójnej wartości napięcia, to jest posiada- mniejsze trzykrotnie, a straty obciążeniowe
jącego poziom izolacji wyższy, na jednym półtorakrotnie. Od 01 lipca 2021 r. Komisja
uzwojeniu i pełnej mocy znamionowej dostęp- Unii Europejskiej [8] i Normy Europejskie [6,7]
nej na obu uzwojeniach, straty obciążeniowe ustaliły dalsze obniżenie strat mocy i zwiększe-
mogą być większe o 10%. Jeżeli transformatory nie sprawności w instalowanych transformato-
są przystosowane do regulacji napięcia, to strat rach . Należy dodać, że transformatory energe-
obciążenia mogą być powiększone o 10%. tyczne są urządzeniami o stosunkowo wysokiej
W przypadku transformatora o wyższym na- sprawności energetycznej.
pięciu i posiadającego przyłącza zaczepów do
regulacji napięcia, można uwzględnić obie Literatura
poprawki. Straty transformatorów z uwzglę- [1]. Glinka T.: Maszyny elektryczne i transforma-
dnieniem współczynników korygujących, nale- tory. Wydawnictwo PWN, ISBN978-83-01-20115-
ży mierzyć podczas testu, wraz ze wszystkimi 9. 2018 r.
[2]. Jezierski E.: Transformatory. Podstawy teore-
urządzeniami determinującymi pracę transfor-
tyczne. PWT, 1965 r.
matorów, np. włączonych pompach obiego- [3]. Jezierski E., Gogolewski Z., Kopczyński Z.,
wych oleju i wentylatorach chłodzących. Szmit J.: Transformatory. Budowa i projektowanie.
PWT. 1963.
4. Podsumowanie
[4]. Kałużna U.: Kryteria wymiany transformatora
Zdefiniowano sprawność energetyczną trans- na transformator nowy. Napędy i Sterowanie ISSN
formatorów i na przykładach pokazano jak 1507-7764. Nr. 6/2020, ss. 30 – 34.
straty mocy w transformatorach zmniejszały [5]. Sobota J.: Transformatory olejowe o rdzeniu
się, a sprawność rosła na przestrzeni lat 1960 – z taśm amorficznych. Zeszyty Naukowe Poli-
2019, uzyskano to dzięki stałemu postępowi techniki Śląskiej. ELEKTRYKA Z. 155 z 1996 r.
technologii blachy transformatorowej. Mniej PL ISSN 0072-4688 ss. 113 – 119.
[6]. Norma Europejska. PN-EN 50708-2-1: 2020-
więcej co 10 lat produkowano blachę transfor-
10. Transformatory . Dodatkowe wymagania euro-
matorową o korzystniejszych parametrach, to pejskie. Część 2-1 Transformatory średniej mocy.
jest mniejszej stratności i większej indukcji na- Wymagania ogólne. (EN 50708-2-1: 2020. Power
sycenia. Stwarzało to warunki do zmniejszania transformers - Additional European requirements:
masy rdzenia i w mniejszym stopniu zmniej- Part 2-1 Medium power transformer - General requ-
szenia masy uzwojenia. Dzięki temu uzyski- irements).
wano obniżenie masy transformatora i obniże- [7]. Norma Europejska. PN-EN 50708-3-1: 2020-
nie strat mocy jałowych i obciążeniowych. Po- 10. Transformatory. Dodatkowe wymagania euro-
176
22 Maszyny Elektryczne - Zeszyty Problemowe Nr 2/2021 (126)

pejskie. Część 3-1 Transformatory dużej mocy.

Wymagania ogólne. (EN 50708-3-1: 2020. Power
transformers - Additional European requirements:
Part 3-1 Medium power transformer - General requ-
irements).
[8]. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 201911783
z dnia 1 października 2019 r. zmieniające rozporzą-
dzenie (UE) nr 548/2014 z dnia 21 maja 2014 r.
w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu
Europejskiego i Rady 20091125/WE w odniesieniu
do transformatorów elektroenergetycznych małej,
średniej i dużej mocy. Dziennik urzędowy Unii
Europejskiej, z dnia 25.10.2019 r. L 272/107-120.
Artykuł będzie opublikowany także w e-piśmie:
Automatyka, Elektryka, Zakłócenia