1

NỘI DUNG
Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1.1. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1.1.1. Khái lược về triết học
1.1.1.1. Nguồn gốc của triết học
Triết học ra đời vào khoảng từ thế kỷ thứ VIII Tr.CN đến thế kỷ thứ VI Tr.CN
ở những vùng có nền văn minh sớm nhất như Ấn độ cổ đại, Trung quốc cổ đại và
Hy lạp cổ đại. Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học có nguồn gốc
nhận thức và nguồn gốc xã hội.
* Nguồn gốc nhận thức
- Trước khi triết học xuất hiện thế giới quan thần thoại đã chi phối hoạt động
nhận thức của con người
- Triết học ra đời khi con người đã đạt trình độ nhận thức nhất định, có khả
năng khái quát hoá, trừu tượng hoá, hệ thống hoá để xây dựng các học thuyết, các
lý luận Triết học là hình thức tư duy lý luận đầu tiên và thể hiện khả năng tư duy
trừu tượng, năng lực khái quát của con người để giải quyế t tất cả các vấ n đề nhận
thức chung về tự nhiên, xã hô ̣i, tư duy.
* Nguồn gốc xã hội
- Triết học ra đời khi nền sản xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài
người đã xuất hiện giai cấp; lao động trí óc đã tách khỏi lao động chân tay.
- Trí thức xuất hiện với tính cách là một tầng lớp xã hội, có vị thế xã hội xác
định. Tầng lớp trí thức có điều kiện và nhu cầu nghiên cứu, có năng lực hệ thống
hóa các quan niệm, quan điểm thành học thuyết, lý luận. Những người xuất sắc
trong tầng lớp này đã hệ thống hóa thành công tri thức thời đại dưới dạng các quan
điểm, các học thuyết lý luận… có tính hệ thống, giải thích được sự vận động, quy
luật hay các quan hệ nhân quả của một đối tượng nhất định.
- Khi xã hội có sự phân chia giai cấp, triết học ra đời bản thân nó đã mang
“tính đảng” (nhiệm vụ của nó là luận chứng và bảo vệ lợi ích của một giai cấp xác
định).
 2

1.1.1.2. Khái niệm Triết học

- Thuật ngữ “triết học” có nguồn gốc từ tiếng Hy lạp là Philossophya, nghĩa là
yêu thích sự thông thái.
- Ở Trung Quốc thuật ngữ Triết học có gốc ngôn ngữ là “triết”, tức là sự hiểu
biết và vận dụng tri thức vào cuộc sống.
- Theo người Ấn Độ, triết học được đọc là Darshana, tức là chiêm ngưỡng dựa
trên lý trí, là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ phải.
Như vậy, quan niệm của phương Đông và phương Tây đều coi triết học là hoạt
động trí óc đem đến cho con người sự hiểu biết về giới tự nhiên, xã hội và con
người và mối quan hệ giữa con người với thế giới xung quanh; là một hình thái ý
thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội.
- Theo triết học Mác - Lênin, triết học là hệ thống quan điểm lí luận chung
nhất về thế giới và vị trí con người trong thế giới đó, là khoa học về những quy luật
vận động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Tri thức triết học có tính khác biệt với tri thức khoa học khác ở chỗ:
+ Tri thức khoa học triết học mang tính khái quát cao dựa trên sự trừu tượng
hóa sâu sắc về thế giới, về bản chất cuộc sống con người.
+ Tri thức mang tính hệ thống, tính lý luận
+ Phương pháp nghiên cứu của triết học là xem xét thế giới như một chỉnh thể
trong mối quan hệ giữa các yếu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm
về chỉnh thể đó. Triết học là sự diễn tả thế giới quan bằng lí luận. Điều đó chỉ có
thể thực hiện bằng cách triết học phải dựa trên cơ sở tổng kết toàn bộ lịch sử của
khoa học và lịch sử của bản thân tư tưởng triết học.
1.1.1.3. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử
Đối tượng của triết học là các quan hệ phổ biến và các quy luật chung nhất
của toàn bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Thời kỳ cổ đại, triết học được xem là hình thái cao nhất của tri thức, nhà
triết học là nhà thông thái có khả năng tiếp cận chân lý, nghĩa là có thể làm sáng tỏ
bản chất của mọi vật. Với quan niệm như vậy, triết học thời cổ đại không có đối
tượng riêng của mình mà được coi là “khoa học của mọi khoa học”, cho nên đối
 3

tượng của triết học là toàn bộ tri thức nhân loại.

- Ở Tây Âu thời Trung cổ , đối tượng của triết học Kinh viện chỉ tập trung vào
các chủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục với những nội dung nặng
về tư biện, mặc khải hoặc chú giải các tín điều phi thế tục.
- Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học ở Tây Âu thế kỷ XV, XVI ta ̣o cơ sở tri
thức cho sự phát triển mới của triế t ho ̣c.
- Triế t ho ̣c Mác xác đinh
̣ đố i tươṇ g nghiên cứu của mình là tiế p tu ̣c giải quyế t
mố i quan hệ giữa tồn tại và tư duy, giữa vật chấ t và ý thức trên lập trường duy vật
triệt để và nghiên cứu những quy luật chung nhấ t của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Các nhà triết học mác xít về sau đã đánh giá, với Mác, lần đầu tiên trong lịch sử,
đối tượng của triết học được xác lập một cách hợp lý.
Triế t ho ̣c hiện đa ̣i ở phương Tây muố n từ bỏ quan niệm truyề n thố ng về triế t
ho ̣c, xác đinh
̣ đố i tươṇ g nghiên cứu riêng cho mình như mô tả những hiện tươṇ g
̃ chú giải văn bản...
tinh thầ n, phân tích ngữ nghia,
Mặc dù vậy, cái chung trong các ho ̣c thuyế t triế t ho ̣c là nghiên cứu những vấ n
đề chung nhấ t của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mố i quan hệ của con
người, của tư duy con người nói riêng với thế giới.
1.1.1.4. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan
* Thế giới quan
- Thế giới quan là khái niệm triết học chỉ hệ thống các tri thức, quan điểm,
tình cảm, niềm tin, lý tưởng xác định về thế giới và về vị trí của con người (bao
hàm cả cá nhân, xã hội và nhân loại) trong thế giới đó. Thế giới quan quy định các
nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận thức và hoạt động thực tiễn của
con người.
- Về cơ cấu thế giới quan có hai bộ phận cơ bản gắn bó mật thiết với nhau là
tri thức và niềm tin. Tri thức là cơ sở quan trọng nhất cho sự hình thành thế giới
quan song nó chỉ gia nhập thế giới quan khi biến thành niềm tin định hướng cho
hoạt động của con người.
- Có ba loại hình thế giới quan cơ bản là thế giới quan thần thoại, thế giới
quan tôn giáo và thế giới quan triết học. Ngoài ra, thế giới quan còn được phân loại
 4

theo các thời đại, các dân tộc…thì có thế giới quan kinh nghiệm, thế giới quan
thông thường.
- Thế giới quan được hình thành trên cơ sở toàn bộ tri thức và kinh nghiệm
sống của con người. Nếu tri thức của các khoa học cụ thể góp phần hình thành
những quan niệm về từng mặt, từng bộ phận của thế giới thì triết học đưa lại một
hệ thống những quan niệm chung nhất của con người về thế giới với tính cách như
một chỉnh thể. Do vậy, triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan, góp phần
hình thành và phát triển thế giới quan của mỗi cá nhân và mỗi cộng đồng người
trong lịch sử.
* Hạt nhân lý luận của thế giới quan
- Triết học là hạt nhân của thế giới quan, bởi vì:
+ Thứ nhất, bản thân triết học chính là thế giới quan.
+ Thứ hai, trong các thế giới quan khác như thế giới quan của các khoa học
cụ thể, thế giới quan của các dân tộc, hay các thời đại, … triết học bao giờ cũng là
thành phần quan trọng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi.
+ Thứ ba, với các loại thế giới quan tôn giáo, thế giới quan kinh nghiệm hay
thế giới quan thông thường...triết học bao giờ cũng có ảnh hưởng và chi phối, dù
có thể không tự giác.
+ Thứ tư, thế giới quan triết học như thế nào sẽ quy định các thế giới quan và
các quan niệm khác như thế.
Thế giới quan duy vật biện chứng là đỉnh cao của các loại thế giới quan đã
từng có trong lịch sử. Thế giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa học,
niềm tin khoa học và lý tưởng cách mạng.
- Vai trò thế giới quan:
+ Thế giới quan đúng đắn là tiền đề quan trọng để xác lập phương thức tư duy
hợp lý và nhân sinh quan tích cực trong khám phá và chinh phục thế giới.
+ Trình độ phát triển của thế giới quan là tiêu chí quan trọng đánh giá sự
trưởng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định.
1.1.2. Vấn đề cơ bản của triết học
1.1.2.1. Nội dung vấn đề cơ bản của triết học
 5

- Vấn đề cơ bản của triết học: Theo Ph.Ăngghen, vấ n đề cơ bản lớn của mo ̣i
triế t ho ̣c, đặc biệt là của triế t ho ̣c hiện đa ̣i, là vấ n đề quan hệ giữa tư duy với tồ n
ta ̣i.
Khi giải quyế t vấ n đề cơ bản, mỗi triết học không chỉ xác đinh
̣ nề n tảng và
điể m xuấ t phát của mình để giải quyế t các vấ n đề khác mà thông qua đó, lập
trường, thế giới quan của các học thuyết và của các triế t gia cũng được xác định.
- Vấ n đề cơ bản của triế t ho ̣c có hai mặt:
+ Mặt thứ nhấ t: Giữa ý thức và vật chấ t thì cái nào có trước, cái nào có sau,
cái nào quyế t đinh
̣ cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của
hiện tượng, sự vật, hay sự vận động đang cần phải giải thích, thì nguyên nhân vật
chất hay nguyên nhân tinh thần đóng vai trò là cái quyết định.
+ Mặt thứ hai: Con người có khả năng nhận thức đươ ̣c thế giới hay không?
Nói cách khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình
sẽ nhận thức được sự vật và hiện tượng hay không.
Cách trả lời hai câu hỏi trên quy định lập trường của nhà triết học và của
trường phái triết học, xác định việc hình thành các trường phái lớn của triế t ho ̣c.
1.1.2.2. Chủ nghiã duy vật và chủ nghiã duy tâm
* Chủ nghĩa duy vật: Những đại biểu khẳng định rằ ng vật chấ t, giới tự nhiên
là cái có trước và quyế t đinh
̣ ý thức của con người. Ho ̣c thuyế t của ho ̣ hơ ̣p thành
các môn phái khác nhau của chủ nghiã duy vật, giải thích mọi hiện tượng của thế
giới này bằng các nguyên nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mọi vận động
của thế giới này là nguyên nhân vật chất.
- Chủ nghiã duy vật đươ ̣c thể hiện dưới ba hình thức cơ bản: chủ nghiã duy
vật chấ t phác, chủ nghiã duy vật siêu hình và chủ nghiã duy vật biện chứng.
+ Chủ nghiã duy vật chấ t phác là kế t quả nhận thức của các nhà triế t ho ̣c duy
vật thời cổ đa ̣i. Chủ nghiã duy vật thời kỳ này thừa nhận tính thứ nhấ t của vật chấ t
nhưng đồ ng nhấ t vật chấ t với một hay một số chấ t cu ̣ thể của vật chất và đưa ra
những kế t luận mà về sau người ta thấy mang nặng tính trực quan, ngây thơ, chấ t
phác. Tuy ha ̣n chế do trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất,
nhưng chủ nghiã duy vật chấ t phác thời cổ đa ̣i về cơ bản là đúng vì nó đã lấ y bản
 6

thân giới tự nhiên để giải thích thế giới.

+ Chủ nghiã duy vật siêu hình thế kỷ thứ XVII, XVIII chiụ sự tác động ma ̣nh
mẽ của phương pháp tư duy siêu hình, cơ giới - phương pháp nhìn thế giới như một
cỗ máy khổ ng lồ mà mỗ i bộ phận ta ̣o nên thế giới đó về cơ bản là ở trong tra ̣ng thái
biệt lập và tiñ h ta ̣i. Tuy không phản ánh đúng hiện thực trong toàn cục nhưng chủ
nghiã duy vật siêu hình đã góp vào việc đẩy lùi thế giới quan duy tâm và tôn giáo,
đặc biệt là ở thời kỳ chuyể n tiế p từ đêm trường Trung cổ sang thời Phu ̣c hưng.
+ Chủ nghiã duy vật biện chứng là hình thức cơ bản thứ ba của chủ nghiã duy
vật, do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ XIX, sau đó
đươ ̣c V.I.Lênin phát triể n. Chủ nghiã duy vật biện chứng không chỉ phản ánh hiện
thực đúng như chính bản thân nó tồ n ta ̣i mà còn là một công cu ̣ hữu hiệu giúp
những lực lươṇ g tiế n bộ trong xã hội cải ta ̣o hiện thực ấ y.
* Chủ nghĩa duy tâm thừa nhận ý thức, tinh thầ n, ý niệm, cảm giác là cái có
trước giới tự nhiên. Các học thuyết của họ hơ ̣p thành các phái khác nhau của chủ
nghiã duy tâm, chủ trương giải thích toàn bộ thế giới này bằng các nguyên nhân tư
tưởng, tinh thần - nguyên nhân tận cùng của mọi vận động của thế giới này là
nguyên nhân tinh thần.
- Chủ nghiã duy tâm gồm có hai phái: chủ nghiã duy tâm chủ quan và chủ
nghiã duy tâm khách quan.
+ Chủ nghiã duy tâm chủ quan thừa nhận tính thứ nhấ t của ý thức con người.
Trong khi phủ nhận sự tồ n ta ̣i khách quan của hiện thực, chủ nghiã duy tâm chủ
quan khẳ ng đinh
̣ mo ̣i sự vật, hiện tươṇ g chỉ là phức hơ ̣p của những cảm giác.
+ Chủ nghiã duy tâm khách quan cũng thừa nhận tính thứ nhấ t của ý thức
nhưng coi đó là là thứ tinh thầ n khách quan có trước và tồ n ta ̣i độc lập với con
người. Thực thể tinh thầ n khách quan này thường được gọi bằng những cái tên
khác nhau như ý niệm, tinh thầ n tuyệt đố i, lý tính thế giới…
- Chủ nghiã duy tâm ra đời có nguồn gốc từ nhận thức và xã hội.
+ Xét về nguồn gốc nhận thức luận thì sai lầ m của chủ nghiã duy tâm bắ t
nguồ n từ cách xem xét phiế n diện, tuyệt đố i hóa, thầ n thánh hóa một mặt, một đặc
tính nào đó của quá trình nhận thức mang tính biện chứng của con người.
 7

+ Xét về nguồn gốc xã hội, sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay
và điạ vi ̣ thố ng tri ̣ của lao động trí óc đố i với lao động chân tay trong các xã hội
trước đây đã ta ̣o ra quan niệm về vai trò quyế t đinh
̣ của nhân tố tinh thầ n. Trong
lịch sử, giai cấ p thố ng tri ̣ và nhiều lực lươṇ g xã hội đã từng ủng hộ, sử du ̣ng chủ
nghiã duy tâm làm nề n tảng lý luận cho những quan điể m chính tri ̣ - xã hội của
mình.
- Nhị nguyên luận: Trong lich
̣ sử triế t ho ̣c cũng có những nhà triế t ho ̣c giải
thích thế giới bằng cả hai bản nguyên vật chất và tinh thần, xem vật chấ t và tinh
thầ n là hai bản nguyên có thể cùng quyết định nguồ n gố c và sự vận động của thế
giới.
1.1.2.3. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri)
Đây là kế t quả của cách giải quyế t mặt thứ hai vấ n đề cơ bản của triế t ho ̣c.
Với câu hỏi: Con người có thể nhận thức đươ ̣c thế giới hay không?,
- Theo thuyết khả tri, con người về nguyên tắc có thể hiểu được bản chất của
sự vật. Nói cách khác, cảm giác, biểu tượng, quan niệm và nói chung ý thức mà
con người có được về sự vật về nguyên tắc, là phù hợp với bản thân sự vật. Tuyệt
đa ̣i đa số các nhà triế t ho ̣c cả duy vật và duy tâm đều thừa nhận khả năng nhận
thức được thế giới của con người.
- Bất khả tri là ho ̣c thuyế t triế t ho ̣c phủ nhận khả năng nhận thức của con
người đươ ̣c go ̣i là thuyế t không thể biế t. Theo thuyế t này, con người, về nguyên
tắc, không thể hiể u đươ ̣c bản chất của đố i tươṇ g. Kết quả nhận thức mà loài người
có được chỉ là hình thức bề ngoài, hạn hẹp và cắt xén về đối tượng. Các hình ảnh,
tính chất, đặc điểm…của đố i tươṇ g mà các giác quan của con người thu nhận được
trong quá trình nhận thức, cho dù có tính xác thực, cũng không cho phép con người
đồng nhất chúng với đối tượng. Đó không phải là cái tuyệt đối tin cậy.
Bất khả tri không tuyệt đối phủ nhận những thực tại siêu nhiên hay thực tại
được cảm giác của con người, nhưng vẫn khẳng định ý thức con người không thể
đạt tới thực tại tuyệt đối hay thực tại như nó vốn có, vì mọi thực tại tuyệt đối đều
nằm ngoài kinh nghiệm của con người về thế giới. Thuyết Bất khả tri cũng không
đặt vấn đề về niềm tin, mà là chỉ phủ nhận khả năng vô hạn của nhận thức.
 8

- Hoài nghi luận: Những người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành
nguyên tắ c trong việc xem xét tri thức đã đa ̣t đươ ̣c và cho rằ ng con người không
thể đa ̣t đế n chân lý khách quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng Hoài nghi
luận thời Phu ̣c hưng đã giữ vai trò quan tro ̣ng trong cuộc đấ u tranh chố ng hệ tư
tưởng và quyề n uy của Giáo hội Trung cổ . Hoài nghi luận thừa nhận sự hoài nghi
đố i với cả Kinh thánh và các tín điề u tôn giáo.
1.1.3. Biện chứng và siêu hình
1.1.3.1. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử
* Phương pháp siêu hình
- Nhận thức đố i tươṇ g trong trạng thái tĩnh tại, cô lập, tách rời.
- Là phương pháp được đưa từ toán học và vật lý học cổ điển vào các khoa
học thực nghiệm và triết học
- Có vai trò to lớn trong việc giải quyết các vấn đề của cơ học nhưng hạn chế
khi giải quyết các vấn đề về vận động, liên hệ
*Phương pháp biện chứng:
- Nhận thức đố i tươṇ g trong các mố i liên hệ phổ biến vốn có của nó. Đối
tượng và các thành phần của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, ảnh hưởng nhau,
ràng buộc, quy định lẫn nhau.
- Nhận thức đố i tươṇ g ở tra ̣ng thái luôn vận động biế n đổ i, nằ m trong khuynh
hướng phổ quát là phát triể n. Phương pháp biện chứng là phương pháp của tư duy
phù hợp với mọi hiện thực.
- Phương pháp tư duy biện chứng trở thành công cu ̣ hữu hiệu giúp con ngườ i
nhận thức và cải ta ̣o thế giới và là phương pháp luận tối ưu của mọi khoa học.
1.1.3.2. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử
- Phép biện chứng tự phát thời Cổ đa ̣i. Các nhà biện chứng cả phương Đông
lẫn phương Tây thời Cổ đại đã thấ y được các sự vật, hiện tươṇ g của vũ tru ̣ vận
động trong sự sinh thành, biế n hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, những gì các nhà
biện chứng thời đó thấ y đươ ̣c chỉ là trực kiế n, chưa có các kế t quả của nghiên cứu
và thực nghiệm khoa ho ̣c minh chứng.
- Phép biện chứng duy tâm. Đỉnh cao của hình thức này đươ ̣c thể hiện trong
 9

triế t ho ̣c cổ điể n Đức. Lầ n đầ u tiên trong lich

̣ sử phát triể n của tư duy nhân loa ̣i,
các nhà triế t ho ̣c Đức đã trình bày một cách có hệ thố ng những nội dung quan
tro ̣ng nhấ t của phương pháp biện chứng. Biện chứng theo họ, bắ t đầ u từ tinh thầ n
và kế t thúc ở tinh thầ n. Thế giới hiện thực chỉ là sự phản ánh biện chứng của ý
niệm nên phép biện chứng của các nhà triế t ho ̣c cổ điể n Đức là biện chứng duy
tâm.
- Phép biện chứng duy vật. Phép biện chứng duy vật đươ ̣c thể hiện trong triế t
ho ̣c do C.Mác, Ph.Ăngghen xây dựng và V.I.Lênin phát triể n. C.Mác và
Ph.Ăngghen đã kế thừa những ha ̣t nhân hơp̣ lý trong triết học Heghen để xây dựng
phép biện chứng duy vật với tính cách là ho ̣c thuyế t về mố i liên hệ phổ biế n và về
sự phát triể n dưới hình thức hoàn bi ̣ nhấ t. Công lao của Mác và Ph.Ăngghen còn ở
chỗ tạo được sự thống nhất giữa chủ nghĩa duy vật với phép biện chứng trong lịch
sử phát triển triết học nhân loại, làm cho phép biện chứng trở thành phép biện
chứng duy vật và chủ nghĩa duy vật trở thành chủ nghĩa duy vật biện chứng.
1.2. TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC-
LÊNIN TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1.2.1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
1.2.1.1. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác
* Điều kiện kinh tế - xã hội
- Sự củng cố và phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa trong
điều kiện cách mạng công nghiệp.
- Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch sử với tính cách một lực
lượng chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trọng cho sự ra
đời triết học Mác.
- Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô sản là cơ sở chủ yếu nhất cho sự ra đời
triết học Mác.
* Nguồn gốc lý luận và tiền đề khoa học tự nhiên
- Nguồn gốc lý luận:
+ Triết học cổ điển Đức, trong đó tiêu biểu là phép biện chứng trong triết
học của Hêghen và chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc là nguồn gốc lý luận trực tiếp
 10

của sự hình thành thế giới quan duy vật biện chứng của C.Mác và Ph.Ăngghen.
C.Mác và Ph.Ăngghen đánh giá cao phương pháp biện chứng mang tính cách
mạng của Hêghen. Các ông đã tiếp thu một cách có phê phán những hạt nhân hợp
lý trong phép biện chứng đó, đồng thời bổ sung, xây dựng mới phép biện chứng
của mình trên một lập trường duy vật khoa học.
Đối với triết học của Phoiơbắc, C.Mác và Ph.Ăngghen đánh giá cao chủ
nghĩa duy vật, vô thần của Phoiơbắc, tiếp thu có chọn lọc chủ nghĩa duy vật về tự
nhiên và chủ nghĩa nhân bản. Nhưng đồng thời cũng tìm hiểu kỹ về nguyên nhân
của những hạn chế, sai lầm của triết học Phoiơbắc, từ đó mà khắc phục và xây
dựng nên học thuyết triết học mới của mình, tức là chủ nghĩa duy vật khoa học triệt
để cả trong tự nhiên và cả trong đời sống xã hội.
+ Kinh tế - chính trị cổ điển Anh: Việc kế thừa và cải tạo kinh tế chính trị
học với những đại biểu xuất sắc là Adam Smith và David Ricardo là tiền đề quan
trọng để C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng học thuyết triết học của mình. Chính
việc nghiên cứu những vấn đề triết học về xã hội đã khiến ông phải đi vào nghiên
cứu kinh tế học và nhờ đó mới có thể đi tới hoàn thành quan niệm duy vật lịch sử,
đồng thời xây dựng nên học thuyết về kinh tế của mình.
+ Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp với những đại biểu nổi tiếng như
Xanh Ximông và Sáclơ Phuriê thì C.Mác và Ph.Ăngghen đã kế thừa về quan điểm
chính trị - xã hội để xây dựng nên học thuyết về chủ nghĩa xã hội khoa học.
- Tiền đề khoa học tự nhiên:
Trong số những thành tựu khoa học tự nhiên thời đó, Ph.Ăngghen nêu bật ý
nghĩa của ba phát minh lớn đối với sự hình thành triết học Mác.
+ Lý thuyết về cơ cấu tế bào của động vật và thực vật của Svan và Slâyđen
ra đời khoảng 1836 – 1839, là cơ sở cho quan điểm về sự biểu hiện đa dạng tính
thống nhất vật chất của thế giới.
+ Định luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng vào khoảng 1842 – 1845 của
R.Maye và P.P.Giulơ, là cơ sở cho quan điểm thế giới vật chất là vô cùng, vô tận,
không do ai sản sinh ra và cũng không ai tiêu diệt được nó.
 11

+ Thuyết tiến hoá của Đácuyn (1859), là cơ sở cho quan điểm về sự phát
triển của thế giới là một quá trình lâu dài diễn biến theo những quy luật tự nhiên
vốn có của thế giới, quan điểm về cơ sở lịch sử tự nhiên của thế giới.
Ba phát minh trên đã cung cấp căn cứ khoa học cho những kết luận duy vật
về cấu tạo vật chất, về tự thân vận động và sự chuyển hoá của các hình thức vận
động của thế giới vật chất, về sự phát triển tất yếu, lâu dài của giới tự nhiên.
* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác:
- C.Mác (1818 - 1883) và Ph.Ăngghen (1820 - 1895) là những người nổ lực
học tập và hoạt động thực tiễn không biết mệt mỏi. C.Mác và Ph.Ăngghen đã đứng
trên lập trường giai cấp công nhân và tình cảm đặc biệt đối với nhân dân lao động,
hoà quyện với tình bạn vĩ đại của hai nhà cách mạng đã kết tinh thành nhân tố chủ
quan cho sự ra đời của triết học Mác.
- C.Mác và Ph.Ăngghen là những thiên tài kiệt xuất có sự kết hợp nhuần
nhuyễn và sâu sắc những phẩm chất tinh tuý và uyên bác nhất của nhà bác học và
nhà cách mạng. Chiều sâu của tư duy triết học, chiều rộng của nhãn quan khoa học,
quan điểm sáng tạo trong việc giải quyết những nhiệm vụ do thực tiễn đặt ra là
phẩm chất đặc biệt nổi bật của C.Mác và Ph.Ăngghen.
- C.Mác và Ph.Ăngghen đã lao động khoa học nghiêm túc, công phu, đồng
thời thông qua hoạt động thực tiễn tích cực không mệt mỏi, C.Mác và Ph.Ăngghen
đã thực hiện một bước chuyển lập trường từ dân chủ cách mạng và nhân đạo chủ
nghĩa sang lập trường giai cấp công nhân và nhân đạo cộng sản
1.2.1.2. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của Triết
học Mác
- Thời kỳ hình thành tư tưởng triết học với bước quá độ từ chủ nghĩa duy tâm
và dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản (1841 - 1844)
- Thời kỳ đề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật
lịch sử
- Thời kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát triển toàn diện lí luận triết
học (1848 - 1895)
1.2.1.3. Thực chất và ý nghĩa cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác và
 12

Ph.Ăngghen thực hiện

Sự ra đời của triết học Mác là một cuộc cách mạng vĩ đại trong lịch sử triết
học nhân loại. Kế thừa một cách có phê phán những thành tựu của tư duy nhân
loại, sáng tạo nên chủ nghĩa duy vật triết học mới về chất, hoàn bị nhất, triệt để
nhất, trong đó có sự thống nhất giữa chủ nghĩa duy vật với phép biện chứng, giữa
quan niệm duy vật về tự nhiên với quan niệm duy vật về đời sống xã hội, giữa việc
giải thích hiện thực về mặt triết học với cuộc đấu tranh cải tạo hiện thực bởi thực
tiễn cách mạng, trở thành thế giới quan và phương pháp luận khoa học của giai cấp
công nhân và chính đảng của nó để nhận thức và cải tạo thế giới. Đó là thực chất
cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen thực hiện.
+ C.Mác và Ph.Ăngghen, đã khắc phục tính chất trực quan, siêu hình của chủ
nghĩa duy vật cũ và khắc phục tính chất duy tâm, thần bí của phép biện chứng duy
tâm, sáng tạo ra một chủ nghĩa duy vật triết học hoàn bị, đó là chủ nghĩa duy vật
biện chứng.
+ C.Mác và Ph.Ăngghen đã vận dụng và mở rộng quan điểm duy vật biện
chứng vào nghiên cứu lịch sử xã hội, sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật lịch sử - nội
dung chủ yếu của bước ngoặt cách mạng trong triết học.
+ C.Mác và Ph.Ăngghen đã sáng tạo ra một triết học chân chính khoa học, với
những đặc tính mới của triết học duy vật biện chứng. C.Mác và Ph.Ăngghen đã bổ
sung những đặc tính mới của triết học đó là: tính giai cấp, tính đảng, tính khoa học,
tính sáng tạo và tính nhân đạo cộng sản.
Như vậy, C.Mác và Ph.Ăngghen đã sáng tạo ra một học thuyết triết học cao
hơn, phong phú hơn, hoàn bị hơn... trở thành một khoa học chân chính, vũ khí tinh
thần cho giai cấp vô sản và nhân dân lao động trong cuộc đấu tranh giải phóng giai
cấp, giải phóng con người và giải phóng xã hội.
1.2.1.4. Giai đoạn V.I.Lênin trong sự phát triển Triết học Mác
* Hoàn cảnh lịch sử V.I.Lênin phát triển Triết học Mác
- Những năm cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX:
+ Chủ nghĩa tư bản đã phát triển lên một giai đoạn mới là giai đoạn chủ nghĩa
đế quốc.
 13

+ Giai cấp tư sản ngày càng bộc lộ rõ tính chất phản động của mình, chúng
điên cuồng sử dụng bạo lực trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội;
+ Sự chuyển biến của trung tâm cách mạng thế giới vào nước Nga và sự phát
triển của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc ở các nước thuộc địa.
- Trong giai đoạn này, những phát minh lớn trong lĩnh vực khoa học tự
nhiên (đặc biệt là trong lĩnh vực vật lý học) được thực hiện đã làm đảo lộn quan
niệm về thế giới của vật lý học cổ điển.
- Là thời kỳ chủ nghĩa Mác được truyền bá rộng rãi vào nước Nga. Xuất hiện
những trào lưu tư tưởng mang danh đổi mới chủ nghĩa Mác để xuyên tạc và phủ
nhận chủ nghĩa Mác.
- Trong bối cảnh như vậy, nhu cầu đặt ra là phải khái quát những thành tựu
khoa học tự nhiên để rút ra những kết luận về thế giới quan và phương pháp luận,
thực hiện cuộc đấu tranh lý luận để chống sự xuyên tạc và phủ nhận chủ nghĩa
Mác.
* V.I.Lênin trở thành người kế tục trung thành và phát triển sáng tạo chủ
nghĩa Mác và triết học Mác trong thời đại mới - thời đại đế quốc chủ nghĩa và quá
độ lên chủ nghĩa xã hội
- Thời kỳ 1893 - 1907, V.I.Lênin bảo vệ và phát triển triết học Mác nhằm
thành lập đảng Mác - xít ở Nga và chuẩn bị cho cuộc cách mạng dân chủ tư sản lần
thứ nhất
- Từ 1907 - 1917 là thời kỳ V.I.Lênin phát triển toàn diện triết học Mác và
lãnh đạo phong trào công nhân Nga, chuẩn bị cho cách mạng xã hội chủ nghĩa
- Từ 1917 - 1924 là thời kỳ Lênin tổng kết kinh nghiệm thực tiễn cách mạng,
bổ sung, hoàn thiện triết học Mác, gắn liền với việc nghiên cứu các vấn đề xây
dựng chủ nghĩa xã hội
* Thời kỳ từ 1924 đến nay, triết học Mác - Lênin tiếp tục được các Đảng
Cộng sản và công nhân bổ sung, phát triển
- Từ sau khi V.I.Lênin qua đời đến nay, triết học Mác - Lênin tiếp tục được
các đảng cộng sản và công nhân bổ sung, phát triển. Trong khi lãnh đạo, giải quyết
các nhiệm vụ chính trị, thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội và đấu tranh tư tưởng,
 14

các đảng cộng sản và công nhân đã có nhiều đóng góp quan trọng, nhất là những
vấn đề về chủ nghĩa duy vật lịch sử.
- Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, kỹ thuật và sự biến đổi nhanh chóng
của đời sống kinh tế, chính trị, xã hội đã làm nảy sinh hàng loạt vấn đề cần giải đáp
về mặt lý luận. Điều đó đòi hỏi các đảng cộng sản vận dụng thế giới quan, phương
pháp luận Mác - xít để tổng kết kinh nghiệm thực tiễn khái quát lý luận định ra
đường lối, chiến lược, sách lược phù hợp với yêu cầu khách quan của cách mạng
xã hội chủ nghĩa. Sự đổ vỡ của mô hình chủ nghĩa xã hội hiện thực làm cho yêu
cầu phát triển triết học Mác - Lênin càng cấp bách hơn bao giờ hết. Đặc biệt, trong
cuộc đấu tranh bảo vệ thành quả của chủ nghĩa xã hội đã đạt được, đưa sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội vượt qua thử thách, tiếp tục tiến lên đòi hỏi các đảng
cộng sản càng phải nắm vững lý luận chủ nghĩa Mác- Lênin, trước hết là thế giới
quan, phương pháp luận khoa học của nó.
- Trong quá trình tổ chức và lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí
Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam đã vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin
vào đấu tranh giải phóng dân tộc và trong xây dựng chủ nghĩa xã hội trên cả nước,
đồng thời có đóng góp quan trọng vào sự phát triển triết học Mác - Lênin trong
điều kiện mới.
1.2.2. Đối tượng và chức năng của triết học Mác - Lênin
1.2.2.1. Khái niệm triết học Mác - Lênin
- Triết học Mác - Lênin là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về tự
nhiên, xã hội và tư duy - thế giới quan và phương pháp luận khoa học, cách mạng
của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và các lực lượng xã hội tiến bộ trong
nhận thức và cải tạo thế giới.
+ Triết học Mác - Lênin là triết học duy vật biện chứng. Đó là hệ thống quan
điểm duy vật biện chứng cả về tự nhiên và xã hội. Trong triết học Mác- Lênin, chủ
nghĩa duy vật và phép biện chứng thống nhất hữu cơ với nhau. Chủ nghĩa duy vật
biện chứng hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa duy vật trong lịch sử triết
học. Phép biện chứng duy vật là hình thức cao nhất của phép biện chứng trong lịch
sử triết học.
 15

+ Triết học Mác - Lênin trở thành thế giới quan, phương pháp luận khoa học
của lực lượng –xã hội năng động và cách mạng nhất tiêu biểu cho thời đại ngày
nay là giai cấp công nhân để nhận thức và cải tạo xã hội. Đồng thời triết học Mác -
Lênin cũng là thế giới quan và phương pháp luận của nhân lao đông, cách mạng và
các lực lượng xã hội tiến bộ trong nhận thức và cải tạo xã hội.
Trong thời đại ngày nay, triết học Mác - Lênin đang đứng ở đỉnh cao của tư
duy triết học nhân loại, là hình thức phát triển cao nhất của các hình thức triết học
trong lịch sử. Triết học Mác - Lênin là học thuyết về sự phát triển thế giới, đã và
đang phát triển giữa dòng văn minh nhân loại.
1.2.2.2. Đối tượng của triết học Mác - Lênin
Triết học Mác - Lênin xác định đối tượng nghiên cứu là giải quyết mối quan
hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật biện chứng và nghiên cứu những
quy luật vận động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Triết học Mác - Lênin đã giải quyết triệt để vấn đề cơ bản của triết học trên
lập trường duy vật biện chứng và đã chỉ ra các quy luật vận động, phát triển chung
nhất của thế giới - cả trong tự nhiên, trong lịch sử xã hội và trong tư duy.
- Triết học Mác - Lênin đồng thời giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa biện
chứng khách quan và biện chứng chủ quan.
- Triết học Mác - Lênin xác định đối tượng nghiên cứu là những quy luật phổ
biến của tự nhiên và những quy luật phổ biến của lịch sử xã hội. Do đó, đối tượng
của triết học Mác - Lênin bao gồm cả vấn đề con người. Triết học Mác - Lênin
xuất phát từ con người, từ thực tiễn, chỉ ra những quy luật của sự vận động, phát
triển của xã hội và của tư duy con người. Mục đích của triết học Mác - Lênin là
nâng cao hiệu quả của quá trình nhận thức và hoạt động thực tiễn nhằm phục vụ lợi
ích con người.
- Theo triết học Mác - Lênin thì đối tượng của triết học và đối tượng của các
khoa học cụ thể đã được phân biệt rõ ràng. Các khoa học cụ thể nghiên cứu những
quy luật trong các lĩnh vực riêng biệt về tự nhiên, xã hội hoặc tư duy. Triết học
nghiên cứu những quy luật chung nhất, tác động trong cả ba lĩnh vực này. Triết học
Mác - Lênin là sự khái quát cao những kết quả của khoa học cụ thể, vạch ra những
 16

quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy; do đó, trở thành cơ sở thế giới
quan, phương pháp luận cho các khoa học cụ thể.
1.2.2.3. Chức năng của triết học Mác - Lênin
* Chức năng thế giới quan
- Thế giới quan là toàn bộ quan điểm về thế giới và vị trí của con người trong
thế giới đó. Triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan. Triết học Mác - Lênin
đem lại thế giới quan duy vật biện chứng, là hạt nhân thế giới quan cộng sản.
- Vai trò thế giới quan duy vật biện chứng:
+ Thế giới quan duy vật biện chứng có vai trò đặc biệt quan trọng định hướng
cho con người nhận thức đúng đắn thế giới hiện thực, giúp cho con người cơ sở
khoa học đi sâu nhận thức bản chất của tự nhiên, xã hội và nhận thức được mục
đích ý nghĩa của cuộc sống.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng còn giúp con người hình thành quan điểm
khoa học định hướng mọi hoạt động. Từ đó giúp con người xác định thái độ và cả
cách thức hoạt động của mình.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng nâng cao vai trò tích cực, sáng tạo của con
người. Thế giới quan đúng đắn chính là tiền đề để xác lập nhân sinh quan tích cực.
Trình độ phát triển về thế giới quan là tiêu chí quan trọng của sự trưởng thành cá
nhân cũng như một cộng đồng xã hội nhất định.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng có vai trò là cơ sở khoa học để đấu tranh
với các loại thế giới quan duy tâm, tôn giáo, phản khoa học.
* Chức năng phương pháp luận
- Phương pháp luận là hệ thống những quan điểm, những nguyên tắc xuất phát
có vai trò chỉ đạo việc sử dụng các phương pháp trong hoạt động nhận thức và hoạt
động thực tiễn nhằm đạt kết quả tối ưu. Phương pháp luận cũng có nghĩa là lý luận
về hệ thống phương pháp. Triết học Mác - Lênin thực hiện chức năng phương pháp
luận chung nhất, phổ biến nhất cho nhận thức và hoạt động thực tiễn.
- Vai trò phương pháp luận duy vật biện chứng được thể hiện trước hết là
phương pháp chung của toàn bộ nhận thức khoa học, trang bị cho con người hệ
thống những nguyên tắc phương pháp luận chung nhất cho hoạt động nhận thức và
 17

thực tiễn. Bồi dưỡng phương pháp luận duy vật biện chứng giúp mỗi người tránh
được những sai lầm do chủ quan, duy ý chí và phương pháp tư duy siêu hình gây
ra.
1.2.3. Vai trò của triết học Mác - Lênin trong đời sống xã hội và trong sự
nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay
1.2.3.1. Triết học Mác - Lênin là thế giới quan, phương pháp luận khoa học và
cách mạng cho con người trong nhận thức và thực tiễn
- Triết học Mác - Lênin có giá trị định hướng quan trọng cho con người trong
nhận thức và hoạt động thực tiễn.
- Triết học Mác - Lênin với vai trò là thế giới quan và phương pháp luận
chung nhất, định hướng, chỉ đạo cho con người hành động để giải quyết vấn đề cụ
thể trong cuộc sống, trong thực tiễn.
- Triết học Mác – Lênin cung cấp cơ sở lý luận đúng đắn định hướng cho việc
giải quyết một cách có hiệu quả tất cả những vấn đề cụ thể.
1.2.3.2. Triết học Mác - Lênin là cơ sở thế giới quan và phương pháp luận
khoa học và cách mạng để phân tích xu hướng phát triển của xã hội trong
điều kiện cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại phát triển mạnh mẽ
- Triết học Mác - Lênin đóng vai trò rất quan trọng, là cơ sở lý luận - phương
pháp luận cho các phát minh khoa học, cho sự tích hợp và truyền bá tri thức khoa
học hiện đại.
- Trong bối cảnh toàn cầu hoá, triết học Mác - Lênin là cơ sở thế giới quan và
phương pháp luận khoa học, cách mạng để phân tích xu hướng vận động, phát triển
của xã hội hiện đại.
- Chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung và triết học Mác - Lênin nói riêng là lý
luận khoa học và cách mạng soi đường cho giai cấp công nhân và nhân dân lao
động trong cuộc đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc đang diễn ra trong điều
kiện mới, dưới hình thức mới.
1.2.3.3. Triết học Mác - Lênin là cơ sở lý luận khoa học của công cuộc xây
dựng chủ nghĩa xã hội trên thế giới và sự nghiệp đổi mới theo định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam
 18

- Triết học phải góp phần tìm được lời giải đáp về con đường đi lên chủ nghĩa
xã hội ở Việt Nam, đồng thời qua thực tiễn để bổ sung, phát triển tư duy lý luận về
chủ nghĩa xã hội.
- Vai trò thế giới quan, phương pháp luận của triết học Mác - Lênin thể hiện
đặc biệt rõ đối với sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam đó là đổi mới tư duy. Triết học
Mác- Lênin là nền tảng, cơ sở cho quá trình đổi mới tư duy ở Việt Nam.
- Thế giới quan triết học Mác - Lênin đã giúp Đảng Cộng sản Việt Nam nhìn
nhận con đường đi lên chủ nghĩa xã hội trong giai đoạn mới. Phương pháp luận của
triết học Mác - Lênin giúp chúng ta giải quyết những vấn đề đặt ra trong thực tiễn
xây dựng chủ nghĩa xã hội, thực tiễn đổi mới hơn 30 năm qua. Dựa trên cơ sở
phương pháp luận của triết học Mác - Lênin, Đảng ta đã giải quyết tốt các mối
quan hệ cơ bản của quá trình đổi mới như mối quan hệ giữa kinh tế thị trường với
chủ nghĩa xã hội; mối quan hệ giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị, … Đây
không chỉ là những vấn đề, điều kiện cụ thể của Việt Nam, mà còn là những vấn
đề, thực tiễn chung của thế giới, của toàn cầu hóa, của phát triển khoa học công
nghệ, của kinh tế tri thức, của hội nhập quốc tế.
Thế kỷ XXI, với những điều kiện lịch sử mới đòi hỏi phải bảo vệ, phát triển
triết học Mác - Lênin để phát huy tác dụng và sức sống của nó đối với thời đại và
đất nước.
Chương 2: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
2.1. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
2.1.1. Vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất
2.1.1.1. Quan niệm của chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật trước C.Mác
về phạm trù vật chất
* Quan niệm của chủ nghĩa duy tâm
Các nhà triết học duy tâm thừa nhận sự tồn tại của các sự vật, hiện tượng của
thế giới nhưng lại phủ nhận đặc trưng “tự thân tồn tại” của chúng. Đặc trưng cơ
bản nhất của mọi sự vật, hiện tượng là sự tồn tại lệ thuộc vào chủ quan, do đó về
mặt nhận thức luận, con người hoặc là không thể, hoặc là chỉ nhận thức được cái
bóng, cái bề ngoài của sự vật, hiện tượng. Thậm chí quá trình nhận thức của con
 19

người chẳng qua chỉ là quá trình ý thức đi “tìm lại” chính bản thân mình dưới hình
thức khác mà thôi. Như vậy, về thực chất, các nhà triết học duy tâm đã phủ nhận
đặc tính tồn tại khách quan của vật chất.
* Quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước C.Mác về vật chất
- Quan niệm của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại về vật chất:
Thời cổ đại, ở Hy Lạp - La Mã, Trung Quốc, Ấn Độ đã xuất hiện chủ nghĩa
duy vật với quan niệm chất phác về giới tự nhiên, về vật chất. Các nhà duy vật thời
Cổ đại đã quy vật chất về một hay một vài dạng cụ thể của nó và xem chúng là
khởi nguyên của thế giới, tức quy vật chất về những vật thể hữu hình, cảm tính
đang tồn tại ở thế giới bên ngoài.
Ưu điểm quan niệm của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại về vật chất:
+ Xuất phát từ chính thế giới vật chất để giải thích thế giới
+ Là cơ sở để các nhà triết học duy vật về sau phát triển quan điểm về thế giới
vật chất
+ Vật chất được coi là cơ sở đầu tiên của mọi sự vật hiện tượng trong thế giới
khách quan
Hạn chế quan niệm của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại về vật chất:
+ Đồng nhất vật chất với một dạng vật thể cụ thể => Lấy một vật chất cụ thể
để giải thích cho toàn bộ thế giới vật chất ấy
+ Những yếu tố khởi nguyên mà các nhà tư tưởng nêu ra đều mới chỉ là các
giả định, còn mang tính chất trực quan cảm tính, chưa được chứng minh về mặt
khoa học.
- Quan niệm của chủ nghĩa duy vật thế kỷ XV – XVIII về vật chất
+ Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này mang hình thức chủ nghĩa duy vật siêu hình,
máy móc. Các nhà triết học duy vật thời kỳ cận đại đã đồng nhất vật chất với khối
lượng, coi những định luật cơ học như những chân lý không thể thêm bớt và giải
thích mọi hiện tượng của thế giới theo những chuẩn mực thuần tuý cơ học; xem vật
chất, vận động, không gian, thời gian như những thực thể khác nhau, không có mối
liên hệ nội tại với nhau.
+ Không đưa ra được sự khái quát triết học trong quan niệm về thế giới vật
 20

chất => Hạn chế phương pháp luận siêu hình

2.1.1.2. Cuộc cách mạng trong khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ
XX và sự phá sản của các quan điểm duy vật siêu hình về vật chất
Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX xuất hiện những phát minh trong kha học tự
nhiên như: Rơnghen phát hiện ra tia X (1895), Béccơren phát hiện ra hiện tượng
phóng xạ của nguyên tố Urani (1896), Tômxơn phát hiện ra điện tử (1897),
Kaufman đã chứng minh được khối lượng của điện tử không phải là bất biến mà
thay đổi theo vận tốc vận động của nguyên tử (1901), Vợ chồng nhà nữ vật lý học
Ba Lan Mari Scôlôđốpsca và chồng là Pie, nhà hoá học người Pháp, đã khám phá
ra chất phóng xạ mạnh là pôlôni và rađium(1898 – 1902) đã bác bỏ thuyết nguyên
tử không phải là phần tử nhỏ nhất mà nó có thể bị phân chia, chuyển hoá. Năm
1905, Thuyết tương đối hẹp và năm 1916, Thuyết tương đối tổng quát của A.
Anhxtanh ra đời đã chứng minh: không gian, thời gian, khối lượng luôn biến đổi
cùng với sự vận động của vật chất. Thế giới vật chất không có và không thể có
những vật thể không có kết cấu, tức là không thể có đơn vị cuối cùng, tuyệt đối
đơn giản và bất biến để đặc trưng chung cho vật chất.
Đứng trước những phát minh của các nhà khoa học tự nhiên, không ít nhà
khoa học và triết học đứng trên lập trường duy vật tự phát, siêu hình đã hoang
mang, dao động, hoài nghi tính đúng đắn của chủ nghĩa duy vật. Từ đây, nhiều nhà
khoa học tự nhiên trượt từ chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình sang chủ nghĩa
tương đối, rồi rơi vào chủ nghĩa duy tâm.
2.1.1.3. Quan niệm của triết học Mác - Lênin về vật chất
* Quan niệm của C. Mác và Ph.Ăngghen về vật chất:
C. Mác và Ph. Ăngghen trong khi đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết
bất khả tri và phê phán chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc đã đưa ra những tư
tưởng hết sức quan trọng về vật chất.
* Quan niệm của V.I. Lênin về vật chất:
Kế thừa những tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen về vật chất, V.I. Lênin đã
tiến hành tổng kết toàn diện những thành tựu mới nhất của khoa học, đấu tranh
chống mọi biểu hiện của chủ nghĩa hoài nghi, duy tâm qua đó bảo vệ và phát triển
 21

quan niệm duy vật biện chứng về vật chất - phạm trù nền tảng của chủ nghĩa duy
vật.
Để đưa ra được một quan niệm thực sự khoa học về vật chất, V.I. Lênin đặc
biệt quan tâm đến việc tìm kiếm phương pháp định nghĩa cho phạm tù vật chất.
Theo V.I. Lênin, vật chất thuộc loại khái niệm rộng nhất, cho nên không có một
khái niệm nào rộng hơn nữa. Do đó, không thể định nghĩa khái niệm vật chất theo
phương pháp thông thường mà phải dùng phương pháp đặc biệt, định nghĩa nó
thông qua khái niệm đối lập với nó đó là ý thức.
Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, V.I.
Lênin đã đưa ra định nghĩa về vật chất: Vật chất là một phạm trù triết học dùng để
chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác
của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác.
Đây là một định nghĩa hoàn chỉnh về vật chất mà cho đến nay được các nhà khoa
học hiện đại coi là một định nghĩa kinh điển.
- Nội dung định nghĩa vật chất:
+ Thứ nhất, vật chất là thực tại khách quan - cái tồn tại hiện thực bên ngoài ý
thức và không lệ thuộc vào ý thức, bất kể sự tồn tại ấy con người đã nhận thức
được hay chưa nhận thức được.
Khi định nghĩa vật chất là một phạm trù triết học là khẳng định phạm trù này
là sản phẩm của sự trừu tượng hoá, dùng để chỉ cái đặc tính duy nhất của vật chất
tồn tại với tư cách là hiện thực khách quan, tồn tại ở ngoài ý thức của con người.
Nói đến vật chất là nói đến tất cả những gì đã và đang hiện hữu thực sự bên ngoài
ý thức của con người. Vật chất là hiện thực chứ không phải là hư vô và hiện thực
này mang tính khách quan chứ không phải hiện thực chủ quan. Theo V.I.Lênin,
trong đời sống xã hội thì "khách quan không phải theo ý nghĩa là một xã hội những
sinh vật có ý thức, những con người, có thể tồn tại và phát triển không phụ thuộc
vào sự tồn tại của những sinh vật có ý thức, mà khách quan theo ý nghĩa là tồn tại xã
hội không phụ thuộc vào ý thức xã hội của con người”.
Khẳng định trên đây có ý nghĩa rất quan trọng trong việc phê phán thế giới
quan duy tâm vật lý học, giải phóng khoa học tự nhiên khỏi cuộc khủng hoảng thế
 22

giới quan, khuyến khích các nhà khoa học đi sâu tìm hiểu thế giới vật chất, khám
phá ra những thuộc tính mới, kết cấu mới của vật chất, không ngừng làm phong
phú tri thức của con người về thế giới.
+ Thứ hai, vật chất là cái mà khi tác động trực tiếp hoặc gián tiếp vào các giác
quan con người thì đem lại cho con người cảm giác.
Vật chất luôn biểu hiện đặc tính hiện thực khách quan của mình thông qua sự
tồn tại không lệ thuộc vào ý thức của các sự vật, hiện tượng cụ thể, tức là luôn biểu
hiện sự tồn tại hiện thực của mình dưới dạng các thực thể. Các thực thể này do
những đặc tính bản thể luận vốn có của nó, nên khi trực tiếp hoặc gián tiếp tác
động vào các giác quan sẽ đem lại cho con người những cảm giác.
+ Thứ ba, Cảm giác, tư duy, ý thức chỉ là sự phản ánh của vật chất.
Vật chất tồn tại dưới hình thức cụ thể là cái có thể gây nên cảm giác ở con
người khi nó trực tiếp hay gián tiếp tác động lên giác quan của con người. Ý thức
của con người là sự phản ánh đối với vật chất, còn vật chất là cái được ý thức phản
ánh.
- Ý nghĩa phương pháp luận của quan niệm vật chất của Triết học Mác –
Lênin:
+ Định nghĩa vật chất của V.I. Lênin đã giải quyết hai mặt vấn đề cơ bản của
triết học trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng.
+ Cung cấp nguyên tắc thế giới quan và phương pháp luận khoa học để đấu
tranh chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết không thể biết, khắc phục được những hạn
chế trong quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước Mác về vật chất.
+ Trong nhận thức và thực tiễn, đòi hỏi con người phải quán triệt nguyên tắc
khách quan - xuất phát từ hiện thực khách quan, tôn trọng khách quan, nhận thức
và vận dụng đúng đắn quy luật khách quan.
+ Tạo cơ sở khoa học cho việc xác định vật chất trong lĩnh vực xã hội, góp
phần tạo ra nền tảng lý luận khoa học cho việc phân tích một cách duy vật biện
chứng các vấn đề của chủ nghĩa duy vật lịch sử, trước hết là các vấn đề về sự vận
động và phát triển của phương thức sản xuất vật chất, về mối quan hệ giữa tồn tại
xã hội và ý thức xã hội, về mối quan hệ giữa giữa quy luật khách quan của lịch sử
 23

và hoạt động có ý thức của con người.

2.1.1.4. Các hình thức tồn tại của vật chất
* Vận động
- Khái niệm vận động:
Với tư cách là một khái niệm triết học, vận động theo nghĩa chung nhất là mọi
sự biến đổi nói chung.
Khi nghiên cứu về vận động, Ph.Ăngghen viết: Vận động, hiểu theo nghĩa
chung nhất, - tức được hiểu là một phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc
tính cố hữu của vật chất, - thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn
ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy.
- Vận động là phương thức tồn tại của vật chất
Trước hết, vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất. Không ở đâu và ở nơi
nào lại có thể có vật chất không vận động. Sự tồn tại của vật chất là tồn tại bằng
cách vận động, tức là vật chất dưới các dạng thức của nó luôn luôn trong quá trình
biến đổi không ngừng. Các dạng tồn tại cụ thể của vật chất không thể không có
thuộc tính vận động. Thế giới vật chất, từ những thiên thể khổng lồ đến những hạt
cơ bản vô cùng nhỏ, từ giới vô cơ đến giới hữu cơ, từ hiện tượng tự nhiên đến hiện
tượng xã hội, tất cả đều ở trạng thái không ngừng vận động, biến đổi. Sở dĩ như
vậy là vì, bất cứ sự vật, hiện tượng nào cũng là một thể thống nhất có kết cấu nhất
định giữa các nhân tố, các khuynh hướng, các bộ phận khác nhau, đối lập nhau.
Trong hệ thống ấy, chúng luôn tác động, ảnh hưởng lẫn nhau và chính sự ảnh
hưởng, tác động qua lại lẫn nhau ấy gây ra sự biến đổi nói chung, tức vận động.
Như thế, vận động của vật chất là tự thân vận động và mang tính phổ biến.
Vật chất chỉ có thể tồn tại bằng cách vận động và thông qua vận động mà biểu
hiện sự tồn tại của nó với các hình dạng phong phú, muôn vẻ, vô tận. Do đó, con
người chỉ nhận thức được sâu sắc sự vật, hiện tượng bằng cách xem xét chúng
trong quá trình vận động.
Vận động là một thuộc tính cố hữu và là phương thức tồn tại của vật chất; do
đó, nó tồn tại vĩnh viễn, không sinh ra và không bị mất đi.
- Những hình thức vận động cơ bản của vật chất
 24

Khi nghiên cứu về vận động, Ph. Ăngghen đã chia vận động của vật chất
thành năm hình thức cơ bản: cơ học, vật lý, hoá học, sinh học và xã hội.
+ Vận động cơ học: sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian
+ Vận động vật lý: vận động của các phân tử, các hạt cơ bản, vận động điện
tử, các quá trình nhiệt điện...
+ Vận động hóa học: vận động của các nguyên tử, các quá trình hóa hợp và
phân giải các chất.
+ Vận động sinh học: trao đổi chất giữa cơ thể sống với môi trường.
+ Vận động xã hội: sự thay đổi, thay thế các quá trình xã hội của các hình thái
kinh tế - xã hội.
Cơ sở của sự phân chia vận động của vật chất dựa trên các nguyên tắc: các
hình thức vận động phải tương ứng với trình độ nhất định của tổ chức vật chất; các
hình thức vận động có mối liên hệ phát sinh, nghĩa là hình thức vận động cao nảy
sinh trên cơ sở của những hình thức vận động thấp và bao hàm hình thức vận động
thấp; hình thức vận động cao khác về chất so với hình thức vận động thấp và
không thể quy về hình thức vận động thấp.
Việc phân chia các hình thức vận động cơ bản có ý nghĩa quan trọng đối với
việc phân chia đối tượng và xác định mối quan hệ giữa các ngành khoa học, đồng
thời cũng cho phép vạch ra các nguyên lý đặc trưng cho sự tương quan giữa các
hình thức vận động của vật chất.
- Vận động và đứng im
+ Khái niệm đứng im: Đứng im là khái niệm phản ánh trạng thái ổn định về
chất của sự vật, hiện tượng trong những mối quan hệ và điều kiện cụ thể, là hình
thức biểu hiện sự tồn tại thực sự của các sự vật, hiện tượng và là điều kiện cho sự
vận động chuyển hoá của vật chất.
+ Đứng im chỉ có tính tạm thời, chỉ xảy ra trong một mối quan hệ nhất định
chứ không phải trong mọi mối quan hệ cùng một thời điểm, chỉ xảy ra với một
hình thức vận động nào đó, ở một lúc nào đó, chứ không phải cùng một lúc đối với
mọi hình thức vận động.
+ Đứng im chỉ là sự biểu hiện của một trạng thái vận động - vận động trong
 25

thăng bằng, trong sự ổn định tương đối. Nói cách khác, đứng im là một dạng của
vận động, trong đó sự vật chưa thay đổi căn bản về chất, nó còn là nó chứ chưa
chuyển hoá thành cái khác. Không có đứng im thì không có sự ổn định của sự vật,
và con người cũng không bao giờ nhận thức được chúng. Không có đứng im thì sự
vật, hiện tượng cũng không thể thực hiện được sự vận động chuyển hoá tiếp theo.
Vận động và đứng im tạo nên sự thống nhất biện chứng của các mặt đối lập trong sự
phát sinh, tồn tại và phát triển của mọi sự vật, hiện tượng, nhưng vận động là tuyệt
đối, còn đứng im là tương đối.
Quan niệm của phép biện chứng duy vật về vận động của vật chất đòi hỏi phải
quán triệt quan điểm vận động vào nhận thức và thực tiễn.
* Không gian và thời gian
Dựa trên những thành tựu của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật biện
chứng đã khẳng định tính khách quan của không gian và thời gian, xem không gian
và thời gian là hình thức tồn tại của vật chất vận động.
- Không gian là hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt quảng tính, sự cùng
tồn tại, trật tự, kết cấu và sự tác động lẫn nhau.
- Thời gian là hình thức tồn tại của vật chất vận động xét về mặt độ dài diễn
biến, sự kế tiếp của các quá trình.
Không gian và thời gian là những hình thức tồn tại của vật chất vận động,
được con người khái quát khi nhận thức thế giới. Không có không gian và thời
gian thuần tuý tách rời vật chất vận động. Không gian và thời gian là hai thuộc
tính, hai hình thức tồn tại khác nhau của vật chất vận động, nhưng chúng không
tách rời nhau. Không có sự vật, hiện tượng nào tồn tại trong không gian mà lại
không có một quá trình diễn biến của nó. Cũng không thể có sự vật, hiện tượng nào
có thời gian tồn tại mà lại không có quảng tính, kết cấu nhất định. Tính chất của
không gian và sự biến đổi của nó bao giờ cũng gắn liền với tính chất và sự biến đổi
của thời gian và ngược lại. Do đó, không gian và thời gian, về thực chất là một thể
thống nhất không- thời gian. Vật chất có ba chiều không gian và một chiều thời
gian.
Không gian và thời gian của vật chất nói chung là vô tận, xét về cả phạm vi
 26

lẫn tính chất. Khoa học hiện đại đã chứng minh rằng trong thế giới không ở đâu
có tận cùng về không gian, cũng như không ở đâu có ngưng đọng, không biến đổi
hoặc không có sự tiếp nối của các quá trình. Không gian và thời gian của một sự
vật, hiện tượng cụ thể là có tận cùng và hữu hạn.
- Ý nghĩa:
+ Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về không gian và thời gian
đã bác bỏ quan niệm của chủ nghĩa duy tâm chủ quan về không gian và thời gian
+ Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về không gian và thời gian là
cơ sở lý luận khoa học để đấu tranh chống lại quan niệm duy tâm, siêu hình tách
rời không gian và thời gian với vật chất vận động. Quan niệm đó đòi hỏi phải
quán triệt nguyên tắc phương pháp luận về tính lịch sử - cụ thể trong nhận
thức và hoạt động thực tiễn.
2.1.1.5. Tính thống nhất vật chất của thế giới
* Tồn tại của thế giới là tiền đề cho sự thống nhất của thế giới
- Theo nghĩa chung nhất, tồn tại là phạm trù dùng để chỉ tính có thực của thế
giới xung quanh con người. Khẳng định sự tồn tại là gạt bỏ những nghi ngờ về tính
không thực, sự hư vô, tức là gạt bỏ sự “không tồn tại”.
- Sự tồn tại của thế giới là hết sức phong phú và đa dạng. Chủ nghĩa duy vật
hiểu sự tồn tại của thế giới như một chỉnh thể mà bản chất của nó là vật chất.
- Tồn tại của thế giới là tiền đề cho sự thống nhất của thế giới. Tính thống
nhất của thế giới là ở tính vật chất của nó.
* Thế giới thống nhất ở tính vật chất
Căn cứ vào đời sống thực tiễn và sự phát triển lâu dài của triết học và khoa
học, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định bản chất của thế giới là vật chất, thế
giới thống nhất ở tính vật chất. Điều đó được thể hiện ở những điểm cơ bản sau
đây:
- Chỉ một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất. Thế giới vật
chất tồn tại khách quan, có trước và độc lập với ý thức con người, được ý thức con
người phản ánh.
- Mọi bộ phận của thế giới có mối quan hệ vật chất thống nhất với nhau, biểu
 27

hiện ở chỗ chúng đều là những dạng cụ thể của vật chất, là sản phẩm của vật chất,
cùng chịu sự chi phối của những quy luật khách quan, phổ biến của thế giới vật
chất.
- Thế giới vật chất không do ai sinh ra và cũng không tự mất đi, nó tồn tại
vĩnh viễn, vô hạn và vô tận. Trong thế giới, các sự vật, hiện tượng luôn luôn vận
động, biến đổi không ngừng và chuyển hoá lẫn nhau, là nguồn gốc, nguyên nhân
và kết quả của nhau, về thực chất, đều là những quá trình vật chất.
Quan niệm trên đây của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã được cuộc sống hiện
thực của con người và toàn bộ sự phát triển của khoa học xác định. Con người
không thể bằng ý thức của mình sản sinh ra được các đối tượng vật chất, mà chỉ có
thể cải biến thế giới vật chất trên cơ sở nắm vững những thuộc tính khách quan vốn
có của các dạng vật chất và những quy luật vận động của thế giới vật chất.
Theo Ph. Ăngghen, tính thống nhất thực sự của thế giới là tính vật chất của
nó, và tính vật chất này được chứng minh bằng sự phát triển lâu dài và khó khăn
của triết học và khoa học tự nhiên.
2.1.2. Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức
2.1.2.1. Nguồn gốc của ý thức
* Quan điểm của chủ nghĩa duy tâm:
- Khi lý giải nguồn gốc ra đời của ý thức, các nhà triết học duy tâm cho rằng,
ý thức là nguyên thể đầu tiên, tồn tại vĩnh viễn, là nguyên nhân sinh thành, chi phối
sự tồn tại, biến đổi của toàn bộ thế giới vật chất.
+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan với những đại biểu tiêu biểu như Platôn, G.
Hêghen đã tuyệt đối hoá vai trò của lý tính, khẳng định thế giới "ý niệm", hay "ý
niệm tuyệt đối" là bản thể, sinh ra toàn bộ thế giới hiện thực. Ý thức của con người
chỉ là sự "hồi tưởng" của "ý niệm", hay "tự ý thức" lại "ý niệm tuyệt đối".
+ Chủ nghĩa duy tâm chủ quan với những đại biểu như G.Béccơli, E.Makhơ
lại tuyệt đối hoá vai trò của cảm giác, coi cảm giác là tồn tại duy nhất, "tiên thiên",
sản sinh ra thế giới vật chất. Ý thức của con người là do cảm giác sinh ra, nhưng
cảm giác theo quan niệm của họ không phải là sự phản ánh thế giới khách quan mà
chỉ là cái vốn có của mỗi cá nhân tồn tại tách rời, biệt lập với thế giới bên ngoài.
 28

Đó là những quan niệm hết sức phiến diện, sai lầm, của chủ nghĩa duy tâm, cơ sở
lý luận của tôn giáo.
* Quan điểm của chủ nghĩa duy vật siêu hình:
Các nhà duy vật siêu hình phủ nhận tính chất siêu tự nhiên của ý thức, tinh
thần. Họ xuất phát từ thế giới hiện thực để lý giải nguồn gốc của ý thức. Tuy nhiên,
do trình độ phát triển khoa học của thời đại mà họ đang sống còn nhiều hạn chế và
bị phương pháp siêu hình chi phối nên những quan niệm về ý thức còn nhiều sai
lầm. Các nhà duy vật siêu hình đã đồng nhất ý thức với vật chất. Họ coi ý thức
cũng chỉ là một dạng vật chất đặc biệt, do vật chất sản sinh ra.
Những sai lầm, hạn chế của chủ nghĩa duy tâm, duy vật siêu hình trong quan
niệm về ý thức đã được các giai cấp bóc lột, thống trị triệt để lợi dụng, làm công cụ
để nô dịch tinh thần quần chúng lao động.
* Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về nguồn gốc của ý thức:
Theo quan điểm của nghĩa duy vật biện chứng, sự ra đời của ý thức có nguồn
gốc từ tự nhiên và xã hội.
- Nguồn gốc tự nhiên của ý thức:
+ Ý thức là một thuộc tính của vật chất nhưng không phải của mọi dạng vật
chất mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc của
con người.
+ Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức; hoạt động có ý thức của con
người diễn ra trên cơ sở hoạt động sinh lý thần kinh của bộ óc nhưng cũng không
hoàn toàn đồng nhất với quá trình sinh lý.
+ Các sự vật hiện tượng trong thế giới hiện thực là đối tượng, là khách thể
được phản ánh, kết quả sự phản ánh tạo nên hình ảnh của đối tượng trong bộ óc.
Phản ánh nói chung là sự tương tác của các hệ thống vật chất mà kết quả là hệ
thống vật chất nhận tác động sẽ tái tạo lại những đặc điểm, những tính chất của hệ
thống vật chất tác động. Phản ánh có nhiều cấp độ khác nhau từ thấp đến cao, từ
đơn giản đến phức tạp.
 Phản ánh vật lý, hóa học của giới tự nhiên vô sinh với tính chất thụ động,
máy móc chưa có sự định hướng lựa chọn.
 29

 Phản ánh sinh học của giới tự nhiên hữu sinh với tính chất có chọn lọc, có
định hướng và cũng bao gồm nhiều cấp độ: Tính kích thích ở thực vật; Phản
xạ không điều kiện và phản xạ có điều kiện ở các động vật có hệ thần kinh.
 Tâm lý động vật là hình thức phản ánh ở các động vật cấp cao. Tuy nhiên,
tâm lý động vật chưa phải là ý thức, mà đó vẫn là trình độ phản ánh mang
tính bản năng của các loài động vật bậc cao, xuất phát từ nhu cầu sinh lý tự
nhiên, trực tiếp của cơ thể động vật chi phối.
 Phản ánh có ý thức con người là hình thức cao nhất của sự phản ánh và là
hình thức phản ánh đặc trưng chỉ có ở con người.
Như vậy, bộ óc của con người cùng với thế giới bên ngoài tác động lên bộ óc là
nguồn gốc tự nhiên của ý thức.
- Nguồn gốc xã hội của ý thức:
Ý thức ra đời cùng với quá trình hình thành bộ óc người nhờ lao động sáng
tạo, ngôn ngữ và những quan hệ xã hội.
+ Lao động là hành động sáng tạo, có mục đích, có định hướng của con
người bằng việc chế tạo, sử dụng, cải tiến các công cụ lao động nhằm tác động vào
các đối tượng hiện thực tạo ra những sản phẩm nhu cầu và cuộc sống con người.
Chính thông qua quá trình lao động sáng tạo, sự tác động của con người làm sự vật
bộc lộ các thuộc tính, những kết cấu, những quy luật vân động… tác động vào bộ
óc con người và hình thành những hiểu biết về sự vật. Lao động góp phần vào việc
hoàn thiện các giác quan cũng như việc chế tạo ra công cụ lao động mới nhằm
nâng cao khả năng nhận thức của con người ngày càng tinh vi và sâu sắc hơn. Lao
động là yếu tố quyết định hìng thành ngôn ngữ.
+ Ngôn ngữ: Thông qua quá trình lao động sáng tạo, ở con người xuất hiện
nhu cầu trao đổi thông tin, kinh nghiệm và giao tiếp xã hội, nhờ đó xuất hiện ngôn
ngữ (tiếng nói và chữ viết). Ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực
trực tiếp của ý thức tư tưởng mà nhờ nó ý thức có thể thể hiện ra. Ngôn ngữ làm
phương tiện giao tiếp và công cụ của tư duy.
Lao động và ngôn ngữ là hai sức kích thích chủ yếu làm chuyển biến dần bộ
óc của loài vượn người thành bộ óc con người và tâm lý động vật thành ý thức
 30

con người. Ý thức là sản phẩm xã hội, một hiện tượng xã hội đặc trưng của loài
người.
Như vậy, ý thức xuất hiện là kết quả của quá trình tiến hoá lâu dài của giới tự
nhiên, của lịch sử trái đất, đồng thời là kết quả trực tiếp của thực tiễn xã hội - lịch
sử của con người. Trong đó, nguồn gốc tự nhiên là điều kiện cần, còn nguồn gốc xã
hội là điều kiện đủ để ý thức hình thành, tồn tại và phát triển.
2.1.2.2. Bản chất của ý thức
* Chủ nghĩa duy tâm, do không hiểu được nguồn gốc ra đời của ý thức nên đã
có những quan niệm sai lầm về bản chất của ý thức. Chủ nghĩa duy tâm đã cường
điệu vai trò của ý thức một cách thái quá, trừu tượng tới mức thoát ly đời sống hiện
thực, biến nó thành một thực thể tồn tại độc lập, thực tại duy nhất và nguồn gốc
sinh ra thế giới vật chất.
* Chủ nghĩa duy vật siêu hình đã tầm thường hoá vai trò của ý thức. Họ coi ý
thức cũng chỉ là một dạng vật chất; hoặc coi ý thức chỉ là sự phản ánh giản đơn,
thụ động thế giới vật chất, tách rời thực tiễn xã hội rất phong phú, sinh động.
Những quan niệm sai lầm đó đã không cho phép con người hiểu được bản chất của
ý thức, cũng như biện chứng của quá trình phản ánh ý thức.
* Chủ nghĩa duy vật biện chứng, trên cơ sở nhận thức đúng đắn nguồn gốc
ra đời của ý thức đã luận giải một cách khoa học bản chất của ý thức. Bản chất ý
thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là quá trình phản ánh tích cực,
sáng tạo hiện thực khách quan của óc người.
- Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
+ Về nội dung mà ý thức phản ánh là khách quan, còn hình thức phản ánh là
chủ quan.
+ Ý thức là cái phản ánh thế giới khách quan, là hình ảnh của sự vật ở trong
óc người. Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, hình ảnh ấy bị thế
giới khách quan quy định cả về nội dung và hình thức biểu hiện.
+Ý thức là cái vật chất ở bên ngoài di chuyển vào trong đầu óc của con người
và được cải biến đi ở trong đó.
+ Kết quả phản ánh của ý thức tuỳ thuộc vào nhiều yếu tố: đối tượng phản
 31

ánh, điều kiện lịch sử - xã hội, phẩm chất, năng lực, kinh nghiệm sống của chủ thể
phản ánh. Cùng một đối tượng phản ánh nhưng với các chủ thể phản ánh khác
nhau, có đặc điểm tâm lý, tri thức, kinh nghiệm, thể chất khác nhau, trong những
hoàn cảnh lịch sử khác nhau... thì kết quả phản ánh đối tượng trong ý thức cũng rất
khác nhau.
+ Trong ý thức của chủ thể, sự phù hợp giữa tri thức và khách thể chỉ là tương đối,
biểu tượng về thế giới khách quan có thể đúng đắn hoặc sai lầm, và cho dù phản
ánh chính xác đến đâu thì đó cũng chỉ là sự phản ánh gần đúng, có xu hướng tiến
dần đến khách thể.
- Ý thức có đặc tính năng động, tích cực, sáng tạo gắn bó chặt chẽ với thực tiễn
xã hội.
+ Đây là một đặc tính căn bản để phân biệt trình độ phản ánh ý thức người với
trình độ phản ánh tâm lý động vật. Ý thức là kết quả của quá trình phản ánh có định
hướng, có mục đích.
+ Ý thức hình thành, phát triển gắn liền với hoạt động thực tiễn xã hội. Thông
qua thực tiễn, con người làm biến đổi thế giới, cải tạo thế giới khách quan theo nhu
cầu của con người.
+ Ý thức phản ánh ngày càng sâu sắc, từng bước xâm nhập các tầng bản chất,
quy luật, điều kiện đem lại hiệu quả hoạt động thực tiễn. Trên cơ sở đó, bằng
những thao tác của tư duy trừu tượng đem lại những tri thức mới để chỉ đạo hoạt
động thực tiễn, chủ động cải tạo thế giới trong hiện thực, sáng tạo ra “thiên nhiên
thứ hai” in đậm dấu ấn của con người. Như vậy, sáng tạo là đặc trưng bản chất nhất
của ý thức.
+ Sự phản ánh ý thức là quá trình thống nhất của ba mặt: Một là, trao đổi
thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Hai là, mô hình hoá đối tượng trong
tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần. Ba là, chuyển hoá mô hình từ tư duy ra hiện
thực khách quan, tức quá trình hiện thực hoá tư tưởng, thông qua hoạt động thực
tiễn biến cái quan niệm thành cái thực tại, biến các ý tưởng phi vật chất trong tư
duy thành các dạng vật chất ngoài hiện thực. Để thúc đẩy quá trình chuyển hoá
này, con người cần sáng tạo đồng bộ nội dung, phương pháp, phương tiện, công cụ
phù hợp để tác động vào hiện thực khách quan nhằm thực hiện mục đích của mình.
 32

Phản ánh và sáng tạo là hai mặt thuộc bản chất của ý thức.
- Là hiện tượng xã hội, ý thức hình thành, phát triển gắn liền với hoạt động
thực tiễn xã hội.
+ Bằng hoạt động thực tiễn đa dạng, phong phú của mình, con người làm biến
đổi thế giới và qua đó chủ động khám phá không ngừng cả bề rộng và chiều sâu
của các đối tượng phản ánh.
+ Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người, song đây là sự phản
ánh đặc biệt, gắn liền với thực tiễn sinh động cải tạo thế giới khách quan theo nhu
cầu của con người.
 Từ kết quả nghiên cứu nguồn gốc và bản chất của ý thức cho thấy, ý thức là
hình thức phản ánh cao nhất riêng có của óc người về hiện thực khách quan trên
cơ sở thực tiễn xã hội - lịch sử.
- Ý thức là hình thức phản ánh cao nhất riêng có của óc người về hiện thực
khách quan trên cơ sở thực tiễn xã hội - lịch sử
- Ý thức chỉ là thuộc tính phản ánh của một dạng vật chất đặc biệt là bộ óc
người và chỉ có con người mới có ý thức.
- Cấu trúc hoàn thiện của bộ óc người là nền tảng vật chất để ý thức hoạt
động; cùng với hoạt động thực tiễn và đời sống xã hội phong phú tạo động lực
mạnh mẽ thúc đẩy ý thức hình thành và không ngừng phát triển.
- Không có bộ óc của con người, không có hoạt động thực tiễn xã hội thì
không thể có ý thức.
- Sáng tạo là thuộc tính đặc trưng bản chất nhất của ý thức. Sức sáng tạo của ý
thức trong tinh thần và sức sáng tạo của con người trong thực tiễn khác nhau về
bản chất nhưng chỉ là những biểu hiện khác nhau của năng lực sáng tạo, khẳng
định sức mạnh của con người trong nhận thức và cải tạo thế giới.
 Đặc trưng bản chất nhất của ý thức: Sáng tạo
- Dựa vào đặc trưng này để phân biệt trình độ phản ánh ý thức người với trinh độ
phản ánh tâm lý động vật
- Ý thức không sáng tạo ra vật chất mà sáng tạo của sự phản ánh
- Sức sáng tạo của ý thức trong tinh thần và sức sáng tạo của con người trong
thực tiễn khẳng định sức mạnh của con người trong nhận thức và cải tạo thế giới.
 33

2.1.2.3. Kết cấu của ý thức

Ý thức con người là một hiện tượng rất phức tạp và phong phú, bao gồm
nhiều yếu tố khác nhau, mỗi yếu tố có những đặc điểm riêng và có vai trò vị trí
khác nhau, đồng thời lại có mối liên hệ mật thiết vơí nhau. Có thể nghiên cứu kết
cấu của ý thức theo nhiều cách tiếp cận khác nhau; thông thường người ta xem xét
theo hai phương diện là cấu trúc theo chiều ngang và theo chiều dọc.

* Xem xét cấu trúc của ý thức theo chiều ngang với các yếu tố hợp thành các
quá trình tâm lý tích cực đem lại sự hiểu biết của con người về thế giới khách quan,
ta có: tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí... Các yếu tố đó đều có vai trò vị trí quan
trọng, đều góp phần nhất định tạo nên sức mạnh của ý thức.

- Tri thức: Trong các yếu tố trên thì tri thức là nhân tố cơ bản, là cốt lõi của ý
thức. Tri thức là kết quả của quá trình nhận thức tích cực sáng tạo về thế giới. Tri
thức có nhiều lĩnh vực khác nhau như tri thức về tự nhiên, về xã hội, về con
người… và có nhiều cấp độ khác nhau như tri thức cảm tính và tri thức lý tính, tri
thức kinh nghiệm và tri thức lý luận, tri thức tiền khoa học và tri thức khoa học…
-Tình cảm là những rung động biểu hiện thái độ của con người trong các quan
hệ. Tình cảm là một hình thái đặc biệt của sự phản ánh hiện thực, được hình thành
từ sự khái quát những cảm xúc cụ thể của con người khi nhận được tác động của
ngoại cảnh. Tình cảm tham gia và trở thành một trong những động lực quan trọng
thúc đẩy nhận thức và thực tiễn. Tùy vào từng đối tượng nhận thức và sự rung
động của con người về đối tượng đó trong các quan hệ mà hình thành nên các loại
tình cảm khác nhau như: tình cảm đạo đức, tình cảm thẩm mỹ, tình cảm tôn
giáo...Sự hoà quyện giữa tri thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn đã tạo nên
tính bền vững của niềm tin thôi thúc con người hoạt động vươn lên trong mọi hoàn
cảnh.
- Ý chí là sự biểu hiện sức mạnh của bản thân mỗi con người nhằm vượt qua
những cản trở trong quá trình thực hiện mục đích của mình. Ý chí được coi là mặt
năng động của ý thức, một biểu hiện của ý thức trong thực tiễn mà ở đó con người
tự giác được mục đích của hành động nên tự đấu tranh với mình và ngoại cảnh để
 34

thực hiện đến cùng mục đích đã lựa chọn. Có thể coi ý chí là quyền lực của con
người đối với mình; nó điều khiển, điều chỉnh hành vi để con người hướng đến
mục đích một cách tự giác; nó cho phép con người tự kiềm chế, tự làm chủ bản
thân và quyết đoán trong hành động theo quan điểm và niềm tin của mình.
Trong tất cả các yếu tố tạo thành ý thức có mối quan hệ biện chứng với nhau,
song tri thức là yếu tố quan trọng nhất và quyết định mức độ biểu hiện của các yếu
tố khác.
* Khi xem xét ý thức theo chiều dọc tức là theo chiều sâu của thế giới nội tâm
con người bao gồm các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức, vô thức...Tất cả những yếu tố
đó cùng với những yếu tố khác hợp thành ý thức, quy định tính phong phú, nhiều
vẻ của đời sống tinh thần của con người.
- Tự ý thức là bộ phận của ý thức hướng vào bản thân chủ thể nhận thức
chính mình, là ý thức về những hành vi, tình cảm, tư tưởng, động cơ, lợi ích của
mình, về địa vị và các mối quan hệ của mình trong xã hội. Tự ý thức có tác dụng
điều chỉnh chủ thể theo các quy tắc chuẩn mực xã hội.
- Tiềm thức là những hoạt động tâm lý tự động diễn ra bên ngoài sự kiểm
soát của chủ thể, nhưng đó là tri thức đã được chủ thể tiếp nhận từ trước và tồn tại
dưới dạng tiềm tàng. Tiềm thức có vai trò quan trọng trong cả hoạt động tâm lý
hàng ngày và cả trong tư duy khoa học.
- Vô thức là những hiện tượng tâm lý xảy ra bên ngoài phạm vi kiểm soát
của ý thức, chưa được con người ý thức đến. Đó là những hành vi do bản năng chi
phối hoặc do những động tác được lặp đi lặp lại trở thành thói quen tới mức có thể
tự động xảy ra. Vô thức biểu hiện ra thành những hiện tượng khác nhau như bản
năng ham muốn, giấc mơ, mặc cảm… Vô thức có vai trò quan trọng trong việc
điều tiết trạng thái tinh thần của con người, lập lại cân bằng tránh tình trạng quá tải
về tâm lý. Tuy nhiên, nếu cường điệu tuyệt đối hóa vai trò của vô thức, tách vô
thức ra khỏi ý thức và khỏi hoàn cảnh xã hội thì sẽ dẫn đến sai lầm. Thực chất, vô
thức ở con người là vô thức được chi phối bởi ý thức.

2.1.3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

 35

2.1.3.1. Quan điểm của chủ nghĩa duy tâm và duy vật siêu hình
- Đối với chủ nghĩa duy tâm, coi ý thức là tồn tại duy nhất, tuyệt đối, là tính
thứ nhất từ đó sinh ra tất cả; còn thế giới vật chất chỉ là bản sao, biểu hiện khác của
ý thức tinh thần, là tính thứ hai, do ý thức tinh thần sinh ra. Trên thực tế, chủ nghĩa
duy tâm là cơ sở lý luận của tôn giáo, chủ nghĩa ngu dân. Trong thực tiễn, người
duy tâm phủ nhận tính khách quan, cường điệu vai trò nhân tố chủ quan, duy ý chí,
hành động bất chấp điều kiện, quy luật khách quan.
- Chủ nghĩa duy vật siêu hình, tuyệt đối hoá yếu tố vật chất, chỉ nhấn mạnh
một chiều vai trò của vật chất sinh ra ý thức, quyết định ý thức, phủ nhận tính độc
lập tương đối của ý thức, không thấy được tính năng động, sáng tạo, vai trò to lớn
của ý thức trong hoạt động thực tiễn cải tạo hiện thực khách quan. Do vậy, họ đã
phạm nhiều sai lầm có tính nguyên tắc bởi thái độ "khách quan chủ nghĩa", thụ
động, ỷ lại, trông chờ không đem lại hiệu quả trong hoạt động thực tiễn.
2.1.3.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng
Theo quan điểm triết học Mác - Lênin, vật chất và ý thức có mối quan hệ biện
chứng, trong đó vật chất quyết định ý thức, còn ý thức tác động tích cực trở lại vật
chất.
* Vật chất quyết định ý thức
Vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức được thể hiện trên mấy khía
cạnh sau:
- Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức
+ Con người là kết quả của một quá trình phát triển, tiến hóa lâu dài, phức tạp
của giới tự nhiên, của thế giới vật chất.
+ Bộ óc người là một dạng vật chất có tổ chức cao nhất, là cơ quan phản ánh
để hình thành ý thức. Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt động thần kinh của bộ não
trong quá trình phản ánh hiện thực khách quan. Sự vận động của thế giới vật chất
là yếu tố quyết định sự ra đời của cái vật chất có tư duy là bộ óc người.
- Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức
Ý thức là phản ánh hiện thực khách quan. Nội dung của ý thức chính là kết
quả của sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong đầu óc con người. Hay nói
 36

cách khác, có thế giới hiện thực vận động, phát triển theo những quy luật khách
quan của nó, được phản ánh vào ý thức mới có nội dung của ý thức. Thế giới khách
quan, mà trước hết và chủ yếu là hoạt động thực tiễn có tính xã hội- lịch sử của loài
người là yếu tố quyết định nội dung mà ý thức phản ảnh.
- Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức
Chủ nghĩa duy vật biện chứng xem xét thế giới vật chất là thế giới của con
người hoạt động thực tiễn. Chính thực tiễn là hoạt động vật chất có tính cải biến
thế giới của con người - là cơ sở để hình thành, phát triển ý thức, trong đó ý thức
của con người vừa phản ánh, vừa sáng tạo, phản ánh để sáng tạo và sáng tạo trong
phản ánh.
- Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển của ý thức
Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức đều gắn liền với quá trình biến đổi của
vật chất; vật chất thay đổi thì sớm hay muộn, ý thức cũng phải thay đổi theo. Con
người - một sinh vật có tính xã hội ngày càng phát triển cả thể chất và tinh thần, thì
dĩ nhiên ý thức - một hình thức phản ánh của óc người cũng phát triển cả về nội
dung và hình thức phản ánh của nó.
Trong đời sống xã hội, vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức được
biểu hiện ở vai trò của kinh tế đối với chính trị, đời sống vật chất đối với đời sống
tinh thần, tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội. Trong xã hội, sự phát triển của kinh
tế xét đến cùng quy định sự phát triển của văn hóa; đời sống vật chất thay đổi thì
sớm muộn đời sống tinh thần cũng thay đổi theo.
* Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại vật chất
- Thứ nhất, tính độc lập tương đối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý thức là sự phản
ánh thế giới vật chất vào trong đầu óc con người, do vật chất sinh ra, nhưng khi đã
ra đời thì ý thức có “đời sống” riêng, có quy luật vận động, phát triển riêng, không
lệ thuộc một cách máy móc vào vật chất. Ý thức một khi ra đời thì có tính độc lập
tương đối, tác động trở lại thế giới vật chất. Ý thức có thể thay đổi nhanh, chậm, đi
song hành so với hiện thực, nhưng nhìn chung nó thường thay đổi chậm so với sự
biến đổi của thế giới vật chất.
- Thứ hai, Sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động
 37

thực tiễn của con người. Nhờ họat động thực tiễn, ý thức có thể làm biến đổi những
điều kiện, hoàn cảnh vật chất, phục vụ cho cuộc sống của con người. Còn tự bản
thân ý thức thì không thể biến đổi được hiện thực. Con người dựa trên những tri
thức về thế giới khách quan, hiểu biết những quy luật khách quan, từ đó đề ra mục
tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm để thực hiện thắng lợi mục tiêu
đã xác định.
- Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ đạo hoạt động, hành động
của con người; nó có thể quyết định làm cho hoạt động của con người đúng hay
sai, thành công hay thất bại. Khi phản ánh đúng hiện thực, ý thức có thể dự báo,
tiên đoán một cách chính xác cho hiện thực, có thể hình thành nên những lý luận
định hướng đúng đắn và những lý luận này được đưa vào quần chúng sẽ góp phần
động viên, cổ vũ, khai thác mọi tiềm năng sáng tạo, từ đó sức mạnh vật chất được
nhân lên gấp bội. Ngược lại, ý thức có thể tác động tiêu cực khi nó phản ánh sai
lạc, xuyên tạc hiện thực.
- Thứ tư, xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức ngày càng to lớn, nhất là
trong thời đại ngày nay, thời đại thông tin, kinh tế tri thức, thời đại của cuộc cách
mạng khoa học và công nghệ hiện đại, khi mà tri thức khoa học đã trở thành lực
lượng sản xuất trực tiếp. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, vai trò của tri thức khoa
học, của tư tưởng chính trị, tư tưởng nhân văn là hết sức quan trọng.
* Ý nghĩa phương pháp luận
Từ mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, rút ra nguyên tắc phương pháp luận
trong nhận thức và hoạt động thực tiễn đòi hỏi phải xuất phát từ thực tế
khách quan, tôn trọng khách quan đồng thời phát huy tính năng động chủ
quan.
- Xuất phát từ thực tế khách quan, tôn trọng khách quan là: xuất phát từ
tính khách quan của vật chất, có thái độ tôn trọng với hiện thực khách quan mà căn
bản là tôn trong quy luật, nhận thức và hành động theo quy luật; tôn trọng vai trò
quyết định của đời sống vật chất đối với đời sống tinh thần của con người, của xã
hội. Nhận thức sự vật, hiện tượng phải chân thực, đúng đắn, tránh tô hồng hoặc bôi
đen đối tượng, không được gán cho đối tượng cái mà nó không có. Trong nhận thức
 38

và hoạt động thực tiễn, mọi chủ trương, đường lối, kế hoạch, mục tiêu, chúng ta
đều phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những điều kiện, tiền đề vật chất hiện
có. Cần phải tránh chủ nghĩa chủ quan, bệnh chủ quan duy ý chí; chủ nghĩa duy vật
tầm thường, chủ nghĩa thực dụng, chủ nghĩa khách quan
- Phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con
người, chống tư tưởng, thái độ thụ động, ỷ lại, ngồi chờ, bảo thủ, trì trệ, thiếu tính
sáng tạo; phải coi trọng vai trò của ý thức, coi trọng công tác tư tưởng và giáo dục
tư tưởng, coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí
Minh. Đồng thời, phải giáo dục và nâng cao trình độ tri thức khoa học, củng cố,
bồi dưỡng nhiệt tình, ý chí cách mạng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân nói
chung, nhất là trong điều kiện nền văn minh trí tuệ, kinh tế tri thức, toàn cầu hoá
hiện nay; coi trọng việc giữ gìn, rèn luyện phẩm chất đạo đức cho cán bộ, đảng
viên, bảo đảm sự thống nhất giữa nhiệt tình cách mạng và tri thức khoa học.
- Để thực hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính
năng động chủ quan, còn phải nhận thức và giải quyết đúng đắn các quan hệ lợi
ích, phải biết kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể, lợi ích xã hội; phải có
động cơ trong sáng, thái độ thật sự khách quan, khoa học, không vụ lợi trong nhận
thức và hành động của mình.
2.2. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
2.2.1. Hai loại hình biện chứng và phép biện chứng duy vật
2.2.1.1. Biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan
- Khái niệm biện chứng: dùng để chỉ những mối liên hệ, tương tác, chuyển hoá,
và vận động, phát triển theo quy luật của các sự vật, hiện tuợng trong giới tự nhiên,
xã hội, tư duy.
- Biện chứng lại được chia thành biện chứng khách quan và biện chứng chủ
quan.
+ Biện chứng khách quan là khái niệm dùng để chỉ biện chứng của bản thân
thế giới tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người.
+ Biện chứng chủ quan là khái niệm dùng để chỉ biện chứng của sự thống
nhất giữa lôgíc (biện chứng), phép biện chứng và lý luận nhận thức, là tư duy biện
 39

chứng và biện chứng của chính quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc
con người. Bởi vậy, biện chứng chủ quan một mặt phản ánh thế giới khách quan,
mặt khác phản ánh những quy luật của tư duy biện chứng.
+ Giữa biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan có mối quan hệ thống
nhất với nhau, tạo nên cơ sở phương pháp luận của hoạt động cải tạo tự nhiên, cải
tạo xã hội
2.2.1.2. Khái niệm phép biện chứng duy vật
- Trong tác phẩm Chống Đuyrinh, khi bàn về các quy luật, Ph.Ăngghen định
nghĩa “Phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ
biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư
duy
- V.I.Lênin định nghĩa “Phép biện chứng, tức là học thuyết về sự phát triển,
dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, học thuyết về tính
tương đối của nhận thức của con người, nhận thức này phản ánh vật chất luôn phát
triển không ngừng”. Khi bàn về các yếu tố của phép biện chứng, V.I.Lênin đưa ra
định nghĩa: Có thể định nghĩa vắn tắt phép biện chứng là học thuyết về sự thống
nhất của các mặt đối lập. Như thế là nắm được hạt nhân của phép biện chứng,
nhưng điều đó đòi hỏi phải có những sự giải thích và một sự phát triển thêm.
V.I.Lênin đã gọi phép biện chứng duy vật là linh hồn của chủ nghĩa Mác.
Nội dung của phép biện chứng duy vật gồm hai nguyên lý, ba quy luật cơ bản và
sáu cặp phạm trù.
2.2.2. Nội dung của phép biện chứng duy vật
2.2.2.1. Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật
* Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
- Khái niệm mối liên hệ, mối liên hệ phổ biến:
+ Liên hệ là quan hệ giữa hai đối tượng nếu sự thay đổi của một trong số
chúng nhất định làm đối tượng kia thay đổi
+ Mối liên hệ là một phạm trù triết học dùng để chỉ các mối ràng buộc tương
hỗ, quy định và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một sự vật,
hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
 40

+ Khái niệm mối liên hệ phổ biến: dùng để chỉ các mối liên hệ tồn tại ở mọi
sự vật hiện tượng của thế giới - khi quan niệm về sự liên hệ được mở rộng đến các
đối tượng tinh thần và giữa chúng vốn thuộc chủ thể với các đối tượng khách quan,
nó thuộc đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng như: mối liên hệ giữa các mặt
đối lập, lượng và chất, khẳng định và phủ định, chung và riêng, bản chất và hiện
tượng…
Nội dung của nguyên lý: các sự vật, hiện tượng của thế giới tồn tại trong mối
liên hệ qua lại với nhau, quy định lẫn nhau, thâm nhập, chuyển hóa lẫn nhau,
không tách biệt nhau. Cơ sở của sự tồn tại đa dạng các mối liên hệ là tính thống
nhất vật chất của thế giới. Theo đó, các sự vật, hiện tượng phong phú trong thế giới
chỉ là những dạng tồn tại khác nhau của một thế giới vật chất duy nhất.
- Tính chất của mối liên hệ phổ biến: Tính khách quan, tính phổ biến và tính đa
dạng, phong phú.
+Tính khách quan: Phép biện chứng duy vật khẳng định tính khách quan của
các mối liên hệ, tác động trong thế giới. Theo quan điểm đó, sự ràng buộc tương hỗ,
quy định và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một sự vật, hiện
tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau là cái vốn có của nó, tồn tại độc
lập không phụ thuộc vào ý chí của con người, con người chỉ có thể nhận thức và
vận dụng các mối liên hệ đó trong hoạt động thực tiễn của mình.
+ Tính phổ biến của các mối liên hệ thể hiện ở chỗ, bất kỳ nơi đâu, trong tự
nhiên, trong xã hội và trong tư duy đều có vô vàn các mối liên hệ đa dạng, chúng giữ
những vai trò, vị trí khác nhau trong sự vận động, chuyển hóa của các sự vật, hiện
tượng. Mối liên hệ qua lại, quy định, chuyển hóa lẫn nhau không những diễn ra ở
mọi sự vật, hiện tượng tự nhiên, xã hội, tư duy, mà còn diễn ra giữa các mặt, các yếu
tố, các quá trình của mỗi sự vật, hiện tượng.
+ Tính đa dạng, phong phú: Mối liên hệ phổ biến có tính đa dạng, phong phú.
Có mối liên hệ về mặt không gian và cũng có mối liên hệ về mặt thời gian giữa các
sự vật, hiện tượng. Có mối liên hệ chung tác động lên toàn bộ hay trong những lĩnh
vực rộng lớn của thế giới. Có mối liên hệ riêng chỉ tác động trong từng lĩnh vực,
từng sự vật và hiện tượng cụ thể. Có mối liên hệ trực tiếp giữa nhiều sự vật, hiện
 41

tượng, nhưng cũng có những mối liên hệ gián tiếp. Có mối liên hệ tất nhiên, cũng có
mối liên hệ ngẫu nhiên. Có mối liên hệ bản chất cũng có mối liên hệ không bản chất
chỉ đóng vai trò phụ thuộc. Có mối liên hệ chủ yếu và có mối liên hệ thứ yếu...
chúng giữ những vai trò khác nhau quy định sự vận động, phát triển của sự vật, hiện
tượng.
- Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến khái quát toàn cảnh thế giới trong
những mối liên hệ chằng chịt giữa các sự vật, hiện tượng. Tính vô hạn của thế
giới, cũng như tính vô lượng các sự vật, hiện tượng đó chỉ có thể giải thích được
trong mối liên hệ phổ biến, được quy định bằng các mối liên hệ có hình thức,
vai trò khác nhau.
- Ý nghĩa phương pháp luận:
Từ tính khách quan và tính phổ biến của các mối liên hệ, do đó trong nhận
thức và hoạt động thực tiễn phải tuân thủ nguyên tắc toàn diện. Nguyên tắc toàn
diện yêu cầu:
Thứ nhất, khi nghiên cứu, xem xét đối tượng cụ thể, cần đặt nó trong chỉnh
thể thống nhất của tất cả các mặt, các bộ phận, các yếu tố, các thuộc tính, các mối
liên hệ của chỉnh thể đó
Thứ hai, chủ thể phải rút ra được các mặt, các mối liên hệ tất yếu của đối
tượng đó và nhận thức chúng trong sự thống nhất hữu cơ nội tại, bởi chỉ có như
vậy, nhận thức mới có thể phản ánh được đầy đủ sự tồn tại khách quan với nhiều
thuộc tính, nhiều mối liên hệ, quan hệ và tác động qua lại của đối tượng.
Thứ ba, cần xem xét đối tượng này trong mối liên hệ với đối tượng khác và
với môi trường xung quanh, kể cả các mặt của các mối liên hệ trung gian, gián
tiếp; trong không gian, thời gian nhất định, tức cần nghiên cứu cả những mối liên
hệ của đối tượng trong quá khứ, hiện tại và phán đoán cả tương lai của nó.
Thứ tư, quan điểm toàn diện đối lập với quan điểm phiến diện, một chiều,
hoặc chú ý đến nhiều mặt nhưng lại xem xét dàn trải, không thấy mặt bản chất của
đối tượng nên dễ rơi vào thuật nguỵ biện và chủ nghĩa chiết trung.
* Nguyên lý về sự phát triển
- Khái niệm phát triển:
 42

Phát triển là quá trình vận động từ thấp đến cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn
thiện hơn, từ chất cũ đến chất mới ở trình độ cao hơn.
- Phân biệt phát triển và vận động:
Phát triển là vận động nhưng không phải mọi vận động đều là phát triển, mà
chỉ vận động nào theo khuynh hướng đi lên thì thì mới là phát triển. Vận động diễn
ra trong không gian và thời gian, nếu thóat ly chúng thì không thể có phát triển.
- Thực chất của phát triển: là sự phát sinh đối tượng mới phù hợp với quy luật
tiến hóa và sự diệt vong của đối tượng cũ đã trở nên lỗi thời. Đối tượng mới chỉ là
cái phù hợp với khuynh hướng tiến bộ của lịch sử, có tiền đồ rộng lớn; đối tượng
cũ là cái đã mất - vai trò tất yếu lịch sử, ngày càng đi vào xu hướng diệt vong. Bởi
vì: Một là, xét từ mối quan hệ giữa đối tượng mới và hoàn cảnh thì đối tượng mới
có kết cấu và chức năng thích ứng với điều kiện mới đã biến đổi; Hai là, xét mối
quan hệ giữa đối tượng cũ và đối tượng mới thì đối tượng mới là cái đã manh nha
nảy mầm từ trong lòng đối tượng cũ, là cái phủ định những tiêu cực trong đối
tượng cũ, đồng thời bảo lưu được những cái hợp lý, thích hợp với điều kiện mới và
bổ sung nội dung mới chưa có ở đối tượng cũ. Hai phương diện trên là nguyên
nhân có sức mạnh to lớn làm cho đối tượng mới về bản chất có thể vượt qua đối
tượng cũ.
- Quan điểm biện chứng về sự phát triển:
+ Sự phát triển là sự vận động đi lên, là quá trình tiến lên thông qua bước
nhảy; sự vật, hiện tượng cũ mất đi, sự vật, hiện tượng mới ra đời thay thế;
+ Nguồn gốc bên trong của sự vận động, phát triển là đấu tranh giữa các mặt
đối lập bên trong sự vật, hiện tượng.
+ Đặc điểm chung của sự phát triển là tính tiến lên theo đường xoáy ốc, có kế
thừa, dường như lặp lại sự vật, hiện tượng cũ nhưng trên cơ sở cao hơn. Quá trình
đó diễn ra vừa dần dần, vừa có những bước nhảy vọt... làm cho sự phát triển mang
tính quanh co, phức tạp, có thể có những bước thụt lùi tương đối trong sự tiến lên
- Tính chất của sự phát triển: tính khách quan, tính phổ biến, tính kế thừa, tính
đa dạng, phong phú.
 43

+ Tính khách quan: nguồn gốc của sự phát triển nằm trong chính bản thân sự
vật, hiện tượng, chứ không phải do tác động từ bên ngoài và đặc biệt không phụ
thuộc vào ý thích, ý muốn chủ quan của con người.
+ Tính phổ biến thể hiện sự phát triển có mặt ở khắp mọi nơi trong các lĩnh
vực tự nhiên, xã hội và tư duy.
+ Tính kế thừa của sự phát triển thể hiện ở sự vật, hiện tượng mới ra đời
không thể là sự phủ định tuyệt đối, phủ định sạch trơn, đoạn tuyệt một cách siêu
hình đối với sự vật, hiện tượng cũ. Sự vật, hiện tượng mới ra đời từ sự vật, hiện
tượng cũ, chứ không phải ra đời từ hư vô, vì vậy trong sự vật, hiện tượng mới còn
giữ lại, có chọn lọc và cải tạo các yếu tố còn tác dụng, còn thích hợp với chúng,
trong khi vẫn gạt bỏ mặt tiêu cực, lỗi thời, lạc hậu của sự vật, hiện tượng cũ đang
gây cản trở sự vật mới tiếp tục phát triển.
+ Tính tính đa dạng, phong phú của sự phát triển thể hiện sự phát triển diễn ra
trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy, nhưng mỗi sự vật, hiện tượng lại có
quá trình phát triển không giống nhau. Tính đa dạng và phong phú của sự phát
triển còn phụ thuộc vào không gian và thời gian, vào các yếu tố, điều kiện tác động
lên sự phát triển đó.
- Ý nghĩa phương pháp luận
Nghiên cứu nguyên lý về sự phát triển giúp chúng ta nhận thức được rằng,
muốn nắm được bản chất, nắm được khuynh hướng phát triển của sự vật, hiện
tượng thì phải tự giác tuân thủ nguyên tắc phát triển, tránh tư tưởng bảo thủ, trì
trệ.
Nguyên tắc phát triển yêu cầu:
Thứ nhất, khi nghiên cứu, cần đặt đối tượng vào sự vận động, phát hiện xu
hướng biến đổi của nó để không chỉ nhận thức nó ở trạng thái hiện tại, mà còn dự
báo được khuynh hướng phát triển của nó trong tương lai.
Thứ hai, cần nhận thức được rằng, phát triển là quá trình trải qua nhiều giai
đoạn, mỗi giai đoạn có đặc điểm, tính chất, hình thức khác nhau nên cần tìm hình
thức, phương pháp tác động phù hợp để hoặc thúc đẩy, hoặc kìm hãm sự phát triển
đó.
 44

Thứ ba, phải sớm phát hiện và ủng hộ đối tượng mới hợp quy luật, tạo điều
kiện cho nó phát triển; chống lại quan điểm bảo thủ, trì trệ, định kiến.
Thứ tư, trong quá trình thay thế đối tượng cũ bằng đối tượng mới phải biết kế
thừa các yếu tố tích cực từ đối tượng cũ và phát triển sáng tạo chúng trong điều
kiện mới.
Kết luận: Muốn nắm được bản chất, khuynh hướng phát triển của đối tượng
nghiên cứu cần “phải xét sự vật trong sự phát triển, trong sự tự vận động... trong sự
biến đổi của nó”.
2.2.2.2. Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
* Cái riêng và cái chung
- Phạm trù cái riêng, cái đơn nhất, cái chung:
+ Cái riêng là phạm trù triết học dùng để chỉ một sự vật, một hiện tượng nhất
định.
+ Cái đơn nhất là phạm trù triết học dùng để chỉ các mặt, các đặc điểm chỉ
vốn có ở một sự vật, hiện tượng, một cái riêng nào đó mà không lặp lại ở sự vật,
hiện tượng nào khác.
+ Cái chung là phạm trù triết học dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính
không những có ở một sự vật, một hiện tượng nào đó, mà còn lặp lại trong nhiều
sự vật, hiện tượng, nhiều cái riêng khác nữa.
- Quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung
+ Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng cái chung và cái đơn nhất đều không
tồn tại độc lập, tự thân, chúng là thuộc tính nên phải gắn với đối tượng xác định.
Chỉ cái riêng (đối tượng, quá trình, hiện tượng riêng) mới tồn tại độc lập. Cái
chung và cái đơn nhất đều chỉ tồn tại trong cái riêng, như là các mặt của cái riêng.
+ Cái chung không tồn tại độc lập, mà là một mặt của cái riêng và liên hệ
không tách rời với cái đơn nhất
+ Mọi cái riêng đều là sự thống nhất của các mặt đối lập, vừa là cái đơn nhất
vừa là cái chung. Trong khi là những mặt của cái riêng, cái đơn nhất và cái chung
không đơn giản tồn tại trong cái riêng, mà gắn bó hữu cơ với nhau và trong những
điều kiện xác định có thể chuyển hóa vào nhau.
 45

+ Mối liên hệ giữa cái đơn nhất với cái chung thể hiện trước hết ở mối liên hệ
lẫn nhau trong một thể thống nhất gồm các mặt, các yếu tố đơn lẻ vốn có trong một
sự vật, hiện tượng này và các mặt, các yếu tố được lặp lại ở nó và trong các sự vật,
hiện tượng khác.
+ Mối liên hệ giữa cái chung với cái riêng biểu hiện là mối liên hệ lẫn nhau
giữa các thuộc tính, các bộ phận cùng có ở nhiều đối tượng với từng đối tượng đó
được xét như cái toàn bộ. Như vậy, cái riêng là cái toàn bộ, cái chung chỉ là bộ
phận bởi bên cạnh cái chung thì bất cứ đối tượng, cái riêng nào cũng còn có cái
đơn nhất, tức là bên cạnh những mặt được lặp lại còn có những mặt không lặp lại,
những mặt cá biệt; vì vậy, bất cứ sự vật, hiện tượng riêng lẻ nào cũng là sự thống
nhất giữa các mặt đối lập đó.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Thứ nhất, cần nhận thức cái chung để vận dụng vào cái riêng trong nhận
thức và hoạt động thực tiễn. Không nhận thức được cái chung thì trong thực tiễn
khi giải quyết mỗi cái riêng, mỗi trường hợp cụ thể sẽ nhất định vấp phải những
sai lầm, mất phương hướng
+ Thứ hai, Cần phải được cá biệt hoá cái chung trong mỗi hoàn cảnh, điều
kiện cụ thể; khắc phục bệnh giáo điều, siêu hình, máy móc hoặc cục bộ, địa
phương trong vận dụng cái chung để giải quyết mỗi trường hợp cụ thể.
+ Thứ ba, trong quá trình phát triển của sự vật, trong những điều kiện nhất
định cần phải tạo điều kiện thuận lợi để “cái đơn nhất” có lợi cho con người trở
thành “cái chung” và “cái chung” bất lợi trở thành “cái đơn nhất”.
Cái riêng là đối tượng, còn cái chung và cái đơn nhất chỉ là các thuộc tính
của nhiều (hoặc một) cái riêng đó, cho nên phép biện chứng đích thực phải đẩy
chúng lên thành cặp phạm trù cái đặc thù và cái phổ biến.
* Nguyên nhân và kết quả
- Phạm trù nguyên nhân, kết quả
+ Nguyên nhân là phạm trù chỉ sự tương tác lẫn nhau giữa các mặt trong một
sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây nên những biến đổi
nhất định.
 46

+ Kết quả là phạm trù chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tương tác giữa các
yếu tố mang tính nguyên nhân gây nên
- Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả: Mối liên hệ nhân quả có
tính khách quan, phổ biến và tất yếu
Mối quan hệ giữa nguyên nhân và kết quả là mối quan hệ khách quan, bao
hàm tính tất yếu: không có nguyên nhân nào không dẫn tới kết quả nhất định;
ngược lại, không có kết quả nào không có nguyên nhân.
+ Nguyên nhân sinh ra kết quả, do đó, nguyên nhân bao giờ cũng có trước kết
quả, còn kết quả bao giờ cũng xuất hiện sau nguyên nhân.
+ Một nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và một kết quả có
thể có thể do một hoặc nhiều nguyên nhân tạo nên. Sự tác động của nhiều nguyên
nhân dẫn đến sự hình thành một kết quả có thể có thể diễn ra các hướng thuận,
nghịch khác nhau và đều ảnh hưởng đến sự hình thành kết quả, nhưng vị trí, vai trò
của chúng là khác nhau: có nguyên nhân trực tiếp, nguyên nhân gián tiếp, nguyên
nhân bên trong, nguyên nhân bên ngoài, nguyên nhân cơ bản, nguyên nhân không
cơ bản, ...Ngược lại, một nguyên nhân có thể dẫn đến nhiều kết quả, trong đó có
kết quả chính và phụ, cơ bản và không cơ bản, trực tiếp và gián tiếp,..Trong sự vận
động của thế giới vật chất, không có nguyên nhân đầu tiên và kết quả cuối cùng.
- Ý nghĩa phương pháp luận
Thứ nhất, nếu bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng có nguyên nhân của nó và
do nguyên nhân quyết định, thì để nhận thức được sự vật, hiện tượng ấy nhất thiết
phải tìm ra nguyên nhân xuất hiện của nó; muốn loại bỏ một sự vật, hiện tượng nào
đó không cần thiết, thì phải loại bỏ nguyên nhân sinh ra nó.
Thứ hai, xét về mặt thời gian, nguyên nhân có trước kết quả nên khi tìm
nguyên nhân của một sự vật, hiện tượng cần tìm ở các sự vật, sự kiện, mối liên hệ
đã xảy ra trước khi sự vật, hiện tượng xuất hiện. Trong thời gian hoặc trong mối
quan hệ nào đó, vì nguyên nhân và kết quả có thể đổi chỗ cho nhau, chuyển hóa
lẫn nhau nên để nhận thức được tác dụng của một sự vật, hiện tượng và để xác định
phương hướng đúng cho hoạt động thực tiễn, cần nghiên cứu sự vật, hiện tượng đó
 47

trong mối quan hệ mà nó giữ vai trò là kết quả, cũng như trong mối quan hệ mà nó
giữ vai trò là nguyên nhân, sản sinh ra những kết quả nhất định.
Thứ ba, một sự vật, hiện tượng có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra và quyết
định, nên khi nghiên cứu sự vật, hiện tượng đó không vội kết luận về nguyên nhân
nào đã sinh ra nó; Trong số các nguyên nhân sinh ra một sự vật, hiện tượng có
nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu, nguyên nhân bên trong và nguyên
nhân bên ngoài, nên trong nhận thức và hành động cần dựa vào nguyên nhân chủ
yếu và nguyên nhân bên trong.
* Tất nhiên và ngẫu nhiên
- Phạm trù tất nhiên, ngẫu nhiên
+ Tất nhiên là phạm trù chỉ mối liên hệ bản chất, do nguyên nhân cơ bản bên
trong sự vật, hiện tượng quy định và trong điều kiện nhất định phải xảy ra đúng
như thế chứ không thể khác.
+ Ngẫu nhiên là phạm trù chỉ mối liên hệ không bản chất, do nguyên nhân,
hoàn cảnh bên ngoài quy định nên có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện; có thể
xuất hiện thế này hoặc có thể xuất hiện thế khác.
- Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan trong sự thống nhất hữu cơ
thể hiện ở chỗ, tất nhiên bao giờ cũng vạch đường đi cho mình thông qua vô số
ngẫu nhiên, còn ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của tất nhiên, bổ sung cho tất
nhiên.
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên đều có vai trò nhất định trong quá trình phát triển
của sự vật, hiện tượng; nhưng tất nhiên đóng vai trò chi phối sự phát triển, còn
ngẫu nhiên có thể làm cho sự phát triển ấy diễn ra nhanh hay chậm. Tuy mỗi sự
vật, hiện tượng đều có tất nhiên và ngẫu nhiên, nhưng trong quá trình vận động và
phát triển, thông qua mối liên hệ này thì đó là ngẫu nhiên, còn thông qua những
mối liên hệ khác thì đó là tất nhiên và trong những điều kiện nhất định, chúng
chuyển hóa lẫn nhau. Ranh giới giữa tất nhiên và ngẫu nhiên chỉ có tính tương đối.
 48

+ Tất nhiên có mối liên hệ với cái chung, nhưng cái chung không phải lúc nào
cũng là tất nhiên, bởi cái chung có thể thể hiện vừa trong hình thức của tất nhiên
vừa trong hình thức của ngẫu nhiên.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Thứ nhất, tất nhiên nhất định phải xảy ra đúng như thế nên trong hoạt động
thực tiễn cần dựa vào tất nhiên chứ không thể dựa vào ngẫu nhiên.
+ Thứ hai, tất nhiên không tồn tại dưới dạng thuần tuý nên trong hoạt động
nhận thức chỉ có thể đạt được cái tất nhiên bằng cách nghiên cứu những ngẫu
nhiên. Ngẫu nhiên có ảnh hưởng đến nhịp độ phát triển của sự vật, hiện tượng, do
vậy, không nên bỏ qua ngẫu nhiên.
+ Thứ ba, ranh giới giữa tất nhiên với ngẫu nhiên chỉ là tương đối nên sau khi
nhận thức được các điều kiện có thể tạo ra sự chuyển hóa trên, có thể tạo ra điều
kiện thuận lợi để “biến” ngẫu nhiên phù hợp với thực tiễn thành tất nhiên và tất
nhiên không phù hợp thực tiễn thành ngẫu nhiên.
* Nội dung và hình thức
- Phạm trù nội dung, hình thức
+ Nội dung là phạm trù chỉ tổng thể tất cả các mặt, yếu tố tạo nên sự vật, hiện
tượng.
+ Hình thức là phạm trù chỉ phương thức tồn tại, biểu hiện và phát triển của
sự vật, hiện tượng ấy; là hệ thống các mối liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu
tố cấu thành nội dung của sự vật, hiện tượng và không chỉ là cái biểu hiện ra bên
ngoài, mà còn là cái thể hiện cấu trúc bên trong của sự vật, hiện tượng.
- Quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức
+ Nội dung và hình thức của sự vật, hiện tượng tồn tại thống nhất chặt chẽ
trong mối liên hệ phụ thuộc lẫn nhau, nhưng nội dung giữ vai trò quyết định.
+ Hình thức xuất hiện trong sự quy định của nội dung và sau khi xuất hiện,
hình thức tồn tại tương đối độc lập và có ảnh hưởng tới nội dung. Khi hình thức
phù hợp với nội dung, nó là động lực thúc đẩy nội dung phát triển, còn khi không
phù hợp, hình thức cản trở sự phát triển đó của nội dung.
 49

+ Cùng một nội dung, trong quá trình phát triển, có thể thể hiện dưới nhiều
hình thức và ngược lại, cùng một hình thức có thể biểu hiện cho một số nội dung
khác nhau. Sự vật, hiện tượng phát triển thông qua sự đổi mới không ngừng của
nội dung và sự thay đổi theo chu kỳ của hình thức. Nội dung mới phá bỏ hình thức
cũ và trong vỏ bao bọc của hình thức mới đó, thì nội dung mới sẽ tiếp tục phát
triển.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Thứ nhất, hình thức của sự vật, hiện tượng do nội dung của nó quyết định,
là kết quả những thay đổi của nội dung và để đáp ứng những thay đổi đó, thì sự
thay đổi hình thức phải dựa vào những thay đổi thích hợp của nội dung quyết định
nó; do vậy, muốn biến đổi sự vật, hiện tượng thì trước hết phải tác động, làm thay
đổi nội dung của nó.
+ Thứ hai, Trong thực tiễn cần phát huy tác động tích cực của hình thức đới
với nội dung trên cơ sở tạo ra tính phù hợp của hình thức đới với nội dung; mặt
khác, cũng cần phải thực hiện những thay đổi đối với hình thức không còn phù hợp
với nội dung, cản trở sự phát triển của nội dung.
+ Thứ ba, một nội dung có thể có nhiều hình thức thể hiện và ngược lại nên
cần sử dụng mọi hình thức có thể có, mới cũng như cũ, kể cả việc phải cải biến các
hình thức vốn có, lấy hình thức này bổ sung, thay thế cho hình thức kia để làm cho
bất kỳ hình thức nào cũng trở thành công cụ phục vụ nội dung mới.
* Bản chất và hiện tượng
- Phạm trù bản chất, hiện tượng
+ Bản chất là phạm trù chỉ tổng thể các mối liên hệ khách quan, tất nhiên,
tương đối ổn định bên trong, quy định sự vận động, phát triển của đối tượng và thể
hiện mình qua các hiện tượng tương ứng của đối tượng.
+ Hiện tượng là phạm trù chỉ những biểu hiện của các mặt, mối liên hệ tất
nhiên tương đối ổn định ở bên ngoài; là mặt dễ biến đổi hơn và là hình thức thể
hiện của bản chất đối tượng.
- Quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng
 50

+ Bản chất và hiện tượng đều tồn tại khách quan trong mối liên hệ hữu cơ, cái
này không thể tồn tại thiếu cái kia.
+ Bản chất và hiện tượng có xu hướng phù hợp với nhau, bởi mỗi đối tượng
đều là sự thống nhất giữa bản chất với hiện tượng và sự thống nhất đó được thể
hiện ở chỗ, bản chất tồn tại thông qua hiện tượng còn hiện tượng phải là sự thể
hiện của bản chất trong những điều kiện nhất định. Không có bản chất thuần túy
tách rời hiện tượng, cũng như không có hiện tượng lại không biểu hiện một bản
chất nào đó.
+ Bản chất luôn là cái tương đối ổn định, ít biến đổi hơn, còn hiện tượng
“động” hơn, thường xuyên biến đổi. Bản chất gắn bó chặt chẽ với cái phổ biến,
phản ánh cái chung tất yếu, cái chung quyết định sự tồn tại và phát triển của sự vật,
hiện tượng; còn hiện tượng phản ánh cái cá biệt, cái đơn nhất. Bản chất cũng là
tính quy luật, bởi nói đến bản chất là nói đến tổng số các quy luật quyết định sự
vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Muốn nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng thì không dừng lại ở hiện tượng
bên ngoài mà phải đi sâu vào bản chất của đối tượng.
+ Bản chất phản ánh tính tất yếu, tính quy luật nên trong nhận thức và thực
tiễn cần phải căn cứ vào cái bản chất chứ không căn cứ vào hiện tượng thì mới có
thể đánh giá một cách đầy đủ, chính xác về sự vật, hiện tượng.
* Khả năng và hiện thực
- Phạm trù khả năng, hiện thực
+ Khả năng là cái hiện chưa xẩy ra, nhưng nhất định sẽ xẩy ra khi có điều
kiện thích hợp.
+ Hiện thực là cái đang có, đang tồn tại trong thực tế và trong tư duy.
- Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực
+ Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau, không
tách rời nhau, luôn chuyển hóa lẫn nhau vì hiện thực được chuẩn bị bởi khả năng,
còn khả năng hướng tới biến thành hiện thực.
 51

+ Hiện thực bao chứa trong mình số lớn các khả năng, nhưng không phải tất
cả đều được hiện thực hóa. Sự hiện thực hóa từng khả năng đòi hỏi các điều kiện
tương ứng, nhưng rất có thể thiếu điều kiện như thế.
+ Các dạng khả năng: Hiện thực thường có nhiều mặt, nhiều xu hướng vận
động, nhiều khả năng biến đổi. Các khả năng có vai trò không ngang nhau trong sự
vận hành và phát triển hiện thực. Trong những điều kiện nhất định, ở cùng một sự
vật hiện tượng, có thể tồn tại một hoặc nhiều khả năng như: khả năng thực tế, khả
năng tất nhiên, khả năng ngẫu nhiên, khả năng gần, khả năng xa, khả năng thực,
khả năng hinh thức, khả năng cụ thể, khả năng trừu tượng, …
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Thứ nhất, trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn cần dựa vào
hiện thực chứ không thể dựa vào khả năng. Tuy nhiên, vì khả năng biểu hiện
khuynh hướng phát triển của sự vật, hiện tượng trong tương lai nên khi đề ra kế
hoạch, phải tính đến mọi khả năng để kế hoạch đó sát với thực tiễn.
+ Thứ hai, phát triển là quá trình mà trong đó khả năng chuyển hóa thành
hiện thực, còn hiện thực này trong quá trình phát triển của mình lại sinh ra các khả
năng mới, các khả năng mới ấy trong điều kiện thích hợp lại chuyển hóa thành hiện
thực, tạo thành quá trình vô tận; do vậy, sau khi đã xác định được các khả năng
phát triển của sự vật, hiện tượng, thì mới nên tiến hành lựa chọn và thực hiện khả
năng.
+ Thứ ba, trong quá trình thực hiện khả năng đã lựa chọn, cần chú ý là trong
một sự vật, hiện tượng có thể chứa nhiều khả năng khác nhau, do vậy cần tính đến
mọi khả năng để dự kiến các phương án thích hợp cho từng trường hợp có thể xẩy
ra.
+ Thứ tư, Trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn phải lựa chọn
khả năng trong số hiện có, trước hết là chú ý đến khả năng gần, khả năng tất nhiên
vì chúng dễ chuyển hóa thành hiện thực hơn.
+ Thứ năm, tích cực phát huy nhân tố chủ quan… để biến khả năng thành
hiện thực theo mục đích nhất định.
2.2.2.3. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật
 52

Khái niệm quy luật

Quy luật là mối liên hệ phổ biến, khách quan, bản chất, bền vững, tất yếu giữa
các đối tượng và nhất định tác động khi có các điều kiện phù hợp.
Có thể chia tất cả các quy luật thành ba nhóm: quy luật riêng, quy luật chung,
và quy luật phổ biến.
* Quy luật từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và
ngược lại
- Vai trò của quy luật: chỉ ra cách thức chung nhất của sự vận động và phát
triển, của sự vật, hiện tượng trong thế giới.
- Khái niệm chất, lượng
+ Chất là khái niệm dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật,
hiện tượng; là sự thống nhất hữu cơ của các thuộc tính, yếu tố tạo nên sự vật, hiện
tượng làm cho sự vật, hiện tượng là nó mà không phải là sự vật, hiện tượng khác.
Đặc điểm cơ bản của chất là thể hiện tính ổn định tương đối của sự vật, hiện
tượng; nghĩa là khi nó chưa chuyển hóa thành sự vật, hiện tượng khác thì chất của
nó vẫn chưa thay đổi. Mỗi sự vật, hiện tượng không phải chỉ có một chất mà có
nhiều chất. Chất và sự vật có mối quan hệ chặt chẽ, không tách rời nhau. Chất của
sự vật được biểu hiện qua những thuộc tính của nó. Thuộc tính của sự vật có thuộc
tính cơ bản và thuộc tính không cơ bản. Những thuộc tính cơ bản được tổng hợp lại
tạo thành chất của sự vật. Chính chúng quy định sự tồn tại, sự vận động và sự phát
triển của sự vật, chỉ khi nào chúng thay đổi hay mất đi thì sự vật mới thay đổi hay
mất đi. Nhưng thuộc tính của sự vật chỉ bộc lộ qua các mối liên hệ cụ thể với các
sự vật khác.
Chất của sự vật được quy định bởi phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo
thành, nghĩa là bởi kết cấu của sự vật. Trong hiện thực các sự vật được tạo thành
bởi các yếu tố như nhau, song chất của chúng lại khác. Ví dụ: kim cương và than
chì đều có cùng thành phần hóa học do các nguyên tố các bon tạo nên nhưng do
phương thức liên kết giữa các nguyên tử các bon là khác nhau, vì thế chất của
chúng hoàn toàn khác nhau.
 53

Như vậy, sự thay đổi về chất của sự vật phụ thuộc cả vào sự thay đổi các yếu
tố cấu thành sự vật lẫn sự thay đổi phương thức liên kết giữa các yếu tố ấy.
+ Lượng là khái niệm dùng để chỉ tính quy định vốn có của sự vật, hiện tượng
về mặt quy mô, trình độ phát triển, các yếu tố biểu hiện ở số lượng các thuộc tính,
ở tổng số các bộ phận, ở đại lượng, ở tốc độ và nhịp điệu vận động và phát triển
của sự vật, hiện tượng.
Đặc điểm cơ bản của lượng là tính khách quan. Trong sự vật, hiện tượng có
nhiều loại lượng khác nhau; có lượng là yếu tố quy định bên trong, có lượng chỉ
thể hiện yếu tố bên ngoài của sự vật, hiện tượng; sự vật, hiện tượng càng phức tạp
thì lượng của chúng cũng phức tạp theo. Sự phân biệt giữa chất và lượng chỉ có ý
nghĩa tương đối.
- Quan hệ biện chứng giữa chất và lượng
+ Mỗi sự vật, hiện tượng là một thể thống nhất giữa hai mặt chất và lượng,
chất và lượng thống nhất với nhau trong giới hạn độ, nhưng cũng trong phạm vi độ
đó, chất và lượng đã tác động lẫn nhau làm cho sự vật, hiện tượng dần biến đổi bắt
đầu từ lượng. Quá trình thay đổi của lượng dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật,
hiện tượng. Như vậy, sự thay đổi về lượng tạo điều kiện cho chất đổi và kết quả là
sự vật, hiện tượng cũ mất đi, sự vật, hiện tượng mới ra đời.
+ Độ là khái niệm dùng để chỉ mối liên hệ thống nhất và quy định lẫn nhau
giữa chất với lượng; là giới hạn tồn tại của sự vật, hiện tượng mà trong đó, sự thay
đổi về lượng chưa dẫn đến sự thay đổi về chất; sự vật, hiện tượng vẫn là nó, chưa
chuyển hóa thành sự vật, hiện tượng khác.
+ Điểm nút là giới hạn mà tại đó, sự thay đổi về lượng đạt tới chỗ phá vỡ độ
cũ, làm cho chất của sự vật, hiện tượng thay đổi, chuyển thành chất mới, thời điểm
mà tại đó bắt đầu xảy ra bước nhảy. Độ được giới hạn bởi hai điểm nút và sự thay
đổi về lượng đạt tới điểm nút trên sẽ dẫn đến sự ra đời của chất mới. Sự thống nhất
giữa lượng mới với chất mới tạo ra độ mới và điểm nút mới.
+ Bước nhảy là khái niệm dùng để chỉ giai đoạn chuyển hóa cơ bản về chất
của sự vật, hiện tượng do những thay đổi về lượng trước đó gây ra, là bước ngoặt
 54

cơ bản trong sự biến đổi về lượng. Bước nhảy kết thúc một giai đoạn biến đổi về
lượng, là sự gián đoạn trong quá trình vận động liên tục của sự vật, hiện tượng.
Sự vật, hiện tượng mới xuất hiện là do bước nhảy được thực hiện; trong sự
vật, hiện tượng mới đó lượng lại biến đổi, đến điểm nút mới, lại xảy ra bước nhảy
mới. Cứ như thế, sự vận động của sự vật, hiện tượng diễn ra, lúc thì biến đổi tuần
tự về lượng, lúc thì nhảy vọt về chất, tạo nên một đường dài thay thế nhau vô tận
sự vật, hiện tượng cũ bằng sự vật, hiện tượng mới. Quy luật lượng đổi - chất đổi
còn nói lên chiều ngược lại, nghĩa là khi chất mới đã khẳng định mình, nó tạo ra
lượng mới phù hợp để có sự thống nhất mới giữa chất với lượng. Bản thân chất
mới được tạo thành cũng thúc đẩy sự thay đổi tương ứng của lượng để cho lượng
này trở nên phù hợp hơn với chất mới đó.
+ Những thay đổi về lượng chuyển thành những thay đổi về chất và ngược lại;
chất là mặt tương đối ổn định, lượng là mặt dễ biến đổi hơn. Lượng biến đổi, mâu
thuẫn với chất cũ, phá vỡ độ cũ, chất mới hình thành với lượng mới; lượng mới lại
tiếp tục biến đổi, đến độ nào đó lại phá vỡ chất cũ đang kìm hãm nó. Quá trình tác
động qua lại lẫn nhau giữa lượng và chất tạo nên sự vận động liên tục. Tùy vào sự
vật, hiện tượng, tùy vào mâu thuẫn vốn có của chúng và vào điều kiện, trong đó
diễn ra sự thay đổi về chất của sự vật, hiện tượng mà có nhiều hình thức bước
nhảy.
Có nhiều hình thức bước nhảy như: bước nhảy toàn bộ và bước nhảy cục bộ,
bước nhảy tức thời và bước nhảy dần dần, ...
Tóm lại, Mọi sự vật, hiện tượng đều là sự thống nhất của hai mặt đối lập chất
và lượng, những sự thay đổi dần dần về lượng vượt quá giới hạn của độ sẽ dẫn đến
sự thay đổi căn bản về chất của nó thông qua bước nhảy, chất mới ra đời tiếp tục
tác động trở lại duy trì sự thay đổi của lượng.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Thứ nhất, trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn phải biết tích
luỹ về lượng để có biến đổi về chất; không được nôn nóng cũng như không được
bảo thủ.
 55

+Thứ hai, khi lượng đã đạt đến điểm nút thì thực hiện bước nhảy là yêu cầu
khách quan của sự vận động của sự vật, hiện tượng; tư tưởng nôn nóng thường
biểu hiện ở chỗ không chú ý thỏa đáng đến sự tích luỹ về lượng mà cho rằng, sự
phát triển của sự vật, hiện tượng chỉ là những bước nhảy liên tục; ngược lại, tư
tưởng bảo thủ thường biểu hiện ở chỗ không dám thực hiện bước nhảy, coi sự phát
triển chỉ là những thay đổi về lượng. Do vậy, cần khắc phục cả hai biểu hiện trên.
Thứ ba, sự tác động của quy luật này đòi hỏi phải có thái độ khách quan,
khoa học và quyết tâm thực hiện bước nhảy; tuy đều có tính khách quan, nhưng
quy luật xã hội chỉ diễn ra thông qua hoạt động có ý thức của con người; do vậy,
khi thực hiện bước nhảy trong lĩnh vực xã hội, tuy vẫn phải tuân theo điều kiện
khách quan, nhưng cũng phải chú ý đến điều kiện chủ quan
Thứ tư, quy luật yêu cầu phải nhận thức được sự thay đổi về chất còn phụ
thuộc vào phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành sự vật, hiện tượng; do đó,
phải biết lựa chọn phương pháp phù hợp để tác động vào phương thức liên kết đó
trên cơ sở hiểu rõ bản chất, quy luật của chúng.
* Quy luật thống nhất và đấu tranh các mặt đối lập
- Vai trò của quy luật: Chỉ rõ nguyên nhân, động lực của sự vận động, phát
triển. Là hạt nhân của phép biện chứng duy vật
- Mâu thuẫn biện chứng là khái niệm dùng để chỉ sự liên hệ, tác động theo cách
vừa thống nhất, vừa đấu tranh; vừa đòi hỏi, vừa loại trừ, vừa chuyển hóa lẫn nhau
giữa các mặt đối lập.
+ Thống nhất giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ sự liên hệ giữa
chúng và được thể hiện:
Thứ nhất, các mặt đối lập cần đến nhau, nương tựa vào nhau, làm tiền đề cho
nhau tồn tại, không có mặt này thì không có mặt kia.
Thứ hai, các mặt đối lập tác động ngang nhau, cân bằng nhau thể hiện sự đấu
tranh giữa cái mới đang hình thành với cái cũ chưa mất hẳn.
Thứ ba, giữa các mặt đối lập có sự tương đồng, đồng nhất do trong các mặt đối
lập còn tồn tại những yếu tố giống nhau.
 56

+ Đấu tranh giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ sự tác động qua lại
theo hướng bài trừ, phủ định lẫn nhau giữa chúng và sự tác động đó cũng không tách
rời sự khác nhau, thống nhất, đồng nhất giữa chúng trong một mâu thuẫn.
+ Sự thống nhất giữa các mặt đối lập là tạm thời, tương đối, có điều kiện, nghĩa
là sự thống nhất đó chỉ tồn tại trong trạng thái đứng im tương đối của sự vật, hiện
tượng; còn đấu tranh có tính tuyệt đối, nghĩa là đấu tranh phá vỡ sự ổn định tương
đối của chúng dẫn đến sự chuyển hóa về chất của chúng. Tính tuyệt đối của đấu
tranh gắn với sự tự thân vận động, phát triển diễn ra không ngừng của sự vật, hiện
tượng.
+ Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô cùng đa
dạng. Sự đa dạng đó phụ thuộc vào đặc điểm của các mặt đối lập, vào điều kiện mà
trong đó sự tác động qua lại giữa các mặt đối lập triển khai, vào trình độ tổ chức
của sự vật, hiện tượng mà trong đó mâu thuẫn tồn tại. Mỗi loại mâu thuẫn có đặc
điểm riêng và có vai trò khác nhau đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, hiện
tượng như: mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu và
mâu thuẫn thứ yếu, mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài, mâu thuẫn đối
kháng và mâu thuẫn không đối kháng.
+ Mâu thuẫn giữa các mặt đối lập trong sự vật, hiện tượng là nguyên nhân,
giải quyết mâu thuẫn đó là động lực của sự vận động, phát triển. Bởi vậy, sự vận
động, phát triển của sự vật, hiện tượng là tự thân.
Tóm lại, mọi sự vật hiện tượng đều bao gồm những mặt, những khuynh
hướng, lực lượng... đối lập nhau tạo thành những mâu thuẫn trong chính nó; sự
thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập này là nguyên nhân, động lực bên
trong của sự vận động và phát triển, làm cho cái cũ mất đi và cái mới ra đời.
- Ý nghĩa phương pháp luận
Thứ nhất, thừa nhận tính khách quan của mâu thuẫn trong sự vật, hiện tượng;
từ đó giải quyết mâu thuẫn phải tuân theo quy luật, điều kiện khách quan. Muốn
phát hiện mâu thuẫn, cần tìm ra thể thống nhất của các mặt đối lập trong sự vật,
hiện tượng; từ đó tìm ra phương hướng, giải pháp đúng cho hoạt động nhận thức
và thực tiễn.
 57

Thứ hai, phân tích mâu thuẫn cần bắt đầu từ việc xem xét quá trình phát sinh,
phát triển của từng loại mâu thuẫn; xem xét vai trò, vị trí và mối quan hệ giữa các
mâu thuẫn và điều kiện chuyển hóa giữa chúng. Phải biết phân tích cụ thể một mâu
thuẫn cụ thể và đề ra được phương pháp giải quyết mâu thuẫn đó
Thứ ba, phải nắm vững nguyên tắc giải quyết mâu thuẫn bằng đấu tranh giữa
các mặt đối lập, không điều hoà mâu thuẫn cũng không nóng vội hay bảo thủ, bởi
giải quyết mâu thuẫn còn phụ thuộc vào điều kiện đã đủ và chín muồi hay chưa.
* Quy luật phủ định của phủ định
- Vai trò của quy luật: Quy luật phủ định của phủ định chỉ ra khuynh hướng
(đi lên), hình thức (xoáy ốc), kết quả (sự vật, hiện tượng mới ra đời từ sự vật, hiện
tượng cũ) của sự phát triển của chúng thông qua sự thống nhất giữa tính thay đổi
với tính kế thừa trong sự phát triển; nghĩa là sự vật, hiện tượng mới ra đời từ sự
vật, hiện tượng cũ, nó phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém
hoàn thiện đến hoàn thiện hơn.
- Phủ định biện chứng là khái niệm dùng để chỉ sự phủ định làm tiền đề, tạo
điều kiện cho sự phát triển.
+ Phủ định biện chứng làm cho sự vật, hiện tượng mới ra đời thay thế sự vật,
hiện tượng cũ và là yếu tố liên hệ giữa sự vật, hiện tượng cũ với sự vật, hiện tượng
mới.
+ Phủ định biện chứng là tự phủ định, tự phát triển của sự vật, hiện tượng; là
“mắt xích” trong “sợi dây chuyền” dẫn đến sự ra đời của sự vật, hiện tượng mới,
tiến bộ hơn so với sự vật, hiện tượng cũ.
+ Tính chất của phủ định biện chứng: tính khách quan, tính kế thừa, tính phổ
biến, tính đa dạng, phong phú.
+ Đặc điểm cơ bản của phủ định biện chứng là sau một số (ít nhất là hai) lần
phủ định, sự vật, hiện tượng phát triển có tính chu kỳ theo đường xoáy ốc, trong đó
giai đoạn sau vẫn bảo tồn những gì tích cực đã được tạo ra ở giai đoạn trước. Với
đặc điểm này, phủ định biện chứng không chỉ khắc phục hạn chế của sự vật, hiện
tượng cũ; mà còn gắn chúng với sự vật, hiện tượng mới; gắn sự vật, hiện tượng
 58

được khẳng định với sự vật, hiện tượng bị phủ định. Vì vậy, phủ định biện chứng
là vòng khâu tất yếu của sự liên hệ và sự phát triển.
+ Kế thừa biện chứng là khái niệm dùng để chỉ việc sự vật, hiện tượng mới ra
đời vẫn giữ lại có chọn lọc và cải tạo yếu tố còn thích hợp để chuyển sang chúng;
loại bỏ các yếu tố không còn thích hợp của sự vật, hiện tượng cũ đang gây cản trở
cho sự phát triển của sự vật, hiện tượng mới.
Đặc điểm của kế thừa biện chứng là duy trì các yếu tố tích cực của sự vật,
hiện tượng bị phủ định dưới dạng vượt bỏ, các yếu tố chọn giữ lại sẽ được cải tạo,
biến đổi để phù hợp với sự vật, hiện tượng mới.
+ Đường xoáy ốc là khái niệm dùng để chỉ sự vận động của những nội dung
mang tính kế thừa có trong sự vật, hiện tượng mới nên không thể đi theo đường
thẳng, mà diễn ra theo đường tròn không nằm trên một mặt phẳng tựa như đường
xoáy trôn ốc. Trong đó, sự phát triển dường như lặp lại, nhưng trên cơ sở mới cao
hơn là đặc điểm quan trọng nhất của quy luật phủ định của phủ định. Mỗi vòng
mới của đường xoáy ốc thể hiện trình độ phát triển cao hơn và sự nối tiếp nhau các
vòng của đường xoáy ốc thể hiện tính vô tận của sự phát triển từ thấp đến cao.
+ Quy luật phủ định của phủ định coi sự phát triển của sự vật, hiện tượng là
do mâu thuẫn bên trong của chúng quy định. Mỗi lần phủ định là kết quả của sự
đấu tranh và chuyển hóa giữa những mặt đối lập trong sự vật, hiện tượng. Phủ định
lần thứ nhất hình thành cái đối lập với nó, phủ định lần thứ hai dẫn đến sự ra đời
của sự vật, hiện tượng mới. Phủ định biện chứng chỉ là một giai đoạn trong quá
trình phát triển vì chỉ thông qua phủ định của phủ định mới dẫn đến sự ra đời của
sự vật, hiện tượng mới, và hoàn thành được một chu kỳ phát triển, đồng thời lại tạo
ra điểm xuất phát của chu kỳ phát triển tiếp theo.
Tóm lại, quy luật phủ định của phủ định phản ánh mội liên hệ, sự kế thừa
thông qua khâu trung gian giữa cái bị phủ định và cái phủ định; do có kế thừa nên
phủ định biện chứng là điều kiện cho sự phát triển, nó lưu giữ nội dung tích cực
của các giai đoạn trước, lặp lại một số đặc điểm chủ yếu của cái ban đầu trên cơ sở
mới cao hơn; do vậy, sự phát triển có tính chất tiến lên theo đường xoáy trôn ốc.
- Ý nghĩa phương pháp luận:
 59

+ Thứ nhất, quy luật này chỉ ra khuynh hướng tiến lên của sự vật, hiện tượng;
sự thống nhất giữa tính tiến bộ và tính kế thừa của sự phát triển; sau khi đã trải qua
các mắt xích chuyển hóa, có thể xác định được kết quả cuối cùng của sự phát triển.
+ Thứ hai, quy luật này giúp nhận thức đúng về xu hướng của sự phát triển,
đó là quá trình diễn ra quanh co, phức tạp, không hề đều đặn thẳng tắp, không va
vấp, không có những bước thụt lùi.
+ Thứ ba, quy luật này giúp nhận thức đầy đủ hơn về sự vật, hiện tượng mới,
ra đời phù hợp với quy luật phát triển, biểu hiện giai đoạn cao về chất trong sự phát
triển. Trong tự nhiên, sự xuất hiện của sự vật, hiện tượng mới diễn ra tự phát;
nhưng trong xã hội, sự xuất hiện mới đó gắn với việc nhận thức và hành động có ý
thức của con người.
+ Thứ tư, tuy sự vật, hiện tượng mới thắng sự vật, hiện tượng cũ, nhưng trong
thời gian nào đó, sự vật, hiện tượng cũ còn mạnh hơn; vì vậy, cần ủng hộ sự vật,
hiện tượng mới, tạo điều kiện cho nó phát triển hợp quy luật; biết kế thừa có chọn
lọc những yếu tố tích cực và hợp lý của sự vật, hiện tượng cũ làm cho nó phù hợp
với xu thế vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng mới.
2.3. LÝ LUẬN NHẬN THỨC
2.3.1. Các nguyên tắc của lý luận nhận thức duy vật biện chứng
- Một là, thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan bên ngoài và độc lập
với ý thức con người. Đây là nguyên tắc nền tảng của lý luận nhận thức duy vật
biện chứng. Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định, thế giới vật chất tồn tại
khách quan, độc lập với ý thức, với cảm giác của con người và loài người nói
chung, mặc dù người ta có thể chưa biết đến chúng.
- Hai là, công nhận cảm giác, tri giác, ý thức nói chung là hình ảnh chủ quan
của thế giới khách quan.
- Ba là, coi thực tiễn là cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức; là động
lực, mục đích của nhận thức và tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý.
2.3.2. Nguồn gốc, bản chất của nhận thức
* Nguồn gốc của nhận thức:
 60

Triết học Mác – Lênin thừa nhận sự tồn tại của thế giới khách quan và cho rằng
thế giới khách quan là đối tượng của nhận thức. Thế giới vật chất tồn tại khách
quan độc lập với ý thức con người là nguồn gốc duy nhất và cuối cùng của nhận
thức. Triết học Mác – Lênin khẳng định khả năng nhận thức thế giới của con
người.
* Bản chất của nhận thức:
- Triết học Mác - Lênin khẳng định rằng: nhận thức là quá trình phản ánh hiện
thực khách quan vào bộ óc người; là quá trình tạo thành tri thức về thế giới khách
quan trong bộ óc con người.
- Nhận thức là một quá trình biện chứng có vận động và phát triển, là quá
trình đi từ chưa biết đến biết, từ biết ít tới biết nhiều hơn, từ biết chưa đầy đủ đến
đầy đủ hơn. Đây là một quá trình, không phải nhận thức một lần là xong, mà có
phát triển, có bổ sung và hoàn thiện.
- Trong quá trình nhận thức của con người luôn luôn nảy sinh quan hệ biện
chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận; nhận thức thông thường
và nhận thức khoa học.
+ Nhận thức kinh nghiệm là nhận thức dựa trên sự quan sát trực tiếp các sự
vật, hiện tượng hay các thí nghiệm thực nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức
kinh nghiệm là những tri thức kinh nghiệm thông thường hoặc tri thức thực nghiệm
khoa học. Tri thức kinh nghiệm đóng vai trò quan trọng trong đời sống thường
ngày của con người. Tuy nhiên, tri thức kinh nghiệm còn hạn chế vì nó mới đem
lại sự hiểu biết về các mặt riêng lẻ, bề ngoài của sự vật và còn rời rạc.
+ Nhận thức lý luận là nhận thức sự vật, hiện tượng một cách gián tiếp dựa
trên các hình thức tư duy trừu tượng như khái niệm, phán đoán, suy luận để khái
quát tính bản chất, quy luật, tính tất yếu của các sự vật, hiện tượng. Tri thức lý luận
thể hiện tính chân lý sâu sắc hơn, chính xác hơn, hệ thống hơn tri thức kinh
nghiệm. Tri thức lý luận có vai trò rất lớn đối với thực tiễn, tác động trở lại thực
tiễn, biến đổi thực tiễn.
+ Nhận thức thông thường là nhận thức được hình thành một cách tự phát,
trực tiếp trong hoạt động hàng ngày và trong lao động sản xuất của con người.
 61

Nhận thức thông thường có vai trò thường xuyên và phổ biến chi phối hoạt động
của con người trong đời sống xã hội. Trên cơ sở nhân thức thông thường ở con
nguời hình thành thế giới quan, nhân sinh quan, chuẩn mực cuộc sống.
+ Nhận thức khoa học là nhận thức được hình thành chủ động, tự giác của
chủ thể nhằm phản ánh những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, mang tính quy luật
của đối tượng nghiên cứu. Nhận thức khoa học được thể hiện trong những khái
niệm, phạm trù và các quy luật khoa học. Nhận thức khoa học vừa có tính khách
quan, trừu tượng, khái quát lại vừa có tính hệ thống, có căn cứ và tính chân thực.
Nhận thức khoa học có vai trò ngày càng to lớn trong hoạt động thực tiễn, đặc biệt
trong thời đại khoa học và công nghệ hiện đại.
- Bản chất của nhận thức là quá trình phản ánh tích cực, sáng tạo thế giới vật
chất khách quan bởi con người.
+ Chủ thể nhận thức chính là con người. Nhưng đó là con người hiện thực,
đang sống, đang hoạt động thực tiễn và đang nhận thức trong những điều kiện lịch
sử - xã hội cụ thể nhất định, tức là con người đó phải thuộc về một giai cấp, một
dân tộc nhất định, có ý thức, lợi ích, nhu cầu, cá tính, tình cảm, ...Các yếu tố đó
gián tiếp hay trực tiếp đều tham gia vào quá trình nhận thức của chủ thể. Con
người là chủ thể nhận thức cũng bị giới hạn bởi điều kiện lịch sử có tính chất lịch
sử - xã hội.
+ Khách thể nhận chỉ là một bộ phận, một lĩnh vực của hiện thực khách quan,
nằm trong miền hoạt động nhận thức và trở thành đối tượng nhận thức của chủ thể
nhận thức. Vì thế, khách thể nhận thức không chỉ là thế giới vật chất mà có thể còn
là tư duy, tâm lý, tư tưởng, tinh thần, tình cảm...Khách thể nhận thức cũng có tính
lịch sử - xã hội, cũng bị chế ước bởi điều kiện lịch sử - xã hội cụ thể.
+ Đối tượng nhận thức là một khía cạnh, một phương diện, một mặt nào đó
của hiện thực khách quan mà chủ thể nhận thức tập trung vào nghiên cứu, tìm hiểu.
+ Hoạt động thực tiễn của con người chính là cơ sở của mối quan hệ giữa chủ
thể nhận thức và khách thể nhận thức. Chính vì vậy, hoạt động thực tiễn là cơ sở,
động lực, mục đích của nhận thức và là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý.
 62

Kết luận: Nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan một cách tích
cực, chủ động, sáng tạo bởi con người trên cơ sở thực tiễn mang tính lịch sử cụ thể.
2.3.3. Thực tiễn và vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
2.3.3.1. Phạm trù thực tiễn
- Khái niệm thực tiễn
Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, thực tiễn là toàn bộ những hoạt
động vật chất - cảm tính, có tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải tạo tự
nhiên và xã hội phục vụ nhân loại tiến bộ.
- Đặc trưng của thực tiễn:
+ Thứ nhất, thực tiễn không phải toàn bộ hoạt động của con người mà chỉ là
những hoạt động vật chất - cảm tính. Hoạt động vật chất - cảm tính là những hoạt
động mà con người phải sử dụng lực lượng vật chất, công cụ vật chất tác động vào
các đối tượng vật chất để làm biến đổi chúng. Trên cơ sở đó, con người mới làm
biến đổi được thế giới khách quan phục vụ cho nhu cầu của mình.
+ Thứ hai, hoạt động thực tiễn là những hoạt động mang tính lịch sử - xã hội
của con người. Nghĩa là, thực tiễn là hoạt động chỉ diễn ra trong xã hội, với sự
tham gia của đông đảo người trong xã hội. Trong hoạt động thực tiễn, con người
truyền lại cho nhau những kinh nghiệm từ thế hệ này qua thế hệ khác. Vì vậy, hoạt
động thực tiễn luôn bị giới hạn bởi những điều kiện lịch sử - xã hội cụ thể.
+ Thứ ba, thực tiễn là hoạt động có tính mục đích nhằm cải tạo tự nhiên và xã
hội phục vụ cho nhu cầu của con người. Thông qua hoạt động thực tiễn, con người
tác động cải tạo thế giới để thỏa mãn nhu cầu của mình, thích nghi một cách chủ
động, tích cực với thế giới. Không có hoạt động thực tiễn thì bản thân con người và
xã hội loài người không thể tồn tại và phát triển.
- Các hình thức hoạt động thực tiễn: Hoạt động sản xuất vật chất; hoạt động
chính trị - xã hội và hoạt động thực nghiệm khoa học.
+ Hoạt động sản xuất vật chất là hình thức thực tiễn có sớm nhất, cơ bản nhất,
quan trọng nhất. Không có sản xuất vật chất, con người và xã hội loài người không
thể tồn tại và phát triển. Sản xuất vật chất còn là cơ sở cho sự tồn tại của các hình
thức thực tiễn khác cũng như tất cả các hoạt động sống khác của con người.
 63

+ Hoạt động chính trị - xã hội là hoạt động thực tiễn thể hiện tính tự giác cao
của con người nhằm biến đổi, cải tạo xã hội, phát triển các thiết chế xã hội, các
quan hệ xã hội...tạo ra môi trường xã hội thuận lợi cho con người phát triển.
+ Hoạt động thực nghiệm khoa học là hình thức đặc biệt của hoạt động thực
tiễn. Bởi lẽ, trong hoạt động thực nghiệm khoa học, con người chủ động tạo ra
những điều kiện không có sẵn trong tự nhiên cũng như xã hội để tiến hành thực
nghiệm khoa học theo mục đích mà mình đã đề ra. Trên cơ sở đó, vận dụng những
thành tựu khoa học, kỹ thuật, công nghệ vào sản xuất vật chất, cải tạo các quan hệ
chính trị - xã hội phục vụ con người.
Ba hình thức thực tiễn này có quan hệ biện chứng, tác động, ảnh hưởng qua
lại lẫn nhau. Trong đó, sản xuất vật chất đóng vai trò quan trọng, quyết định hai
hình thức thực tiễn còn lại. Tuy nhiên, hoạt động chính trị - xã hội và hoạt động
thực nghiệm khoa học có ảnh hưởng quan trọng tới hoạt động sản xuất vật chất.
2.3.3.2 .Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
* Thực tiễn là cơ sở, động lực của nhận thức
- Bằng hoạt động tực tiễn và thông qua hoạt động thực tiễn, con người tác
động vào thế giới khách quan, buộc chúng phải bộc lộ những thuộc tính, những
quy luật để con người nhận thức. Chính thực tiễn cung cấp những tài liệu, vật liệu
cho nhận thức của con người
- Thực tiễn luôn đề ra nhu cầu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển của
nhận thức, vì thế nó luôn thúc đẩy cho sự ra đời của các ngành khoa học. Thực tiễn
có tác dụng rèn luyện các giác quan của con người, làm cho chúng phát triển tinh
tế hơn, hoàn thiện hơn, trên cơ sở đó giúp quá trình nhận thức của con người hiệu
quả hơn, đúng đắn hơn.
- Hoạt động thực tiễn còn là cơ sở chế tạo ra các công cụ, phương tiện, máy
móc mới hỗ trợ con người trong quá trình nhận thức. Như vậy, thực tiễn chính là
nền tảng, cơ sở để nhận thức của con người nảy sinh, tồn tại, phát triển. Không
những vậy, thực tiễn còn là động lực thúc đẩy nhận thức phát triển.
* Thực tiễn là mục đích của nhận thức
 64

Nhận thức của con người ngay từ khi con người mới xuất hiện đã bị quy định
bởi những nhu cầu thực tiễn. Bởi lẽ, muốn sống, muốn tồn tại, con người phải sản
xuất và cải tạo tự nhiên và xã hội. Chính nhu cầu sản xuất vật chất và cải tạo tự
nhiên, xã hội buộc con người phải nhận thức thế giới xung quanh.
+ Nhận thức của con người là nhằm phục vụ thực tiễn, soi đường, dẫn dắt, chỉ
đạo thực tiễn.
+ Mọi tri thức khoa học - kết quả của nhận thức chỉ có ý nghĩa khi nó được áp
dụng vào đời sống thực tiễn một cách trực tiếp hay gián tiếp để phục vụ nhu cầu
của con người.
* Thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý
- Theo triết học Mác - Lênin, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để
kiểm tra chân lý. Dựa vào thực tiễn, người ta có thể chứng minh, kiểm nghiệm
chân lý. Bởi lẽ, chỉ có thực tiễn mới có thể vật chất hoá được tri thức, hiện thực
hoá được tư tưởng, qua đó mới khẳng định được chân lý hoặc phủ định một sai lầm
nào đó.
- Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vừa có tính chất tuyệt đối, vừa có tính
chất tương đối.
+ Tính tuyệt đối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ,
thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để kiểm tra, khẳng định chân lý, bác
bỏ sai lầm.
+ Tính tương đối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ,
thực tiễn có quá trình vận động, biến đổi, phát triển, do đó không bao giờ có thể
xác nhận hoặc bác bỏ một cách hoàn toàn một biểu tượng nào đó của con người, dù
biểu tượng ấy là thế nào chăng nữa. Vì vậy, nếu xem xét thực tiễn trong không
gian càng rộng, trong thời gian càng dài, trong chỉnh thể thì càng rõ đâu là chân lý,
đâu là sai lầm.
- Triết học Mác- Lênin yêu cầu quan điểm về đời sống, về thực tiễn phải là
quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức.
* Ý nghĩa phương pháp luận:
Cần phải quan triệt nguyên tắc thực tiễn trong nhận thức và hoạt động.
 65

- Nguyên tắc này yêu cầu xem xét sự vật luôn phải gắn với nhu cầu thực tiễn.
- Coi trọng tổng kết thực tiễn, để bổ sung, hoàn thiện, phát triển nhận thức, lý
luận cũng như chủ trương, đường lối, chính sách.
- Nguyên tắc này chống lại bệnh giáo điều, chủ quan, duy ý chí, xa rời thực
tiễn, bệnh sách vở, rập khuôn, máy móc, ...
2.3.4. Các giai đoạn cơ bản của quá trình nhận thức
2.3.4.1. Nhận thức cảm tính
Nhận thức cảm tính là giai đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức, gắn liền
với thực tiễn. Ở giai đoạn này, nhận thức của con người phản ánh trực tiếp khách
thể thông qua các giác quan, được diễn ra dưới ba hình thức: cảm giác, tri giác và
biểu tượng.
- Cảm giác là hình thức đầu tiên, giản đơn nhất của quá trình nhận thức ở giai
đoạn cảm tính, được nảy sinh do sự tác động trực tiếp của khách thể lên các giác
quan của con người, đưa lại cho con người những thông tin trực tiếp, giản đơn nhất
về một thuộc tính riêng lẻ của sự vật.
- Tri giác là một hình thức nhận thức cao hơn cảm giác của giai đoạn trực
quan sinh động (nhận thức cảm tính). Tri giác là kết quả của sự tác động trực tiếp
của sự vật đồng thời lên nhiều giác quan của con người. Do đó, có thể nói, tri giác
là tổng hợp của nhiều cảm giác. Vì vậy, tri giác cho ta hình ảnh về sự vật trọn vẹn
hơn cảm giác. Nhưng tri giác vẫn là hình ảnh trực tiếp, cảm tính về sự vật.
- Biểu tượng là hình thức cao nhất và phức tạp nhất của nhận thức cảm tính.
Biểu tượng là hình ảnh sự vật được tái hiện trong óc nhờ trí nhớ, khi sự vật không
trực tiếp tác động vào giác quan của con người. Biểu tượng là khâu trung gian
chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính.
Giai đoạn nhận thức cảm tính thì nhận thức chưa đem lại những hiểu biết sâu
sắc, khái quát trong tính chỉnh thể về sự vật.
2.3.4.2. Nhận thức lý tính
* Nhận thức lý tính là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của quá trình
nhận thức, nó nảy sinh trên cơ sở nhận thức cảm tính. Nhận thức lý tính thể hiện ở
3 hình thức: khái niệm, phán đoán và suy lý.
 66

- Khái niệm là hình thức cơ bản của tư duy trừu tượng, phản ánh khái quát,
gián tiếp một, hoặc một số thuộc tính chung có tính bản chất nào đó của một nhóm
sự vật, hiện tượng được biểu thị bằng một từ hay một cụm từ. Khái niệm được hình
thành trên cơ sở hoạt động thực tiễn và hoạt động nhận thức của con người.
- Phán đoán là hình thức liên hệ các khái niệm, phản ánh mối liên hệ giữa các
sự vật hiện tượng của thế giới trong ý thức con người. Phán đoán là một hình thức
của tư duy trừu tượng, bằng cách liên kết các khái niệm lại để khẳng định hay phủ
định một thuộc tính hay một mối liên hệ nào đó của sự vật. Phán đoán được phân
chia thành ba loại cơ bản là: phán đoán đơn nhất, phán đoán đặc thù và phán đoán
phổ biến.
- Suy lý là những hình thức của tư duy trừu tượng, trong đó các phán đoán đã
liên kết với nhau theo quy tắc: phán đoán cuối cùng (kết luận) được suy ra từ
những phán đoán đã biết làm tiền đề. Có hai loại suy luận chính: quy nạp và diễn
dịch. Suy lý là phương thức quan trọng để tư duy của con người đi từ cái đã biết
đến cái chưa biết một cách gián tiếp, rút ngắn thời gian trong việc phát hiện tri thức
mới. Tính chân thực của tri thức thu nhận được nhờ suy lý, phụ thuộc vào tính
chân thực của các phán đoán tiền đề và sự tuân thủ chặt chẽ, đúng đắn các quy tắc
lôgíc của chủ thể suy lý.
* Mối quan hệ giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính:
- Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là hai giai đoạn khác nhau về chất
nhưng lại thống nhất với nhau, liên hệ, bổ sung cho nhau trong quá trình nhận thức
của con người.
+ Nhận thức cảm tính là cơ sở cho nhận thức lý tính, không có nhận thức cảm
tính thì không có nhận thức lý tính.
+ Nhờ có nhận thức lý tính mà con người mới đi sâu nhận thức được bản chất
của sự vật, hiện tượng.
- Trong thực tiễn, cần tránh cường điệu, tuyệt đối hoá vai trò của nhận thức
cảm tính, hạ thấp và phủ nhận vai trò của nhận thức lý tính sẽ rơi vào chủ nghĩa
duy cảm.
 67

- Cần phải tránh cường điệu thái quá vai trò của nhận thức lý tính, của trí tuệ
dẫn đến hạ thấp hoặc phủ nhận vai trò của nhận thức cảm tính, của cảm giác rơi
vào chủ nghĩa duy lý cực đoan.
Sự thống nhất giữa trực quan sinh động, tư duy trừu tượng và thực tiễn
- Một vòng khâu của quá trình nhận thức được bắt đầu từ trực quan sinh động
đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn.
+ Thực tiễn vừa là cơ sở, vừa là khâu kết thúc và đồng thời có vai trò kiểm tra
tính chân thực các kết quả nhận thức.
+ Quá trình nhận thức thông qua các vòng khâu nhận thức này để ngày càng
tiến sâu hơn vào bản chất của các sự vật, hiện tượng.
+ Kết thúc vòng khâu này cũng đồng thời là sự bắt đầu của một vòng khâu
mới của sự nhận thức sâu sắc hơn, toàn diện hơn. Mỗi nấc thang mà con người đạt
được trong quá trình nhận thức, đều là kết quả của cả nhận thức cảm tính và cả
nhận thức lý tính, được thực hiện trên cơ sở của hoạt động thực tiễn.
- Vòng khâu của nhận thức từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ
tư duy trừu tượng đến thực tiễn, được lặp đi lặp lại nhưng sâu hơn về bản chất. Đó
cũng chính là quá trình giải quyết những mâu thuẫn không ngừng nảy sinh trong
nhận thức. Cứ mỗi khi mâu thuẫn được giải quyết, thì nhận thức của con người lại
tiến gần tới chân lý hơn.
2.3.5. Tính chất của chân lý
2.3.5.1. Quan niệm về chân lý
- Theo quan điểm triết học Mác - Lênin, chân lý là tri thức phù hợp với hiện
thực khách quan mà con người phản ánh và được thực tiễn kiểm nghiệm.
- Chân lý phải được hiểu như một quá trình, bởi lẽ bản thân sự vật có quá
trình vận động, biến đổi, phát triển và sự nhận thức về nó cũng phải được vận
động, biến đổi, phát triển. Cho nên, nhận thức chân lý cũng phải là một quá trình.
2.3.5.2. Các tính chất của chân lý
- Tính khách quan
Chân lý là tri thức chứ không phải bản thân hiện thực khách quan, nhưng tri
thức đó phải phản ánh đúng hiện thực khách quan và được thực tiễn kiểm nghiệm
 68

là đúng. Cho nên, chân lý có tính khách quan bởi vì nội dung phản ánh của nó là
khách quan, là phù hợp với khách thể của nhận thức.
- Tính tương đối và tính tuyệt đối
+ Tính tương đối của chân lý thể hiện ở chỗ những tri thức của chân lý đúng
nhưng chưa hoàn toàn đầy đủ, nó mới phản ánh đúng một mặt, một bộ phận nào đó
của hiện thực khách quan trong những điều kiện giới hạn xác định. Tương đối ở
đây là do điều kiện lịch sử chế ước, chứ không phải là phản ánh sai.
+ Tính tuyệt đối của chân lý thể hiện ở chỗ những tri thức của chân lý phản
ánh đầy đủ, toàn diện hiện thực khách quan ở một giai đoạn lịch sử cụ thể xác
định. Con người ngày càng tiến gần đến chân lý tuyệt đối chứ không thể đạt chân
lý tuyệt đối một cách trọn vẹn, toàn diện. Nhận thức chân lý tuyệt đối phải thông
qua một loạt các chân lý tương đối. Sự phân biệt giữa tính tương đối và tính tuyệt
đối của chân lý cũng chỉ là tương đối. Trong hoạt động thực tiễn cần chống cả hai
khuynh hướng; hoặc cường điệu tuyệt đối hóa tính tuyệt đối phủ nhận tính tương
đối của chân lý; hoặc tuyệt đối hóa tính tương đối từ đó phủ nhận tính khách quan
của chân lý.
- Tính cụ thể
Không có chân lý trừu tượng, chung chung, chân lý luôn là cụ thể. Bởi lẽ,
chân lý là tri thức phản ánh đúng hiện thực khách quan và được thực tiễn kiểm
nghiệm. Chân lý luôn phản ánh sự vật, hiện tượng ở trong một điều kiện cụ thể với
những hoàn cảnh lịch sử cụ thể trong một không gian và thời gian xác định. Thoát
ly những điều kiện cụ thể này sẽ không phản ánh đúng đắn sự vật, hiện tượng.

Chương 3 CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

3.1. HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
3.1.1. Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội
Để tồn tại và phát triển, con người phải tiến hành sản xuất. Đó là hoạt động
đặc trưng riêng có của con người và xã hội loài người.
- Sản xuất là hoạt động không ngừng sáng tạo ra giá trị vật chất và tinh thần
nhằm mục đích thoả mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
 69

- Sự sản xuất xã hội bao gồm ba phương diện không tách rời nhau là: sản xuất
vật chất, sản xuất tinh thần và sản xuất ra bản thân con người. Mỗi phương diện có
vị trí, vai trò khác nhau, trong đó sản xuất vật chất giữ vai trò là cơ sở của sự tồn
tại và phát triển của xã hội loài người, và xét đến cùng quyết định toàn bộ sự vận
động, phát triển của đời sống xã hội. Cùng với sản xuất vật chất, con người tiến
hành sản xuất tinh thần.
+ Sản xuất tinh thần là hoạt động sáng tạo ra các giá trị tinh thần nhằm thoả
mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người và xã hội.
+ Sự sản xuất ra bản thân con người ở phạm vi cá nhân, gia đình là việc sinh
đẻ và nuôi dạy con cái để duy trì nòi giống. Ở phạm vi xã hội là sự tăng trưởng dân
số, phát triển con người với tính cách là thực thể sinh học - xã hội.
+ Sản xuất vật chất là quá trình mà trong đó con người sử dụng công cụ lao
động tác động trực tiếp hoặc gián tiếp vào tự nhiên, cải biến các dạng vật chất của
giới tự nhiên để tạo ra của cải xã hội, nhằm thoả mãn nhu cầu tồn tại và phát triển
của con người.
- Vai trò của sản xuất vật chất:
+ Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội loài người. Sản
xuất vật chất là tiền đề trực tiếp tạo ra “tư liệu sinh hoạt của con người” nhằm duy
trì sự tồn tại và phát triển của con người nói chung cũng như từng cá thể người nói
riêng.
+ Sản xuất vật chất là tiền đề của mọi hoạt động lịch sử của con người. Hoạt
động sản xuất vật chất là cơ sở hình thành nên quan hệ kinh tế - vật chất giữa
người với người, từ đó hình thành nên các quan hệ xã hội khác. Nhờ sự sản xuất ra
của cải vật chất để duy trì sự tồn tại và phát triển của mình, con người đồng thời
sáng tạo ra toàn bộ đời sống vật chất và đời sống tinh thần của xã hội với tất cả sự
phong phú, phức tạp của nó.
+ Sản xuất vật chất là điều kiện chủ yếu sáng tạo ra bản thân con người. Nhờ
hoạt động sản xuất vật chất mà con người hình thành nên ngôn ngữ, nhận thức, tư
duy, tình cảm, đạo đức…Sản xuất vật chất là điều kiện cơ bản, quyết định nhất đối
với sự hình thành, phát triển phẩm chất xã hội của con người. Nhờ lao động sản
 70

xuất mà con người vừa tách khỏi tự nhiên, vừa hoà nhập với tự nhiên, cải tạo tự
nhiên, sáng tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần, đồng thời sáng tạo ra chính bản
thân con người.
Nguyên lý về vai trò của sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát
triển xã hội loài người có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng. Để nhận thức
và cải tạo xã hội phải xuất phát từ đời sống sản xuất, từ nền sản xuất vật chất xã
hội. Xét đến cùng, không thể dùng tinh thần để giải thích đời sống tinh thần; để
phát triển xã hội phải bắt đầu từ phát triển đời sống kinh tế - vật chất.
3.1.2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
3.1.2.1. Phương thức sản xuất
* Khái niệm phương thức sản xuất: Phương thức sản xuất là cách thức con
người tiến hành quá trình sản xuất vật chất ở những giai đoạn lịch sử nhất định của
xã hội loài người.
 Lực lượng sản xuất
- Lực lượng sản xuất là phương thức kết hợp giữa người lao động với tư liệu
sản xuất, tạo ra sức sản xuất và năng lực thực tiễn làm biến đổi các đối tượng vật
chất của giới tự nhiên theo nhu cầu nhất định của con người và xã hội.
- Lực lượng sản xuất gồm: người lao động và tư liệu sản xuất. Trình độ của
lực lượng sản xuất thể hiện trình độ phát triển của các yếu tố tạo nên kết cấu lực
lượng sản xuất. Trình độ của lực lượng sản xuất tự biến đổi theo chiều hướng ngày
càng hoàn thiện.
+ Người lao động là con người tham gia vào quá trình sản xuất vật chất, là
chủ thể, là lực lượng sản xuất hàng đầu quyết định toàn bộ quá trình sản xuất vật
chất trong mọi thời đại. Do đó, người lao động là con người có tri thức, kinh
nghiệm, kỹ năng lao động và năng lực sáng tạo nhất định trong quá trình sản xuất
của xã hội.
+ Tư liệu sản xuất bao gồm tư liệu lao động và đối tượng lao động.
+ Đối tượng lao động là những yếu tố vật chất của sản xuất mà lao động con
người dùng tư liệu lao động tác động lên, nhằm biến đổi chúng cho phù hợp với mục
đích sử dụng của con người.
 71

+ Tư liệu lao động là những yếu tố vật chất của sản xuất mà con người dựa vào
đó để tác động lên đối tượng lao động nhằm biến đổi đối tượng lao động thành sản
phẩm đáp ứng yêu cầu sản xuất của con người.
+ Tư liệu lao động gồm công cụ lao động và phương tiện lao động.
+ Phương tiện lao động là những yếu tố vật chất của sản xuất, cùng với công cụ
lao động mà con người sử dụng để tác động lên đối tượng lao động trong quá trình
sản xuất vật chất.
+ Công cụ lao động là những phương tiện vật chất mà con người trực tiếp sử
dụng để tác động vào đối tượng lao động nhằm biến đổi chúng nhằm tạo ra của cải
vật chất phục vụ nhu cầu con người và xã hội.
 Công cụ lao động là yếu tố vật chất “trung gian”, “truyền dẫn” giữa
người lao động và đối tượng lao động trong tiến hành sản xuất.
 Công cụ lao động giữ vai trò quyết định đến năng suất lao động.
 Công cụ lao động là yếu tố động nhất, cách mạng nhất trong lực lượng
sản xuất, là nguyên nhân sâu xa của mọi biến đổi kinh tế - xã hội trong lịch sử; là
thước đo trình độ tác động, cải biến tự nhiên của con người và tiêu chuẩn để phân
biệt các thời đại kinh tế khác nhau.
Đặc trưng chủ yếu của lực lượng sản xuất là mối quan hệ giữa người lao động và công
cụ lao động.
+ Trong lực lượng sản xuất, người lao động là nhân tố hàng đầu giữ vai trò quyết
định
 Người lao động là chủ thể sáng tạo và sử dụng công cụ lao động. Suy đến
cùng, các tư liệu sản xuất chỉ là sản phẩm lao động của con người, đồng thời
giá trị và hiệu quả thực tế của các tư liệu sản xuất phụ thuộc vào trình độ sử
dụng của người lao động.
 do bản chất sáng tạo của mình, trong quá trình lao động người lao động
không chỉ sáng tạo ra giá trị đủ bù đắp hao phí lao động, mà còn sáng tạo ra
giá trị mới lớn hơn giá trị bỏ ra ban đầu.
 72

 Người lao động là nguồn gốc của mọi sáng tạo trong sản xuất vật chất,
nguồn gốc của sự phát triển sản xuất.
+ Công cụ lao động là yếu tố cơ bản, quan trọng không thể thiếu, đặc biệt, trình độ
phát triển của công cụ lao động là nhân tố quyết định năng suất lao động xã hội.
- Lực lượng sản xuất là kết quả năng lực thực tiễn của con người, nhưng bản
thân năng lực thực tiễn này bị quy định bởi những điều kiện khách quan mà trong
đó con người sống và hoạt động. Vì vậy, lực lượng sản xuất luôn có tính khách
quan. Tuy nhiên, quá trình phát triển lực lượng sản xuất là kết quả của sự thống
nhất biện chứng giữa khách quan và chủ quan.
- Sự phát triển của lực lượng sản xuất là phát triển ở cả tính chất và trình
độ.
+ Tính chất của lực lượng sản xuất nói lên tính chất cá nhân hoặc tính chất xã hội
hóa trong việc sử dụng tư liệu sản xuất.
+ Trình độ của lực lượng sản xuất là sự phát triển của người lao động và công cụ
lao động. Trình độ của lực lượng sản xuất được thể hiện ở trình độ của công cụ lao
động; trình độ tổ chức lao động xã hội; trình độ ứng dụng khoa học vào sản xuất;
trình độ, kinh nghiệm, kỹ năng của người lao động và đặc biệt là trình độ phân công
lao động xã hội.
- Ngày nay, khoa học đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp.
+ Khoa học sản xuất ra của cải đặc biệt, hàng hóa đặc biệt. Đó là những phát
minh sáng chế, những bí mật công nghệ, trở thành nguyên nhân của mọi biến đổi
trong lực lượng sản xuất. Hiện nay, khoảng cách từ phát minh, sáng chế đến ứng
dụng vào sản xuất đã được rút ngắn làm cho năng suất lao động, của cải xã hội
tăng nhanh.
+ Khoa học kịp thời giải quyết những mâu thuẫn, những yêu cầu do sản xuất
đặt ra; có khả năng phát triển “vượt trước” và thâm nhập vào tất cả các yếu tố của
sản xuất, trở thành mắt khâu bên trong của quá trình sản xuất.
Tri thức khoa học được kết tinh, “vật hóa” vào người lao động, người quản
lý, công cụ lao động và đối tượng lao động. Sự phát triển của khoa học đã kích
thích sự phát triển năng lực làm chủ sản xuất của con người.
 73

 Xác định yếu tố động nhất, cách mạng nhất trong lực lượng sản xuất:
- Nhu cầu luôn biến của con người đã tạo ra động lực cho con người không ngừng
cải tiến công cụ lao động
- Công cụ lao động là yếu tố vật chất “trung gian”, “truyền dẫn” giữa người lao
động và đối tượng lao động trong tiến hành sản xuất.
- Công cụ lao động giữ vai trò quyết định đến năng suất lao động, là thước đo
trình độ tác động, cải biến tự nhiên của con người và tiêu chuẩn để phân biệt các
thời đại kinh tế khác nhau.
 Quan hệ sản xuất
- Quan hệ sản xuất là tổng hợp các quan hệ kinh tế - vật chất giữa người với
người trong quá trình sản xuất vật chất. Đây chính là một quan hệ vật chất quan
trọng nhất - quan hệ kinh tế, trong các mối quan hệ vật chất giữa người với người
- Quan hệ sản xuất bao gồm: quan hệ về sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan
hệ trong tổ chức quản lý và trao đổi hoạt động với nhau, quan hệ về phân phối sản
phẩm lao động.
+ Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ giữa các tập đoàn người trong
việc chiếm hữu, sử dụng các tư liệu sản xuất xã hội
+ Quan hệ về tổ chức quản lý sản xuất là quan hệ giữa các tập đoàn người
trong việc tổ chức sản xuất và phân công lao động.
+ Quan hệ về phân phối sản phẩm lao động là quan hệ giữa các tập đoàn
người trong việc phân phối sản phẩm lao động xã hội.
Các mặt trong quan hệ sản xuất có mối quan hệ hữu cơ, tác động qua lại, chi
phối, ảnh hưởng lẫn nhau. Trong đó quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất giữ vai trò
quyết định bản chất và tính chất của quan hệ sản xuất. Quan hệ sản xuất hình thành
một cách khách quan, là quan hệ đầu tiên, cơ bản chủ yếu, quyết định mọi quan hệ
xã hội.
3.1.2.2. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất
* Vai trò quyết định của lực lượng sản xuất đối với quan hệ sản xuất:
- Sự vận động và phát triển của phương thức sản xuất bắt đầu từ sự biến đổi
 74

của lực lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất là nội dung của quá trình sản xuất có
tính năng động, cách mạng, thường xuyên vận động và phát triển; quan hệ sản xuất
là hình thức xã hội của quá trình sản xuất có tính ổn định tương đối.
- Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất. Cơ sở khách quan quy định
sự vận động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất là do biện chứng giữa
sản xuất và nhu cầu con người; do tính năng động và cách mạng của sự phát triển
công cụ lao động; do vai trò của người lao động là chủ thể sáng tạo, là lực lượng
sản xuất hàng đầu; do tính kế thừa khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất
trong tiến trình lịch sử.
- Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất là đòi hỏi khách quan của nền sản xuất. Lực lượng sản xuất vận động, phát
triển không ngừng sẽ mâu thuẫn với tính “đứng im” tương đối của quan hệ sản
xuất. Đòi hỏi tất yếu của nền sản xuất xã hội là phải xóa bỏ quan hệ sản xuất cũ,
thiết lập quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất đã phát triển.
- Lực lượng sản xuất quyết định sự ra đời của một kiểu quan hệ sản xuất mới
trong lịch sử, quyết định đến nội dung và tính chất của quan hệ sản xuất. Bằng
năng lực nhận thức và thực tiễn, con người phát hiện và giải quyết mâu thuẫn, thiết
lập sự phù hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc thang cao
hơn.
* Sự tác động trở lại của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất:
- Vai trò của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất được thực hiện
thông qua sự phù hợp biện chứng giữa quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của
lực lượng sản xuất.
+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất là một trạng thái
trong đó quan hệ sản xuất là “hình thức phát triển” của lực lượng sản xuất và “tạo
địa bàn đầy đủ” cho lực lượng sản xuất phát triển 1.
+ Sự phù hợp bao gồm: Sự kết hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành lực

. Xem C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Sđd, t.13, tr.15.

1
 75

lượng sản xuất; giữa các yếu tố cấu thành quan hệ sản xuất; giữa lực lượng sản
xuất với quan hệ sản xuất; sự phù hợp bao gồm cả việc tạo điều kiện tối ưu cho
việc sử dụng và kết hợp giữa người lao động và tư liệu sản xuất; tạo điều kiện
hợp lý cho người lao động sáng tạo trong sản xuất và hưởng thụ thành quả vật
chất, tinh thần của lao động.
+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất quy định mục đích,
xu hướng phát triển của nền sản xuất xã hội; hình thành hệ thống động lực thúc đẩy
sản xuất phát triển; đem lại năng suất, chất lượng, hiệu quả của nền sản xuất.
- Sự tác động của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất diễn ra theo hai
chiều hướng, đó là thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất.
+ Khi quan hệ sản xuất phù hợp với lực lượng sản xuất thì nền sản xuất phát
triển đúng hướng, quy mô sản xuất được mở rộng; những thành tựu khoa học công
nghệ được áp dụng nhanh chóng; người lao động nhiệt tình hăng hái sản xuất, lợi ích
của người lao động được đảm bảo và thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển.
+ Quan hệ sản xuất không phù hợp với lực lượng sản xuất thì sẽ kìm hãm, thậm
chí phá hoại lực lượng sản xuất. Tuy nhiên, sự kìm hãm đó chỉ diễn ra trong những
giới hạn, với những điều kiện nhất định.
- Trạng thái vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và
quan hệ sản xuất diễn ra là từ phù hợp đến không phù hợp, rồi đến sự phù hợp mới
ở trình độ cao hơn. Sự tác động biện chứng giữa lực lượng sản xuất với quan hệ
sản xuất làm cho lịch sử xã hội loài người là lịch sử kế tiếp nhau của các phương
thức sản xuất, từ phương thức sản xuất cộng sản nguyên thuỷ qua phương thức sản
xuất chiếm hữu nô lệ, phương thức sản xuất phong kiến, phương thức sản xuất tư
bản chủ nghĩa và đang phát triển đến phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
- Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, do những điều kiện khách quan và chủ quan
quy định, quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất có những đặc điểm tác động riêng. Sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với
trình độ phát triển của lực lượng sản xuất đòi hỏi tất yếu phải thiết lập chế độ công
hữu về tư liệu sản xuất chủ yếu. Phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa dần dần
loại trừ đối kháng xã hội. Sự phù hợp không diễn ra “tự động”, đòi hỏi trình độ tự
 76

giác cao trong nhận thức và vận dụng quy luật.

* Ý nghĩa trong đời sống xã hội
- Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất có ý nghĩa phương pháp luận rất quan trọng. Trong thực tiễn, muốn phát triển
kinh tế phải bắt đầu từ phát triển lực lượng sản xuất. Muốn xoá bỏ một quan hệ sản
xuất cũ, thiết lập một quan hệ sản xuất mới phải căn cứ từ trình độ phát triển của
lực lượng sản xuất, từ tính tất yếu kinh tế, yêu cầu khách quan của quy luật kinh tế,
chống tuỳ tiện, chủ quan, duy tâm, duy ý chí.
- Nhận thức đúng đắn quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng trong quán triệt,
vận dụng quan điểm, đường lối, chính sách, là cơ sở khoa học để nhận thức sâu sắc
sự đổi mới tư duy kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam.
*/ Liên hệ thực tiễn ở Việt Nam
- Trước thời kỳ đổi mới, ở Việt Nam, lực lượng sản xuất ở trình độ thấp: công
cụ lao động thô sơ, lạc hậu; trình độ người lao động còn thấp cả về năng lực
chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp, trình độ nắm bắt khoa học kỹ thuật; phương
tiện lao động thiếu thốn và lạc hậu. Về quan hệ sản xuất: chỉ duy trì hai hình thức
sở hữu là sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể, nóng vội xoá bỏ chế độ sở hữu tư
nhân một cách ồ ạt; thực hiện cơ chế quản lý kinh tế kế hoạch hoá tập trung quan
liêu; thực hiện phân phối theo cơ chế bao cấp. Thời kỳ này chúng ta đã đưa quan
hệ sản xuất lên quá cao so với trình độ của lực lượng sản xuất, vận dụng quy luật
về mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất chưa phù
hợp, do đó dẫn đến lực lượng sản xuất không phát triển, tình trạng trì trệ kéo dài,
sản xuấ t đình đố n, đời số ng người dân gặp nhiều khó khăn.
- Từ Đại hội Đảng lần thứ VI, khởi đầu công cuộc đổi mới, Đảng ta chủ
trương đổi mới toàn diện, trọng tâm là đổi mới về kinh tế. Đại hội VI chính thức
chấm dứt mô hình kế hoạch hóa tập trung và thực hiện phát triển nền kinh tế hàng
hóa có kế hoạch gồm nhiều thành phần đi lên chủ nghĩa xã hội, với nhiều chế độ sở
hữu. Đây là dấu mốc quan trọng thể hiện sự nhận thức và vận dụng một cách đúng
đắn, sáng tạo quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất ở Việt Nam. Đảng ta thực hiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại
 77

hóa, phát triển lực lượng sản xuất hiện đại: nâng cao trình độ cho người lao động,
ứng dụng khoa học công nghệ hiện đại vào sản xuất, hiện đại hóa phương tiện lao
động. Về quan hệ sản xuất: thực hiện nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần
kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động
lực quan trọng của nền kinh tế; các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng,
hợp tác và cạnh tranh theo pháp luật; thị trường đóng vai trò chủ yếu trong huy
động và phân bổ hiệu quả các nguồn lực phát triển, là động lực chủ yếu để giải
phóng sức sản xuất; các nguồn lực nhà nước được phân bổ theo chiến lược, quy
hoạch, kế hoạch phù hợp với cơ chế thị trường. Nhà nước đóng vai trò định hướng,
xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh
bạch và lành mạnh; định hướng và điều tiết nền kinh tế. Thực hiện đa dạng các
hình thức phân phối trong đó hình thức phân phối theo lao động giữ vai trò chủ
đạo. Với sự vận dụng đúng đắn quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với
trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, nhìn tổng thể trong 35 năm thực hiện
đường lối đổi mới, đất nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch
sử trên con đường xây dựng, phát triển đất nước, “chưa bao giờ đất nước ta có
được cơ đồ, tiềm lực vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay”.
3.1.3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
3.1.3.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
* Khái niệm và cấu trúc cơ sở hạ tầng
- Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất của một xã hội trong sự
vận động hiện thực của chúng hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội đó.
- Cấu trúc của cơ sở hạ tầng bao gồm: Quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản
xuất tàn dư, quan hệ sản xuất mầm mống. Mỗi quan hệ sản xuất có một vị trí, vai
trò khác nhau. Trong đó quan hệ sản xuất thống trị đặc trưng cho cơ sở hạ tầng của
xã hội đó.
* Khái niệm và cấu trúc kiến trúc thượng tầng
- Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm, tư tưởng xã hội với
những thiết chế xã hội tương ứng cùng những quan hệ nội tại của thượng tầng hình
thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định.
 78

- Cấu trúc của kiến trúc thượng tầng bao gồm toàn bộ những quan điểm tư
tưởng về chính trị, pháp quyền, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học...cùng
những thiết chế xã hội tương ứng như nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể
và tổ chức xã hội khác. Các yếu tố về quan điểm tư tưởng và thiết chế xã hội có
quan hệ với nhau, cùng với những quan hệ nội tại trong các yếu tố đó hợp thành
kiến trúc thượng tầng của xã hội.
- Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm và quy luật phát triển
riêng. Trong đó, bộ phận có quyền lực mạnh nhất trong kiến trúc thượng tầng của xã
hội có đối kháng giai cấp là nhà nước - công cụ quyền lực chính trị đặc biệt của giai
cấp thống trị.
- Trong xã hội có đối kháng giai cấp, kiến trúc thượng tầng cũng mang tính
chất đối kháng.
+ Tính đối kháng của kiến trúc thượng tầng phản ánh tính đối kháng của cơ sở
hạ tầng và được biểu hiện ở sự xung đột, sự đấu tranh về tư tưởng của các giai cấp
đối kháng.
+ Đặc trưng của kiến trúc thượng tầng là sự thống trị về chính trị và tư tưởng
của giai cấp thống trị.
+ ngoài ra, còn có những tư tưởng, quan điểm và các tổ chức chính trị của giai
cấp bị thống trị, bị bóc lột đối lập với giai cấp thống trị.
3.1.2.2. Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc
thượng tầng của xã hội
* Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng
- Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, bởi vì, quan hệ vật chất
quyết định quan hệ tinh thần; tính tất yếu kinh tế xét đến cùng quyết định tính tất
yếu chính trị - xã hội.Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng
tầng tương ứng.
- Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng thể
hiện trước hết ở chỗ, cơ sở hạ tầng với tư cách là cơ cấu kinh tế hiện thực của xã
hội sẽ quyết định kiểu kiến trúc thượng tầng của xã hội ấy. Cơ sở hạ tầng không
chỉ sản sinh ra một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng - tức là quyết định
 79

nguồn gốc, mà còn quyết định đến cơ cấu, tính chất và sự vận động, phát triển
của kiến trúc thượng tầng.
Trong xã hội có đối kháng giai cấp, giai cấp nào chiếm địa vị thống trị về
kinh tế thì cũng chiếm địa vị thống trị trong đời sống chính trị, tinh thần của xã
hội; mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế quyết định tính chất mâu thuẫn trong lĩnh
vực tư tưởng của xã hội. Bởi vậy, cơ sở hạ tầng như thế nào thì cơ cấu, tính chất
của kiến trúc thượng tầng là như thế ấy.
- Những biến đổi căn bản của cơ sở hạ tầng sớm hay muộn sẽ dẫn đến sự
biến đổi căn bản trong kiến trúc thượng tầng. Sự biến đổi đó diễn ra trong từng
hình thái kinh tế - xã hội, cũng như khi chuyển từ một hình thái kinh tế - xã hội này
sang một hình thái kinh tế - xã hội khác.
- Nguyên nhân của những biến đổi đó xét cho cùng là do sự phát triển của
lực lượng sản xuất. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, sự biến đổi đó tất yếu phải
thông qua đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội.
* Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng
- Kiến trúc thượng tầng có tính độc lập tương đối so với cơ sở hạ tầng. Vai trò
của kiến trúc thượng tầng chính là vai trò tích cực, tự giác của ý thức, tư tưởng.
Vai trò của kiến trúc thượng tầng còn do sức mạnh vật chất của bộ máy tổ chức -
thể chế luôn có tác động một cách mạnh mẽ trở lại cơ sở hạ tầng.
- Kiến trúc thượng tầng củng cố, hoàn thiện và bảo vệ cơ sở hạ tầng sinh ra
nó; ngăn chặn cơ sở hạ tầng mới, đấu tranh xoá bỏ tàn dư cơ sở hạ tầng cũ; định
hướng, tổ chức, xây dựng chế độ kinh tế của kiến trúc thượng tầng.
- Thực chất vai trò kiến trúc thượng tầng là vai trò bảo vệ duy trì, củng cố lợi
ích kinh tế của giai cấp thống trị xã hội. Mặt khác, kiến trúc thượng tầng trong các
xã hội có giai cấp còn đảm bảo sự thống trị về chính trị và tư tưởng của giai cấp
giữ địa vị thống trị về kinh tế.
- Tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai
chiều hướng.
+ Kiến trúc thượng tầng tác động cùng chiều với sự phát triển của cơ sở hạ
tầng sẽ thúc đẩy cơ sở hạ tầng phát triển.
 80

+ Kiến trúc thượng tầng tác động ngược chiều với sự phát triển của cơ sở hạ
tầng sẽ kìm hãm sự phát triển của cơ sở hạ tầng, của kinh tế.
Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng thì kiến trúc thượng tầng về
chính trị có vai trò quan trọng nhất, trong đó nhà nước có vai trò tác động to lớn
đối với cơ sở hạ tầng. Nhà nước sử dụng sức mạnh của bạo lực để tăng cường sức
mạnh kinh tế của giai cấp thống trị và củng cố vững chắc địa vị của quan hệ sản
xuất thống trị.
- Tuy nhiên, trong thực tiễn của đời sống xã hội, không phải chỉ có quyền lực
nhà nước mới có sự tác động to lớn đến cơ sở hạ tầng, mà các bộ phận khác của
kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật...cũng đều tác
động mạnh mẽ đến cơ sở hạ tầng bằng những hình thức khác nhau, với các cơ chế
khác nhau. Song thường thường những sự tác động đó phải thông qua nhà nước,
pháp luật, các thể chế tương ứng và chỉ qua đó chúng mới phát huy được hiệu lực
đối với cơ sở hạ tầng, cũng như đối với toàn xã hội.
- Sự vận động của quy luật này dưới chủ nghĩa xã hội có những đặc điểm
riêng. Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa không hình thành
tự phát trong lòng xã hội cũ. Để xác lập cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa thì đòi hỏi
tất yếu là phải xóa bỏ cơ sở hạ tầng cũ thông qua cuộc cách mạng xã hội chủ
nghĩa. Sự thiết lập kiến trúc thượng tầng chính trị xã hội chủ nghĩa là tiền đề cho
sự hình thành, phát triển của cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa. Kiến trúc thượng tầng
xã hội chủ nghĩa chỉ có thể được củng cố, phát triển dựa trên cơ sở hạ tầng xã hội
chủ nghĩa và trong chính sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Bởi vậy, xây
dựng và hoàn thiện kiến trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa phải xuất phát từ
những đòi hỏi khách quan của sự phát triển kinh tế - xã hội. Đồng thời, phải tích
cực, chủ động đấu tranh khắc phục mọi tàn dư tư tưởng lạc hậu của xã hội cũ và
đánh bại mọi âm mưu chống phá của các thế lực thù địch.
* Ý nghĩa trong đời sống xã hội
- Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng
tầng là cơ sở khoa học cho việc nhận thức một cách đúng đắn mối quan hệ giữa
kinh tế và chính trị.
 81

- Trong nhận thức và thực tiễn, nếu tách rời hoặc tuyệt đối hoá một yếu tố nào
giữa kinh tế và chính trị đều là sai lầm. Tuyệt đối hoá kinh tế, hạ thấp hoặc phủ
nhận yếu tố chính trị là rơi vào quan điểm duy vật tầm thường, duy vật kinh tế sẽ
dẫn đến vô chính phủ, bất chấp kỷ cương, pháp luật và không tránh khỏi thất bại,
đổ vỡ. Nếu tuyết đối hoá về chính trị, hạ thấp hoặc phủ định vai trò của kinh tế sẽ
dẫn đến duy tâm, duy ý chí, nôn nóng, chủ quan, đốt cháy giai đoạn và cũng không
tránh khỏi thất bại.
*/ Liên hệ Việt Nam
- Trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam đã rất quan
tâm đến nhận thức và vận dụng quy luật này.
- Trong thời kỳ đổi mới đất nước, cơ cấu kinh tế của Việt Nam là nền kinh tế
nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo
định hướng XHCN: thực hiện đa dạng hình thức sở hữu, đa dạng các thành phần
kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; kinh tế tập thể, kinh tế hợp
tác được củng cố phát triển, kinh tế tư nhân là động lực quan trọng, kinh tế có vốn
đầu tư nước ngoài có vai trò quan trọng. Về kiến trúc thượng tầng: CHỦ NGHĨA
MÁC- LÊNIN, TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH là nền tảng tư tưởng; xây dựng hệ
thống chính trị xã hội chủ nghĩa mang bản chất giai cấp công nhân, Đảng Cộng sản
lãnh đạo nhà nước và toàn xã hội; xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN do Đảng
Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Phát huy quyền làm chủ của nhân dân.
- Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương đổi mới toàn diện cả kinh tế và chính
trị, trong đó đổi mới kinh tế là trung tâm, đồng thời đổi mới chính trị từng bước
thận trọng vững chắc bằng những hình thức, bước đi thích hợp; giải quyết tốt mối
quan hệ giữa đổi mới - ổn định - phát triển, giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa.
3.1.4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự
nhiên
3.1.4.1. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội
- Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch
sử dùng để chỉ xã hội ở từng nấc thang lịch sử nhất định với một kiểu quan hệ sản
xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản
 82

xuất và một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ
sản xuất ấy.
- Cấu trúc hình thái kinh tế - xã hội gồm ba yếu tố cơ bản, phổ biến: Lực
lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng.
+ Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất của xã hội, tiêu chuẩn khách quan
để phân biệt các thời đại kinh tế khác nhau, yếu tố xét đến cùng quyết định sự vận
động, phát triển của hình thái kinh tế - xã hội.
+ Quan hệ sản xuất là quan hệ khách quan, cơ bản, chi phối và quyết định mọi
quan hệ xã hội, đồng thời là tiêu chuẩn quan trọng nhất để phân biệt bản chất các
chế độ xã hội khác nhau.
+ Kiến trúc thượng tầng là sự thể hiện các mối quan hệ giữa người với người
trong lĩnh vực tinh thần, tiêu biểu cho bộ mặt tinh thần của đời sống xã hội.
3.1.4.2. Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người
a) Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội
Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch
sử dùng để chỉ xã hội ở từng nấc thang lịch sử nhất định với một kiểu quan hệ sản
xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng
sản xuất và một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên quan hệ sản
xuất đặc trưng ấy.
Kết cầu: gồm ba yếu tố cơ bản, phổ biến: lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất
(cơ sở hạ tầng); kiến trúc thượng tầng.
Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất của xã hội, tiêu chuẩn khách quan để
phân biệt các thời đại kinh tế khác nhau, yếu tố xét đến cùng quyết định sự vận
động, phát triển của hình thái kinh tế - xã hội.
Quan hệ sản xuất là quan hệ khách quan, cơ bản, chi phối và quyết định mọi
quan hệ xã hội, đồng thời là tiêu chuẩn quan trọng nhất để phân biệt bản chất các
chế độ xã hội khác nhau.
Kiến trúc thượng tầng là sự thể hiện các mối quan hệ giữa người với người
trong lĩnh vực tinh thần, tiêu biểu cho bộ mặt tinh thần của đời sống xã hội.
b) Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người
 83

C.Mác đã khẳng định rằng: “Sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã
hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên”. Tính chất lịch sử - tự nhiên của quá trình
phát triển các hình thái kinh tế - xã hội được phân tích ở các nội dung chủ yếu sau:
- Sự vận động, phát triển của lịch sử xã hội là do sự tác động tổng hợp của hai
quy luật cơ bản là quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản
xuất và quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng
tầng của xã hội.
- Sự vận động, phát triển của xã hội bắt đầu từ sự phát triển của lực lượng
sản xuất. Khi lực lượng sản xuất phát triển về chất, đòi hỏi phải thiết lập quan hệ
sản xuất mới về chất. Sự phát triển về chất của quan hệ sản xuất tất yếu dẫn đến sự
thay đổi về chất của cơ sở hạ tầng xã hội. Khi cơ sở hạ tầng xã hội biến đổi về chất
dẫn đến sự biến đổi, phát triển căn bản (nhanh hay chậm, ít hoặc nhiều) của kiến
trúc thượng tầng xã hội. Hình thái kinh tế - xã hội cũ mất đi, hình thái kinh tế - xã
hội mới, tiến bộ hơn ra đời.
- Lịch sử xã hội loài người là một tiến trình nối tiếp nhau từ thấp đến cao của
các hình thái kinh tế - xã hội: Cộng sản nguyên thủy - chiếm hữu nô lệ - phong kiến
- tư bản chủ nghĩa - xã hội chủ nghĩa; trong đó, có sự thống nhất giữa quy luật
chung cơ bản phổ biến với quy luật đặc thù và quy luật riêng của lịch sử
Tiến trình lịch sử xã hội loài người là kết quả của sự thống nhất giữa
lôgích và lịch sử.
+ Do sự chi phối của quy luật khách quan, lôgích của toàn bộ tiến trình lịch
sử loài người là sự kế tiếp nhau của các hình thái kinh tế - xã hội từ thấp đến cao.
Đó là con đường tất yếu của tiến bộ lịch sử.
+ Mặt khác, sự phát triển của xã hội loài người còn mang tính lịch sử. Các
hình thái kinh tế - xã hội như những trạng thái khác nhau về chất trong tiến trình
lịch sử, với những điều kiện về không gian, thời gian cụ thể, với các tiêu chí về
sự phát triển của lực lượng sản xuất, kiểu quan hệ sản xuất, kiểu kiến trúc thượng
tầng của mỗi xã hội cụ thể.
- Sự thống nhất giữa lôgích và lịch sử trong tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã
hội loài người bao hàm cả sự phát triển tuần tự đối với lịch sử phát triển toàn thế
 84

giới và sự phát triển “bỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế - xã hội đối với một số
quốc gia, dân tộc cụ thể. Bản chất của việc “bỏ qua” một hay vài hình thái kinh
tế - xã hội, sự phát triển rút ngắn xã hội đó là rút ngắn các giai đoạn, bước đi
của nền văn minh loài người mà cốt lõi là sự tăng trưởng nhảy vọt của lực lượng
sản xuất.
Thực tiễn lịch sử đã chứng minh có những quốc gia phát triển tuần tự, nhưng
có những quốc gia phát triển bỏ qua một hay vài hình thái kinh tế - xã hội nào đó.
Sự phát triển bỏ qua một hay vài hình thái kinh tế - xã hội nào đó xuất phát từ
nguyên nhân khách quan và chủ quan:
+ Điều kiện khách quan:
 Do quy luật phát triển không đều, trên thế giới thường xuất hiện những trung
tâm phát triển cao hơn, đồng thời bên cạnh đó còn có những vùng, những quốc gia,
dân tộc ở trình độ phát triển thấp, thậm chí rất thấp.
 Do sự giao lưu, hợp tác quốc tế mà giữa các trung tâm, các khu vực, các
quốc gia xuất hiện khả năng một số nước đi sau có thể rút ngắn tiến trình lịch sử.
Quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế
 Quy luật kế thừa sự phát triển lịch sử luôn luôn cho phép các quốc gia, dân
tộc có thể bỏ qua các giai đoạn phát triển không cần thiết để vươn tới trình độ tiên
tiến của nhân loại.
+ Nguyên nhân chủ quan: phụ thuộc vào nhân tố chủ quan của mỗi quốc gia,
dân tộc: lịch sử, văn hóa, truyền thống, tương quan lực lượng chính trị của các giai
câp,…
- Hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa ra đời là tất yếu khách quan
của lịch sử xã hội.
+ Phát triển là xu hướng tất yếu, cơ bản của lịch sử xã hội loài người.
+ Chủ nghĩa tư bản không phải là nấc thang phát triển cuối cùng của xã hội loài
người.
+ Chính những mâu thuẫn cơ bản trong lòng xã hội tư bản đã quyết định sự vận
động, phát triển của xã hội loài người.
 85

+ Những tiền đề vật chất và tinh thần cho sự vận động, phát triển xã hội đã xuất
hiện ngay trong lòng xã hội tư bản. Đó là lực lượng sản xuất hiện đại với tính chất
xã hội hóa cao và giai cấp vô sản tiên tiến, cách mạng, đã phát triển cả về số lượng
và chất lượng. Đó còn là sự xuất hiện của hệ tư tưởng Mác - Lênin khoa học và
cách mạng. Sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa bằng hình thái
kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa phải thông qua đấu tranh giai cấp, đỉnh cao là
cách mạng xã hội.
*/ Giá trị khoa học bền vững và ý nghĩa cách mạng
- Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ra đời đem lại một cuộc cách mạng trong
toàn bộ quan niệm về lịch sử xã hội. Đây là biểu hiện tập trung của quan niệm duy
vật biện chứng về lịch sử xã hội, cơ sở phương pháp luận khoa học và cách mạng
cho sự phân tích lịch sử xã hội.
- Lý luận hình thái kinh tế - xã hội đã giải quyết một cách khoa học về vấn đề
phân loại các chế độ xã hội và phân kỳ lịch sử.
- Chỉ ra động lực phát triển của lịch sử xã hội không phải do một lực lượng
tinh thần hoặc lực lượng siêu nhiên thần bí nào cả, mà do hoạt động thực tiễn của
con người, trước hết là thực tiễn sản xuất vật chất dưới sự tác động của các quy
luật khách quan.
Đối với Việt Nam: Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa học cho
việc xác định con đường phát triển của Việt Nam đó là quá độ lên chủ nghĩa xã
hội, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Con đường phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã
hội, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ở Việt Nam là phù hợp với tính quy luật của
việc “bỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế - xã hội trong sự phát triển lịch sử.
- Ngày nay thực tiễn xã hội và sự phát triển của nhận thức khoa học đã bổ
sung, phát triển mới các quan niệm lịch sử xã hội, song lí luận hình thái kinh tế - xã
hội vẫn giữ nguyên giá trị, là quan niệm duy nhất khoa học và cách mạng để phân
tích lịch sử và nhận thức các vấn đề xã hội, là cơ sở nền tảng lí luận cho chủ nghĩa
xã hội khoa học.
* Ý nghĩa cách mạng:
- Nghiên cứu lý luận hình thái kinh tế - xã hội có ý nghĩa rất quan trọng đối
 86

với nâng cao nhận thức về bản chất khoa học và cách mạng của chủ nghĩa Mác -
Lênin, quán triệt sâu sắc đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng chủ
nghĩa xã hội, củng cố niềm tin, lý tưởng cách mạng, kiên định con đường chủ
nghĩa xã hội.
- Đây là cơ sở khoa học và cách mạng trong cuộc đấu tranh tư tưởng chống lại
các quan điểm phiến diện, sai lầm, phản động hòng phủ nhận mục tiêu, lý tưởng,
phủ nhận con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
*/ Liên hệ Việt Nam
- Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa học cho việc xác định con
đường phát triển của Việt Nam đó là quá độ lên CNXH, bỏ qua TBCN. Đây chính
là sự lựa chọn duy nhất đúng đắn, phù hợp với tính quy luật của việc “bỏ qua” một
hay vài hình thái KT-XH trong sự phát triển lịch sử.
- Quá độ lên CNXH, bỏ qua TBCN ở Việt Nam là phù hợp với quy luật phát
triển rút ngắn trong lịch sử loài người.
- Sự phát triển bỏ qua bỏ qua tư bản chủ nghĩa ở Việt Nam xuất phát từ điều
kiện khách quan và chủ quan
+ Điều kiện khách quan: Sự phát triển của cuộc cách mạng khoa học - công
nghệ về khách quan đã tạo ra những khả năng để các nước kém phát triển đi sau
có thể tiếp thu và vận dụng vào nước mình những thành tựu khoa học - công nghệ
hiện đại của thế giới và những kinh nghiệm của các nước đi trước để thực hiện
“con đường phát triển rút ngắn”. Xu thế toàn cầu hóa, sự phụ thuộc lẫn nhau giữa
các quốc gia trên thế giới ngày càng tăng lên tuy có chứa đựng những nguy cơ và
thách thức nhưng vẫn tạo khả năng khách quan cho việc khắc phục khó khăn về
nguồn vốn và kỹ thuật hiện đại cho các nước chậm phát triển nếu có đường lối,
chính sách đúng. Trong điều kiện đó, cho phép và buộc chúng ta phải biết tranh
thủ cơ hội, tận dụng, khai thác, sử dụng có hiệu quả những thành tựu mà nhân loại
đã đạt được để rút ngắn thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.

+ Điều kiện chủ quan: Việt Nam là nước có số dân tương đối đông, nhân lực
dồi dào, tài nguyên đa dạng, đặc biệt là tiềm năng ý chí và trí tuệ của con người
 87

Việt Nam. Nhân dân ta đã lập nên chính quyền nhà nước dân chủ nhân dân dưới
sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, làm nhiệm vụ lịch sử của chuyên chính vô sản,
đã xây dựng những cơ sở ban đầu về chính trị, kinh tế của chủ nghĩa xã hội. Cách
mạng Việt Nam do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo - một đảng giàu tinh thần
cách mạng, sáng tạo, khoa học và trí tuệ, có đường lối đúng đắn và gắn bó với
quần chúng - đó là nhân tố chủ quan có ý nghĩa vô cùng, bảo đảm cho thắng lợi
của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ
nghĩa. Nhu cầu, nguyện vọng, khát vọng của toàn thể dân tộc Việt Nam là xây
dựng xã hội ấm no, tự do, hạnh phúc. Sự đồng lòng, quyết tâm của nhân dân dưới
sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản phấn đấu vì mục tiêu chủ nghĩa xã hội. Trong sự
nghiệp đổi mới, đất nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn và toàn diện trên
các lĩnh vực; điều đó đã củng cố và khẳng định con đường lựa chọn lên chủ nghĩa
xã hội của chúng ta là đúng đắn.

- Thực chất của việc bỏ qua chế độ TBCN, quá độ lên CNXH ở Việt Nam
hiện nay: “Con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là sự phát triển quá độ
lên CNXH, bỏ qua chế độ (hình thái kinh tế - xã hội) TBCN, bỏ qua việc xác lập vị
trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa nhưng
tiếp thu, kế thừa những thành tựu của tiến bộ kinh tế, xã hội mà nhân loại đã đạt
được dưới chủ nghĩa tư bản, đặc biệt là những thành tựu về kinh tế và khoa học
công nghệ, để phát triển nhanh lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại”.
- Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở lý luận, phương pháp luận khoa
học trong quán triệt quan điểm đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam. Mô hình,
mục tiêu chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam được xác định với các tiêu chí về lực lượng
sản xuất, quan hệ sản xuất, kiến trúc thượng tầng. Đồng thời xác định các phương
hướng xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt
Nam.
- Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở lý luận, phương pháp luận khoa
học và cách mạng trong đấu tranh bác bỏ những quan điểm thù địch, sai trái chống
phá sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
 88

3.2. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC

3.2.1. Giai cấp và đấu tranh giai cấp
3.2.1.1. Giai cấp
* Định nghĩa giai cấp
* Tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen:
Các Mác đi nghiên cứu về giai cấp từ việc phân tích kết cấu phương thức sản
xuất đã có cách tiếp cận khoa học và đã đi tìm cái gốc của cơ cấu xã hội, cơ cấu giai
cấp đó là kinh tế.
* Tư tưởng của V.I.Lênin:
- Kế thừa và phát triển tư tưởng của C.Mác và Ph. Ăngghen, V.I.Lênin đã đưa
ra một định nghĩa khoa học về giai cấp: “Người ta gọi là giai cấp, những tập đoàn
to lớn gồm những người khác nhau về địa vị của họ trong một hệ thống sản xuất xã
hội nhất định trong lịch sử, khác nhau về quan hệ của họ (thường thường thì những
quan hệ này được pháp luật quy định và thừa nhận) đối với tư liệu sản xuất, về vai
trò của họ trong tổ chức lao động xã hội và như vậy là khác nhau về cách thức
hưởng thụ và về phần của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ được hưởng. Giai cấp là
những tập đoàn người, mà tập đoàn này thì có thể chiếm đoạt lao động của tập
đoàn khác, do chỗ tập đoàn đó có địa vị khác nhau trong một chế độ kinh tế - xã
hội nhất định”.
- Các đặc trưng cơ bản của giai cấp:
+ Thứ nhất, giai cấp là những tập đoàn người có địa vị kinh tế - xã hội khác nhau
trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất định trong lịch sử.
+ Thứ hai, dấu hiệu chủ yếu quy định địa vị kinh tế - xã hội của các giai cấp là các
mối quan hệ kinh tế - vật chất giữa các tập đoàn người trong phương thức sản xuất.
+ Thứ ba, các giai cấp khác nhau về vai trò của họ trong các mối quan hệ kinh tế -
vật chất cơ bản. Quan hệ sở hữu quy định giai cấp nào nắm quyền sở hữu (định đoạt),
còn giai cấp nào không có quyền sở hữu tư liệu sản xuất chủ yếu.
+ Thư tư, thực chất của quan hệ giai cấp là quan hệ giữa bóc lột và bị bóc lột,
là tập đoàn người này chiếm đoạt lao động của tập đoàn người khác do đối lập về
địa vị trong một chế độ kinh tế - xã hội nhất định.
 89

- Giai cấp là một phạm trù kinh tế - xã hội có tính lịch sử, sự tồn tại của nó
gắn với những hệ thống sản xuất xã hội dựa trên cơ sở của chế độ tư hữu về tư liệu
sản xuất. Sự xuất hiện và tồn tại của giai cấp xét đến cùng là do nguyên nhân kinh
tế.
- Ý nghĩa:
Định nghĩa giai cấp của V.I.Lênin mang bản chất cách mạng và khoa học, có
giá trị to lớn về lý luận và thực tiễn, là cơ sở để nhận thức đúng đắn vị trí, vai trò,
bản chất của các giai cấp trong lịch sử; đồng thời trang bị cho giai cấp vô sản cơ sở
lý luận khoa học để nhận thức được vai trò lịch sử của giai cấp vô sản trong cuộc
đấu tranh xoá bỏ giai cấp và xây dựng xã hội mới.
* Nguồn gốc giai cấp
- Nguyên nhân sâu xa của sự xuất hiện giai cấp là sự phát triển của lực lượng
sản xuất, làm cho năng suất lao động tăng lên, xuất hiện “của dư”, tạo tiền đề cho
tập đoàn này chiếm đoạt lao động của tập đoàn khác.
- Nguyên nhân trực tiếp sản sinh ra giai cấp là chế độ tư hữu về tư liệu sản
xuất. Chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất là cơ sở trực tiếp của sự hình thành giai cấp.
Và chừng nào,ở đâu còn tồn tại chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất thì ở đó còn có sự
tồn tại của giai cấp và đấu tranh giai cấp.
* Kết cấu xã hội - giai cấp
- Kết cấu xã hội - giai cấp là tổng thể các giai cấp và mối quan hệ giữa các giai
cấp, tồn tại trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Trong xã hội có giai cấp, kết cấu xã
hội - giai cấp thường rất đa dạng do tính đa dạng của chế độ kinh tế và cơ cấu kinh tế
quy định.
- Trong một kết cấu xã hội - giai cấp bao giờ cũng gồm có hai giai cấp cơ bản và
những giai cấp không cơ bản, hoặc các tầng lớp xã hội trung gian. Giai cấp cơ bản là
giai cấp gắn với phương thức sản xuất thống trị, những giai cấp không cơ bản là những
giai cấp gắn với phương thức sản xuất tàn dư, hoặc mầm mống trong xã hội Ngoài ra
còn có các tầng lớp và nhóm xã hội nhất định như: tầng lớp trí thức, nhân sĩ, giới tu
hành,... Các tầng lớp xã hội này luôn bị phân hoá dưới tác động của sự vận động nền
sản xuất vật chất xã hội.
 90

- Kết cấu xã hội - giai cấp luôn có sự vận động và biến đổi không ngừng. Sự
vận động, biến đổi đó diễn ra không chỉ khi xã hội có sự chuyển biến các phương
thức sản xuất, mà cả trong quá trình phát triển của mỗi phương thức sản xuất.
- Ý nghĩa:
Phân tích kết cấu xã hội - giai cấp có ý nghĩa cực kỳ quan trọng cả về lý luận
và thực tiễn trong điều kiện hiện nay, giúp cho chính đảng của giai cấp vô sản xác
định đúng các mâu thuẫn cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu của xã hội; nhận thức đúng
địa vị, vai trò và thái độ chính trị của mỗi giai cấp. Trên cơ sở đó để xác định đối
tượng và lực lượng cách mạng; nhiệm vụ và giai cấp lãnh đạo cách mạng .
3.2.1.2. Đấu tranh giai cấp
* Tính tất yếu và thực chất của đấu tranh giai cấp
- Khái niệm đấu tranh giai cấp: Đấu tranh giai cấp là đấu tranh của bộ phận
nhân dân này chống một bộ phận khác, đấu tranh của quần chúng bị tước hết
quyền, bị áp bức và lao động, chống bọn có đặc quyền, đặc lợi, bọn áp bức và ăn
bám, cuộc đấu tranh của những người công nhân làm thuê hay những người vô sản
chống những người hữu sản hay giai cấp tư sản.
- Tính tât yếu của đấu tranh giai cấp: Đấu tranh giai cấp là tất yếu do sự đối lập
về lợi ích căn bản không thể điều hoà được giữa các giai cấp. Tính tất yếu của đấu
tranh giai cấp xuất phát từ tính tất yếu kinh tế, nguyên nhân là do sự đối kháng về lợi
ích cơ bản giữa giai cấp bị trị và giai cấp thống trị. Ở đâu và khi nào còn áp bức, bóc
lột, thì ở đó và khi đó còn đấu tranh giai cấp chống lại áp bức, bóc lột.
- Thực chất của đấu tranh giai cấp là cuộc đấu tranh của quần chúng lao động
bị áp bức, bóc lột chống lại giai cấp áp bức, bóc lột nhằm lật đổ ách thống trị của
chúng.
+ Trong xã hội có đối kháng giai cấp, thực chất đấu tranh giai cấp là cuộc đấu
tranh của quần chúng lao động bị áp bức, bóc lột chống lại giai cấp áp bức, bóc lột
do sự đối lập về lợi ích không thể dung hoà trong một chế độ kinh tế - xã hội nhất
định.
 91

+ Đấu tranh giai cấp để giải quyết mâu thuẫn không thể dunng hoà giữa các
giai cấp tất yếu dẫn đến cách mạng xã hội nhằm lật đổ ách thống trị của giai cấp áp
bức, bóc lột.
+ Cách mạng xã hội là phương thức tất yếu để lật đổ ách thống trị của giai cấp
thống trị bóc lột, xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ, xây dựng quan hệ sản xuất mới và
mở đường cho lực lượng sản xuất phát triển.
+ Mục đích cao nhất mà một cuộc đấu tranh giai cấp là giải phóng lực lượng
sản xuất khỏi sự kim hãm của những quan hệ sản xuất đã lỗi thời, tạo điều kiện để
đẩy nhanh sự phát triển của lực lượng sản xuất và phát triển xã hội.
* Vai trò của đấu tranh giai cấp trong sự phát triển của xã hội:
- Triết học Mác - Lênin, cho rằng đấu tranh giai cấp là một trong những động
lực phát triển quan trọng của xã hội có giai cấp. Đấu tranh giai cấp là giải quyết
mâu thuẫn giữa các giai cấp đối kháng. Thực chất của việc giải quyết mâu thuẫn
giai cấp là giải quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Cho
nên đấu tranh giai cấp là một trong những động lực thúc đẩy xã hội phát triển.
- Vai trò là động lực của đấu tranh giai cấp còn được thể hiện trong những thời kỳ
tiến hoá xã hội. Đấu tranh giai cấp chẳng những có tác dụng cải tạo xã hội, xoá bỏ các
lực lượng xã hội phản động, mà còn có tác dụng cải tạo bản thân các giai cấp cách
mạng. Thông qua thực tiễn đấu tranh giai cấp, giai cấp cách mạng có sự trưởng thành
về mọi mặt. Các giai cấp cách mạng cũng phải tự nâng mình lên đáp ứng được yêu cầu
của lịch sử.
- Đấu tranh giai cấp là động lực phát triển của xã hội có giai cấp. Song vai trò là
động lực của các cuộc đấu tranh giai cấp trong lịch sử không giống nhau. Vai trò của
đấu tranh giai cấp đến mức độ nào điều đó phụ thuộc vào quy mô, tính chất của các
nhiệm vụ kinh tế, chính trị, xã hội mà mỗi cuộc đấu tranh giai cấp phải giải quyết.
- Đấu tranh giai cấp là một động lực trực tiếp và quan trọng của sự phát
triển của xã hội. Vì vậy, trong đấu tranh cách mạng cần phải xác định hệ thống
các động lực của xã hội, có nghệ thuật sử dụng những động lực đó để giải phóng
giai cấp và thúc đẩy xã hội phát triển.
 92

- Cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản trên thế giới hiện nay, gắn bó chặt chẽ với
các cuộc đấu tranh vì độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội. Trong đó, đấu tranh
giai cấp của giai cấp vô sản vẫn là động lực trực tiếp và quan trọng nhất của thời đại
hiện nay.
3.2.1.3. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản
Cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản chia thành hai giai đoạn cơ bản:
giai đoạn trước khi giành chính quyền và giai đoạn sau khi giành chính quyền.
* Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản khi chưa có chính quyền
Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản khi chưa giành được chính quyền với
ba hình thức đấu tranh cơ bản là: đấu tranh kinh tế; đấu tranh chính trị và đấu tranh tư
tưởng.
- Đấu tranh kinh tế là một trong những hình thức cơ bản đấu tranh giai cấp
của giai cấp vô sản. Đấu tranh kinh tế có nhiệm vụ trước mắt là bảo vệ những lợi
ích hàng ngày của công nhân như tăng lương, rút ngắn thời gian lao động, cải thiện
điều kiện sống...Đấu tranh kinh tế bao gồm nhiều hình thức đa dạng và có vai trò
rất quan trọng nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế của giai cấp vô sản. Ngoài ra, đấu tranh
kinh tế còn có tác dụng tập hợp lực lượng, giác ngộ quần chúng trong cuộc đấu
tranh giai cấp nói chung.
- Đấu tranh chính trị là hình thức đấu tranh cao nhất của giai cấp vô sản. Mục
tiêu của đấu tranh chính trị là đánh đổ ách thống trị của giai cấp tư sản, phản động,
giành chính quyền về tay giai cấp vô sản. Đấu tranh chính trị có nhiều hình thức cụ
thể và trình độ khác nhau như tham gia nghị viện tư sản và dùng nghị viện làm
phương tiện để tố cáo chính sách của nhà nước tư sản; tổ chức các cuộc mít tinh,
biểu tình, bãi công chính trị,... Đây là hình thức đấu tranh cao nhât, quyết định nhất
và có tính gay go, quyết liệt. Để giành thắng lợi trong cuộc đấu tranh giai cấp, giai
cấp vô sản tất yếu phải tổ chức ra chính đảng của mình. Đảng là đội tiền phong của
giai cấp có nhiệm vụ vạch ra đường lối chiến lược, sách lược, tổ chức lực lượng
nắm bắt tình thế, thời cơ, xác điịnh các hình thức đấu tranh phù hợp để giành thắng
lợi.
 93

- Đấu tranh tư tưởng có mục đích đập tan hệ tư tưởng của giai cấp tư sản,
khắc phục những ảnh hưởng của tư tưởng, tâm lý, tập quán lạc hậu trong phong
trào cách mạng; vũ trang cho họ hệ tư tưởng cách mạng và khoa học của giai cấp
công nhân, đó là chủ nghĩa Mác - Lênin.
+ Đấu tranh tư tưởng còn nhằm giáo dục quần chúng nhân dân lao động thấm
nhuần đường lối chiến lược, sách lược cách mạng của đảng, biến đường lối cách
mạng của đảng thành hành động cách mạng.
+ Đấu tranh chống các trào lưu tư tưởng lệch lạc, hữu khuynh, tả khuynh
trong phong trào cách mạng, bảo vệ của chủ nghĩa Mác - Lênin và đường lối, chủ
trương chính sách của đảng.
+ Đấu tranh tư tưởng được diễn ra dưới nhiều hình thức đa dạng, phong phú,
cả công khai, cả bí mật, như tuyên truyền cổ động; đấu tranh trên lĩnh vực báo chí;
đấu tranh trên lĩnh vực văn hoá nghệ thuật...
Ba hình thức đấu tranh cơ bản của giai cấp vô sản có quan hệ chặt chẽ với
nhau, hỗ trợ lẫn nhau, nhưng có vai trò khác nhau. Trong đó, đấu tranh chính
trị là hình thức đấu tranh cao nhất, có ý nghĩa quyết định đến thắng lợi của giai
cấp vô sản.
* Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ
nghĩa xã hội
- Do đặc điểm kinh tế - xã hội của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội quy định
nên đấu tranh giai cấp là tất yếu.
+ Sau khi giành được chính quyền, mục tiêu cuối cùng của giai cấp vô sản là xây
dựng thành công chủ nghĩa xã hội vẫn chưa hoàn thành.
+ Thời kỳ này, giai cấp tư sản tuy bị đánh đổ về mặt chính quyền, song chúng
vẫn còn lực lượng, tiềm lực về kinh tế, chính trị và tư tưởng.
+ Trong thời kỳ quá độ, cơ sở kinh tế để nảy sinh giai cấp bóc lột vẫn tồn tại.
+ Những tư tưởng, tâm lý và tập quán của giai cấp bóc lột, của xã hội cũ vẫn còn
tồn tại.
- Cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản sau khi giành được chính quyền
được diễn ra trong điều kiện mới. Trong thời kỳ quá độ, cơ cấu và địa vị các giai
 94

cấp có sự biến đổi căn bản theo hướng có lợi cho giai cấp vô sản. Khối liên
minh công nhân - nông dân - trí thức được củng cố vững chắc trở thành nề n
tảng của chế độ xã hội mới. Các lực lượng phản cách mạng ngày càng bị thu
hẹp và phân hoá.
- Bên cạnh những điều kiện thuận lợi rất cơ bản trên, đấu tranh giai cấp của giai
cấp vô sản trong thời kỳ quá độ còn gặp nhiều khó khăn như: kinh nghiệm quản lý
xã hội về mọi mặt còn nhiều hạn chế; giai cấp tư sản và các thế lực thù địch bằng
nhiều âm mưu và thủ đoạn chống phá sự nghiệp cách mạng; các tàn dư về tư
tưởng, tập quán, tâm lý của xã hội cũ và của giai cấp thống trị, bóc lột còn
nhiều...Vì vậy, tính chất của cuộc đấu tranh giai cấp trong thời kỳ này là hết sức
gay go, quyết liệt và phức tạp.
- Cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội có nội dung mới đó là cuộc đấu tranh giữa hai con đường xã hội chủ
nghĩa và tư bản chủ nghĩa. Để thực hiện thắng lợi cuộc đấu tranh đó, giai cấp vô
sản đồng thời phải thực hiện hai nhiệm vụ là bảo vệ vững chắc thành quả cách
mạng đã giành được và cải tạo xã hội cũ, xây dựng thành công xã hội mới trên tất
cả các lĩnh vực. Đây cũng là nhiệm vụ phức tạp, khó khăn và lâu dài nhất trong cuộc
đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản.
- Cuộc đấu tranh giai cấp của vô sản giai cấp diễn ra trong những điều kiện
mới, với nội dung mới và những hình thức mới. Trong cuộc đấu tranh này, giai cấp
vô sản phải sử dụng tổng hợp và kết hợp các hình thức đa dạng, phong phú, như:
bằng bạo lực và hoà bình; bằng quân sự và kinh tế; bằng giáo dục và hành
chính...Sử dụng hình thức nào, điều đó do tình hình kinh tế, chính trị xã hội của
mỗi nước, mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể quy định.
- Hình thức mới của đấu tranh giai cấp còn được biểu hiện ở việc thực hiện các
nhiệm vụ cụ thể của sự nghiệp cách mạng trên lĩnh vực kinh tế, chính trị, tư tưởng và
văn hoá.
* Đặc điểm đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở
Việt Nam hiện nay
- Đặc điểm đấu tranh giai cấp:
 95

Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay, đấu tranh
giai cấp là tất yếu, do chính các đặc điểm kinh tế - xã hội của thời kỳ quá độ qui
định.
+ Quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là quá độ gián tiếp từ một xã
hội thuộc địa, nửa phong kiến với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất
còn thấp, tiến lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa.
+ Cơ sở kinh tế để nảy sinh giai cấp bóc lột và mâu thuẫn giai cấp vẫn tồn
tại. Hiện nay, các thế lực phản động trong nước đang bằng nhiều âm mưu và thủ
đoạn chống phá sự nghiệp cách mạng của đất nước.
+ Những tàn dư về tư tưởng, tâm lý và tập quán lạc hậu của giai cấp phong
kiến, tư sản, của chủ nghĩa thực dân cũ, chủ nghĩa thực dân mới...còn tồn tại.
+ Nảy sinh các tư tưởng, tâm lý lạc hậu trong điều kiện phát triển kinh tế thị
trường, đó là những tiêu cực do mặt trái của kinh tế thị trường sinh ra.
Tất cả những yếu tố và tàn dư lạc hậu đó không tự động mất đi, mà chỉ có
thể thông qua cuộc đấu tranh giai cấp mới loại bỏ được nó. Cuộc đấu tranh giai
cấp ở Việt Nam hiện nay đang diễn ra gay go, phức tạp trên tất cả các lĩnh vực của
đời sống xã hội.
Cuộc đấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay được diễn ra trong điều kiện mới,
giai cấp công nhân Việt Nam trở thành giai cấp lãnh đạo sự nghiệp cách mạng.
- Nội dung của cuộc đấu tranh giai cấp:
+ Nội dung của cuộc đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã
hội ở Việt Nam hiện nay là thực hiện thắng lợi mục tiêu độc lập dân tộc và chủ
nghĩa xã hội, xây dựng một xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn
minh.
+ Nội dung chủ yếu của cuộc đấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay, là thực
hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, khắc phục tình trạng nước kém phát triển; thực hiện công bằng xã hội,
chống áp bức, bất công; đấu tranh ngăn chặn và khắc phục những tư tưởng và hành
động tiêu cực, sai trái; đấu tranh làm thất bại mọi âm mưu và hành động chống phá
 96

của các thế lực thù địch; bảo vệ độc lập dân tộc, xây dựng thành công chủ nghĩa xã
hội.
- Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
được diễn ra với nhiều hình thức đa dạng, phong phú và đòi hỏi phải sử dụng tổng
hợp và kết hợp các hình thức, biện pháp linh hoạt: bằng hành chính và giáo dục;
giữa cải tạo và xây dựng; sử dụng các hình thức kinh tế trung gian, quá độ; phát
triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; mở cửa và hội nhập để tranh
thủ các vận hội, thời cơ xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội; kết hợp giữa phát
triển kinh tế - xã hội với tăng cường sức mạnh quốc phòng và an ninh...
- Để thực hiện thắng lợi cuộc đấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay, đòi hỏi
khách quan phải giải quyết tốt các phương hướng và nhiệm vụ cụ thể của sự nghiệp
cách mạng hiện nay, là nâng cao năng lực và sức chiến đấu của Đảng; đẩy mạnh toàn
diện công cuộc đổi mới và sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; phát
triển văn hoá, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; tăng cường quốc phòng và an
ninh, mở rộng quan hệ đối ngoại ; chủ động và tích cực hội nhập quốc tế; giữ vững ổn
định chính trị - xã hội đất nước.
Như vậy, cuộc đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá độ lện chủ nghĩa xã hội ở
Việt Nam, được diễn ra trong điều kiện mới, với nội dung và hình thức mới với tính
chất phức tạp, khó khăn và lâu dài. Đối với đội ngũ cán bộ và nhân dân, cần thấu
triệt sâu sắc quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về đấu tranh giai cấp và đấu
tranh dân tộc hiện nay. Nhận thức rõ đặc điểm đấu tranh giai cấp ở Việt Nam và các
âm mưu chống phá của kẻ thù. Giáo dục nâng cao lập trường giai cấp và tinh thần
cảnh giác cách mạng cho đội ngũ cán bộ và nhân dân trong tình hình mới.
3.2.2. Dân tộc
3.2.2.1. Các hình thức cộng đồng người trước khi hình thành dân tộc
- Hình thức cộng đồng người là cách thức tổ chức xã hội của con người trong
những thời kỳ lịch sử xã hội khác nhau. Lịch sử phát triển của xã hội loài người
cho đến nay, là lịch sử phát triển của các hình thức cộng đồng người từ thấp đến
cao: thị tộc, bộ lạc, bộ tộc và dân tộc. Trong các hình thức đó thì dân tộc là hình
thức cộng đồng người cao nhất và phổ biến nhất của xã hội loài người hiện nay.
 97

* Thị tộc
Thị tộc vừa là thiết chế xã hội đầu tiên, vừa là hình thức cộng đồng người sớm
nhất của loài người.
- Thị tộc có những đặc điểm cơ bản:
+ Các thành viên trong thị tộc đều tiến hành lao động chung, vai trò của các
thành viên phụ thuộc vào vị trí của họ trong nền sản xuất nguyên thuỷ.
+ Các thành viên của thị tộc có cùng một tổ tiên và nói chung một thứ tiếng,
có những thói quen và tín ngưỡng chung, có một số yếu tố chung của nền văn há
nguyên thủy và mỗi thị tộc có một tên gọi riêng.
+ Về tổ chức xã hội, thị tộc bầu ra tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự để
điều hành công việc chung của thị tộc. Quyền lực của tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ
quân sự được thực hiện dựa trên cơ sở của uy tín, đạo đức cá nhân của họ. Tù
trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự là do các thành viên của thị tộc bầu ra và họ có
thể bị bãi miễn nếu không thực hiện được vai trò của mình.
+ Mọi thành viên trong thị tộc đều bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ.
* Bộ lạc
- Bộ lạc là cộng đồng bao gồm những thị tộc có quan hệ cùng huyết thống
hoặc các thị tộc có quan hệ hôn nhân liên kết với nhau. Bộ lạc là hình thức cộng
đồng người phát triển từ thị tộc và do sự liên kết của nhiều thị tộc có cùng huyết
thống tạo thành.
- Bộ lạc có những đặc điểm:
+ Cơ sở kinh tế của bộ lạc là chế độ công hữu về đất đai và công cụ sản xuất; các
thành viên trong bộ lạc đều tiến hành lao động chung, quan hệ giữa các thành viên
trong lĩnh vực sản xuất vật chất là bình đẳng.
+ Mỗi bộ lạc có tên gọi riêng; các thành viên nói chung một thứ tiếng; có những
tập quan và tín ngưỡng chung.
+ Lãnh thổ của bộ lạc có sự ổn định hơn so với thị tộc.
+ Về tổ chức xã hội, đứng đầu bộ lạc là một hội đồng gồm những tù trưởng của
các thị tộc tham gia bộ lạc và có một vị thủ lĩnh tối cao. Mọi vấn đề quan trọng trong
bộ lạc đều được bàn bạc và thông qua trong hội đồng.
 98

+ Trong quá trình phát triển, một bộ lạc có thể được tách ra thành các bộ lạc
khác nhau, hoặc là có sự hợp nhất giữa nhiều bộ lạc thành liên minh các bộ lạc.
* Bộ tộc
- Bộ tộc là hình thức cộng đồng người hình thành khi xã hội có sự phân chia thành
giai cấp. Các bộ tộc được hình thành từ sự liên kết của nhiều bộ lạc sống trên một lãnh
thổ nhất định. Bộ tộc là sự liên kết của nhiều bộ lạc không cùng huyết thống.
- Bộ tộc hình thành cùng với chế độ chiếm hữu nô lệ, hoặc trong những xã
hội bỏ qua chế độ chiếm hữu nô lệ, thì bộ tộc hình thành cùng với chế độ phong
kiến. Sự hình thành và phát triển của bộ tộc phức tạp hơn thị tộc và bộ lạc. ở
những nước khác nhau, những thời đại khác nhau, bộ tộc có những nét đặc thù
riêng.
- Đặc trưng của bộ tộc:
+ Mỗi bộ tộc có tên gọi riêng.
+ Có lãnh thổ riêng mang tính ổn định.
+ Có một ngôn ngữ thống nhất.
Nhưng vì mối liên hệ cộng đồng chưa phát triển nên tiếng nói chung đó còn
chưa thực sự vững chắc. Bên cạnh tiếng nói chung, thổ ngữ của các bộ lạc vẫn
được sử dụng rộng rãi.
+ Trong bộ tộc đã xuất hiện những yếu tố chung về tâm lý, văn hoá.
- Về tổ chức xã hội, việc điều hành công việc xã hội thuộc về nhà nước. Nhà
nước là công cụ do giai cấp thống trị tổ chức ra và phục vụ lợi ích cho giai cấp
đó.
Với sự ra đời của bộ tộc, lần đầu tiên trong lịch sử nhân loại có một hình thức
cộng đồng người được hình thành dựa trên những mối liên hệ về kinh tế, về lãnh thổ
và văn hoá mặc dù những mối liên hệ đó còn chưa thực sự phát triển.
3.2.2.2. Dân tộc - hình thức cộng đồng người phổ biến hiện nay
* Khái niệm dân tộc
- Khái niệm dân tộc được dùng theo hai nghĩa.
+ Nghĩa thứ nhất dùng để chỉ các quốc gia (Việt Nam, Campuchia, Anh,
Pháp...).
 99

+ Nghĩa thứ hai dùng để chỉ các dân tộc đa số và thiểu số trong một quốc gia
(dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Hmông, Vân Kiều, Êđê, Khme...).
Từ hai nghĩa trên có thể khái quát: Dân tộc là một cộng đồng người ổn định
được hình thành trong lịch sử trên cơ sở một lãnh thổ thống nhất, một ngôn ngữ
thống nhất, một nền kinh tế thống nhất, một nền văn hóa và tâm lý, tính cách thống
nhất, với một nhà nước và pháp luật thống nhất.
- Đặc trưng của dân tộc:
+ Dân tộc là một cộng đồng người ổn định trên một lãnh thổ thống nhất
Lãnh thổ là địa bàn sinh tồn và phát triển của dân tộc, nơi mà các cộng đồng
người được hình thành một cách ổn định trong lịch sử. Mỗi dân tộc có một lãnh thổ
riêng thống nhất, không bị chia cắt do được hình thành lâu dài và trải qua nhiều thử
thách trong lịch sử. Lãnh thổ thuộc chủ quyền của mỗi quốc gia dân tộc. Mỗi quốc
gia dân tộc đều có một lãnh thổ xác định và vùng lãnh thổ này được xem là mảnh
đất thiêng liêng mà các thành viên của dân tộc phải có trách nhiệm và nghĩa vụ bảo
vệ. Lãnh thổ của một dân tộc, ngày nay được hiểu không phải chỉ là đất liền mà còn
bao hàm cả vùng biển, vùng trời, hải đảo và thềm lục địa...được thể chế hoá bằng
luật pháp quốc gia và quốc tế.
+ Dân tộc là một cộng đồng thống nhất về ngôn ngữ
Ngôn ngữ là một đặc trưng cơ bản của dân tộc. Ngôn ngữ vừa là công cụ giao
tiếp kết nối các thành viên trong cộng đồng dân tộc, vừa là một phương tiện giao
lưu văn hóa giữa các tộc người. Mỗi dân tộc đều có một ngôn ngữ chung, thống
nhất của dân tộc. Tính thống nhất trong ngôn ngữ của dân tộc thể hiện ở sự thống
nhất về cấu trúc ngữ pháp và kho từ vựng cơ bản. Ngôn ngữ dân tộc là một ngôn
ngữ đã phát triển. Thống nhất về ngôn ngữ là một trong những đặc trưng chủ yếu
của dân tộc.
+ Dân tộc là một cộng đồng thống nhất về kinh tế
Kinh tế chính là một phương thức sinh sống của dân cư gắn các tộc người
thành cộng đồng dân tộc. Tuy nhiên, khi dân tộc quốc gia hình thành thì kinh tế
được hiểu là một nền kinh tế thống nhất của một quốc gia có tính độc lập, tự chủ.
+ Dân tộc là một cộng đồng bền vững về văn hoá và tâm lý, tính cách
 100

Văn hoá là yếu tố đặc biệt quan trọng của sự liên kết cộng đồng. Văn hoá dân tộc
mang nhiều sắc thái của các địa phương, của các sắc tộc...nhưng nó vẫn là nền văn hoá
thống nhất có những đặc trưng chung và ổn định. Tính thống nhất trong đa dạng là đặc
trưng của văn hoá dân tộc. Bên cạnh những yếu tố văn hoá khác nhau của mỗi giai cấp,
mỗi tầng lớp xã hội trong cộng đồng dân tộc...thì các thành viên của cộng đồng đều có
sự tham gia vào sinh hoạt văn hoá chung của dân tộc. Đặc trưng văn hóa của dân tộc
thể hiện ở phong tục, tập quán, tín ngưỡng và các sinh hoạt văn hoá khác của các
thành viên trong cộng đồng dân tộc ấy. Xã hội càng phát triển, giao lưu văn hóa
càng mạnh và nhu cầu văn hoá càng cao thì càng có sự hòa đồng về văn hóa nhưng
hầu hết các dân tộc vẫn giữ được sắc thái văn hóa riêng.
Mỗi dân tộc còn có tâm lý, tính cách riêng và được biểu hiện thông qua sinh
hoạt vật chất, sinh hoạt tinh thần của dân tộc ấy, đặc biệt qua các phong tục, tập
quán, tín ngưỡng, đời sống văn hoá. Đây là một đặc trưng quan trọng của mỗi dân
tộc. Yếu tố này được tạo nên bởi những nét đặc thù của một cộng đồng.
Dân tộc là một cộng đồng người có một nhà nước và pháp luật thống nhất.
Đây là một đặc trưng của dân tộc - quốc gia để phân biệt với dân tộc theo nghĩa là
các dân tộc - tộc người (đa số hay thiểu số). Nhà nước và pháp luật thống nhất là
một đặc trưng của dân tộc Dân tộc - quốc gia - nhà nước là thống nhất không thể
tách rời. Dân tộc nào cũng có một nhà nước nhất định và nhà nước nào cũng của
một dân tộc nhất định.
* Quá trình hình thành các dân tộc ở châu Âu và đặc thù sự hình thành dân tộc ở
châu Á
- Quá trình hình thành các dân tộc ở châu Âu theo hai phương thức chủ yếu gắn
liền với sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa tư bản.
+ Phương thức thứ nhất, dân tộc hình thành từ nhiều bộ tộc khác nhau trong
một quốc gia. Quá trình hình thành dân tộc ở đây vừa là một quá trình thống nhất
lãnh thổ, thống nhất thị trường; đồng thời, cũng là một quá trình đồng hoá các bộ
tộc khác nhau thành một dân tộc duy nhất, một quốc gia dân tộc độc lập, như ở các
nước Đức, Ý, Pháp...
 101

+ Phương thức thứ hai, do điều kiện chế độ phong kiến chưa bị thủ tiêu, chủ
nghĩa tư bản phát triển còn yếu, dân tộc được hình thành từ một bộ tộc. Ở đây
không có quá trình đồng hoá các bộ tộc mà chỉ có quá trình thống nhất các lãnh thổ
phong kiến thành lập một quốc gia gồm nhiều dân tộc, trong đó mỗi dân tộc hình
thành từ một bộ tộc riêng, như trường hợp ở các nước Nga, Áo, Hung...
Quá trình hình thành, phát triển dân tộc diễn ra hết sức lâu dài, đa dạng và
phức tạp qua các thời kỳ chính như: gắn liền với cuộc cách mạng tư sản do giai cấp
tư sản lãnh đạo; gắn liền với phong trào đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc giải
phóng dân tộc; thời kỳ các dân tộc xã hội chủ nghĩa ra đời. Sự hình thành các dân tộc
trong lịch sử trên thế giới còn tuỳ điều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể của mỗi quốc gia,
khu vực.
- Tính đặc thù sự hình thành dân tộc ở châu Á: Sự hình thành các quốc gia, dân
tộc ở phương Đông có tính đặc thù riêng. Thực tiễn lịch sử cho thấy, ở Trung
Quốc, Ấn Độ, Việt Nam... dân tộc được hình thành rất sớm, không gắn với sự ra đời
của chủ nghĩa tư bản.
- Tính đặc thù của sự hình thành dân tộc Việt Nam:
+ Dân tộc Việt Nam được hình thành rất sớm trong lịch sử gắn liền với nhu cầu
dựng nước và giữ nước, với quá trình đấu tranh chống ngoại xâm và cải tạo thiên
nhiên, bảo vệ nền văn hoá dân tộc.
+ Dân tộc Việt Nam đã có một ngôn ngữ, một lãnh thổ, một nền kinh tế thống
nhất; một nhà nước, luật pháp và một nền văn hoá thống nhất.
+ Quá trình hình thành dân tộc Việt Nam được bắt đầu từ khi nước Đại Việt
giành được độc lập.
+ Việc hình thành dân tộc bắt nguồn từ nhu cầu chống thiên tai và chống giặc
ngoại xâm. Chính đặc trưng này đã tạo nên những nét độc đáo trong sự cố kết cộng
đồng của dân tộc Việt Nam.
3.2.3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại
3.2.3.1. Quan hệ giai cấp - dân tộc
Dân tộc và giai cấp là những phạm trù chỉ các quan hệ xã hội khác nhau, có vai
trò lịch sử khác nhau đối với sự phát triển của xã hội. Trong lịch sử nhân loại, giai cấp
 102

có trước dân tộc hàng nghìn năm. Khi giai cấp mất đi, dân tộc vẫn còn tồn tại lâu dài.
Trong một dân tộc có nhiều giai cấp và ngược lại một giai cấp có thể tồn tại trong nhiều
dân tộc.
* Giai cấp quyết định dân tộc
Phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa là động lực mạnh mẽ nhất của quá
trình thay thế hình thức cộng đồng bộ tộc bằng hình thức cộng đồng dân tộc. Trong
quá trình đó, giai cấp tư sản đã đóng vai trò chính của việc thúc đẩy sự hình thành
dân tộc tư sản.
- Quan hệ giai cấp quyết định khuynh hướng phát triển và tính chất của dân
tộc. Trong một thời đại lịch sử, mỗi dân tộc đều do một giai cấp làm đại diện. Giai
cấp đó quy định tính chất dân tộc. Giai cấp thống trị trong xã hội cũng là giai cấp
thống trị đối với dân tộc. Những giai cấp đang lên trong lịch sử, đại biểu cho sự
phát triển của lực lượng sản xuất và xã hội cũng là giai cấp đại biểu cho lợi ích
chân chính của dân tộc. Giai cấp có khả năng nắm ngọn cờ độc lập dân tộc để tập
hợp đông đảo các giai cấp, tầng lớp khác nhau trong dân tộc đấu tranh chống giai
cấp thống trị phản động, hoặc chống ách áp bức của các dân tộc khác.
- Giai cấp thống trị bóc lột trở thành lực lượng kìm hãm sự phát triển của xã
hội và của dân tộc. Khi giai cấp thống trị đã trở thành lỗi thời, phản động, lợi ích
giai cấp của nó mâu thuẫn gay gắt với lợi ích dân tộc, chúng sẵn sàng từ bỏ lợi ích
dân tộc để bảo vệ lợi ích giai cấp.Yêu cầu tất yếu phải làm cách mạng xã hội lật đổ
giai cấp thống trị, phản động để giải phóng giai cấp và giải phóng dân tộc.
* Vấn đề dân tộc có ảnh hưởng quan trọng đến vấn đề giai cấp
- Dân tộc có vai trò quan trọng đối với vấn đề giai cấp. Sự hình thành dân tộc
mở ra những điều kiện thuận lợi hơn cho cuộc đấu tranh giai cấp. Sự hình thành
các dân tộc tư sản đã mở ra một không gian rộng lớn cho sự phát triển của giai cấp
và đấu tranh giai cấp. Nhưng giai cấp tư sản càng phát triển thì kèm theo với nó là sự
lớn mạnh của giai cấp vô sản. Giai cấp vô sản đã tận dụng được những điều kiện
thuận lợi do dân tộc mang lại để tập hợp lực lượng đấu tranh lật đổ sự thống trị của
giai cấp tư sản, giải phóng dân tộc và giải phóng giai cấp.
 103

- Đấu tranh giải phóng dân tộc là điều kiện, tiền đề cho đấu tranh giải phóng
giai cấp.
Ở các nước thuộc địa và phụ thuộc, sự nghiệp giải phóng giai cấp phải được bắt
đầu từ sự nghiệp giải phóng dân tộc. Bởi vì, một khi dân tộc đã bị kẻ thù xâm lược thì
giai cấp công nhân và nhân dân lao động cũng trở thành nô lệ cho các thế lực thống
trị, bóc lột ngoại bang. Vì thế, con đường giải phóng giai cấp ở các nước này tất yếu
phải đi từ giải phóng dân tộc và phải gắn lợi ích dân tộc với lợi ích giai cấp.
Trong thời đại ngày nay, đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc gắn bó chặt
chẽ với nhau.
3.2.3.2. Quan hệ giai cấp, dân tộc với nhân loại
- Khái niệm nhân loại
Nhân loại là khái niệm dùng để chỉ toàn thể cộng đồng người sống trên trái
đất. Nhân loại được hình thành trên cơ sở của việc thiết lập những quan hệ giữa các
thành viên, những tập đoàn và những cộng đồng trở nên một thể thống nhất.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chỉ ra bản chất xã hội của con người và loài người,
coi đó là tiêu chí cơ bản để phân biệt loài người với loài vật và bản chất ấy là cơ sở của
sự thống nhất cộng đồng nhân loại. Con người là sinh vật có bản chất xã hội, do đó
nhân loại là cộng đồng của những thực thể có bản chất xã hội. Cộng đồng đó không
ngừng vận động, phát triển theo trình độ phát triển của những năng lực bản chất người.
Nền văn minh của nhân loại có được như ngày nay là thành quả hoạt động
sáng tạo trong nhiều thiên niên kỷ của cả loài người và không phải của từng thành
viên, từng tập đoàn, từng cộng đồng người riêng lẻ. Lợi ích nhân loại là cái đảm
bảo xét đến cùng cho lợi ích của cả loài người. Vì vậy, bảo vệ lợi ích của nhân loại
là trách nhiệm của mỗi cá nhân, tập đoàn và các cộng đồng xã hội.
- Giai cấp, dân tộc và nhân loại có mối quan hệ biện chứng với nhau được thể
hiện trên các nội dung cơ bản sau:
+ Trong xã hội có giai cấp, lợi ích nhân loại không tách rời với lợi ích giai
cấp, lợi ích dân tộc và bị chi phối bởi lợi ích giai cấp và dân tộc.
 104

+ Vai trò tác động trở lại nhân loại đến vấn đề dân tộc và giai cấp: Sự tồn tại của
nhân loại là tiền đề, là điều kiện tất yếu thường xuyên của sự tồn tại dân tộc và giai
cấp.
+ Sự phát triển về mọi mặt của nhân loại tạo ra những điều kiện thuận lợi
cho cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và giai cấp.
Lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin là cơ sở lý luận, phương pháp luận khoa học
để nhận thức và giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa giai cấp, dân tộc và nhân loại
trong thời đại ngày nay. Trong sự nghiệp cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam đã
giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc và lợi ích
nhân loại.
3.3. NHÀ NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI
3.3.1. Nhà nước
3.3.1.1. Nguồn gốc của nhà nước
Sự ra đời của nhà nước là do các nguyên nhân sau:
- Nguyên nhân sâu xa của sự xuất hiện nhà nước là do sự phát triển của lực
lượng sản xuất dẫn đến sự dư thừa tương đối của cải, xuất hiện chế độ tư hữu.
- Nguyên nhân trực tiếp đẫn tới sự xuất hiện nhà nước là do mâu thuẫn giai
cấp trong xã hội gay gắt không thể điều hòa được. Nhà nước ra đời là một tất yếu
khách quan để “làm dịu” sự xung đột giai cấp, để duy trì trật tự xã hội trong vòng “
trật tự” mà ở đó, lợi ích và địa vị của giai cấp thống trị được đảm bảo.
3.3.1.2. Bản chất của nhà nước
- Theo Ph.Ăngghen: Nhà nước chẳng qua chỉ là một bộ máy của một giai cấp
này dùng để trấn áp một giai cấp khác, điều đó trong chế độ Cộng hòa dân chủ
cũng hoàn toàn giống như trong chế độ quân chủ.
- Theo chủ nghĩa Mác- Lênin, nhà nước là một cơ quan thống trị giai cấp, là
một cơ quan áp bức của một giai cấp này đối với một giai cấp khác; đó là sự kiến
lập một “trật tự”, trật tự này hợp pháp hóa và củng cố sự áp bức kia bằng cách làm
dịu xung đột giai cấp”. Thông thường, giai cấp thống trị có quyền lực kinh tế trong
xã hội là giai cấp lập ra và sử dụng nhà nước như là công cụ để duy trì trật tự xã
hội, bảo vệ quyền lợi và địa vị của giai cấp mình.
 105

- Nhà nước, về bản chất, là một tổ chức chính trị của một giai cấp thống trị về
mặt kinh tế nhằm bảo vệ trật tự hiện hành và đàn áp sự phản kháng của các giai
cấp khác.
- Nhà nước chỉ là công cụ chuyên chính của một giai cấp, không có nhà nước
đứng trên, đứng ngoài giai cấp. Tuy nhiên, cũng có trường hợp nhà nước cũng có
thể là sản phẩm của sự thỏa hiệp về quyền lợi tạm thời giữa một số giai cấp để
chống lại một giai cấp khác. Hoặc cũng có khi nhà nước giữ một mức độ độc lập
đối với hai giai cấp đối địch, khi cuộc đấu tranh giữa chúng đạt tới mức cân bằng
nhất định.
- Nhà nước dù có tồn tại dưới hình thức nào thì cũng phản ánh và mang bản
chất giai cấp.
3.3.1.3. Đặc trưng cơ bản của nhà nước
Theo Ph. Ăngghen, nhà nước có ba đặc trưng cơ bản:
- Một là, nhà nước quản lý cư dân trên một vùng lãnh thổ nhất định: “...so với
tổ chức huyết tộc trước kia (thị tộc hay bộ tộc) thì đặc trưng thứ nhất của nhà nước
là ở chỗ nó phân chia thần dân trong quốc gia theo sự phân chia lãnh thổ...”.
- Hai là, nhà nước có hệ thống các cơ quan quyền lực chuyên nghiệp mang
tính cưỡng chế đối với mọi thành viên như: hệ thống chính quyền từ trung ương tới
cơ sở, lực lượng vũ trang, cảnh sát, nhà tù...đó là “những công cụ vũ lực chủ yếu
của quyền lực nhà nước”.
- Ba là, nhà nước có hệ thống thuế khóa để nuôi bộ máy chính quyền.
Để duy trì sự thống trị của mình, giai cấp thống trị trước hết phải đảm bảo
hoạt động của bộ máy nhà nước. Mà muốn bộ máy nhà nước hoạt động thì phải có
nguồn tài chính. Nguồn tài chính được nhà nước huy động chủ yếu là do thu thuế,
sau đó là quốc trái thu được do sự cưỡng bức hoặc do sự tự nguyện của công dân.
3.3.1.4. Chức năng cơ bản của nhà nước
Nhà nước đồng thời phải thực hiện nhiều chức năng:
* Chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức năng xã hội.
- Chức năng thống trị chính trị của giai cấp chịu sự qui định bởi tính giai cấp
của nhà nước. Nhà nước thường xuyên sử dụng bộ máy quyền lực để duy trì sự
 106

thống trị thông qua hệ thống chính sách và pháp luật. Bộ máy quyền lực của nhà
nước từ trung ương đến cơ sở, nhân danh nhà nước duy trì trật tự xã hội, đàn áp
mọi sự phản kháng của giai cấp bị trị, các lực lượng chống đối nhằm bảo vệ quyền
lợi và địa vị của giai cấp thống trị.
- Chức năng xã hội của nhà nước được biểu hiện ở chỗ, nhà nước nhân danh
xã hội làm nhiệm vụ quản lý nhà nước về xã hội, điều hành các công việc chung
của xã hội như: thủy lợi, giao thông, y tế, giáo dục, bảo vệ môi trường...để duy trì
sự ổn định của xã hội trong “trật tự” theo quan điểm của giai cấp thống trị
- Mối quan hệ giữa chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức năng xã
hội của nhà nước.
Do bản chất giai cấp của nhà nước qui định, nhà nước bao giờ cũng đặt chức
năng thống trị chính trị của giai cấp lên hàng đầu. Giai cấp thống trị bao giờ cũng
sử dụng nhà nước như một công cụ thống trị để duy trì quyền thống trị của mình,
bảo vệ lợi ích trước hết là là lợi ích của giai cấp mình. Chức năng thống trị chính
trị của giai cấp thống trị vì thế, giữ địa vị quyết định, nó chi phối và định hướng
chức năng xã hội của nhà nước.
Tuy nhiên, để duy trì trật tự xã hội, nhà nước của giai cấp thống trị còn phải
thực hiện chức năng xã hội của mình. Giữa chức năng thống trị chính trị và chức
năng xã hội của nhà nước luôn có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Một nhà nước tồn
tại lâu dài khi giai cấp thống trị biết giải quyết ổn thỏa lợi ích giai cấp và lợi ích
của toàn xã hội trong những hoàn cảnh, điều kiện cụ thể.
* Chức năng đối nội và chức năng đối ngoại
- Chức năng đối nội của nhà nước là sự thực hiện đường lối đối nội nhằm duy
trì trật tự xã hội thông qua các công cụ như: chính sách xã hội, luật pháp, cơ quan
truyền thông, văn hóa, y tế, giáo dục...Chức năng đối nội được thực hiện trong tất
cả các lĩnh vực trong đời sống xã hội của mỗi quốc gia, dân tộc nhằm đáp ứng và
giải quyết những nhu cầu chung của toàn xã hội. Chức năng đối nội được nhà nước
thực hiện một cách thường xuyên, liên tục thông qua lăng kính giai cấp của giai
cấp thống trị.
 107

- Chức năng đối ngoại của nhà nước là sự triển khai thực hiện chính sách đối
ngoại của giai cấp thống trị nhằm giải quyết mối quan hệ với các thể chế nhà nước
khác dưới danh nghĩa là quốc gia dân tộc, nhằm bảo vệ lãnh thổ quốc gia, đáp ứng
nhu cầu trao đổi kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật, y tế, giáo dục...của mình.
Trong xã hội hiện đại, chính sách đối ngoại của nhà nước rất được các quốc gia coi
trọng, xem đó như là điều kiện cho sự phát triển của mình. Các nhà nước không chỉ
quan hệ với nhau mà còn quan hệ với các tổ chức quốc tế, các tổ chức phi chính
phủ.
Chức năng đối nội và chức năng đối ngoại của nhà nước là hai mặt của một
thực thể thống nhất, hỗ trợ và tác động lẫn nhau nhằm thực hiện đường lối đối nội
và đường lối đối ngoại của giai cấp thống trị. Trong mối quan hệ này thì chức năng
đối nội của nhà nước giữ vai trò chủ yếu. Làm tốt chức năng đối nội, nhà nước mới
có điều kiện để thực hiện tốt chức năng đối ngoại. Khi chức năng đối ngoại được
thực hiện tốt thì chức năng đối nội lại càng có điều kiện thực hiện, vị thế và vai trò
của nhà nước ngày càng cao, các vấn đề kinh tế - xã hội được đảm bảo, an ninh
quốc phong được giữ vững, văn hóa, giáo dục, y tế cộng đồng...phát triển.
3.3.1.5. Các kiểu và hình thức nhà nước
*Các kiểu nhà nước
Căn cứ vào tính chất giai cấp của nhà nước có thể phân biệt các kiểu nhà
nước.
Trong lịch sử xã hội có giai cấp, chỉ có giai cấp chủ nô, địa chủ phong kiến, tư
sản và vô sản đã từng có nhà nước, lấy nhà nước làm công cụ thống trị giai cấp của
mình. Do đó, đã từng tồn tại bốn kiểu nhà nước trong lịch sử: nhà nước chủ nô quý
tộc, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản, nhà nước vô sản.
Các kiểu nhà nước trên cơ bản giống nhau ở chỗ: đều là công cụ thống trị của
giai cấp thống trị. Tuy nhiên, nhà nước vô sản có sự khác biệt về chất với các kiểu
nhà nước khác ở chỗ: nó là nhà nước đặc biệt, nhà nước của số đông thống trị số ít.
Giai cấp vô sản liên minh với giai cấp nông dân, tầng lớp trí thức tiến bộ và các
tầng lớp nhân dân lao động khác duy trì sự thống trị của mình đối với toàn xã hội.
* Các hình thức nhà nước
 108

- Hình thức nhà nước là khái niệm dùng để chỉ cách thức tổ chức, phương
thức thức hiện quyền lực nhà nước của giai cấp thống trị. Hình thức nhà nước thực
chất là hình thức cầm quyền của giai cấp thống trị. Hình thức nhà nước chịu sự qui
định của bản chất giai cấp của nhà nước, bởi tính chất và trình độ phát triển của
kinh tế - xã hội, bởi cơ cấu giai cấp, tương quan lực lượng giữa các giai cấp trong
xã hội, bởi đặc điểm lịch, sử văn hóa xã hội, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn
giáo của mỗi quốc gia - dân tộc.
- Trong kiểu nhà nước chủ nô quý tộc thời chiếm hữu nô lệ từng tồn tại nhiều
hình thức nhà nước khác nhau như: nhà nước quân chủ chủ nô, nhà nước cộng hòa
dân chủ chủ nô. Về hình thức, dù là nhà nước dân chủ hay quân chủ thì về bản
chất, đều là công cụ thống trị của giai cấp chủ nô đối với giai cấp nô lệ và các tầng
lớp cư dân khác trong xã hội.
- Thời Trung cổ, giai cấp địa chủ phong kiến nắm trong tay quyền thống trị xã
hội. Nhà nước tồn tại dưới hình thức nhà nước phong kiến tập quyền và nhà nước
phong kiến phân quyền. Về bản chất, dù tồn tại dười hình thức phân quyền hay tập
quyền thì nhà nước phong kiến vẫn là nhà nước của giai cấp địa chủ, quý tộc, là
công cụ thống trị giai cấp của giai cấp địa chủ, quý tộc.
- Trong xã hội tư bản tồn tại nhiều hình thức nhà nước như: chế độ cộng hòa,
chế độ cộng hòa đại nghị, chế độ cộng hòa tổng thống, chế độ cộng hòa thủ tướng,
chế độ quân chủ lập hiến, nhà nước liên bang, nhà nước phúc lợi chung...Các hình
thức nhà nước này dù có khác nhau về hình thức do chế độ bầu cử, chế độ một hay
hai viện, nhiệm kỳ và quyền lực của tổng thống, thủ tướng, sự phân chia quyền lực
giữa tổng thống, thủ tướng và nội các chính phủ; song, về bản chất đều là nhà nước
tư sản, là công cụ thống trị của giai cấp tư sản đối với các giai cấp, tầng lớp khác
trong xã hội.
- Kiểu nhà nước vô sản là kiểu nhà nước “đặc biệt”, là nhà nước của số đông
thống trị số ít. Trong kiểu nhà nước vô sản, giai cấp vô sản liên minh với giai cấp
nông dân, tầng lớp trí thức tiến bộ và nhân dân lao động, sau khi tiến hành đấu
tranh cách mạng giành chính quyền nhà nước từ tay giai cấp địa chủ phong kiến và
chính quyền đô hộ như ở Việt Nam năm 1945, ở Trung Quốc năm 1949, hoặc từ
 109

tay giai cấp tư sản như ở nước Nga năm 1917, thiết lập nền chuyên chính của
mình.
Nền chuyên chính vô sản (nhà nước vô sản) có chức năng cơ bản là xây dựng
một trật tự xã hội mới, thủ tiêu chế độ người áp bức bóc lột người, đập tan sự phản
kháng của các thế lực phản động đã bị đánh đổ nhưng chưa bị tiêu diệt, vẫn ngoan
cố chống lại chính quyền do giai cấp vô sản lãnh đạo. Thực chất nhà nước vô sản
là nhà nước do giai cấp vô sản lãnh đạo, liên minh với giai cấp nông dân, tầng lớp
trí thức tiến bộ, đại diện và bảo vệ quyền lợi của giai cấp và của toàn thể nhân dân
lao động. Trong đó, nhân dân lao động thực sự làm chủ xã hội, thực hiện quyền
dân chủ vô sản, dân chủ kiểu mới, dân chủ của số đông, có nhiệm vụ tiếp tục cuộc
cách mạng vô sản, thực hiện mục tiêu xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội. Để
thực hiện sứ mệnh của mình, giai cấp vô sản phải thực hiện chức năng tổ chức xây
dựng và chức năng trấn áp.
Để thực hiện tốt chức năng tổ chức, xây dựng và chức năng trấn áp, phải thực
hiện nguyên tắc dân chủ của nền dân chủ vô sản. Phát triển và hoàn thiện nền dân
chủ vô sản cũng có nghĩa là phát triển hoàn thiện nhà nước vô sản. Và, theo quan
điểm mácxít, đến một lúc nào đó, khi nhà nước vô sản đã hoàn thành chức năng
của nó, khi nền kinh tế và trình độ phát triển xã hội đến giai đoạn cao: “Giai đoạn
cộng sản chủ nghĩa”, xã hội tồn tại theo một trật tự mới theo nguyên tắc “tự giác”,
thì lúc đó nhà nước “tự tiêu vong”.
3.3.2. Cách mạng xã hội
3.3.2.1. Nguồn gốc của cách mạng xã hội
- Nguồn gốc sâu xa của cách mạng xã hội là do mâu thuẫn giữa lực lượng sản
xuất tiến bộ đòi hỏi được giải phóng, phát triển với quan hệ sản xuất đã lỗi thời, lạc
hậu đang là trở ngại cho sự phát triển của lực lượng sản xuất
- Mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất biểu hiện dưới dạng
xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp bị trị, đại diện cho lực lượng sản xuất mới, tiến
bộ với giai cấp thống trị, đại diện cho quan hệ sản xuất đã lạc hậu so với sự phát
triển của trình độ lực lượng sản xuất. Khi mâu thuẫn đó trở lên gay gắt quyết liệt
 110

đòi hỏi phải giải quyết, thì sẽ nổ ra cách mạng xã hội. Trong xã hội có giai cấp, đấu
tranh giai cấp là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến cách mạng xã hội.
3.3.2.2. Bản chất của cách mạng xã hội
- Cách mạng là khái niệm để chỉ sự thay đổi căn bản về chất của một sự vật
hiện tượng nào đó trong thế giới. Từ đó có thể hiểu, cách mạng xã hội là sự thay
đổi căn bản về chất toàn bộ các lĩnh vực của đời sống xã hội. Theo học thuyết Hình
thái kinh-tế xã hội của C.Mác thì cách mạng xã hội là sự thay đổi có tính chất căn
bản về chất của một hình thái kinh tế - xã hội, là phương thức thay đổi từ một hình
thái kinh tế - xã hội này lên một hình thái kinh tế - xã hội mới, tiến bộ hơn.
- Theo nghĩa hẹp, cách mạng xã hội là cuộc đấu tranh lật đổ chính quyền, thiết
lập một chính quyền mới tiến bộ hơn. Cách mạng xã hội là đỉnh cao của đấu tranh
giai cấp.
- Cách mạng xã hội khác với tiến hóa xã hội. Nếu cách mạng xã hội được
thực hiện là do bước nhày đột biến, làm thay đổi về chất, thay đổi toàn bộ đời sống
xã hội thì tiến hóa xã hội là sự thay đổi đần đần, thay đổi từng bộ phận, lĩnh vực
của đời sống xã hội. Giữa cách mạng xã hội và tiến hóa xã hội có mối liên hệ hữu
cơ với nhau trong sự phát triển của xã hội. Tiến hóa xã hội tạo ra tiền đề cho cách
mạng xã hội. Cách mạng xã hội là cơ sở để tiếp tục có những tiến hóa xã hội trong
giai đoạn phát triển sau của xã hội.
- Phân biệt cách mạng xã hội khác với cải cách xã hội và đảo chính
+ Cách mạng xã hội khác với cải cách xã hội. Cải cách xã hội chỉ tạo lên
những thay đổi bộ phận, lĩnh vực riêng lẻ của đời sống xã hội. Cải cách xã hội là
kết quả đấu tranh của các lực lượng xã hội tiến bộ, nhiều khi cải cách xã hội là bộ
phận hợp thành của cách mạng xã hội. Khi các cuộc cải cách xã hội được thực hiện
thành công ở những mức độ khác nhau, chúng đều tạo ra sự phát triển xã hội theo
hướng tiến bộ. Cũng không phải cuộc cải cách xã hội nào cũng được thực hiện, do
nhiều lý do chủ quan hoặc khách quan.
+ Cách mạng xã hội khác với đảo chính. Đảo chính là phương thức tiến hành
của một nhóm người với mục đích giành chính quyền song không làm thay căn bản
chế độ xã hội. Đảo chính không phải là phong trào cách mạng, thường được thực
 111

hiện bằng bạo lực, lật đổ của các phe, nhóm có khuynh hướng chính trị đối lập với
chính quyền đương thời. Đảo chính chỉ có ý nghĩa cách mạng khi nó thực sự là một
bộ phận của phong trào cách mạng.
- Tính chất của cách mạng xã hội
Tính chất của mỗi cuộc cách mạng xã hội chịu sự qui định bởi mâu thuẫn cơ
bản mà nó giải quyết, vào nhiệm vụ chính trị mà cuộc cách mạng đó phải giải
quyết như: lật đổ chế độ xã hội nào, xóa bỏ quan hệ sản xuất nào, thiết lập chính
quyền thống trị cho giai cấp nào, thiết lập trật tự xã hội theo nguyên tắc nào.
- Lực lượng cách mạng xã hội là những giai cấp, tầng lớp người có lợi ích gắn
bó với cách mạng, tham gia vào các phong trào cách mạng đang thực hiện mục
đích của cách mạng. Lực lượng của cách mạng xã hội chịu sự qui định của tính
chất, điều kiện lịch sử của cách mạng. Trong lực lượng cách mạng có giai cấp giữ
vai trò quyết định thành công của cách mạng, được xem là động lực của cách
mạng.
- Động lực cách mạng là những giai cấp có lợi ích gắn bó chặt chẽ và lâu dài
đối với cách mạng, có tính tự giác, tích cực, chủ động, kiên quyết, triệt để cách
mạng, có khả năng lôi cuốn, tập hợp các giai cấp, tầng lớp khác tham gia phong
trào cách mạng.
- Đối tượng của cách mạng xã hội: Mỗi cuộc cách mạng đều có mục đích là
đánh đổ giai cấp nào để giành lấy chính quyền. Để làm được điều đó cần xác định
rõ đối tượng của cách mạng xã hội là giai cấp nào? Đối tượng của cách mạng xã
hội là những giai cấp và những lực lượng cần phải đánh đổ của cách mạng. Trong
cách mạng tháng Tám ở Việt Nam, đối tượng của cách mạng là chính quyền thực
dân và phong kiến.
- Giai cấp lãnh đạo cách mạng: Để cách mạng đi đến thành công, cần thiết
phải có giai cấp lãnh đạo. Giai cấp lãnh đạo cách mạng xã hội là giai cấp có hệ tư
tưởng tiến bộ, đại diện cho xu hướng phát triển của xã hội, cho phương thức sản
xuất tiến bộ.
- Điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan của cuộc cách mạng:
 112

+ Điều kiện khách quan của cách mạng xã hội là điều kiện, hoàn cảnh kinh tế
- xã hội, chính trị bên ngoài tác động đến, là tiền đề diễn ra các cuộc cách mạng xã
hội.
Tình thế cách mạng là sự chín muồi của mâu thuẫn gay gắt giữa lực lượng sản
xuất và quan hệ sản xuất, sự phát triển đến đỉnh cao của cuộc đấu tranh giai cấp
dẫn tới những đảo lộn sâu sắc trong nền tảng kinh tế - xã hội của nhà nước đương
thời, khiến cho việc thay thế thể chế chính trị đó bằng một thể chế chính trị khác,
tiến bộ hơn như là một thực tế không thể đảo ngược.
+ Nhân tố chủ quan của cuộc cách mạng xã hội bao gồm: ý chí, niềm tin, trình
độ giác ngộ và nhận thức của lực lượng cách mạng vào mục tiêu và nhiệm vụ cách
mạng, là năng lực tổ chức thực hiện nhiệm vụ cách mạng, khả năng tập hợp lực
lượng cách mạng của giai cấp lãnh đạo cách mạng. Khi có điều kiện khách quan
chín muồi, thì nhân tố chủ quan có vai trò quyết định thành bại của cách mạng. Để
cách mạng xã hội nổ ra thành công, giai cấp lãnh đạo phải biết chọn đúng thời cơ
cách mạng.
- Thời cơ cách mạng là thời điểm đặc biệt khi điều kiện khách quan và nhân
tố chủ quan của cách mạng xã hội đã chín muồi, đó là lúc thuận lợi nhất có thể
bùng nổ cách mạng, có ý nghĩa quyết định đối với thành công của cách mạng.
3.3.2.3. Phương pháp cách mạng
- Mục tiêu của cách mạng xã hội là giành chính quyền bằng cách đập tan (xóa
bỏ) chính quyền đã lỗi thời, phản động, cản trở cho sự phát triển của xã hội, thiết
lập một trật tự xã hội mới tiến bộ hơn. Để thực hiện được mục tiêu cách mạng cần
có các hình thức và phương pháp cách mạng phù hợp.
+ Phương pháp cách mạng bạo lực là hình thức cách mạng khá phổ biến.
Cách mạng bạo lực là hình thức tiến hành cách mạng thông qua bạo lưc để
giành chính quyền, là hành động của lực lượng cách mạng dưới sự lãnh đạo của
giai cấp lãnh đạo cách mạng vượt qua giới hạn luật pháp của giai cấp thống trị hiện
thời, xác lập nhà nước của giai cấp cách mạng.
+ Phương pháp hòa bình cũng là một phương pháp cách mạng để giành chính
quyền.
 113

Phương pháp hòa bình là phương pháp đấu tranh không dùng bạo lực cách
mạng để giành chính quyền trong điều kiện cho phép. Phương pháp hòa bình là
phương pháp đấu tranh nghị trường, thông qua chế độ dân chủ, bằng bầu cử để
giành đa số ghế trong nghị viện và trong chính phủ.
Phương pháp hòa bình chỉ có thể xảy ra khi có đủ các điều kiện:
Một là, giai cấp thống trị không còn bộ máy bạo lực đáng kể hoặc còn bộ
máy bạo lực, nhưng chúng đã mất hết ý chí chống lại lực lượng cách mạng;
Hai là, lực lượng cách mạng phát triển mạnh, áp đảo kẻ thù.
Phương pháp hòa bình rất có lợi, ít gây đau khổ cho nên dù điều kiện để giành
chính quyền bằng phương pháp hòa bình ít khi xảy ra song cũng cần làm tất cả nếu
có điều kiện thuận lợi.
3.3.2.4. Vấn đề cách mạng xã hội trên thế giới hiện nay
- Trong thời đại ngày nay, xã hội hiện đại bị chi phối bởi đặc điểm của thời
đại: Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, nền kinh tế tri thức ở các nước phát triển, xu
hướng đối thoại thay cho xu hướng đối đầu, những điều chỉnh của chủ nghĩa tư bản
hiện đại phần nào “làm dịu” mâu thuẫn giai cấp, sự xung đột về giai cấp vẫn còn
song không gay gắt như thế kỷ XIX - XX, thay vào đó là sự xung đột về sắc tộc,
tôn giáo, về kinh tế giữa các quốc gia, khu vực. Cùng với đó là sự ô nhiễm môi
trường, cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, nạn đói và bệnh tật ở nhiều nước...cũng là
những nguyên nhân tạo ra sự bất ổn trong thế giới đương đại.
- Những mâu thuẫn xã hội trong xã hội hiện đại tiềm ẩn khả năng những biến
động xã hội theo chiều hướng tiến bộ theo hình thức cải tổ, cải cách, đổi mới như ở
các nước xã hội chủ nghĩa trước đây và những hình thức hợp tác mới trên cơ sở các
lực lượng xã hội có thể chấp nhận được ở các nước theo các xu hướng chính trị
khác nhau hiện nay.
- Vì lợi ích chung của toàn thế giới, các nước có chế độ xã hội và chính trị
khác nhau vẫn có thể thông qua các tổ chức quốc tế, đối thoại, hòa giải những
tranh chấp về kinh tế, lãnh thổ, lãnh hải, tài nguyên thiên nhiên...và những bất
đồng khác. Xu hướng đối thoại, hòa giải đang là xu hướng chủ đạo hiện nay. Các
cuộc chiến tranh dưới màu sắc dân tộc, tôn giáo, nhân quyền dưới chiêu bài “nhân
 114

đạo”, chống vũ khí hóa học, vũ khí sinh học đang bị các thế lực tiến bộ lên án,
phản đối.
- Xu hướng giữ vững độc lập tự chủ của quốc gia dân tộc, không phụ thuộc và
không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, đấu tranh cho dân chủ, hòa bình và
tiến bộ xã hội đang diễn ra mạnh mẽ, ngày càng tỏ ra chiếm ưu thế.
- Các quốc gia, dân tộc sẽ đi tới một xã hội dân chủ, tự do, công bằng, văn
minh theo cách đi của mình thông qua các chính sách phát triển kinh tế - xã hội,
văn hóa, giáo dục, y tế và khoa học công nghệ. Và do đó, dù không có các cuộc
cách mạng xã hội tiêu biểu như đã từng diễn ra trong lịch sử, thì các quốc gia dân
tộc trên thế giới sẽ phát triển dần dần theo hướng thay đổi từng bộ phận, từng yếu
tố, lĩnh vực trong đời sống xã hội. Thay đổi trước hết về lực lượng sản xuất rồi đến
quan hệ sản xuất, từ đó dẫn đến thay đổi cơ cấu kinh tế xã hội tức cơ sở hạ tầng, và
do đó thay đổi các yếu tố trên kiến trúc thượng tầng xã hội dẫn đến thay đổi toàn
bộ xã hội.
3.4. Ý THỨC XÃ HỘI
3.4.1. Khái niệm tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
3.4.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
* Khái niệm tồn tại xã hội:
Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật
chất của xã hội. Tồn tại xã hội của con người là thực tại xã hội khách quan, là một
kiểu vật chất xã hội, là các quan hệ xã hội vật chất được ý thức xã hội phản ánh.
Trong các quan hệ xã hội vật chất ấy thì quan hệ giữa con người với giới tự nhiên
và quan hệ giữa con người với con người là những quan hệ cơ bản nhất.
* Các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội:
- Tồn tại xã hội bao gồm các yếu tố cơ bản là phương thức sản xuất vật chất,
điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh địa lý, dân số và mật độ dân số...trong đó phương
thức sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất.
3.4.2. Ý thức xã hội và kết cấu của ý thức xã hội
*Khái niệm ý thức xã hội
 115

Ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã hội, là bộ phận hợp thành của
văn hóa tinh thần của xã hội. Văn hóa tinh thần của xã hội mang nặng dấu ấn đặc
trưng của hinh thái kinh tế - xã hội, của các giai cấp đã tạo ra nó.
*Kết cấu của ý thức xã hội
- Ý thức xã hội bao gồm tâm lý xã hội và hệ tư tưởng xã hội. Trong hệ tư
tưởng xã hội thì quan trọng nhất là các quan điểm, các học thuyết và các tư tưởng.
Trong tâm lý xã hội có tình cảm, tâm trạng, truyền thống...nảy sinh từ tồn tại xã hội
và phản ánh tồn tại xã hội ở những giai đoạn phát triển nhất định.
- Ý thức xã hội mặc dù có mối quan hệ hữu cơ, biện chứng với ý thức cá
nhân, cùng phản ánh tồn tại xã hội, song giữa ý thức xã hội và ý thức cá nhân vẫn
có sự khác nhau tương đối vì chúng ở hai trình độ khác nhau.
+ Ý thức cá nhân chính là thế giới tinh thần của các cá nhân riêng lẻ và cụ thể.
Ý thức của các cá nhân khác nhau được quy định bởi những đặc điểm của cuộc
sống riêng, của việc giáo dục và điều kiện hình thành nhân cách riêng của cá nhân.
+ Ý thức xã hội phản ánh tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau. Sự đa dạng
các hình thái ý thức xã hội là do tính nhiều mặt, nhiều vẻ và đa dạng của đời sống
xã hội quy định; chúng phản ánh xã hội theo những cách thức khác nhau. Tùy
thuộc vào góc độ xem xét, người ta thường chia ý thức xã hội thành ý thức xã hội
thông thường và ý thức lý luận, tâm lý xã hội và hệ tư tưởng xã hội.
Ý thức xã hội thông thường là những tri thức, những quan niệm của con
người hình thành một cách trực tiếp trong các hoạt động trực tiếp hằng ngày nhưng
chưa được hệ thống hóa, chưa được tổng hợp và khái quát hóa.
Ý thức lý luận là những tư tưởng, những quan điểm được tổng hợp, hệ thống
hóa và khái quát hóa thành các học thuyết xã hội dưới dạng các khái niệm, các
phạm trù, các quy luật.
Ý thức xã hội thông thường tuy ở trình độ thấp hơn ý thức lý luận nhưng lại
phong phú hơn ý thức lý luận. Chính những tri thức kinh nghiệm phong phú của ý
thức thông thường là chất liệu, là cơ sở và tiền đề quan trọng cho sự hình thành ý
thức lý luận.
 116

Ý thức lý luận có khả năng phản ánh hiện thực khách quan một cách sâu sắc,
chính xác, bao quát và vạch ra được những mối liên hệ khách quan, bản chất, tất
yếu mang tính quy luật của các sự vật và các quá trình xã hội. Đồng thời, ý thức
khoa học có khả năng phản ánh vượt trước hiện thực.
+ Tâm lý xã hội là ý thức xã hội thể hiện trong ý thức cá nhân. Tâm lý xã hội
bao gồm toàn bộ tư tưởng, tình cảm, tâm trạng, thói quen, nếp sống, nếp nghĩ,
phong tục, tập quán, ước muốn...của một người, một tập đoàn người, một bộ phận
xã hội hay của toàn thể xã hội hình thành dưới tác động trực tiếp của cuộc sống
hằng ngày của họ và phản ánh cuộc sống đó.Tâm lý xã hội chưa đủ khả năng để
vạch ra những mối liên hệ khách quan, bản chất, tất yếu mang tính quy luật của các
sự vật và các quá trình xã hội. Mặc dù vậy, cần coi trọng vai trò của tâm lý xã hội
trong việc phát triển ý thức xã hội, nhất là việc sớm nắm bắt những dư luận xã hội
thể hiện trạng thái tâm lý và nhu cầu xã hội đa dạng của nhân dân trong những
hoàn cảnh và điều kiện khác nhau.
+ Hệ tư tưởng là sự nhận thức lý luận về tồn tại xã hội. Hệ tư tưởng có khả
năng đi sâu vào bản chất của mọi mối quan hệ xã hội; là kết quả của sự tổng kết, sự
khái quát hóa các kinh nghiệm xã hội để hình thành nên những quan điểm, những
tư tưởng về chính trị, pháp luật, triết học, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo...
+ Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng thuộc hai trình độ khác nhau của ý thức xã hội
nhưng chúng có mối liên hệ qua lại và tác động qua lại lẫn nhau. Nếu tâm lý xã hội
có thể thúc đẩy hoặc cản trở sự hình thành và sự tiếp nhận một hệ tư tưởng nào đó;
có thể giảm bớt sự xơ cứng hoặc công thức cứng nhắc của hệ tư tưởng, thì trái lại,
hệ tư tưởng khoa học có thể bổ sung, làm gia tăng hàm lượng trí tuệ cho tâm lý xã
hội, góp phần thúc đẩy tâm lý xã hội phát triển theo chiều hướng tích cực. B
3.4.2.2. Tính giai cấp của ý thức xã hội
Trong những xã hội có giai cấp thì các giai cấp khác nhau có điều kiện vật
chất khác nhau, có lợi ích và địa vị xã hội khác nhau thì ý thức xã hội của các giai
cấp đó cũng khác nhau.
- Tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện cả ở tâm lý xã hội lẫn ở hệ tư
tưởng. Nếu ở trình độ tâm lý xã hội mỗi giai cấp xã hội đều có tình cảm, tâm trạng,
 117

thói quen, thiện cảm hay ác cảm riêng thì ở trình độ hệ tư tưởng tính giai cấp thể
hiện rõ rệt và sâu sắc hơn nhiều. Ở trình độ này sự đối lập giữa các hệ tư tưởng của
những giai cấp khác nhau thường là không dung hòa nhau. Và khi đó, hệ tư tưởng
thống trị trong xã hội là hệ tư tưởng của giai cấp thống trị.
+ Hệ tư tưởng của giai cấp thống trị trong các xã hội có giai cấp đối kháng
bao giờ cũng bảo vệ địa vị và lợi ích của giai cấp thống trị, của chế độ người bóc
lột người. Trái lại, hệ tư tưởng của giai cấp bị trị bao giờ cũng bảo vệ quyền lợi của
những người bị bóc lột, của đông đảo quần chúng nhân dân bị áp bức nhằm lật đổ
chế độ người bóc lột người đó.
+ Ý thức của các giai cấp trong xã hội có sự tác động qua lại với nhau. Không
chỉ giai cấp bị thống trị chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp thống trị mà giai cấp
thống trị cũng chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp bị thống trị. Điều này thường
xảy ra trong giai đoạn phong trào cách mạng của giai cấp bị thống trị lên cao. Khi
đó những người tiến bộ trong giai cấp thống trị, nhất là những trí thức, sẽ từ bỏ giai
cấp xuất thân để chuyển sang hàng ngũ của giai cấp cách mạng. Lịch sử cho thấy,
không ít những người trong số trí thức đó đã trở thành nhà tư tưởng của giai cấp
cách mạng.
3.4.2.3. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
Tồn tại xã hội có mối quan hệ biện chứng với ý thức xã hội.
Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội
+ Tồn tại xã hội nào thì có ý thức xã hội ấy.
+ Tồn tại xã hội quyết định nội dung, tính chất, đặc điểm và xu hướng biến
đổi, phát triển của ý thức xã hội.
+ Khi tồn tại xã hội, nhất là phương thức sản xuất, thay đổi thì những tư
tưởng, quan điểm về chính trị, pháp luật và triết học sớm hay muộn cũng sẽ có
những sự thay đổi nhất định.
+ Mặc dù chịu sự quy định của tồn tại xã hội nhưng ý thức xã hội không
những có tính độc lập tương đối, có thể tác động trở lại mạnh mẽ đối với tồn tại xã
hội mà đặc biệt là còn có thể vượt trước tồn tại xã hội.
3.4.2.4. Các hình thái ý thức xã hội
 118

Ý thức xã hội tồn tại dưới nhiều hình thái khác nhau, bao gồm: ý thức chính
trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức lý luận (hay ý thức khoa học), ý thức
thẩm mỹ (hay ý thức nghệ thuật), ý thức tôn giáo. Sự phong phú của các hình thái
ý thức xã hội phản ánh sự phong phú của đời sống xã hội.
* Ý thức chính trị
- Hình thái ý thức chính trị phản ánh các mối quan hệ kinh tế của xã hội bằng
ngôn ngữ chính trị cũng như mối quan hệ giữa các giai cấp, các dân tộc, các quốc
gia và thái độ của các giai cấp đối với quyền lực nhà nước. Hình thái ý thức chính
trị xuất hiện trong những xã hội có giai cấp và có nhà nước, vì vậy nó thể hiện trực
tiếp và rõ nhất lợi ích giai cấp.
- Trong ý thức chính trị, thì hệ tư tưởng chính trị tiến bộ sẽ thúc đẩy mạnh mẽ
sự phát triển các mặt của đời sống xã hội; ngược lại, hệ tư tưởng chính trị lạc hậu,
phản động sẽ kìm hãm, thậm chí kéo lùi sự phát triển đó. Hệ tư tưởng chính trị giữ
vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã hội và xâm nhập vào tất cả các hình
thái ý thức xã hội khác.
- Trong thời đại hiện nay, hệ tư tưởng của giai cấp công nhân là hệ tư tưởng
tiến bộ, cách mạng và khoa học đang dẫn dắt giai cấp công nhân và nhân dân lao
động đấu tranh nhằm xóa bỏ chế độ người bóc lột người, tiến tới xây dựng xã hội
mới tốt đẹp hơn chế độ tư bản chủ nghĩa.
* Ý thức pháp quyền
- Hình thái ý thức pháp quyền cũng phản ánh các mối quan hệ kinh tế của xã
hội bằng ngôn ngữ pháp luật. Ý thức pháp quyền ra đời trong xã hội có giai cấp và
có nhà nước, vì vậy nó cũng mang tính giai cấp. Do pháp luật là ý chí của giai cấp
thống trị thể hiện thành luật lệ cho nên trong xã hội có giai cấp đối kháng thì thái
độ và quan điểm của các giai cấp khác nhau đối với pháp luật cũng khác nhau.
- Trong xã hội có giai cấp, ý thức pháp quyền là toàn bộ những tư tưởng, quan
điểm của một giai cấp về bản chất và vai trò của pháp luật, về quyền, trách nhiệm
và nghĩa vụ của nhà nước, của các tổ chức xã hội và của công dân, về tính hợp
pháp và không hợp pháp của hành vi con người trong xã hội.
 119

- Pháp luật và hệ tư tưởng pháp quyền xã hội chủ nghĩa dựa trên nền tảng tư
tưởng của giai cấp công nhân là chủ nghĩa Mác - Lênin, phản ánh lợi ích của toàn
thể nhân dân, bảo vệ nhà nước của dân, do dân và vì dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ
nghĩa.
* Ý thức đạo đức
- Ý thức đạo đức là toàn bộ những quan niệm về thiện, ác, tốt, xấu, lương tâm,
trách nhiệm, nghĩa vụ, công bằng, hạnh phúc...và về những quy tắc đánh giá,
những chuẩn mực điều chỉnh hành vi cùng cách ứng xử giữa các cá nhân với với
nhau và giữa các cá nhân với xã hội.
- Hình thái ý thức đạo đức phản ánh tồn tại xã hội dưới dạng các quy tắc điều
chỉnh hành vi của con người. Sự tự ý thức của con người về lương tâm, trách
nhiệm, nghĩa vụ, danh dự...nói lên sức mạnh của đạo đức đồng thời cũng là biểu
hiện bản chất xã hội của con người. Với ý nghĩa đó, sự phát triển của ý thức đạo
đức là nhân tố biểu hiện sự tiến bộ của xã hội.
Ý thức đạo đức bao gồm hệ thống những tri thức về giá trị và định hướng giá
trị đạo đức; những tình cảm và lý tưởng đạo đức, trong đó tình cảm đạo đức là yếu
tố quan trọng nhất.
Trong các xã hội có giai cấp, những nội dung chủ yếu của đạo đức mang tính
giai cấp. Giai cấp nào trong xã hội đang đi lên thì đại diện cho xu hướng đạo đức
tiến bộ trong xã hội. Ngược lại, giai cấp đang đi xuống, lụi tàn hoặc phản động đại
diện cho đạo đức suy thoái.
* Ý thức nghệ thuật hay ý thức thẩm mỹ
- Ý thức thẩm mỹ phản phản ánh thế giới bằng hình tượng nghệ thuật. Hình
tượng nghệ thuật là sự nhận thức, sự lĩnh hội cái chung trong cái riêng; là sự nhận
thức cái bản chất trong các hiện tượng, cái phổ biến trong cái cá biệt nhưng mang
tính điển hình.
- Trong xã hội có phân chia giai cấp thì nghệ thuật mang tính giai cấp và chịu
sự chi phối của các quan điểm chính trị, của các quan hệ kinh tế.
* Ý thức tôn giáo
 120

- Tôn giáo với tính cách là một hình thái ý thức xã hội gồm có tâm lý tôn giáo
và hệ tư tưởng tôn giáo.
+ Tâm lý tôn giáo là toàn bộ những biểu tượng, tình cảm, tâm trạng của quần
chúng về tín ngưỡng tôn giáo.
+ Hệ tư tưởng tôn giáo là hệ thống giáo lý được các nhà thần học và các chức
sắc giáo sỹ tôn giáo tạo dựng và truyền bá trong xã hội.
Tâm lý tôn giáo và hệ tư tưởng tôn giáo quan hệ chặt chẽ với nhau. Tâm lý
tôn giáo tạo cơ sở cho hệ tư tưởng tôn giáo dễ dàng xâm nhập vào quần chúng.
- Chức năng chủ yếu của ý thức tôn giáo là chức năng đền bù - hư ảo. Chức
năng này làm cho tôn giáo có sức sống lâu dài trong xã hội. Hình thái ý thức xã hội
này mang tính chất tiêu cực, cản trở sự nhận thức đúng đắn của con người về thế
giới, về xã hội, về bản thân mình để rồi luôn luôn bị các giai cấp thống trị lợi dụng.
* Ý thức khoa học
Khoa học là sự khái quát cao nhất của thực tiễn, là phương thức nắm bắt tất cả
các hiện tượng của hiện thực, cung cấp những tri thức chân thực về bản chất các
hiện tượng, các quá trình, các quy luật của tự nhiên và xã hội.
+ Ý thức khoa học phản ánh sự vận động và sự phát triển của giới tự nhiên,
của xã hội loài người và của tư duy con người bằng tư duy logic, thông qua hệ
thống các khái niệm, các phạm trù, các quy luật và các lý thuyết.
+ Ý thức khoa học có nhiệm vụ cao cả là hướng con người vào việc biến đổi
hiện thực, cải tạo thế giới nhằm phục vụ cho nhu cầu cuộc sống nhiều mặt và ngày
càng tốt hơn, cao hơn của con người. Ngày nay, khoa học đang góp phần quan
trọng vào việc giải quyết các vấn đề toàn cầu của thời đại, ngăn chặn những tác
động xấu do sự vô ý thức và sự tham lam của con người trong quá trình phát triển
kinh tế.
* Ý thức triết học
- Hình thức đặc biệt và cao nhất của tri thức cũng như của ý thức xã hội là
triết học. Ttriết học, nhất là triết học Mác - Lênin, cung cấp cho con người tri thức
về thế giới như một chỉnh thể thông qua việc tổng kết toàn bộ lịch sử phát triển của
khoa học và của chính bản thân triết học.
 121

- Với tư cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học có sứ mệnh trở thành thế
giới quan, mà cơ sở và hạt nhân của thế giới quan chính là tri thức. Trong thời đại
hiện nay, thế giới quan khoa học chân chính nhất chính là thế giới quan triết học
duy vật biện chứng. Triết học duy vật biện chứng có vai trò to lớn để nhận thức
đúng đắn ý nghĩa và vai trò của các hình thái ý thức xã hội khác; để xác định đúng
đắn vị trí của những hình thái ấy trong cuộc sống của xã hội và để nhận thức tính
quy luật cùng những đặc điểm và sự phát triển của chúng.
3.4.2.5. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội thể hiện ở những điểm sau:
* Ý thức xã hội thường lạc hâu hơn tồn tại xã hội
Nguyên nhân của ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội là:
- Thứ nhất, do tác động mạnh mẽ và nhiều mặt trong hoạt động thực tiễn của
con người nên tồn tại xã hội diễn ra với tốc độ nhanh hơn khả năng phản ánh của ý
thức xã hội.
- Thứ hai, do sức mạnh của thói quen, tập quán, truyền thống và do cả tính
bảo thủ của hình thái ý thức xã hội.
- Thứ ba, ý thức xã hội gắn liền với lợi ích của những tập đoàn người, của các
giai cấp nào đó trong xã hội.
Vì vậy, muốn xây dựng xã hội mới thì nhất định phải từng bước xóa bỏ được
những tàn dư, những tư tưởng và ý thức xã hội cũ song song với việc bồi đắp, xây
dựng và phát triển ý thức xã hội mới.
* Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
- Trong những điều kiện nhất định, tư tưởng của con người, đặc biệt những
tư tưởng khoa học tiên tiến có thể vượt trước sự phát triển của tồn tại xã hội, dự
báo được tương lai và có tác dụng tổ chứ, chỉ đạo hoạt động thực tiễn của con
người, hướng hoạt động đó vào việc giải quyết nhiệm vụ mới do sự phát triển chín
muồi của đời sống vật chất của xã hội đặt ra.
Tuy nhiên, suy cho cùng, khả năng phản ánh vượt trước của ý thức xã hội vẫn
phụ thuộc vào tồn tại xã hội.
* Ý thức xã hội có tính kế thừa
 122

- Tiến trình phát triển đời sống tinh thần của xã hội loài người cho thấy rằng,
các quan điểm lý luận, các tư tưởng lớn của thời đại không xuất hiện trên mảnh đất
trống không mà được tạo ra trên cơ sở kế thừa những tiền đề lý luận của các thời
đại trước.
- Do có tính kế thừa trong sự phát triển, nên không thể giải thích một tư tưởng
nào đó nếu chỉ dựa vào những quan hệ kinh tế hiện có, không chú ý đến các giai
đoạn phát triển tư tưởng trước đó.
* Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội
Các hình thái ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội theo những cách khác
nhau, có vai trò khác nhau trong xã hội và trong đời sống của con người.
Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội là một nguyên nhân làm
cho trong mội hình thái ý thức có những mặt, những tính chất không thể giải thích
được một cách trức tiếp từ tồn tại xã hội. Tuỳ theo hững hoàn cảnh lịch sử cụ thể
có những hình thái ý thức nổi lên hàng đầu và tác động mạnh đến các hình thái ý
thức khác.
* Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội.
- Tồn tại xã hội chịu sự tác động trở lại của ý thức xã hội là một biểu hiện
khác của tính độc lập tương đối của ý thức xã hội.
- Sự tác động trở lại đối với tồn tại xã hội của các hình thái ý thức xã hội
mạnh hay yếu còn phụ thuộc vào những điều kiện lịch sử cụ thể, vào các quan hệ
kinh tế vốn là cơ sở hình thành các hình thái ý thức xã hội; vào trình độ phản ánh
và sức lan tỏa của ý thức đối với các nhu cầu khác nhau của sự phát triển xã hội;
đặc biệt là vào vai trò lịch sử của giai cấp đại diện cho ngọn cờ tư tưởng đó. Vì
vậy, cần phân biệt ý thức xã hội tiến bộ với ý thức xã hội lạc hậu, cản trở sự tiến bộ
xã hội.

5. TRIẾT HỌC VỀ CON NGƯỜI

5.1 Khái niệm con người và bản chất con người
a/* Con người là thực thể sinh học - xã hội
 123

Khái niệm: con người là một sinh vật có tính xã hội ở trình độ phát triển cao
nhất của giới tự nhiên và của lịch sử xã hội, là chủ thể của lịch sử, sáng tạo nên tất
cả các thành tựu của văn minh và văn hóa.
- Về phương diện sinh học, con người là một thực thể sinh vật, là sản phẩm
của giới tự nhiên, là một động vật xã hội.
+ Con người cũng như mọi động vật khác phải tìm kiếm thức ăn, nước uống,
phải “đấu tranh sinh tồn” để ăn uống, sinh đẻ con cái, tồn tại và phát triển.
+ Con người là một bộ phận của giới tự nhiên. “Giới tự nhiên...là thân thể vô
cơ của con người...đời sống thể xác và tinh thần của con người gắn liền với giới tự
nhiên”.
+ Con người còn phải phục tùng các quy luật của giới tự nhiên, các quy luật
sinh học mà con người còn có thể biến đổi giới tự nhiên và chính bản thân mình.
+ Về mặt thể xác, con người sống bằng những sản phẩm tự nhiên, là một bộ
phận của giới tự nhiên có quan hệ với giới tự nhiên, thống nhất với giới tự nhiên.
Vì thế con người phải dựa vào giới tự nhiên, gắn bó với giới tự nhiên, hòa hợp với
giới tự nhiên mới có thể tồn tại và phát triển.
 Quan điểm này là nền tảng lý luận và phương pháp luận rất quan trọng, có
tính thời sự trong bối cảnh khủng hoảng sinh thái và yêu cầu phát triển bền vững
hiện nay.
- Về phương diện xã hội:- Con người còn là một thực thể xã hội có các hoạt
động xã hội.
+ Hoạt động xã hội quan trọng nhất của con người là lao động sản xuất. con
người lại sống bằng lao động sản xuất, bằng việc cải tạo tự nhiên, sáng tạo ra các
vật phẩm để thỏa mãn nhu cầu của mình
+ Nhờ có lao động sản xuất mà con người về mặt sinh học có thể trở thành
thực thể xã hội. Lao động là điều kiện kiên quyết, cần thiết và chủ yếu quyết định
sự hình thành và phát triển của con người cả về phương diện sinh học lẫn phương
diện xã hội.
+ Trong hoạt động con người không chỉ có các quan hệ lẫn nhau trong sản
xuất, mà còn có hàng loạt các quan hệ xã hội khác.
 124

+ Tính xã hội của con người chỉ có trong xã hội loài người, con người không
thể tách khỏi xã hội và đó là điểm cơ bản làm cho con người khác với các động
vật khác. Ngôn ngữ và tư duy của con người thể hiện tập trung và nổi trội tính xã
hội của con người, là một trong những biểu hiện rõ nhất phương diện con người
là một thực thể xã hội. Chính vì vậy, khác với con vật, con người chỉ có thể tồn
tại và phát triển trong xã hội loài người.
Hai phương diện tự nhiên và xã hội của con người tồn tại trong tính thống
nhất, quy định lẫn nhau, tác động lẫn nhau, làm biến đôi lẫn nhau, nhờ đó tạo nên
khả năng hoạt động sáng tạo của con người trong quá trình làm ra lịch sử của chính
nó. Vì thế, khi xem xét con người, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
không thể tách rời hai phương diện sinh học và xã hội của con người thành những
phương diện biệt lập, duy nhất, quyết định phương diện kia.
b) Con người khác biệt với con vật ngay từ khi con người bắt đầu sản xuất ra
những tư liệu sinh hoạt của mình
- Triết học Mác - Lênin chỉ rõ về sự khác biệt giữa con người và các động vật
khác thể hiện tính chất duy vật nhất quán: xác định sự khác biệt đó dựa trên nền
tảng của sản xuất vật chất. Lao động, tức là sản xuất ra tư liệu sinh hoạt của mình,
tạo ra con người và xã hội, thúc đẩy con người và xã hội phát triển. Đây là điểm
khác biệt rất căn bản, chi phối các đặc điểm khác biệt khác giữa con người với các
động vật khác.
c) Con người là sản phẩm của lịch sử và của chính bản thân con người
- Chủ nghĩa Mác khẳng định con người vừa là sản phẩm của sự phát triển lâu
dài của giới tự nhiên, vừa là sản phẩm của lịch sử xã hội loài người và của chính
bản thân con người.
Trong tác phẩm Hệ tư tưởng Đức, C.Mác khẳng định: tiền đề của lý luận duy
vật biện chứng và duy vật lịch sử của các ông là những con người hiện thực đang
hoạt động, lao động sản xuất và làm ra lịch sử của chính mình, làm cho họ trở
thành những con người như đang tồn tại.
 125

- Con người là sản phẩm của lịch sử và của bản thân con người, nhưng khác
với con vật, con người không thụ động để lịch sử làm mình thay đổi, mà con người
còn là chủ thể của lịch sử.
d) Con người vừa là chủ thể của lịch sử, vừa là sản phẩm của lịch sử
Vai trò chủ thể của lịch sử:
- Con người vừa là sản phẩm của lịch sử tự nhiên và lịch sử xã hội, nhưng
đồng thời, lại là chủ thể của lịch sử bởi lao động và sáng tạo là thuộc tính xã hội tối
cao của con người.
- Con người tự mình làm ra lịch sử của mình một cách có ý thức.
+ Hoạt động lịch sử đầu tiên khiến con người tách khỏi con vật, có ý nghĩa
sáng tạo chân chính là hoạt động chế tạo công cụ lao động, hoạt động lao động sản
xuất.
+ Nhờ chế tạo công cụ lao động mà con người tách khỏi loài vật, tách khỏi tự
nhiên trở thành chủ thể hoạt động thực tiễn xã hội- đó là thời điểm con người bắt
đầu làm ra lịch sử của mình.
+ “Sáng tạo ra lịch sử” là bản chất của con người, nhưng phải dựa vào những
điều kiện do quá khứ, do thế hệ trước để lại trong những hoàn cảnh mới. Con
người, một mặt, phải tiếp tục các hoạt động trên các tiền đề, điều kiện cũ của thế hệ
trước để lại; mặt khác, lại phải tiến hành các hoạt động mới của mình để cải biến
những điều kiện cũ.
+ Lịch sử sản xuất ra con người như thế nào thì tương ứng, con người cũng
sáng tạo ra lịch sử như thế ấy. Từ khi con người tạo ra lịch sử cho đến nay con
người luôn là chủ thể của lịch sử, nhưng cũng luôn là sản phẩm của lịch sử.
Lịch sử sản xuất ra con người như thế nào thì con người cũng sáng tạo ra lịch
sử như thế ấy. Từ khi con người tạo ra lịch sử cho đến nay con người luôn là chủ
thể của lịch sử, nhưng cũng luôn là sản phẩm của lịch sử.
Con người là sản phẩm của lịch sử
- Con người tồn tại và phát triển luôn luôn ở trong một hệ thống môi trường
xác định. Đó là toàn bộ điều kiện tự nhiên và xã hội, cả điều kiện vật chất lẫn tinh
thần, có quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp đến đời sống của con người và xã hội. Đó
 126

là những điều kiện cần thiết, tất yếu, không thể thiếu đối với sự tồn tại và phát triển
của con người.
+ Một mặt, con người là một bộ phận của giới tự nhiên, để tồn tại và phát
triển phải quan hệ với giới tự nhiên, phải phụ thuộc vào giới tự nhiên, thu nhận và
sử dụng các nguồn lực của tự nhiên để cải biến chúng cho phù hợp với nhu cầu của
chính mình. Mặt khác, là một bộ phận của tự nhiên, con người cũng phải tuân theo
các quy luật của tự nhiên, tuân theo các quá trình tự nhiên như cơ học, vật lý, hóa
học, đặc biệt là các quá trình y, sinh học, tâm sinh lý khác nhau. Con người vừa
tiếp nhận, thích nghi, hòa nhịp với giới tự nhiên, nhưng cũng bằng cách đó cải biến
giới tự nhiên để thích ứng và biến đổi chính mình.
+ Con người cũng tồn tại trong môi trường xã hội. Chính nhờ môi trường xã
hội mà con người trở thành một thực thể xã hội và mang bản chất xã hội. Môi
trường xã hội cũng là điều kiện và tiền đề để con người có thể thực hiện quan hệ
với giới tự nhiên ở quy mô rộng lớn và hữu hiệu hơn. Môi trường xã hội có ảnh
hưởng trực tiếp và quyết định đến con người.
- Sự tác động của môi trường tự nhiên đến từng cá nhân con người thường
phải thông qua môi trường xã hội và chịu ảnh hưởng sâu sắc của các nhân tố xã
hội. Môi trường xã hội cũng như mỗi cá nhân con người thường xuyên phải có
quan hệ với môi trường tự nhiên và tồn tại trong mối quan hệ tác động qua lại, chi
phối và quy định lẫn nhau
- Do sự phát triển của công nghiệp, của cách mạng khoa học và công nghệ,
nhiều loại môi trường khác đã và đang được phát hiện, đang được nghiên cứu. Tuy
nhiên, chúng đều hoặc là thuộc về môi trường tự nhiên, hoặc là thuộc về môi
trường xã hội, là những hiện tượng, quá trình cụ thể của tự nhiên hoặc xã hội, có
tác động, ảnh hưởng ở một khía cạnh hẹp, cụ thể và xác định ở phương diện tự
nhiên hoặc xã hội.
đ) Bản chất con người là tổng hòa các quan hệ xã hội
- Bản chất của con người luôn được hình thành và thể hiện ở những con người
hiện thực, cụ thể trong những điều kiện lịch sử cụ thể.
- Các quan hệ xã hội tạo nên bản chất của con người là sự tổng hòa chúng; mỗi
 127

quan hệ xã hội có vị trí, vai trò khác nhau, có tác động qua lại, không tách rời
nhau.
- Các quan hệ xã hội có nhiều loại: quan hệ quá khứ, quan hệ hiện tại, quan hệ
vật chất, quan hệ tinh thần, quan hệ trực tiếp, quan hệ gián tiếp, quan hệ tất nhiên
hoặc ngẫu nhiên, quan hệ bản chất hoặc hiện tượng, quan hệ kinh tế, quan hệ phi
kinh tế, v.v.. Tất cả các quan hệ đó đều góp phần hình thành nên bản chất của con
người.
- Các quan hệ xã hội thay đổi thì ít hoặc nhiều, sớm hoặc muộn, bản chất con
người cũng sẽ thay đổi theo.
- Trong các quan hệ xã hội cụ thể, xác định, con người mới có thể bộc lộ được
bản chất thực sự của mình, và cũng trong những quan hệ xã hội đó thì bản chất
người của con người mới được phát triển. Các quan hệ xã hội khi đã hình thành
thì có vai trò chi phối và quyết định các phương diện khác của đời sống con
người khiến cho con người không còn thuần túy là một động vật mà là một động
vật xã hội.
- Đây là luận điểm quan trọng nhất về bản chất con người. Theo đó, con
người là con người hiện thực tức là những quan hệ xã hội hiện thực góp phần tạo
nên bản chất con người. Trong đó, quan hệ kinh tế giữ vai trò quyết định, trong
quan hệ kinh tế thì quan hệ sở hữu giữ vai trò quan trọng nhất.
3.5.2. Hiện tượng tha hóa con người và vấn đề giải phóng con người
3.5.2.1. Thực chất của hiện tượng tha hóa con người là lao động của con người bị
tha hóa
- Theo C. Mác, thực chất của lao động bị tha hóa là quá trình lao động và sản
phẩm của lao động từ chỗ để phục vụ con người, để phát triển con người đã bị biến
thành lực lượng đối lập, nô dịch và thống trị con người. Người lao động chỉ hành
động với tính cách con người khi thực hiện các chức năng sinh học như ăn, ngủ, sinh
con đẻ cái...còn khi lao động, tức là khi thực hiện chức năng cao quý của con người
thì họ lại chỉ như là con vật.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác, hiện tượng tha hóa của con người là một
hiện tượng lịch sử đặc thù, chỉ diễn ra trong xã hội có phân chia giai cấp. Nguyên
 128

nhân gây nên hiện tượng tha hóa con người là chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất.
Nhưng tha hoá con người được đẩy lên cao nhất là trong xã hội tư bản chủ nghĩa. Chế
độ đó đã tạo ra sự phân hóa xã hội về việc chiếm hữu tư nhân tư liệu sản xuất khiến
đại đa số người lao động trở thành vô sản, một số ít trở thành tư sản, chiếm hữu toàn
bộ các tư liệu sản xuất của xã hội. Vì vậy những người vô sản buộc phải làm thuê cho
các nhà tư sản, phải để các nhà tư sản bóc lột mình và sự tha hóa lao động bắt đầu từ
đó. Lao động bị tha hóa là nội dung chính yếu, là nguyên nhân, là thực chất của sự tha
hóa của con người.
+ Con người bị tha hóa là con người bị đánh mất mình trong lao động, chính
trong hoạt động lao động đó của con người lại trở thành hoa ̣t đô ̣ng của con vật. Lao
động bị cưỡng bức, bị ép buộc bởi điều kiện xã hội. Con người lao động không phải
để sáng tạo, không phải để phát triển các phẩm chất người mà chỉ là để đảm bảo sự
tồn tại của thể xác. Điều đó có nghĩa rằng họ đang thực hiện chức năng của con vật.
Khi họ ăn uống, sinh con đẻ cái thì họ lại là con người vì họ được tự do. Tính chất trái
ngược trong chức năng như vậy là biểu hiện đầu tiên của sự tha hóa của con người.
+ Trong hoa ̣t đô ̣ng lao động, con người là chủ thể trong quan hê ̣ với tư liệu sản
xuất. Nhưng vì trong chế độ tư hữu tư bản về tư liệu sản xuất thì người lao động phải
phụ thuộc vào các tư liệu sản xuất. Do đó, con người bị lệ thuộc vào chính sản phẩm
do chính mình tạo ra. Mặt khác, để có tư liệu sinh hoạt, người lao động buộc phải lao
động cho các chủ tư bản, sản phẩm của họ làm ra trở nên xa lạ với họ và được chủ sở
hữu dùng để trói buộc họ, bắt họ lệ thuộc nhiều hơn vào chủ sở hữu và vào các vật
phẩm lao động. Lao động bị tha hóa đã làm đảo lộn quan hệ xã hội của người lao
động. Các đồ vật đã trở thành xa lạ, trở thành công cụ thống trị, trói buộc con người.
Quan hê ̣ giữa người và người đã bị thay thế bằng quan hệ giữa người và vật.
+ Khi lao động bị tha hóa con người trở nên què quặt, phiến diện, thiếu khuyết
trên nhiều phương diện khác nhau , làm cho con người phát triển không thể toàn diện,
không thể đầy đủ, và không thể phát huy được sức mạnh bản chất người. Người lao
động ngày càng bị bần cùng hóa, sự phân cực xã hội ngày càng lớn. Sản xuất, công
nghiệp, khoa học và công nghệ càng phát triển, lợi nhuận của các chủ sở hữu tư liệu
 129

sản xuất càng lớn, người lao động ngày càng bị máy móc thay thế, càng bị đẩy ra khỏi
quá trình sản xuất trực tiếp thì lao động càng bị tha hóa
+ Tha hóa con người là thuộc tính vốn có của các nền sản xuất dựa trên chế độ tư
hữu về tư liệu sản xuất, nhưng nó được đẩy lên ở mức cao nhất trong nền sản xuất tư
bản chủ nghĩa. Trong nền sản xuất đó, sự tha hóa của lao động còn được tạo nên bởi
sự tha hóa trên các phương diện khác của đời sống xã hội: Sự tha hóa của nền chính
trị vì thiểu số ích kỷ, sự tha hóa của các tư tưởng của tầng lớp thống trị, sự tha hóa của
các thiết chế xã hội khác. Chính vì vậy, việc khắc phục sự tha hóa không chỉ gắn liền
với việc xóa bỏ chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa mà còn gắn liền với việc khắc phục sự
tha hóa trên các phương diện khác của đời sống xã hội. Đó là một quá trình lâu dài,
phức tạp để giải phóng con người, giải phóng lao động.
3.5.2.3. “Vĩnh viễn giải phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp bức”
Giải phóng con người được các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lênin đề cập
trong nhiều nội dung và phương diện khác nhau như: đấu tranh giai cấp để thay thế
chế độ sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất và phương thức sản xuất tư
bản chủ nghĩa, để giải phóng con người về phương diện chính trị; khắc phục sự tha
hóa của con người và lao động, biến lao động sáng tạo trở thành chức năng thực sự
của con người là nội dung có ý nghĩa then chốt.
- Theo quan điểm của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin, việc giải
phóng những con người cụ thể là để đi đến giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc và
tiến tới giải phóng toàn thể nhân loại. Việc giải phóng con người được quan niệm một
cách toàn diện, đầy đủ, ở tất cả các nội dung và phương diện của con người, cộng
đồng, xã hội và nhân loại. Mục tiêu cuối cùng là giải phóng con người trên tất cả các
nội dung và các phương diện: con người cá nhân, con người giai cấp, con người dân
tộc, con người nhân loại.
- Tư tưởng về giải phóng con người trong triết học Mác - Lênin là giải phóng
người lao động thoát khỏi lao động bị tha hóa.
Tư tưởng giải phóng con người của triết học Mác - Lênin, thể hiện lập trường
duy vật biện chứng, khách quan, khoa học trong việc nhận thức nguồn gốc, bản chất
và đời sống của con người và phương thức giải phóng con người.
 130

3.5.2.3. “Sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do
của tất cả mọi người”
- Điều kiện để con người được phát triển tự do đó là khi chế độ chiếm hữu tư
nhân tư bản chủ nghĩa bị thủ tiêu, lao động không còn bị tha hóa, con người được
giải phóng, khi đó xã hội là sự liên hiệp của các cá nhân, con người bắt đầu được
phát triển tự do.
- Sự phát triển tự do của mỗi người tất yếu là điều kiện cho sự phát triển tự do
của mọi người. Ngược lại, sự phát triển tự do của mọi người, sự phát triển của xã
hội là tiền đề cho sự phát triển của mỗi cá nhân. Sự phát triển tự do của mỗi người
chỉ có thể đạt được khi con người thoát khỏi sự tha hóa, thoát khỏi sự nô dịch do chế
độ tư hữu các tư liệu sản xuất bị thủ tiêu triệt để, khi sự khác biệt giữa thành thị và
nông thôn, giữa lao động trí óc và lao động chân tay không còn, khi con người không
còn bị trói buộc bởi sự phân công lao động xã hội.
Lý luận về con người của chủ nghĩa Mác - Lênin là lý luận khoa học và cách
mạng, là “kim chỉ nam” cho hành động, là nền tảng lý luận cho việc nghiên cứu, giải
phóng và phát triển con người trong hiện thực.
3.5.3. Quan hệ cá nhân và xã hội; vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ
trong lịch sử
3.5.3.1. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội
- Khái niệm cá nhân chỉ con người cụ thể sống trong xã hội nhất định với tư
cách là một cá thể, một thành viên của xã hội; do những đặc điểm riêng biệt của
mình mà phân biệt với những thành viên khác của xã hội.
- Xã hội bao giờ cũng do các cá nhân hợp thành. Những các nhân sống và
họat động trong những nhóm, cộng đồng, tập đoàn xã hội khác nhau do điều kiện
lịch sử cụ thể quy định. Bất cứ xã hội nào cũng được cấu thành bởi những con
người cụ thể, những cá nhân sống.
- Quan hệ giữa cá nhân và xã hội
+ Xã hội do các cá nhân cụ thể hợp thành, mỗi cá nhân là một phần tử của xã
hội sống và hoạt động trong xã hội. Cá nhân không thể tách rời xã hội.
 131

+ Quan hệ giữa cá nhân và xã hội là tất yếu, là tiền đề và điều kiện tồn tại và
phát triển của cả cá nhân lẫn xã hội. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội phụ thuộc vào
điều kiện lịch sử cụ thể, vào trình độ phát triển xã hội và của từng cá nhân, đặc biệt
là phụ thuộc vào bản chất của xã hội. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội là khác nhau
trong xã hội có phân chia giai cấp và xã hội không phân chia giai cấp.
+ Sự thống nhất và mâu thuẫn giữa cá nhân và xã hội là một phạm trù lịch sử,
phụ thuộc vào từng giai đoạn lịch sử khác nhau. Sự thống nhất giữa cá nhân và xã
hội còn thể hiện ở trong quan hệ con người giai cấp và con người nhân loại.
Tính giai cấp và tính nhân loại trong mỗi con người vừa thống nhất vừa khác
biệt, thậm chí mâu thuẫn nhau. Tính nhân loại là vĩnh hằng, là nền tảng của cuộc
sống ở mọi con người, còn tính giai cấp lại thường xuyên biến đổi do các điều kiện
kinh tế, chính trị, xã hội luôn thay đổi. Tính giai cấp trong những con người đại
biểu cho giai cấp đang cản trở sự phát triển là mâu thuẫn với tính nhân loại.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác, tính giai cấp và tính dân tộc mang tính
lịch sử, sẽ mất dần theo sự phát triển và tiến bộ của xã hội. Nhưng tính nhân loại và
cá nhân sẽ là vĩnh viễn. Trong khi lịch sử nhân loại chưa đạt đến trình độ phát triển
đó thì sự thống nhất giữa tính cá nhân, tính giai cấp, tính dân tộc và tính nhân loại
là mục tiêu, yêu cầu và tiêu chuẩn của tiến bộ xã hội.
- Ý nghĩa: Các quan điểm trên đây về con người có ý nghĩa phương pháp luận
quan trọng trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, phải luôn chú ý giải quyết đúng
đắn mối quan hệ cá nhân và xã hội. Nếu tuyệt đối hóa vai trò của cá nhân hoặc
tuyệt đối hóa vai trò xã hội thì đều mắc sai lầm.
3.5.3.2. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử
* Khái niệm quần chúng nhân và khái niệm lãnh tụ
- Khái niệm quần chúng nhân dân: Quần chúng nhân dân là thuật ngữ chỉ tập
hợp đông đảo những con người hoạt động trong một không gian và thời gian xác định,
bao gồm nhiều thành phần, tầng lớp xã hội và giai cấp đang hoạt động trong một xã
hội xác định. Đó có thể là toàn bộ quần chúng nhân dân của một quốc gia, một khu
vực lãnh thổ xác định. Họ có chung lợi ích cơ bản liên hiệp với nhau, chịu sự lãnh đạo
 132

của một tổ chức, một đảng phái, cá nhân xác định để thực hiện những mục tiêu kinh
tế, chính trị, văn hóa hay xã hội xác định của một thời kỳ lịch sử nhất định.
- Lực lượng tạo thành quần chúng nhân dân bao gồm:
+ Những người lao động sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần của xã hội;
+ Toàn thể dân cư đang chống lại những kẻ áp bức, bóc lột thống trị và đối
kháng với nhân dân;
+ Những người đang có các hoa ̣t đô ̣ng trong các lĩnh vực khác nhau, trực tiếp
hoặc gián tiếp góp phần vào sự biến đổi xã hộị.
- Khái niệm cá nhân: Cá nhân chính là con người cụ thể đang hoạt động trong
một xã hội xác định thể hiện tính đơn nhất với tính cách là cá thể về phương diện sinh
học, với tính cách là nhân cách về phương diện xã hội. Cá nhân là một chỉnh thể vừa
mang tính đơn nhất, cá biệt, riêng biệt lại vừa có tính phổ biến, có đời sống riêng, có
nguyện vọng, nhu cầu và lợi ích riêng.
Trong số các cá nhân ở những thời kỳ lịch sử nhất định, trong những điều kiện,
hoàn cảnh cụ thể, xác định xuất hiện những cá nhân kiệt xuất, trở thành những người
lãnh đạo quần chúng nhân dân nhằm thực hiện một mục tiêu xác định. Đó là những
lãnh tụ hay vĩ nhân.
- Lãnh tụ là những cá nhân kiệt xuất do phong trào cách mạng của quần chúng
nhân dân tạo nên. Lãnh tụ có những phẩm chất cơ bản:
+ Có tri thức khoa học uyên bác, nắm được xu thế vận động của dân tộc,
quốc tế và thời đại;
+ Có năng lực tập hợp quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí và hành động
của quần chúng nhân dân và nhiệm vụ của dân tộc, quốc tế và thời đại;
+ Gắn bó mật thiết với quần chúng nhân dân, giám hy sinh quen minh vì lợi
ích của của dân tộc, quốc tế và thời đại.
- Vĩ nhân là những cá nhân kiệt xuất, trưởng thành từ trong phong trào của
quần chúng, nắm bắt được những vấn đề căn bản nhất trong một lĩnh vực nhất định
của hoạt động thực tiễn và lý luận.
* Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử:
- Vai trò của quần chúng nhân dân trong lịch sử:
 133

Quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo chân chính, là động lực phát triển của
lịch sử. Vai trò đó của quần chúng nhân dân được thể hiện ở các nội dung sau đây:
+ Thứ nhất, quần chúng nhân dân là lực lượng sản xuất cơ bản của xã hội, trực
tiếp sản xuất ra của cải vật chất, là cơ sở tồn tại và phát triển của xã hội. Con người
muốn sống, xã hội muốn tồn tại, thì trước hết phải có thức ăn, vật dùng, nhà ở…
Để đáp ứng nhu cầu đó người ta phải không ngừng sản xuất ra của cải vật chất. Sản
xuất vật chất là điều kiện có bản quyết định sự tồn tại và phát triển xã hội. Do đó,
quần chúng nhân dân là người sáng tạo chính lịch sử.
+ Thứ hai, quần chúng nhân dân là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng
xã hội. Trong xã hội có giai cấp, mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản
xuất biểu hiện thành mâu thuẫn giữa các giai cấp đối kháng giữa giai cấp thống trị
và giai cấp bị trị.
+ Thứ ba, Quần chúng nhân dân là người sáng tạo ra những giá trị văn hoá
tinh thần. Những giá trị tinh thần của lịch sử nhân loại, của từng quốc gia, dân tộc
đều thuộc về quần chúng nhân dân.
Tóm lại, xét từ kinh tế đến chính trị, từ thực tiễn đến tinh thần tư tưởng thì
quần chúng nhân dân luôn luôn đóng vai trò quyết định trong lịch sử.
- Vai trò của lãnh tụ trong lịch sử:
Những phẩm chất cơ bản của lãnh tụ:
+ Lãnh tụ hay cá nhân kiệt xuất phải nhận thức đúng đắn được các quy luật
khách quan của đời sống xã hội, hiểu biết sâu sắc các xu thế phát triển của quốc gia
dân tộc, của thời đại và của phong trào;
+ Phải có kế hoạch, chương trình, biện pháp và chiến lược hoạt động cho
phong trào quần chúng nhân dân và cho bản thân phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh
lịch sử cụ thể;
+ Lãnh tụ cũng phải thuyết phục được quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí
và hành động của họ, tập hợp và tổ chức lực lượng để thực hiện thành công các kế
hoạch, chương trình, chiến lược và các mục tiêu đã được xác định.
Vai trò của lãnh tụ:
 134

+ Hoạt động của lãnh tụ có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của phong
trào quần chúng nhân dân, từ đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển xã hội.
+ Lãnh tụ cũng có vai trò to lớn đối với sự tồn tại, hoạt động của các tổ chức
quần chúng nhân dân mà họ là những người tổ chức hoặc sáng lập và điều hành. Các
lãnh tụ gắn với những thời đại lịch sử nhất định và những phong trào cụ thể, do vậy,
họ chỉ có thể hoàn thành được những nhiệm vụ của thời đại và phong trào đó mà thôi.
* Quan hệ giữa lãnh tụ với quần chúng nhân dân trong lịch sử:
Quan hệ giữa lãnh tụ với quần chúng nhân dân trong lịch sử là quan hệ thống
nhất, biện chứng thể hiện trên các nội dung sau đây:
- Một là, mục đích và lợi ích của quần chúng nhân dân và lãnh tụ là thống nhất.
- Hai là, quần chúng nhân dân và phong trào của họ tạo nên các lãnh tụ và những
điều kiện, tiền đề khách quan để các lãnh tụ xuất hiện và hoàn thành các nhiệm vụ mà
lịch sử đặt ra cho họ. Lãnh tụ là sản phẩm của thời đại, của cộng đồng, của phong
trào. Sự xuất hiện của họ và khả năng giải quyết được các nhiệm vụ của lịch sử nhanh
hoặc chậm, nhiều hoặc ít sẽ thúc đẩy sự vận động, phát triển của phong trào quần
chúng nhân dân.
- Ba là, trong mối quan hệ thống nhất biện chứng giữa quần chúng nhân dân và
lãnh tụ, chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng định vai trò quyết định của quần chúng nhân
dân, đồng thời đánh giá cao vai trò của lãnh tụ. Quần chúng nhân dân là lực lượng
đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển của lịch sử xã hội, là động lực của sự
phát triển đó. Lãnh tụ là người dẫn dắt, định hướng cho phong trào, thúc đẩy phong
trào phát triển, do đó mà thúc đẩy sự phát triển của lịch sử xã hội.
* Ý nghĩa phương pháp luận:
Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan hệ giữa quần chúng nhân
dân với lãnh tụ có ý nghĩa phương pháp luận rất quan trọng.
- Lãnh tụ có vai trò quan trọng, nhưng không thể tuyệt đối hóa vai trò của họ
dẫn đến tệ sùng bái cá nhân, thần thánh hóa lãnh tụ, coi nhẹ quần chúng nhân dân, hạn
chế việc phát huy tính năng động, sáng tạo của quần chúng nhân dân, phải chống lại tệ
sùng bái cá nhân.
 135

- Ngược lại, việc tuyệt đối hóa vai trò của quần chúng nhân dân, xem nhẹ vai trò
của các cá nhân và lãnh tụ sẽ dẫn đến hạn chế, xem thường các sáng kiến cá nhân,
những sáng tạo của quần chúng nhân dân, không phát huy được sức mạnh sáng tạo
của họ. Quần chúng nhân dân luôn là người thầy vĩ đại của các cá nhân, lãnh tụ.
- Kết hợp hài hòa, hợp lý, khoa học vai trò quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong
từng điều kiện cụ thể xác định sẽ tạo sức mạnh tổng hợp thúc đẩy phong trào và sự
vận động, phát triển của cộng đồng, xã hội nói chung.
3.5.4. Vấn đề con người trong sự nghiệp cách mạng ở Việt Nam
- Lý luận về con người của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin là
nền tảng lý luận cho việc phát huy vai trò của con người trong cách mạng và trong
sự nghiệp đổi mới ở Việt nam hiện nay.
- Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người bao hàm nhiều nội dung khác nhau,
trong đó có các nội dung cơ bản là: tư tưởng về giải phóng nhân dân lao động, giải
phóng giai cấp, giải phóng dân tộc, tư tưởng về con người vừa là mục tiêu, vừa là
động lực của cách mạng, tư tưởng về phát triển con người toàn diện.
- Giải phóng nhân dân lao động gắn liền với giải phóng giai cấp, giải phóng
dân tộc, bởi ở Việt Nam quyền lợi của nhân dân lao động thống nhất với quyền lợi
của giai cấp và dân tộc.
- Phát triển từ lý luận về giải phóng con người của chủ nghĩa Mác – Lênin, Hồ
Chí Minh khẳng định con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng.
Sự nghiệp cách mạng, thành quả cách mạng đều là của dân, do dân và vì dân.
- Phát triển con người toàn diện là một nội dung quan trọng trong tư tưởng Hồ
Chí Minh. Con người toàn diện là con người có cả đức và tài (vừa hồng vừa
chuyên) trong đó đức là gốc. Yêu cầu cơ bản của đạo đức đó là trung với nước,
hiếu với dân, yêu thương con người, cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư, có tinh
thần quốc tế vô sản. Tài hay chuyên là năng lực của con người đáp ứng được các
nhiệm vụ được giao, được thể hiện qua việc không ngừng học tập, nâng cao trình
độ văn hóa, khoa học, kĩ thuật và lý luận.
- Để con người phát triển toàn diện thì phải tu dưỡng, rèn luyện trong hoạt
động thực tiễn, kết hợp giáo dục và tự giáo dục.
 136

- Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người và phát triển con người là sự vận dụng
sáng tạo và phát triển lý luận về con người của chủ nghĩa Mác - Lênin vào hoàn
cảnh Việt Nam trong bối cảnh mới của thời đại. Tư tưởng đó đã và đang là “kim
chỉ nam”, là nền tảng lý luận cho việc hoạch định các chủ trương chính sách về con
người và phát triển con người, cho việc điều hành và quản lý đời sống xã hội. Đảng
Cộng sản Việt Nam đã cụ thể hóa quan điểm về con người vào sự nghiệp đổi mới ở
nước ta đã khẳng định con người vừa là mục tiêu, là nguồn gốc, là động lực của sự
phát triển xã hội. Phát huy vai trò con người chính là phát huy tính tích cực, tự
giác, sáng tạo đó trong quá trình hoạt động, bằng việc phát huy tối đa các đặc trưng
về phẩm chất, năng lực của chính họ, khắc phục và giảm thiểu những khiếm
khuyết, hạn chế trên các phương diện khác nhau của con người. Phát huy vai trò
con người được thực hiện trong cả hoạt động nhận thức lẫn hoạt động thực tiễn,
hoạt động vật chất và hoạt động tinh thần, bao gồm cả năng lực nhận thức, tư duy,
hành động lẫn các phẩm chất chính trị đạo đức...
- Việc phát huy vai trò con người ở Việt Nam trong điều kiện hiện nay, Một
mặt, Đảng ta nhấn mạnh việc đấu tranh không khoan nhượng chống thóai hóa, biến
chất, suy thóai về chính trị, tư tưởng đạo đức, chống lại những thói hư tật xấu,
những đặc tính tiêu cực của con người Việt Nam đang cản trở sự phát triển của
chính con người và xã hội. Mặt khác, Đảng Cộng sản Việt Nam cũng nhấn mạnh
đến việc xây dựng con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước hiện
nay với những đức tính sau đây: Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn
đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất nước thoát
khỏi nghèo nàn, lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp đấu tranh
vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội; Có ý thức tập thể, đoàn kết,
phấn đấu vì lợi ích chung; Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm,
trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng; có
ý thức bảo vệ và cải thiện môi trường sinh thái; Lao động chăm chỉ với lương tâm
nghề nghiệp, có kĩ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì lợi ích của bản thân, gia đình,
tập thể và xã hội; Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình độ chuyên môn,
trình độ thẩm mỹ và thể lực”.
 137

Việc phát huy vai trò con người để thực hiện mục tiêu giải phóng con người,
xem con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp đổi mới được Đảng
Cộng sản Việt Nam quán triệt trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội từ kinh
tế đến chính trị, từ giáo dục và đào tạo đến khoa học và công nghệ, từ lĩnh vực xã
hội đến lĩnh vực văn hóa. Con người được đặt ở vị trí trung tâm của sự phát triển
kinh tế và xã hội, coi trọng nhu cầu và lợi ích chính đáng của con người, đề cao sự
tu dưỡng, tự rèn luyện, thông qua hoạt động thực tiễn để đào tạo, bồi dưỡng con
người, thực hành phê bình và tự phê bình thường xuyên, chống chủ nghĩa cá nhân,
tăng cường xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh.