BSWR 402 SLM

zkì.
ƒkƒk‚knuƒ yktƒuzfh
yku…™ Þwr™ðrMkoxe
BACHELOR OF
SOCIAL WORK
BSWR-402
‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™
BSWR-402
zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh
ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk
rð¼køk
1
‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™
yuf{–1 ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku ÏÞk÷
yuf{–2 fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)
yuf{–3 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k y™u LkkUÄýe
yuf{–4 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™

ISBN : 978-93-91071-15-8
÷u¾f
©e yÃkoý LkkÞf
Ãkhk{þof (rð»kÞ)
zkì. {økLk Ãkh{kh
Ãkhk{þoLk (¼k»kk)
zkì. nuík÷ økktÄe ykrMkMxLx «kuVuMkh,
zkì. çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe,
y{ËkðkË
Edition : 2022
Copyright©2022 Knowledge Management And Research Organisation.
All rights reserved. No part of this book should be reproduced, transmitted
or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including
photocopying, recording or by any information storage or retrieval system
without written permission from us.
Acknowledgement
Every attempt has been made to trace the copyright holders of material
reproduced. It may be possible that few words are missing or correction
required, we will be pleased to make necessary correction/amendment in future
edition of this book.
Ëqhðíkeo yæÞÞLk{kt Mð–yæÞÞLk yÇÞkMk–Mkk{økúeLke ¼qr{fk
Ëqhðíkeo rþûký «ýk÷e{kt yMkhfkhf Mð–yæÞÞLk yÇÞkMk–Mkk{økúe yrLkðkÞo
Au. yk yÇÞkMk–Mkk{økúeLkk ÷u¾fku, yæÞkÃkfku yLku rðãkÚkeoyku yufçkeòtÚke ½ýkt Ëqh
yLku õÞkhuf íkku õÞkhuÞ Lk {¤e þfu íkuðe ÂMÚkrík{kt nkuðkÚke ykðe yæÞÞLk Mkk{økúe
Mkwøk{ yLku yMkhfkhf nkuðe sYhe Au. Ëqhðíkeo rþûký {kxuLke yÇÞkMk–Mkk{økúe{kt rðãkÚkeoLkk
çkkirØf ®[íkLkLku fhðkLke ûk{íkk íkÚkk ykð~Þf ík{k{ yæÞÞLk «ð]r¥kyku nkuðe òuEyu.
yk Mkk{økúe ÃkkXâ¢{Lkk Mkk{kLÞ yLku rðrþü nuíkwykuLkk yLkwMktÄkLku rðãkÚkeoLku ÃkÞkoÃík
{køkoËþoLk ykÃkðk Mkûk{ nkuðe òuEyu. Mð–yæÞÞLk Mkk{økúe{kt yÇÞkMk¢{{kt Mkqr[ík
ík{k{ çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ íku sYhe Au.
yMkhfkhf yæÞÞLk rMkØ fhðk {kxu yLkuf «fkhLkk ykÞkusLkLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt
ykðu Au; suLkkÚke rðãkÚkeo ¿kkLkkuÃkksoLk fhe þfu. çkkirØf yLku {Lkkuþkherhf fkiþÕÞku
fu¤ðe þfu yLku ðíkoLk íkÚkk yr¼øk{{kt ykð~Þf ÃkrhðíkoLkku MkkÄe þfu. ykÚke s rðãkÚkeoLkwt
{qÕÞktfLk Ãký ÃkkXTÞMkk{økúe{kt ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞwt Au.
Ëqhðíkeo rþûkýLke Mð–yæÞÞLk yÇÞkMk Mkk{økúe{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu÷e
þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt MðYÃk íku rþûkýLkk ¿kkLkkí{f, ¼kðkí{f fu {Lkkuþkherhf nuíkw{ktÚke
fÞk nuíkwLku Mkt÷øLk Au ? íkuLkk Ãkh ykÄkrhík Au. yk nuíkwyku ¼rð»Þ{kt yLkw¢{u ¿kkLk,
çkkirØf fkiþÕÞku yLku {Lkkuþkherhf fkiþÕÞkuLke WÃk÷ÂçÄ{kt Ãkrhý{u Au. rðãkÚkeoyu {u¤ðu÷
¿kkLkLke «kÂÃík, WÃkÞkuøk yLku yr¼ÔÞÂõík fhðk {kxu «kuíMkkrník fhe þfkÞ. rðãkÚkeoykuLkk
Ãkqðo¿kkLkLkku yLku yLkw¼ðkuLkku ykÄkh ÷ELku h[ðk{kt ykðu÷ rþûký Mkk{økúe îkhk çkkirØf
fkiþÕÞLkk nuíkwLku rMkØ fhe þfkÞ Au yLku íkuLkk îkhk LkðeLk ¿kkLk «kÂÃíkLkku {køko «Míkwík
ÚkkÞ Au.
yÇÞkMk–Mkk{økúe{kt MðkæÞkÞ «kusuõx yLku «ríkÃk]rü (Feedback)Lkk MðYÃku yÇÞkMkLkwt
ykÞkusLk sYhe Au. þkherhf fkiþÕÞ MktçktrÄík þiûkrýf «ð]r¥kyku{kt r[ºkkí{f hsqykík
nkuðe òuEyu yLku íÞkhçkkË Wr[ík yÇÞkMkLkwt ykÞkusLk nkuðwt òuEyu. ðíkoLk yLku yr¼øk{{kt
ÃkrhðíkoLk {kxu ykÞkursík rþûký «ð]r¥kyku hMk sL{kðu íkuðe íkÚkk yk ÃkrhðíkoLk îkhk
Úkíkkt ÷k¼ yLku íkuLke sYrhÞkíkLku «rík®çkrçkík fhu íkuðe nkuðe òuEyu. íÞkh ÃkAe Lkðkt
yr¼øk{kuLku yÃkLkkððkLke yLku íku MktçktrÄík «r¢ÞkLkk ÞkuøÞ yÇÞkMkLkwt Wr[ík yk÷u¾Lk
Úkðwt òuEyu.
Ëqhðíkeo rþûkýLke ¼qr{fk
«íÞûk yæÞkÃkLk{kt òuðk {¤íke «íÞkÞLkLke rðþu»kíkkyku; suðe fu ytíkhk÷kÃk,
Ãkqðoyr¼MktÄkLk, ÞkuøÞ MÚkkLku rðhk{, ykhkun–yðhkun, ¼kð–¼tøke{kt, Mðh¼kh ðøkuhu
Ëqhðíkeo yæÞÞLk{kt WÃk÷çÄ LkÚke. yk WýÃk rðþu»kík: {wrÿík MkkrníÞ{kt (÷ur¾ík MkkrníÞ{kt)
òuðk {¤u Au. rðãkÚkeo yLku rþûkf ðå[uLkk ÔÞððnkhLke yk ¾qxíke fzeLku òuzðk {kxu s
Ëqhðíkeo Mð–yæÞÞLk Mkk{økúe{kt þiûkrýf «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au. {kxu
s ykðe «ð]r¥kykuLkwt ykÞkusLk ðifÂÕÃkf Lknª; Ãkhtíkw yrLkðkÞo Au .
Mð–yæÞÞLk yÇÞkMk–Mkk{økúeLku LkkLkk yuf{ku{kt rð¼krsík fheLku rþûkýLkk W¥k{
MkkÄLk íkhefu rðfMkkððkLke MktfÕÃkLkk Au. þiûkrýf «ð]r¥kyku{kt ðirðæÞ îkhk rþûkýLkk
rðrðÄ ûkuºkLkk nuíkwyku rMkØ ÚkkÞ íkuðku «ÞíLk fhðkLkku Au.
Ëqhðíkeo rþûkýLke Mð–yæÞÞLk Mkk{økúeLkwt ykÞkusLk ÃkqðorLkrùík þiûkrýf LkeÃksLku
æÞkLk{kt ÷ELku fhðkLkwt nkuðkÚke íkuLkk nuíkwyku yLku æÞuÞku rLkrùík nkuÞ Au. ð¤e yæÞuíkkyku
ËqhMÚk nkuðkÚke yk Mkk{økúe îkhk íkuyku rLkrùík yæÞÞLk «ð]r¥kyku{kt Mkt÷øLk hnu íkuðwt
ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au. suÚke yæÞuíkkyku MktçktrÄík MktfÕÃkLkkykuLku çkhkçkh Mk{S þfu.
Mð–yæÞÞLk Mkk{økúe{kt MkkÚku Mktf¤kÞu÷ MðkæÞkÞku, «kÞkurøkf fkÞkuo, «ð]r¥kyku yLku «fÕÃkkuLkku
Ãký yks nuíkw Au. yk Mkk{økúe {kxu Wr[ík þiûkrýf «ð]r¥kykuLke WËknhýYÃk Mkqr[ ½ýe
{kuxe nkuE þfu. yk MktË¼uo þiûkrýf «ð]r¥kyku rðãkÚkeoLku yr¼«urhík fhu Au, {køkoËþoLk
ykÃku Au yLku rðãkÚkeoLke «økrík yLku «ËþoLkLkwt Mkíkík {kÃkLk–{qÕÞktfLk Ãký fhu Au.
«MíkkðLkk
Ëqhðíkeo rþûkýLke yÇÞkMk–Mkk{økúe íkiÞkh fhðk {kxu rðrðÄ çkkçkíkkuLke fk¤S
hk¾ðkLke ÚkkÞ Au. «Míkwík ÃkwMíkf Ëhuf rðãkÚkeoLke yæÞÞLk rð»kÞf Mkßsíkk fu¤ððk{kt
MknkÞf Lkeðzþu íkuðe ©Øk Au. rð»kÞ÷ûke rð¼kðLkkykuLke Mkh¤ Mk{s yk ÃkwÂMíkfkLku
rðãkÚkeo ¼kuøÞ çkLkkðu Au.
ykþk Au fu, Mð–yæÞÞLk yLku yæÞkÃkLkLkk ûkuºku yk «fkhLke yÇÞkMk-Mkk{økúe
rð»kÞûkuºkLke Mk{sLkku rðMíkkh fhþu. fkhrfËeo ½zíkhLkk rLkýkoÞf íkçk¬u ykÃkLku Wßsð¤
¼rð»ÞLke þw¼fk{Lkkyku.
BSWR-402 Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk
rð¼køk–1 : ‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™
rð¼køk–2 : Þkus™k r™{koý y™u s™‚t…fo
yuf{–1 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt Þkus™k r™{kýo y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku

W…Þku„
yuf{–2 s™‚t«f sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
yuf{–3 s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷
rð¼køk–3 : ‚k{krsf ðneðx
yuf{–1 rð¼kð™kí{f {k¤¾w
yuf{–2 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo y™u rMkØktíkku
yuf{–3 ðneðx : sqÚk fkÞo {qÕÞktf™ yunðk÷™e hsqykŒ
yuf{–4 {krníke «kuãkurøkfe rð¿kkLk
rð¼køk–4 : ðneðxe «r¢Þk
yuf{–1 ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk : ¼k„ – 1

½xf …rh[Þ :
fkuE…ý Wãkuøk, ÄtÄk fu ÔÞð‚kÞ{kt ÔÞðMÚkk…™™k rMkØktíkku™k W…Þku„Úke sqÚk™k

÷ûÞktfku™u ¾qçks MkV¤Œk Ãkqðof nkt‚÷ fhe þfkÞ Au, MktþkÄLkku™ku {nŒ{ W…Þku„ fhe
þfkÞ Au. ¾[o{kt ƒ[kð fhe þfkÞ, ‚tMÚkk fu yuf{{kt ‚tðkËeŒk ò¤ðe þfkÞ y™u
‚{ks™ku rðfk‚ fhe þfkÞ Au.
‚{ks{kt ÷kufku™u Œu{™e ‚{MÞkyku Ëqh fhðk {kxu, Œu{™e sYrhÞkíkku Ãkqhe …kzðk
{kxu, Œuyku™e r™ýoÞ þÂõík rðf‚kððk {kxu, …kuŒk™e ytŒr™neoŒ sYrhÞkíkku òŒu {u¤ðe
þfðk {kxu ÚkE ‚{ks fkÞo ÔÞð‚kÞ …ý ðneðx y™u ÔÞðMÚkk…™™kt rMkØktíkku™ku W…Þku„
fhðku yu yksu {n¥ð™e sYrhÞkík ƒ™e „Þw Au. «MŒwŒ ½xf yu ÔÞð‚krÞf ‚{ksfkÞo{kt
‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™™k rMkØktíkku y™u Œu™k fkÞkuo™e ‚{s Ãkqhe …kze hnu÷ Au.
½xf nuíkwyku :
1. ‚tMÚkk™ku yÚko, ‚{ks fÕÞký™ku yÚko, y™u ¼khŒ{kt çkk¤ fÕÞký, {rn÷k fÕÞký,
rfþkuhku {kxu™k fkÞo¢{ku, Ãkrhðkh fÕÞký, y™w‚wr[Œ òrík y™u s™òrík {kxu™k
fkÞo¢{ku, ‚{wËkÞ™k fÕÞký {kxu™k fkÞo¢{ku™e ‚{s {u¤ððe.
2. ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e {krníke {u¤ððe, MðiråAf ‚tMÚkk y™u
fkÞËkyku îkhk MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkkyku™e sYrhÞkík Œuyku™e {ÞkoËkyku y™u ÷k¼™e
{krníke {u¤ððe.
3. ‚tMÚkk™e MÚkk…™k y™u hSMxÙuþ™™e {krníke {u¤ððe su{kt rðrðÄ fkÞËkyku îkhk
suðk fu ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx 1860, ¼khŒ™k MktrðÄkLk y™u fkÞËkyku Lkerík
r™Þ{ku nuX¤™e òuøkðkEyku™e {krníke {u¤ððe.
4. {k™ð MktMkkÄLk rðfk‚™e {krníke {u¤ððe.
: yuf{Lkwt {k¤¾wt :
1.0 yuf{Lkk nuíkwyku
1.1 «MíkkðLkk
1.2 ‚tMÚkk™ku yÚko, rð¼kð™k y™u Œu™k ÷ûký
1.3 ‚{ks fÕÞký™ku yÚko
1.4 ¼khŒ ‚hfkh [k÷Œk {wÏÞ ‚{ks fÕÞký™k ¢kÞo¢{ku.
1.5 ík{khe «økrík [fkMkku
1.6 WÃkMktnkh
1.7 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku
1.8 [kðeYÃk þçËku
1.9 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk
1.10 «ð]r¥k
1.11 fuMk Mxze
1.12 MktË¼oøkútÚk
1.0 yuf{Lkk nuíkwyku :
(1) ‚tMÚkk™ku yÚko, rð¼kð™k y™u Œu™k ÷ûkýku™e {krníke {u¤ððe.

(2) ‚{ks fÕÞký™ku yÚko ‚{sðku.
(3) ¼khŒ ‚hfkh [k÷Œk {wÏÞ ‚{ks fÕÞký™k ¢kÞo¢{ku òýðk.
1.1 «MíkkðLkk :
…nu÷k™k ‚{Þ{kt Mkk{krsf fÕÞký™e fk{„ehe ¾qçks ykuAk ÷kufku îkhk fhðk{kt
ykðŒe nŒe, y™u Œu™k îkhk „heƒ, Sð™{kt nkz{khe y™w¼ðŒk ÷kufku™u {k™ðŒk ykÄkhu
{ËË fhðk{kt ykðŒe nŒe, …htŒw ykÄwrLkf ‚{Þ{kt Ëhuf Ëuþkuyu fÕÞký hkßÞ™e Lkerík
y…™kðe Au. yu™‚kÞf÷ku…ezeÞk ykuV Mkku~Þ÷ ‚kÞL‚ - fÕÞký hkßÞ™u ‚{òðŒk sýkðu
Au fu yuðwt hkßÞ fu ßÞkt hkßÞ™k ÷kufku™e …kÞk™e sYrhÞkíkku™u Ãkqhe …kzðk™e sðkƒËkhe
Mðefkhðk{kt ykðe. hkßÞ W…hktŒ …ý rðrðÄ ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku …ý
‚{ks fÕÞký™k fkÞo ‚kÚku òuzkÞu÷ Au. íÞkhu yk…ýu yk ¼k„{kt ‚tMÚkkyku y™u ‚{ks
fÕÞký™e rð¼kð™k ‚{sðk™ku «Þk‚ fheþwt.
1
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.2 ‚tMÚkk™ku yÚko, rð¼kð™k y™u Œu™k ÷ûký :
• [kuff‚ nuŒwyku™u …kh …kzðk {kxu ÚkE™u yufXk ÚkÞu÷k ÔÞÂõík™wt sqÚk.
• fu{ƒúes ÞwrLkðŠMkxe «u‚ sýkðu Au fu «ð]r¥k yÚkðk fkÞo fhðk {kxu™k ykÞkus™™u
…ý ‚tMÚkk fne þfkÞ Au. ftEf fhðk{kt ykðu Au yÚkðk su heŒu „kuXðkÞ Œu™u ‚tMÚkk
fne þfkÞ.
• …ØrŒ‚h y™u ‚wÔÞðrMÚkŒ nkuðk™k ykÄkhu ‚wÔÞðrMÚkŒŒk y™u sYhe ‚w[™kykuÚke
¢{çkØ heŒu „kuXðkÞu÷.
• yuf‚kÚku fk{ fhŒk ÷kufku™wt sqÚk.
• ÔÞÂõíkyku (yÚkðk ‚r{rŒyku yÚkðk rð¼k„ku ð„uhu) suyku ftEf ðneðx fhðk™k
nuŒwÚke yuf sqÚk ƒ™kðu Au
• ÔÞÂõíkyku yÚkðk ðMŒwyku™wt ÞkuøÞ heŒu yÚkðk …ØrŒ‚h rðŒhý yÚkðk r™fk÷
fhðk™e «ð]r¥k.
rðrðÄ ÔÞÂõík„Œ «Þk‚ku ‚k{kLÞ ÔÞk…khe ÷ûÞku™e r‚rØ ŒhV Ëkuhe òÞ Au. ‚tMÚkkyu
‚tMÚkk îkhk ÔÞð‚krÞf ÷ûÞku nkt‚÷ fhðk™k nuŒwÚke rðrðÄ fkÞkuo fhðk {kxu f{o[kheyku
{kxu sYhe Vhòu y™u sðkƒËkheyku™wt {k¤¾kfeÞ {k¤¾wt Au. {u™us{uLx …qðor™ÄkorhŒ æÞuÞku
r‚Ø fhðk {kxu rðrðÄ ÔÞð‚krÞf «ð]r¥kyku™u òuzðk™ku «Þk‚ fhu Au.
* ‚tMÚkk™k ÷ûkýku :
(1) fk{„ehe™e ðnu[ýe : rðrðÄ ÔÞÂõíkyku™u Œu{™e fkÞoûk{ r‚rØ {kxu rðrðÄ «ð]r¥kyku
MkkUÃkðk{kt ykðu Au. yk ©{™wt rð¼ks™ ÷kðu Au.
(2) ‚tf÷™ : rðrðÄ «ð]r¥kyku™wt ‚tf÷™ Œu{™k rð¼ks™ sux÷wt s sYhe Au. Œu rðrðÄ
«ð]r¥kyku™u yufef]Œ y™u ‚w{u¤ ‚kÄðk{kt {ËË fhu Au. fku-ykuŠz™uþ™ zwrÃ÷fuþ™ y™u
rð÷tƒ™u …ý xk¤u Au.
(3) yuf ‚h¾k nuŒwyku : Œ{k{ ‚tMÚkkfeÞ {k¤¾wt yu æÞuÞku™e r‚rØ {kxu™wt yuf {kæÞ{
Au. rðrðÄ fk{„ehe {kxu™k ÷ûÞku {wÏÞ ÔÞð‚krÞf ÷ûÞku™u …kh …kzðk ŒhV Ëkuhe
òÞ Au.
(4) ‚nÞku„e …whf ‚tƒtÄ : yuf ‚tMÚkk sqÚk™k rðrðÄ ‚ÇÞku ðå[u ‚nfkhe ‚tƒtÄ ƒ™kðu
Au. yuf ÔÞÂõík îkhk ‚tMÚkk™e h[™k fhe þfkŒe ™Úke. Œu™u ykuAk{kt ykuAk ƒu fu
ŒuÚke ðÄw ÔÞÂõíkyku™e sYh Au. ‚tMÚkk yuf yuðe ÔÞðMÚkk Au su ÔÞÂõíkyku ðå[u yÚko…qýo
‚tƒtÄ ƒ™kððk{kt {ËË fhu Au.
(5) ÞkuøÞ heŒu ½zkÞu÷ sðkƒËkhe y™u fkÞkuo : ‚tMÚkk{kt ‚khe heŒu ÔÞkÏÞkrÞŒ ‚¥kk y™u
sðkƒËkhe ‚kÚku …Ëk™w¢{{kt „kuXðkÞu÷k rðrðÄ nkuÆkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. nt{uþk
yuf furLÿÞ ‚¥kk nkuÞ Au su{ktÚke ‚¥kk ‚tƒtÄ™e ‚ktf¤ ‚{„ú ‚tMÚkk{kt rðMŒhu Au.
1.3 ‚{ks fÕÞký™ku yÚko :
Œ{k{ fkÞo¢{ku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au su™ku M…ü nuŒw …wÏík ðÞ™k ÷kufku y™u çkk¤fku™u
y¿kk™Œk, {ktË„e, y…t„Œk, ƒuhkus„khe y™u „heƒe™k yÄku„rŒ y™u y‚whûkkÚke ƒ[kððk™ku
2 Au – yu{e „wx{u™
‚{ks fÕÞký, yu ‚wr™rùŒ fhðk™k nuŒw‚h ‚hfkhe ‚nkÞ™ku yuf «fkh Au fu ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku
‚{ks™k ‚ÇÞku ¾kuhkf y™u yk©Þ suðe {q¤¼qŒ {k™ð sYrhÞkŒku …qhe fhe þfu. ÏÞk÷
ðtr[Œ sqÚkku™e ‚nkÞ {kxu ònuh yÚkðk ¾k™„e ‚k{krsf ‚uðkyku™wt ykÞkus™.
‚{ks fÕÞký™u hküÙ™k ™k„rhfku™e ‚w¾kfkhe ‚wr™rùŒ fhðk {kxu h[kÞu÷ ‚nkÞ
fkÞo¢{ku™k sqÚk Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhe þfkÞ Au. ƒeò þçËku{kt fneyu Œku, Œu yuf yuðe
‚eMx{ Au su™ku nuŒw ‚{ks™k ‚n¼k„eyku™u „wýð¥kkÞwõŒ Mkt¼k¤ …qhe …kzðk™ku Au.
‚{ks fÕÞký yu Au ‚tMÚkk, ‚{kðuþ ÚkkÞ Au ™erŒyku y™u fkÞËk™e ‚t„rXŒ «ð]r¥kyku
îkhk fkÞohŒ Au MðiråAf (¾k™„e) y™u/yÚkðk ‚hfkh (ònuh) ‚tMÚkkyku su™k îkhk yu
ÔÞkÏÞkrÞŒ ÷½w¥k{ ‚k{krsf ‚uðkyku, ™kýkt y™u yLÞ ð…hkþ yrÄfkhku ÔÞÂõíkyku,
…rhðkhku y™u sqÚkku™u rðŒrhŒ fhðk{kt ykðu Au, Œu r‚ðkÞ™k yLÞ {k…Ëtzku îkhk ƒòh
yÚkðk Œu «ðŒo{k™ Au fwxwtƒ ÔÞðMÚkk, nuŒw {kxu yxfkððwt, ykuAwt fhðwt yÚkðk Þku„Ëk™
yk…ðwt ™k Wfu÷ {kxu ‚k{krsf ‚{MÞkyku yku¤¾e suÚke Œhefu ‚w¾kfkhe{kt ‚wÄkhku ÔÞÂõíkyku,
sqÚkku y™u ‚{wËkÞku™e ‚eÄe
‚{ks fÕÞký ‚k{krsf ‚{MÞkyku™ku ‚k{™ku fhðk {kxu ‚{ks {kxu ‚t‚kÄ™ku y™u
‚uðkyku™e ‚t„rXŒ òu„ðkE.
‚{ks fÕÞký : Œ{k{ ‚k{krsf nMŒûku…ku fu su™ku nuŒw {™w»Þ™e ‚k{krsf fk{„ehe™u
ðÄkhðk yÚkðk ò¤ððk™ku Au Œu™u ‚{ks fÕÞký Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhe þfkÞ Au.
– hkÕV zkuÕ„kuV
‚{ks fÕÞký : fkÞËkyku, fkÞo¢{ku, ÷k¼ku y™u ‚uðkyku™e yuf «ýk÷e Au su ðMŒe™k
fÕÞký y™u ‚k{krsf ÔÞðMÚkk™e fk{„ehe {kxu {q¤¼qŒ Œhefu yku¤¾kŒe ‚k{krsf sYrhÞkŒku™u
ÃknkU[e ð¤ðk yÚkðk ¾kŒhe™e òu„ðkE™u {sƒqŒ ƒ™kðu Au. – yur÷ÍkƒuÚk
‚{ks fÕÞký ƒu {q¤¼qŒ ÏÞk÷ku …h furLÿŒ Au :
1. ‚k{krsf ‚{MÞk
2. su heŒu ‚ku‚kÞxe Œu™e ‚{MÞk™ku «rŒ‚kË yk…u Au (™erŒ, fkÞËk, «r¢Þk ð„uhuÚke
‚tƒtrÄŒ).
¼khŒ ‚hfkh [k÷Œk {wÏÞ ‚{ks fÕÞký™k ¢kÞo¢{ku :
1. MðiråAf ‚tMÚkkyku {kxu™k fkÞo¢{ku ykuƒe‚e/zeyu™xe/Rƒe‚e (yu™Syku Mfe{)™k
fkiþÕÞ rðfk‚ {kxu ‚nkÞ
y™w‚qr[Œ òrŒyku {kxu fk{ fhŒe MðiråAf
‚tMÚkkyku™u „úkLx R™ yuRz™e Þkus™k
zÙ„™e {kt„ ½xkzðk {kxu hküÙeÞ fkÞo Þkus™k
ðrhc ™k„rhfku™k Sð™™e „wýð¥kk ‚wÄkhðk
{kxu fuLÿeÞ ûkuºk™e Þkus™k
{ã…k™ y™u …ËkÚko (zÙ„) Ëqhw…Þku„™k r™ðkhý™k
ûkuºk{kt Wíf]ü ‚uðkyku {kxu hküÙeÞ …whMfkhku™e
Þkus™k
3
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 2 þiûkrýf fkÞof{ku ykuƒe‚e rðãkÚkeoyku {kxu hküÙeÞ Vu÷kurþ…
yku ƒ e‚e Akuf hkyku y™u Akuf heyku {kxu
Akºkk÷Þku™wt ƒktÄfk{
OBCs y™u EBC {kxu rðËuþe yÇÞk‚ {kxu
þiûkrýf ÷ku™ …h ÔÞks ‚ƒr‚ze™e zkì. yktƒuzfh
Þkus™k
NBCFDC „heƒe hu¾kÚke ƒ{ýe ™e[u SðŒk
…AkŒ ð„o™k rðãkÚkeoyku™u ‚k{kLÞ/ÔÞkð‚krÞf/
íkfTrLkfe yÇÞk‚¢{ku yÚkðk M™kŒf y™u/yÚkðk
Wå[ MŒhu Œk÷e{ ÷uðk {kxu þiûkrýf ÷ku™ yk…u
Au.
y™w‚qr[Œ òrŒ y™u yLÞ ÷kufku {kxu r«-{urxÙf
rþ»Þð]r¥k Þkus™k.
SC rðãkÚkeoyku {kxu …kuMx-{urxÙf rþ»Þð]r¥k.
SC rðãkÚkeoyku™k {uhex{kt ðÄkhku.
SC rðãkÚkeoyku {kxu xku[™k ð„o™k rþûký™e
fuLÿeÞ ûkuºk™e rþ»Þð]r¥k.
hküÙeÞ rðËuþe rþ»Þð]r¥k.
y™w‚qr[Œ òrŒ™k rðãkÚkeoyku {kxu hküÙeÞ
Vu÷kurþ….
SC y™u OBC rðãkÚkeoyku {kxu {VŒ fku®[„
Þkus™k.
ƒkƒw s„Sð™ hk{ Aºkðk‚ Þkus™k.
ykuƒe‚e rðãkÚkeoyku {kxu «e-{urxÙf rþ»Þð]r¥k.
Þt„ yur[ð‚o Mfe{ {kxu Wå[ rþûký {kxu
rþ»Þð]r¥k.
ykuƒe‚e y™u yLÞ ÷kufku {kxu ðkEƒúLx ErLzÞk
{kxu …eyu{ Þt„ y[eð‚o Mfku÷hrþ… yuðkuzo
Mfe{.
…eyu{ fuh r[ÕzÙ™ {kxu rþ»Þð]r¥k.
3 ykŠÚkf rðfk‚ {kxu™e Þkus™kyku yu™ƒe‚eyuVze‚e™e ‚knr‚f Þkus™kyku :
„heƒe hu¾kÚke ƒ{ýe fhŒkt ykuAe ðkŠ»kf
fkixwtrƒf ykðf ÄhkðŒk …AkŒ ð„o™k ‚ÇÞku
(yux÷u fu „úk{eý rðMŒkhku{kt Y. 81,000/- y™u
þnuhe rðMŒkhku{kt Y. 1,03,000/-) NBCFDC
…k‚uÚke ÷ku™ {u¤ððk {kxu …kºk Au.
4
x{o ÷ku™/{kE¢ku VkE™kL‚ Mfe{ ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku
ÏÞk÷
{rn÷kyku {kxu ™ðe MðŠý{k
yk Þkus™k nuX¤ „heƒe hu¾kÚke ƒ{ýe ™e[u
SðŒk …AkŒ ð„o™e {rn÷kyku Y. 1,00,000/
‚wÄe™e ÷ku™ @ 5% p.a. {u¤ðe þfu Au.
NBCFDC ÷ku™ : «kusuõx ¾[o™k 95%.
‚ûk{ yk ÷ûÞ sqÚk™k …AkŒ ð„o™k Þwðk
ÔÞkð‚krÞfku {kxu x{o ÷ku™ nuX¤™e yuf rðþu»k
Þkus™k Au. {n¥k{ ÷ku™ {ÞkoËk ÷k¼kÚkeo ËeX
Y. 10 ÷k¾ Au.
rþÕ… ‚t…Ëk, yk Þkus™k™ku WÆu~Þ …ht…hk„Œ
nMŒf÷k ð„uhu{kt Mð-hkus„kh {kxu x{o ÷ku™
nuX¤ Œk÷e{ y™u ™kýkfeÞ ‚nkÞ …qhe …kze™u
…AkŒ ð„kuo™k íkfTrLkfe y™u Wãku„‚knr‚f
fkiþÕÞ™u y…„úuz fhðk™ku Au.
{kR¢ku VkR™kL‚
{kE¢ku VkE™kL‚ Mfe{ : NBCFDC ™e {kE¢ku
VkE™kL‚ Mfe{ SCAs îkhk {kLÞŒk «kÃík
NGO/Mð-‚nkÞ sqÚkku îkhk ÷k„w fhðk{kt ykðu
Au. ÷k¼kÚkeo ËeX {n¥k{ ÷ku™ {ÞkoËk Y.
50,000/- Au. ÔÞks Ëh 5% p.a. SCA Úke
÷k¼kÚkeo ‚wÄe.
NBCFDC ™e {rn÷k ‚{]rØ Þkus™k SCA
îkhk {kLÞŒk «kÃík NGO/Mð-‚nkÞ sqÚkku
(SHGs) îkhk y{÷{kt {qfðk{kt ykðu Au.
f]r»k ‚t…Ëk : hrð y™u ¾heV yÚkðk fkuE…ý
hkufz …kf Ëhr{Þk™ ¼tzku¤™e sYrhÞkŒ {kxu
™k™k ¾uzqŒku, ÷ûÞ sqÚk™k þkf¼kS rð¢uŒkyku™u
{kR¢ku VkR™kL‚ nuX¤ hknŒ Ëhu ÷ku™ yk…ðe.
y™w‚qr[Œ òrŒyku {kxu ¢urzx yuLnkL‚{uLx „uhtxe
Mfe{
™u þ ™÷ ‚VkE f{o [ khe VkÞ™kL‚ yu L z
zuð÷…{uLx fku…kuohuþ™ (NSKFDC), ‚t…qýo
{kr÷fe™e ‚hfkh. ‚k{krsf LÞkÞ y™u
yrÄfkrhŒk {tºkk÷Þ (M/o SJ&E) nuX¤™k
¼khŒeÞ W…¢{™e MÚkk…™k 24{e òLÞwykhe
1997™k hkus ft…™e yuõx, 1956™e f÷{ 25
5
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk nuX¤ “™Vk {kxu ™nª” ft…™e Œhefu fhðk{kt
ykðe nŒe. NSKFDC ykìõxkuƒh, 1997Úke
fkÞohŒ Au
™uþ™÷ þuzâwÕz fkMxT‚ VkÞ™kL‚ yuLz zuð÷…{uLx
fku…kuohuþ™ (NSFDC)™e MÚkk…™k 1989 {kt ft…™e
yuõx 2013 ™e f÷{ 8 nuX¤ “™Vk {kxu ™nª”
ft…™e Œhefu fhðk{kt ykðe nŒe.
þuh {qze™wt Þku„Ëk™ hkßÞ y™w‚rq [Œ òrŒ rðfk‚
r™„{ku (SCDCs) ™u fuLÿ ‚hfkh y™u hkßÞ
‚hfkhku ðå[u 49:51 ™k „wýku¥kh{kt furLÿÞ
«kÞkursŒ Þkus™k nuX¤ ƒnkh …kzðk{kt ykðu
Au. fw÷ 27 ykðk hkßÞ MŒheÞ r™„{ku Au su
y™w‚qr[Œ òrŒ™k ykŠÚkf rðfk‚ {kxu fk{ fhe
hÌkk Au.
{uLÞwy÷ ‚VkE fk{Ëkhku™k …w™ðo‚™ {kxu
Mðhkus„kh Þkus™k
«Äk™ {tºke ËûkŒk ykih fwþ÷Œk ‚t…LLk rnŒ„úne
(PM-DAKSH) Þkus™k
4 ‚k{krsf ‚þrõŒfhý {kxu™e ‚k{krsf ‚þrõŒfhý™u «kuí‚kn™ yk…ðk {kxu
Þkus™kyku NBCFDC îkhk nkÚk Ähðk{kt ykðu÷e Þkus™kyku
yk Þkus™k™ku WÆuþ ÷ûÞ sqÚk™u …ht…hk„Œ y™u
íkfTrLkfe ÔÞð‚kÞku y™u Wãku„‚knr‚fŒk™k
ûkuºk{kt ÞkuøÞ íkfTrLkfe Œk÷e{ îkhk ‚ûk{ y™u
ykí{r™¼oh ƒ™kððk {kxu Œk÷e{ yk…ðk™ku
Au,
™k„rhf yrÄfkh ‚thûký yrÄr™Þ{, 1955
y™u y™w‚qr[Œ òrŒ y™u y™w‚qr[Œ s™òrŒ
(yíÞk[kh r™ðkhý) yrÄr™Þ{, 1989 ™k
y{÷efhý {kxu fuLÿeÞ «kÞkursŒ Þkus™k
«Äk™{tºke ykËþo „úk{ Þkus™k
ykSrðfk y™u yuLxh«kRÍ (M{kR÷) {kxu
nktr‚Þk{kt Äfu÷kE „Þu÷ ÔÞÂõíkyku {kxu ‚…kuxo
«Äk™{tºke y™w‚wr[Œ òrŒ yÇÞwËÞ Þkus™k
(PM-AJAY)
6
1.5 ík{khe «økrík [fkMkku : ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku
ÏÞk÷
1. ™uþ™÷ ‚VkE f{o[khe VkÞ™kL‚ yuLz zuð÷ku…{uLx fku…kuohuþ™™e MÚkk…™k õÞkhu
fhðk{kt ykðe ?
y. 10{e {k[o, 1920 ƒ. 12{e yku„Mx, 2003
f. 24{e òLÞwykhe, 1997 z. 3S {u, 1958
2. yu™yu‚yuVze‚e™wt yk¾w ™k{ sýkðku.
y. ™uþ™÷ VkR™kL‚ rþzâwy÷ zuð÷ku…{uLx fkuh…kuhuþ™
ƒ. ™uþ™÷ rþzâw÷ fkMx VkR™kL‚ yuLz zuð÷ku…{uLx fku…kuohuþ™
f. ™uþ™÷ rþzâwy÷ fkMx VkR™kL‚ fku…kuohuþ™
z. ™uþ™÷ rþzâw÷ VkR™kL‚ fku…kuohuþ™
3. ¼khŒ™k çktÄkhý{kt fE f÷{ ¼khŒeÞ Lkkøkrhfku™u ‚t„X™ ƒ™kððk™ku yrÄfkh yk…u
Au ?
y. 20 yu ƒ. 19 (1) ‚e f. 56 (2) yu z.10 ƒe.
4. ðku÷uLxhe yufþ™ ™uxðfo RÂLzÞk (VANI) y™w‚kh ¼khŒ{kt yu™Syku™e fw÷ ‚tÏÞk
sýkðku ?
y. 10 ÷k¾ ƒ. 1.2 {e÷eÞ™ f. 50 ÷k¾ z. 1.3 {e÷eÞ™
5. PM-AJAY ™wt yk¾w ™k{ sýkðku.
y. «Äk™{tºke y™w‚wr[Œ òrŒ yÇÞwËÞ Þkus™k

ƒ. «ÄkLk{tºke ykËeðk‚e òrík ykÄkheŒ Þkus™k
f. …kuþf ykÄkheŒ s¤ yðfkþ …heÞkus™k
z. «ÄkLk{tºke yðfkþ s„Œ y™wËk™ Þkus™k
1.6 W…‚tnkh :
yk{ òuRyuŒku fÕÞký ÷ûke fkÞkuo fhðk {kxu ÚkE ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku
rðrðÄ fkÞo¢{ku îkhk ‚{ks fÕÞký™k fkÞkuo fhe hnu÷ Au. y™u ‚{ks fkÞo™k ÔÞð‚kÞef
Œhefu yk fkÞo¢{ku y™u Þkus™kyku îkhk ‚{ksfÕÞký™k fkÞo ™u y{÷ðkhe fhe þfkÞ.
1.7 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku :
1. (f) 2. (çk) 3. (çk) 4. (çk) 5. (y)
7
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.8 [kðeYÃk þçËku :
1. ‚tMÚkk : [kuff‚ nuŒwyku™u …kh …kzðk {kxu ÚkE™u yufXk ÚkÞu÷k ÔÞÂõík™wt sqÚk
2. NBCFDC : National Backward Classes Finance & Development
Corporation (NBCFDC)
3. NSKFDC : National Safai Karamcharis Finance & Development
Corporation (NSKFDC)
4. NGO : NON GOVERNMENT ORGANISATION
1.9 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk :
1. ‚tMÚkk™ku yÚko sýkðe Œu™k ÷ûkýku sýkðku.

2. ‚tMÚkk™k fkuE…ý ƒu ÷ûkýku™u rð„Œu ‚{òðku.
3. ‚hfkh™e Þkus™kyku™e ‚{sý hsq fhku.
1.10 «ð]r¥k :
1. ‚hfkh™e Þkus™k nuX¤ ÷k¼ ÷eÄu÷ ÷k¼kÚkeo™e {w÷kfkŒ ÷E ‚hfkh îkhk ÚkÞu÷
Ë¾÷„ehe Œu™ku ÷k¼ ‚{sðk «Þk‚ fhðku.
1.11 fu‚ Mxze :
{khk …þw…k÷™™k ÔÞð‚kÞ rðþu yk… ‚ki™u Úkkuze {krnŒe yk…ðk {k„w Aw.t …þw…k÷™™ku
ÔÞð‚kÞ y{khk ½hu ½ýku sq™ku Au, …nu÷k y{u yuf-ƒu „kÞ hk¾Œk nŒk …Ae. yk ËhBÞk™
{u ¾uzqŒ Œk÷e{ fuLÿ îkhk [÷kðŒk Œk÷e{{kt Œk÷e{™e {krníke {u¤ðe. Œk÷e{ ËhBÞk™
{™u …þw…k÷™ rðþu {krnŒe {u¤ðe {u …þw…k÷™ rðþu ykøk¤ ðÄðk™w rð[kY yk W…hktŒ
{™u ykí{k rðþu y{khk „k{™k r{™u»k¼kR ŒhVÚke {krnŒe {¤e y™u y{u ƒLLku Œu{kt
‚ÇÞ ƒLÞk. ‚ÇÞ ƒLÞk ƒkË y{u yuf rËð‚ ykí{ «kusufx nuX¤ {exª„{kt nkshe yk…e,
Œu{kt y{ku™u …þw…k÷™ rðþu ðÄw {krnŒe {¤e, íÞkhƒkË {U r™ýoÞ fÞkuo fu {khe …k‚u „k{
™Sf s{e™ ykðu÷ Au íÞkt Œƒu÷ku ƒ™kðeÞu y™u ðÄw „kÞku hk¾e …þw…k÷™ yk…ýku ÔÞð‚kÞ
ƒ™kðeÞu. íÞkhƒkË {u Œƒu÷ku ƒ™kÔÞku y™u A-‚kŒ „kÞku hk¾ðk ÷køÞk. s{e™ Œƒu÷k™e
…k‚u nkuðkÚke Œu{kt ½k‚[khku W„kzðk™wt þY fÞw.O ð»ko 2010 {kt „kiþk¤k™wt ykÞkus™ fhu÷
íÞkhu ‚khe òŒðkh 5 „kÞ y™u 2 ¼U‚ hk¾÷u íÞkhƒkË Œu{™wt rðÞk¤ ÚkŒk 3 ðkAhze
ykðe y™u Œu™ku WAuh fhðk™wt ™¬e fÞwO. ð»ko 2011 {kt 3 ðÄw „kÞ ¾heËe ™u fw÷ 8 „kÞ
ð‚kðe y™u yk{ fhŒk fhŒk ð»ko 2012{kt {khe …k‚u fw÷ 15 „kÞku y™u 6 ðkAhze ŒiÞkh
fhu÷ Au. y{u ƒLLku ‚ðkhu [kh ðk„u QXe ËqÄ Ëkunðk™wt fk{ fhŒkt nŒkt. nk÷{kt {khe …k‚u
Ëq½ Ëkunðk™wt {þe™ Au. Œu™kÚke ykuAk ‚{Þ{kt ðÄw „kÞku ËkunðkR òÞ Au, y{u hkus™wt
150-180 ÷exh ËqÄ {tz¤e{kt ¼heyu Aeyu.
8
1.12 MktË¼oøkútÚk : ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku
ÏÞk÷
1. Devi, Rameshwari and Parkash Ravi (1998), “Social Work and Social
Welfare Administration, Methods and Practices”, Vol. I,
2. Mangal Deep Publications, Jaipur. Skidmore, Rex A. (1983), “Social
Welfare Administration: Dynamic Management and Human Relations”,
3. Prentice Hall Inc. London. Schatz, Harry A. ed. (1970), “Social Work
Administration: A Resource Book.” Council on Social Work Education,
New York.
4. Slavin, Simon ed. (1978), “Social Administration: The Management of
the Social Services”, The Heworth Press and Council on Social Work
Education.
5. „}¢¢… ÜUË²¢‡¢ Ðíà¢¢„Ý Tejaskar Pandey and Baleshwar Pandey 2018
9
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk
fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku
yuf{–2
(fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)
2.1 «MíkkðLkk
2.2 ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku
2.3 MðiråAf ‚tMÚkk y™u fkÞËkyku îkhk MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkkyku™e sYrhÞkík
2.4 ‚tMÚkkyku™e {ÞkoËkyku y™u ÷k¼
2.6 WÃkMktnkh
2.10 «ð]r¥k
2.11 fuMk Mxze
(1) ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e {krníke {u¤ððe.

(2) ¼khŒ{kt ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e {krníke {u¤ððe.
(3) ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™k fkÞkuo™e {krníke {u¤ððe.
(4) MðiråAf ‚tMÚkk™ku yÚko ‚{sðku.
(5) rðrðÄ «fkh™e ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e {krníke {u¤ððe.
(6) rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkk/MðiråAf ‚tMÚkkyku™e {wÏÞ ÷kûkrýfŒkyku
2.1 «MŒkð™k :
‚tMÚkk yu ÷kufku™ku ‚{wn Au suyku yuf ‚k{kLÞ æÞuÞ y™u WÆu~Þ ŒhV fk{ fhe hÌkk
Au. ƒeò þçËku{kt fneyu Œku, yuðwt fne þfkÞ fu ‚t„X™ yu yuf yuðe søÞk Au ßÞkt ÷kufku
yuf‚kÚku ¼u„k ÚkkÞ Au y™u ‚t„X™kí{f ÷ûÞku™u …rh…qýo fhðk {kxu rðrðÄ Vhòu y™u
sðkƒËkheyku ™e¼kðu Au.
‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku ‚k{krsf ‚uðkyku yk…ðk{kt {n¥ð…qýo ¼qr{fk ¼sðu Au
Ëhuf Ëuþ, ¾k‚ fhe™u rðfk‚þe÷ y™u yrðfr‚Œ Ëuþku{kt. rðrðÄ «fkh™e ‚k{ks fÕÞký
10
‚tMÚkkyku rðrðÄ «fkh™e nkuÞ Au y™u ‚uðkyku yk…ðk{kt Œu™k ¼tzku¤™k MkúkuŒ y™u yLÞ fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku
÷kûkrýfŒkykuÚke r¼LLk nkuÞ Au. (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)
2.2 ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku :
fÕÞký ‚tMÚkkyku™wt {k¤¾wt y÷„ y÷„ nkuÞ Au, su{kt MðiråAf yÚkðk ¾k™„e y™u
‚hfkhe yu{ ƒu «fkh™e {wÏÞíðu ‚tMÚkkyku nkuÞ Au. yk Œ{k{ ònuh yÚkðk ‚hfkhe ‚tMÚkkyku
fkÞËk …h ykÄkrhŒ Au, su™u MÚkkr™f, hkßÞ y™u fuLÿ ‚hfkhku îkhk, ‚hfkh, ÔÞÂõíkyku
îkhk rÄhký yk…ðk{kt ykðŒwt nkuÞ Au. yÚkðk …hku…fkhe, yÚkðk ÄkŠ{f, yÚkðk {k™ðŒkðkËe
sqÚkku ¾k™„e ‚tMÚkkyku yÚkðk rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k fhe fk{„ehe fhŒk nkuÞ
Au. Œu{™wt ‚t[k÷™ ƒkuzo ykuV rzhuõx‚o nkuÞ Au. yk ‚tMÚkkyku {wÏÞíðu ykÄkh¼qŒ Þku„Ëk™,
Ëk™, xÙMx Vtz îkhk yk…ýk Ëuþ{kt ‚{ks ‚uðk Ãkqhe …kzðk™e ÷ktƒe …ht…hk Au.
‚tMÚkkyku ‚kðo¼ki{ y™u ÷kufþkne «ò‚¥kkf ‚k{krsf, ykŠÚkf y™u hksfeÞ LÞkÞ
‚wr™rùŒ fhðk {kxu «rŒƒØ Au ykÍkËe …Ae™e fÕÞkýfkhe hkßÞ™e rð¼kð™k yu ‚k{krsf
LÞkÞ ‚kÚku òuzkÞu÷ Au. su yk…ýk ƒtÄkhý™ku yuf ¼k„ ƒ™e „Þku Au y™u {kºk «MŒkð™k{kt
«rŒ®ƒrƒŒ ÚkŒku ™Úke, …ý hkßÞ™e ™erŒ™k r™Ëuoþf r‚ØktŒku{kt …ý òuðk {¤u Au. ‚{ks
fÕÞký™u ‚k{krsf, ykŠÚkf, hksfeÞ, {k™r‚f ‚uðkyku Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhðk{kt ykðu
Au su ™çk¤k ÷kufku ‚{wËkÞ™k ™çk¤k ð„kuo fu suyku fux÷ef {w~fu÷eyku™u fkhýu {u¤ðe þfŒk
™Úke.
¼khŒ{kt ‚hfkhe ‚tMÚkkyku ‚hfkh îkhk [÷kððk{kt ykðu Au. su™k ºký MŒhku nkuÞ
Au. MÚkkr™f, hkßÞ y™u fuLÿeÞ MŒh™k ‚t„X™ku Au. Ëuþ™k „úk{eý rðMŒkhku{kt MÚkkr™f þk‚™
{kxu MÚkkr™f MŒhu, ‚{ks fÕÞký ‚uðkyku „úk{eý y™u þnuhe MÚkkr™f ‚¥kkðk¤kyku îkhk
yk…ðk{kt ykðu Au. „úk{eý MÚkkr™f ‚¥kkrÄfkheyku{kt …t[kÞŒe hks ‚tMÚkkyku™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au, rºk-MŒheÞ …t[kÞŒe hks™e ÔÞðMÚkk su{kt „úk{ …t[kÞŒ, …t[kÞŒ ‚r{rŒ y™u {kxu
fÕÞkýfkhe «ð]r¥kyku nkÚk Ähðk {kxu rsÕ÷k …t[kÞŒ sðkƒËkh Au Œu{™k ‚tƒtrÄŒ rðMŒkhku.
nfefŒ{kt, …t[kÞŒe hks ‚tMÚkkyku ¾qƒ s ‚k{u÷ Au Œu{™u MkkUÃku÷ fÕÞký fkÞo¢{ku™wt
y{÷efhý y™u ‚t[k÷™. þnuhe rðMŒkh{kt BÞwr™r‚…÷ fku…kuohuþ™ku™ku ‚{kðuþ fhŒe þnuhe
MÚkkr™f ‚¥kk{tz¤ku™ku ‚{kðuþ fhðk{kt ykðu Au. hkßÞ rðÄk™‚¼k™k yrÄr™Þ{ku îkhk
VhrsÞkík MkkUÃkðk{kt ykðu Au y™u ‚{ks fÕÞký™k ûkuºk{kt rððufkÄe™ fkÞkuo. Ëk¾÷k Œhefu,
f÷{ 43 rËÕne BÞwr™r‚…÷ fku…kuohuþ™ yuõx, 1957 Œu™u fku…kuohuþ™ …h VhrsÞkík ƒ™kðu
Au zÙu™us fk{™k ƒktÄfk{ y™u ò¤ðýe {kxu …qhŒe òu„ðkEyku fhðe, ònuh þki[k÷Þ y™u
Þwhe™÷, …kýe …whðXku, «Ëq»ký r™Þtºký, òu¾{e Œ…k‚ hku„ku, …rhðn™ ‚wrðÄkyku™e
òu„ðkE, Œƒeƒe hknŒ™e òu„ðkE y™u «‚qrŒ y™u çkk¤ fÕÞký fuLÿku™e MÚkk…™k ð„uhu™k
ûkuºk{kt ÷kufþkne rðfuLÿefhý™ku ÏÞk÷ ykð~Þf Au rðfk‚ fÕÞký™wt …k‚wt «kÚkr{f Œhefu
‚{sðk{kt ykÔÞwt Au ÔÞÂõíkyku™e sðkƒËkhe. ŒuÚke, ÷kufku™e ¼k„eËkhe îkhk y™u ‚¥kk™wt
rðfuLÿefhý, ‚hfkh ÷ûÞ nkt‚÷ fhðk™ku «Þk‚ fhe hne Au ‚t…qýo rðfk‚. ‚hfkhe «Þk‚ku
W…hktŒ, MÚkkr™f MŒhu ðÄw ‚w„{Œk ‚kÚku fk{ fhŒe ‚tÏÞkƒtÄ rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkkyku Au.
hkßÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo : rð¼k„™e ™erŒyku ½zðk{kt {tºke™u {k„oËþo™ y™u ‚÷kn
yk…u Au, hkßÞ rðÄk™‚¼k îkhk fkÞËku …‚kh fhðk{kt, y™u Œu™e Ëu¾hu¾ hk¾u Au îkhk
nkÚk Ähðk{kt ykðu÷e ™erŒyku, Þkus™kyku, «kusuõxT‚ y™u «ku„úk{‚o™ku y{÷ rzhuõxkuhux.
11
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ‚{ks fÕÞký r™Þk{f™e yæÞûkŒk yuf r™Þk{f îkhk fhðk{kt ykðu Au su™u ‚nkÞ fhðk{kt
ykðu Au yrÄf r™Þk{f, ‚tÞwõŒ r™Þk{f, ™kÞƒ r™Þk{f, ðneðxe yrÄfkhe y™u ‚nkÞf
MxkV. ûkuºk{kt, rð¼k„eÞ y™u rsÕ÷k ‚{ks fÕÞký yrÄfkheyku rsÕ÷k fûkkyu fkÞo fhu
Au y™u rðrðÄ fÕÞký fkÞo¢{ku™ku y{÷ fhu Au Œu{™k ‚tƒtrÄŒ yrÄfkhûkuºkku{kt. ðneðxe
y™u Mxk®V„ …ux™o rƒ÷fw÷ Œƒ¬kyku ðÄw fu ykuAk ‚{k™ nkuÞ Au
hkßÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo™k ™e[u {wsƒ fkÞkuo Au.
(i) MðiråAf ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™k rðfk‚™u «kuí‚kn™ yk…ðwt.
(ii) „úkLx-R™-yuRz «ku„úk{™wt ‚t[k÷™ fhðwt.
(a) rðfk‚ {kxu y™u {qze y™wËk™ fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo ðŒeÚke yk…ðwt.
(b) fÕÞký÷ûke fkÞkuo™e ò¤ðýe {kxu y™wËk™ hkßÞ fÕÞký ‚hfkhku ðŒeÚke.
(iii) fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo™u {ËË fhðe ‚nkrÞŒ ‚tMÚkkyku {kxu fkWL‚u®÷„ ‚uðkyku.
(iv) „úk{eý fÕÞký Þkus™kyku™k fkÞo¢{ku™wt ‚t[k÷™ fhðwt.
(v) hkßÞku y™u MÚkkr™f MŒhku™e MðiråAf fÕÞký ‚tMÚkkyku ðå[u y‚hfkhf ‚tf÷™™u
W¥kuSŒ fhðk.
(vi) fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo y™u hkßÞ ‚hfkh™u {ËË fhðk fÕÞký ‚uðkyku™ku ðÄw
rðfk‚ fhðku.
fuLÿeÞ fûkkyu yuftËhu ™erŒ ½zðk™wt y™u ‚{ks fÕÞký fkÞo¢{ku™wt ykÞkus™ fhðk™wt
‚{ks fÕÞký rð¼k„ ‚kÚku, y{÷ fÕÞký ‚uðkyku y™u MðiråAf ðå[u y‚hfkhf ‚tf÷™™u
W¥kuSŒ fhðwt ¾k‚ fhe™u hküÙeÞ MŒhu fÕÞký ‚tMÚkkyku fuLÿ ‚kÚku fk{ fhu Au.
¼khŒ{kt MðiråAf ‚{ks fÕÞký™k RrŒnk‚{kt {n¥ð…qýo ‚e{kr[nTLk fkÞo Œhefu
1953{kt ‚{ks fÕÞký ûkuºk {kxu Y. 4 fhkuz™e òu„ðkE ‚kÚku «Úk{ …t[ð»keoÞ Þkus™k™u
‚{sðk{kt ykðu Au. …hŒwt Ëuþ™k ykÞkusfku ‚{ûk {qtÍðý nŒe fu þwt yk hf{™ku W…Þku„
‚hfkhe Œtºk îkhk fu MðiråAf ‚tMÚkkyku îkhk Úkðku òuEyu ? fkhý fu Œu ‚{Þu ‚{ks fÕÞký™ku
fkuE MðŒtºk rð¼k„ ™ nŒku …tzeŒ sðknh ÷k÷ yk…ýk Œífk÷e™ ðzk «Äk™ ™unhwyu ™¬e
fÞwO nŒwt fu ‚{ks fÕÞký™e sYh Au yuf MðkÞ¥k ƒkuzo ƒ™kððk{kt ykÔÞwt nŒwt ¾k‚ «fkh™e
{þe™he fu su{kt ÷[efŒk, ‚{…oý y™u Ëuþ™k ÷kufku ‚kÚku r™fxŒk nkuÞ Œuðk ÷kufku™e sYh
íÞkhu ÷køÞwt fu Œu™u ykðk ƒkuzo™u ƒ™kððwt òuRyu MðiråAf fkÞofhku îkhk su{ýu ‚{…oý fÞwO
nŒwt sYrhÞkŒ{tËku™u Œu{™e ‚uðk Œuðk ÷kufku™u ‚k{u÷ fhðk òuRyu. y™u Œu {kxu fuLÿeÞ ‚{ks
fÕÞký ƒkuzo™k yæÞûk zkìfxh ©e{Œe Ëw„koƒkE Ëuþ{w¾ Œu™k «Úk{ yæÞûk ƒ™kððk{kt ykÔÞk
nŒk.
2.3 MðiråAf ‚tMÚkk y™u fkÞËkyku îkhk MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkkyku™e sYrhÞkík :
MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ÔÞkÏÞkyku fhŒk ÷kuzo ƒuðrhs îkhk sýkÔÞk fu, “yuf MðiråAf
‚tMÚkk, ÞkuøÞ heŒu fneyu Œku, Au yuf ‚tMÚkk ƒkÌk r™Þtºký rð™k Œu™k …kuŒk™k ‚ÇÞku îkhk
‚t[kr÷Œ nkuÞ Au su Œu™k fk{Ëkhku™u Mkk{krsf ‚uðkyku™k ƒË÷k{kt ðuŒ™ [qfððk{kt ykðu
Au yÚkðk yðuŒ™ Au nkuÞ Au.
12
rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkk/ MðiråAf ‚tMÚkkyku™e {wÏÞ ÷kûkrýfŒkyku : fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku
(i) Œu ¼khŒeÞ xÙMx ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx, 1860, yrÄr™Þ{, 1882, ‚nfkhe (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)
{tz¤e yrÄr™Þ{ 1904 yÚkðk ‚u. 25 ft…™eyku yuõx, 1956, nuX¤ LkkUÄkÞu÷ Au
Œu™e «ð]r¥kyku™e «f]rŒ y™u yðfkþ™u ykÄkhu Œu™u yk…ðk {kxu fk™q™e {kLÞŒk
yk…ðk{kt ykðu Au.
(ii) ‚tMÚkkyku™k [ku¬‚ WÆu~Þku y™u fkÞo¢{ku nkuÞ Au.
(iii) ‚tMÚkkyku Œu™e …k‚u ðneðxe {k¤¾wt nkuÞ Au y™u ÞkuøÞ heŒu h[kÞu÷ ‚t[k÷™ y™u
yurõÍõÞwrxð ‚r{rŒyku ÄhkðŒk nkuÞ Au.
(iv) ‚tMÚkkyku™k Œu™k …kuŒk™k ‚ÇÞku îkhk þY fhkÞu÷ y™u ‚t[kr÷Œ ‚tMÚkk Au fkuE…ý
ƒkÌk r™Þtºký rð™k ÷kufþkne r‚ØktŒku.
(v) ‚tMÚkkyku Œu™e «ð]r¥kyku {kxu yktrþf Y…u ¼tzku¤ yufºk fhu Au „úkLx-R™-yuRz y™u
ytþŒ: V¤ku yÚkðk yuf Ëh¾kMŒ fhe rðrðÄ ‚tMÚkkyku …k‚uÚke, MÚkkr™f ‚{wËkÞ™k
‚ÇÞku y™u/yÚkðk «ku„úk{™k ÷k¼kÚkeoyku Œhefu hsqykŒ fhŒk nkuÞ Au.
‚{ks{kt {kºk hkßÞ s fk{ fhŒwt ‚t„X™ ™Úke; {kuxe ‚tÏÞk{kt rƒ™-‚hfkhe
‚tMÚkkyku™e sYrhÞkík hnu÷e Au. su™u MðiråAf ‚tMÚkkyku …ý fnuðkÞ Au, su ÷kufku™k
fÕÞký, yufefhý y™u rðfk‚ {kxu rðrðÄ fkÞkuo fhu Au ‚{ks™k ÷kufku. “MðiråAfŒk”
þçË ÷urx™ þçË “ðku÷Lxk‚” …hÚke ykÔÞku Au su™ku yÚko ÚkkÞ Au “MðŒtºkŒk” ™e
“RåAk”. yÇÞk‚rðËku yu “‚t„X™™e MðŒtºkŒk” ™u ÔÞkÏÞkrÞŒ fÞwO Au ¼khŒ ™k
ƒtÄkhý™e f÷{ 19(1) C ¼khŒeÞ ™k„rhfku™u “‚t„X™ku ƒ™kððk™ku” yrÄfkh yk…u
Au. ¼khŒ {kt ‚tÞwõŒ hküÙ™e …rh¼k»kk{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™u rƒ™-‚hfkhe fnuðk{kt
ykðu Au.
yuf ‚ðkuoå[ ‚tMÚkk ¼khŒeÞ NGO ðku÷Lxhe yuõþ™ ™uxðfo ErLzÞk (VANI)
y™w‚kh, ¼khŒ{kt NGO™e fw÷ ‚tÏÞk ÷„¼„ 1.2 r{r÷Þ™ Au. Œu™k 53% „úk{eý
ykÄkrhŒ Au y™u ƒkfe™k 47% þnuhe ykÄkrhŒ Au. h‚«Ë heŒu fw÷ ‚tMÚkkyku …ife
49.8% rƒ™ LkkUÄkÞu÷ ‚tMÚkkyku Au. yu™Syku ™k fË{kt {kuxk «{ký{kt ƒË÷kÞ
Au - MÚkkr™f y™u «kËurþf yu™Syku ‚k{kLÞ heŒu ™k™k nkuÞ Au. yktŒhhküÙeÞ y™u
hküÙeÞ yu™Syku …k‚u rðþk¤ MxkV {k¤¾wt nkuE þfu Au yu™Syku ðå[u «ð]r¥kyku™e
©uýe y™u Mfu÷ …ý LkkUÄ…kºk heŒu ŒVkðŒ nkuÞ Au. ‚tMÚkkyku ™e[u™e ƒkƒŒku{kt y÷„
y÷„ …zŒe nkuÞ Au
(a) ¼ki„kur÷f rðMŒkhku (zwt„hk¤, hý, {uËk™ku, ËrhÞkfktXk™k rðMŒkhku, st„÷ku,
ð„uhu);
(b) ÷kuf÷ (þnuhe, „úk{eý, ykrËðk‚e); ‚{ks fÕÞký ðneðx
(c) fkÞoûkuºk ykÄkheŒ (ykhkuøÞ, rþûký, ykSrðfk, y…t„Œk, …Þkoðhý ‚thûký,
‚{ks fÕÞký, fkiþÕÞ y…„úuzuþ™, Œk÷e{, ûk{Œk r™{koý)
(d) ‚uðkyku «kÃík fh™kh ÔÞÂõíkyku îkhk MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkk ({rn÷kyku, çkk¤fku,
ð]Øku, Þwðk™ku, …rhðkhku)
(e) yr¼„{ ykÄkheŒ ‚tMÚkkyku (r™ðkhf, ‚wÄkhkí{f, W…[khkí{f, ‚nkÞf
rn{kÞŒ, ‚þrõŒfhý, fÕÞkýðkËe) 13
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk (iii) yu™Syku™wt ¼tzku¤ ‚k{kLÞ heŒu Ëk™, ‚hfkhe ‚nkÞ Au y™u yLÞ rðrðÄ MkúkuŒku,
…htŒw ™Vk™k nuŒw™u ƒkfkŒ hk¾ðk{kt ykÔÞk Au. òu fu, yksfk÷, {kuxk rƒÍ™u‚
nkW‚ Œu{™k …kuŒk™k xÙMx y™u yu™Syku MÚkk…e hÌkk Au ‚eyu‚ykh ‚tƒtrÄŒ Œu{™k
fkÞo™u Yxª„ fhðk {kxu. {kuxk «{ký{kt, yu™Syku ÔÞÂõíkyku, sqÚkku, Ëk™, hküÙeÞ
y™u îkhk Œu{™k ¼tzku¤ yktŒhhküÙeÞ ‚uðk ‚tMÚkkyku, rƒÍ™u‚ nkW‚ y™u [urhxuƒ÷
xÙMx Ëk™ yk…ðk {kxu ¾k‚ „kuXðkÞu÷ Au.
(iv) yu™Syku ‚k{krsf-ykŠÚkf ûkuºku LkkUÄ…kºk Þku„Ëk™ yk…ðk™wt ÷ûÞ hk¾u Au rðfk‚
Œuyku yu{kt nkzo-xw-rh[ ‚{wËkÞku™u ‚uðkyku ÃknkU[kze þfu Au ðÄw fkÞoûk{, ¾[o-
y‚hfkhf heŒu. MðiråAf ‚tMÚkkyku «rŒƒØŒk™e ¼kð™k Ëþkoðu Au. ½ýk ½ýe ð¾Œ,
‚t¼ðŒ:, Œu{™e …k‚u ‚tƒtrÄŒ fwþ¤Œk ™Úke …htŒw «rŒƒØŒk nkuE þfu Au y™u Ër÷Œ
÷kufku™u {ËË fhðk {kxu ftEf fhðk™e «uhýk …w»f¤ «{ký{kt Au. Ëk¾÷k Œhefu,
[kRÕz hkRxT‚ yuLz Þw (CRY) ™e MÚkk…™k 25 ð»ko™e ðÞu yuh÷kR™ …‚oh y™u
Œu™k ‚kŒ r{ºkku «íÞuf Y. 50 ™k Þku„Ëk™ ‚kÚku fhðk{kt ykðe nŒe y™u yksu
CRY yu çkk¤fku™k yrÄfkhku {kxu fk{™wt yuf ƒúkLz ™u{ ƒ™e „Þwt Au.
yu™Syku ‚k{kLÞ heŒu ðÄw ‚so™kí{fŒk y™u ™ðe™Œk Ëþkoðu Au, Wå[ «uhýk,
‚tðuË™þe÷Œk y™u ƒnuŒh ÔÞðMÚkk…™ fkiþÕÞ, Œk÷{u÷{kt ËûkŒk „heƒku y™u
sYrhÞkŒ{tËku ‚kÚku r™{koý, „úk‚Yx™e ðÄw ‚{sý {wÆkyku y™u ‚k{wËkrÞf yufºkefhý
y™u y{÷ËkhþkneÚke ykuAe y‚h ÚkkÞ Au yðhkuÄku fkhý fu Œuyku fXkuh y{÷Ëkhþkne
r™Þ{kuÚke ƒtÄkÞu÷k ™Úke y™u «r¢Þkyku, Œuyku ðÄw ‚w„{Œk ‚kÚku fkÞo fhe þfu Au.
yu™Syku îkhk fhðk{kt ykðu÷ «Þk‚ku ðÄw ykŠÚkf y™u y‚hfkhf Au. yuðwt …ý
{k™ðk{kt ykðu Au fu MðiråAf ‚tMÚkkyku rðfk‚÷ûke «Þk‚ku{kt ðÄw s™¼k„eËkhe
‚wr™rùŒ fhe þfu Au ‚hfkhe rð¼k„ku fhŒkt fkÞoûk{ heŒu.
(vi) «rŒƒØŒk y™u ÷[efŒk™u fkhýu, NGO ½ýeðkh ÷kufku ‚w½e ÃknkU[ðk{kt ‚ûk{ nkuÞ
Au „heƒ{kt „heƒ ‚wÄe, Ëqh™k rðMŒkhku{kt fu su fktŒku ÷kufku îkhk yð„ýðk{kt ykðu
Au ÷kufku™u ‚wËTZ ƒ™kððk {kxu Œkífkr÷f hknŒ fkÞo …qhwt …kzðwt nktr‚Þk{kt Äfu÷kE
„Þu÷k ‚{wËkÞ - yu™Syku sYrhÞkŒ-rðrþü nMŒûku… îkhk ƒ™k
(vii) {kuxk¼k„™e yu™Syku …kÞk™k MŒhu fk{ fhŒe nkuðkÚke Œu{™e …k‚u ðÄw ‚khwt Au
‚{wËkÞ™k ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf ðkŒkðhý™e ‚{s, Œu™k yirŒnkr‚f y™u ‚{wËkÞ™k
÷kufku™k xuB…kuh÷ ykÄkh, ð÷ý y™u {qÕÞku. yk{, Œuyku™u MÚkkr™f™wt yrÄf]Œ y™u
«íÞûk ¿kk™ Au ÃkrhÂMÚkríkyku, Œu{™u y™w¼ðkÞu÷e y™u ðkMŒrðf sYrhÞkŒku y™u
‚{MÞkyku™e ‚{s yk…u Au y™u [ku¬‚ Þkus™kyku y™u Ëhr{Þk™„eheyku {kxu
y„{[uŒe.
2.4 ‚tMÚkkyku™e {ÞkoËkyku y™u ÷k¼ :
rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkkyku™u y÷„-y÷„ ™k{kuÚke yku¤¾ðk{kt ykðu Au Œu{ktÚke fux÷kf™e

[[ko fheyu :
1. [urhxuƒ÷ ‚tMÚkkyku yuðe ‚tMÚkkyku Au ‚¾kðŒe yr¼„{ îkhk su {ËË fhðk {kxu
MÚk…kÞu÷e Au. yk ‚tMÚkkyku™e h[™k {wÏÞíðu „heƒ yÚkðk sYrhÞkŒ{tËku™e ‚uðk
fhðk {kxu fhðk{kt ykðe Au.
14
2. ‚ku‚kÞxeyku y™u xÙMxku MðiråAf ‚tMÚkk {tz¤e LkkUÄýe nuX¤ LkkUÄýe fhkðe þfkÞ Au fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku
yrÄr™Þ{ - 1860, ¼khŒeÞ xÙMx yrÄr™Þ{ - 1882 yÚkðk ¼khŒeÞ™e f÷{ 25 (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)
nuX¤ ft…™e yuõx - 1956. {kuxk¼k„™e rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkkyku Au ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™
yuõx nuX¤ LkkUÄkÞu÷. 1860.
[urhxuƒ÷ xÙMxku îkhk fÕÞkýfkhe fkÞo¢{ku …ý [÷kððk{kt ykðu Au. ¼khŒeÞ xÙMx
yrÄr™Þ{ - 1882 ònuh, ¾k™„e, ÄkŠ{f y™u LkkUÄýe fhðk y™u [÷kððk {kxu søÞk
…qhe …kzu Au [urhxuƒ÷ xÙMxT‚. xÙMx yu r{÷fŒ™e {kr÷fe ‚kÚku òuzkÞu÷e sðkƒËkhe Au y™u
xÙMxe(yku) îkhk Mðef]Œ rðïk‚{ktÚke WË¼ðu Au, {kxu ƒeò y™u {kr÷f™ku ÷k¼. ‚¾kðŒe
‚tMÚkkyku™e ƒkƒŒku ™e[u {wsƒ Au.
2.5 ík{khe «økrík [fkMkku :
1. ‚tMÚkkyku ‚kðo¼ki{ y™u ÷kufþkne «ò‚¥kkf ‚k{krsf, ykŠÚkf y™u hksfeÞ LÞkÞ
‚wr™rùŒ fhðk {kxu ..................... Au
y. «rŒçkØ ƒ. fxeçkØ f. òuzkÞu÷ z. {n¥ð™e
2. ¼khŒ{kt ‚hfkhe ‚tMÚkkyku ‚hfkh îkhk [÷kððk{kt ykðu Au. su™k fux÷k MŒh Au ?
y. 10 ƒ. 20 f. 03 z. 02
3. „úk{eý MÚkkr™f ‚¥kk™e ‚tMÚkkyku{kt fku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au ?
y. yƒo™ ‚uLxhku ƒ. …t[kÞŒ „]n f. ykt„ýðkze z. þk¤kyku
4. CRY ™wt …wY ™k{ þwt ?
y. [kRÕz hkRLx Þkus™k ƒ. [kRÕz henuƒ÷exuþ™ Þkus™k

f. [uLs hkRx‚ Þkus™k z. [kRÕz hkRLx yuLz Þw.
5. ¼khŒeÞ xÙMx yrÄr™Þ{ fE ‚k÷{kt ÷k„] fhðk{kt ykðu÷ ?
y. 1992 ƒ. 1982 f. 1972 z. 2012
2.6 WÃkMktnkh :
¼khík suðk Ëuþku{kt ßÞkt Mkhfkhe Mkúkuíkku {ÞkoËeík {kºkk{kt Au, íÞkt fÕÞký÷ûke MktMÚkkyku
ykþeoðkË Mk{kLk Au, suLkk fkÞkuo, Ãkøk÷kyku, Lkerík Ãkrhýk{kuÚke ònuh ÷kufkuLkk SðLk{kt ¾qçk
s ÃkrhðíkoLk yLku SðLkÄkuhýLku Wå[ fûkkyu ÷E sðk {kxu ¾qçk s {n¥ðLke ¼qr{fk Ãkqhe
Ãkkzu Au.
1. (y) 2. (f) 3. (çk) 4. (z) 5. (çk)
2.8 [kðeYÃk þçËku :
1. CRY : [kRÕz hkRxT‚ yuLz Þw
2. MðiråAf ‚tMÚkk : yuf ‚tMÚkk ƒkÌk r™Þtºký rð™k Œu™k …kuŒk™k ‚ÇÞku îkhk ‚t[kr÷Œ
nkuÞ. 15
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 2.9 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk :
1. ‚hfkhe ‚tMÚkk™ku …he[Þ yk…e fkuE…ý ƒu ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e fk{„ehe Ëþkoðku.

2. MðiråAf ‚tMÚkk™ku yÚko yk…e MðiråAf ‚tMÚkk™k ÷ûkýku sýkðku.
3. MðiråAf ‚tMÚkk y™u ‚hfkhe ‚tMÚkk ðå[u™ku ŒVkðŒ M…üÙ fhku.
2.10 «ð]r¥k :
1. fkuE…ý MðiråAf ‚tMÚkk™e {]÷kfkŒ ÷R Œuyku™k {k¤¾k™u ‚{sðk™ku «Þk‚ fhðku.
2.11 fu‚ Mxze :
½ýe çkÄe MðiråAf ‚tMÚkkyku ™k ‚nÞku„Úke ÔÞð‚kÞ y™u fkiþÕÞ™e Œk÷e{ ðzu „heƒe
‚k{u ÷zu Au, Þwðk™ku™u „heƒe{ktÚke …kuŒk™e heŒu fk{ fhðk {kxu ‚þõŒ ƒ™kðu Au - yk
Þwðk Wãku„ ‚knr‚fku™u yðhkuÄku™e fkuE yAŒ™ku ‚k{™ku fhðku …zŒku ™Úke, „úk{eý Akufheyku
y™u ¾k‚ fhe™u {rn÷kyku - r™hûkhŒk y™u y‚tÏÞŒk ‚kiÚke ½kŒf Au. ™Vku y™u ™wf‚k™,
Mfu÷™e yÚkoÔÞðMÚkk y™u ™¬h ÔÞð‚kÞ Þkus™k™e ®f{Œ suðe yíÞkÄwr™f rð¼kð™kyku
fuðe heŒu ‚{òððe fu suyku ðkt[e fu ÷¾e þfŒe ™Úke Œu{™u Þwðk™ {rn÷kyku™u fuðe heŒu
©uc heŒu ‚{òððwt ? ðkŒkoyku, r[ºkku y™u „eŒku™ku W…Þku„ fhu Au.
2.12 ‚tË¼o „útÚk :

New York.
Education.
16
‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k
yuf{–3
y™u LkkUÄýe
3.1 «MíkkðLkk
3.2 ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký fk{„ehe™ku RrŒnk‚
3.3 ¼khŒ{kt rƒ™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e fk™q™e heŒu LkkUÄýe {kxu™k fkÞËkyku
3.4 ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx nuX¤ LkkUÄýe {kxu™e fkÞoðkne
3.6 WÃkMktnkh
3.10 «ð]r¥k
3.11 fuMk Mxze
(1) ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký fk{„ehe™ku RrŒnk‚ ™ku yÇÞk‚ fhðku.

(2) ¼khŒ{kt rƒ™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e fk™q™e heŒu LkkUÄýe {kxu™k fkÞËkyku™ku yÇÞk‚
fhðku.
(3) ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx nuX¤ LkkUÄýe {kxu™e fkÞoðkne™ku yÇÞk‚ fhðku.
3.1 «MŒkð™k :
fkuE…ý Ëuþ fu hkßÞ {kºk ‚hfkhe ‚k½™ku yk½e™ …kuŒk™ku rðfk‚ fhe þfŒk ™Úke.
su™k {kxu hkßÞ MktMkkÄLkku yufºkeŒ fhu Au Œuyku™e ‚k{u÷„ehe ¾qçks {n¥ð™e ƒkƒŒ Au
yksu ‚hfkh y™u ÷kufku ƒLLku ‚kÚku {¤e hkßÞ™k rðfk‚ {kxu „Œe{k™ ƒ™e hnÞk Au íÞkhu
ÔÞÂõík„Œ ‚uðkyku™e ‚kÚku ‚kÚku ‚tMÚkk„Œ ‚uðkyku su{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™e {n¥ð™e ¼qr{fk
W¼he ykðu Au. fkuðeË-19 ™e rMÚkŒe{kt yk…ýu òuÞw Aufu ‚hfkh ™e ‚kÚku ‚kÚku MðiÂåAf
‚tMÚkkyku fÕÞký÷ûke y™u ykhkuøÞ÷ûke fkÞkuo W…kzðk™k ÷e½u ÷kufku™e nkz{khe y™u {w~fu÷eyku
ykuAe ÚkÞu÷ Au ‚kÚku ‚kÚku ÷kufku™e …kÞk™e sYrhÞkíkku {u¤ðe yk…ðk{kt …ý ‚tMÚkkykuyu
¾qçks {n¥ð…wýo ¼qr{fk yk…e Au «MŒwŒ «fhý{kt yk…ýu ‚tMÚkkyku MÚkk…ðk {kxu™e
fkÞËkfeÞ ‚{s {u¤ððk™k Aeyu.
17
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3.2 ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký fk{„ehe™ku RrŒnk‚ :
…ht…hk„Œ heŒu ¼khŒ{kt ÷kufku™e ‚uðk fhe yus ½™ Ëku÷Œ y™u ‚k[wt ‚w¾ ‚{sðk{kt
ykðu Au. MðiråAf heŒu ‚uðkyku™ku RrŒnk‚ ¾wƒ ÷ktƒku Au y™u yk Ëuþ™k ÷kufku {kxu 19{e
‚Ëe™k W¥khkÄo Ëhr{Þk™, hküÙðkËe ‚{„ú ¼khŒ{kt Vu÷kÞu÷e [uŒ™k y™u Mð-‚nkÞ ‚k{krsf-
hksfeÞ [¤ð¤™k «kÚkr{f fuLÿ Œhefu W¼he ykðe ¼khŒ{kt ÷kufku™e ‚uðkyku™e ‚kÚku ‚kÚku
÷kufku™u ykÍkËe {u¤ððk™e ‚kÚku ‚kÚku ‚uðk feÞ fkÞkuo …ý ÚkŒk su™kÚke ‚uðk feÞ «ð]r¥k
ykÍkËe …qðu™ o k rËð‚ku{kt hðeLÿ™kÚk xk„kuhu Œu{™k þktrŒr™fuŒ™ «Þku„ku{kt ƒŒkÔÞwt fu „úk{eý
rðfk‚ fuðe heŒu ÷kðe þfkÞ rþûký y™u ‚tMf]rŒ™k yufefhý îkhk. {nkí{k „ktÄe Œu{™k
ðÄko «Þku„{kt „úk{kuãku„ fuðe heŒu „heƒ ð„o™ku rðfk‚ ÷kðe þfu Au Œu ËþkoÔÞwt Au. ykÍkËe
…Ae ŒhŒ s ¼khŒ{kt NGO™ku WËÞ ÚkÞku.
 Vur{÷e R™ ™ez ‚ku‚kÞxe (1858)
 «kÚko™k ‚{ks (1864)
 ‚íÞ þkuÄ™ ‚{ks (1873)
 ykÞo ‚{ks (1875)
 ¼khŒ{kt {rn÷kyku {kxu hküÙeÞ …rh»kË (1875)
 ¼khŒeÞ …rh»kË (1887)
¼khŒ{kt NGO ™ku Œƒ¬ku 1960 ™e yk‚…k‚ nŒku ßÞkhu ½ýe ÔÞÂõíkykuyu ðtr[Œ
ð„kuo rðfk‚ {kxu ‚hfkhe fkÞo¢{ku y…qhŒk ÷k„Œk nŒk. ‚kÚku ‚kÚku fux÷ef ƒkƒŒku{kt hkßÞ
y™u ‚k{krsf {k¤¾k™e rðhwØ ™erŒyku nkuÞ íÞkhu ÷kufkuyu y™u sqÚkkuyu yuðe ‚tMÚkkyku™e
h[™k fhe fu suyku „heƒku, ¼qr{ne™ ÷kufku ðŒe fk{ fhu Au ykrËðk‚eyku, ƒtÄkÞu÷k {sqhku
y™u yLÞ ½ýk ‚k{krsf sqÚkku fu suyku ‚kÚku ¼uË¼kð fhðk{kt ykðe hÌkku nŒku. yk …kÞk™e
‚tMÚkkyku {ÞkorËŒ ‚t‚kÄ™ku y™u ‚tf÷™™k y¼kð ‚kÚku {kR¢ku-÷uð÷ …h fk{ fÞwO. ykÍkËe
…Ae ¼khŒ ‚hfkh îkhk MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk yÚkðk Œu™k {n¥ð™u yku¤¾ðk
ÔÞkÏÞkrÞŒ fhðk {kxu Úkkuzku «Þk‚ fhðk{kt ykÔÞku nŒku ‚hfkhu ™ðk ûkuºkku™e yku¤¾ Œhefu
yu™Syku ™u ™ðk ykÞk{ Œhefu fk{ fhe þfu Œu {kxu 1980 {kt Aêe…t[ ð»keoÞ Þkus™k
(1980-1985), Qòo™k ™ðe™efhýeÞ MkúkuŒku™ku ©uc W…Þku„ y™u rðfk‚, ‚rnŒ ç÷kuf MŒhu
…w™:«kÃÞ Qòo ‚t„X™ku™e h[™k îkhk ð™‚tðÄo™ {kt fwxwtƒ fÕÞký, ykhkuøÞ y™u …ku»ký,
rþûký y™u ‚tƒtrÄŒ ‚{wËkÞ fkÞo¢{ku ûkuºk Œ{k{ fkÞo¢{ku {kxu ykhkuøÞ, s¤ ÔÞðMÚkk…™
y™u s{e™ ‚thûký, ™çk¤k ð„kuo {kxu ‚{ks fÕÞký fkÞo¢{ku, ÷½w¥k{ sYrhÞkŒ fkÞo¢{™wt
y{÷efhý, yk…r¥k™e ŒiÞkhe y™u ÔÞðMÚkk…™ (yux÷u fu …qh, [¢ðkŒ ð„uhu {kxu, Rfku÷kuS
y™u ykrËòrŒ rðfk‚™u «kuí‚kn™,…ÞkoðhýeÞ ‚thûký y™u rþûký.
Ëh 400 ËeX {kºk yuf yu™Syku ¼khŒeÞku, ¼khŒ{kt 2009{kt ykþhu 3.3 r{r÷Þ™
yu™Syku nkuðk™ku ytËks Au, yÇÞk‚ {wsƒ ‚kiÚke ðÄw ‚tÏÞk{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku {nkhküÙ{kt.
ƒeò y™u ºkeò MÚkk™u yktÄú«Ëuþ y™u W¥kh «Ëuþ Au.
18
3.3 ¼khŒ{kt rƒ™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e fk™q™e heŒu LkkUÄýe {kxu™k fkÞËkyku : ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e
MÚkk…™k y™u LkkUÄýe
¼khŒ{kt MðiråAf rƒ™-÷k¼fkhe ûkuºk fk™q™e òu„ðkEyku™k [¢ÔÞqn™ku ‚k{™ku fhu
Au su ‚tƒtrÄŒ rðrðÄ heŒu ûkuºk. Ëhuf fkÞËk™wt …kuŒk™wt yÚko½x™ nkuÞ rð¼k„ ¼khŒeÞ
‚tË¼o{kt, rƒ™-÷k¼fkhe yurLxxe™ku ‚{kðuþ yk{kt fhe þfkÞ Au ™e[u™e …kt[ heŒku :
(1) ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx, 1860
(2) ¼khŒeÞ xÙMx yuõx, 1882
(3) ‚nfkhe {tz¤e yrÄr™Þ{, 1904
(4) xÙzu Þwr™Þ™ yuõx, 1926, y™u
(5) ¼khŒeÞ ft…™e yrÄr™Þ{, 1956 ™e f÷{ 25
¼khŒ{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku …h hküÙeÞ ™erŒ 2007 ™e Au su™u MðiråAf ‚tMÚkkyku™k
{n¥ð™u yku¤¾u Au. yk Lkerík ‚MÚkkyku™e MðŒtºkk™u «kuí‚krnŒ fhðk, ‚ûk{ fhðk y™u
‚þrõŒfhý fhðk {kxu ‚hfkh™e «rŒƒØŒk™ku, h[™kí{f y™u y‚hfkhf MðiråAf ûkuºk,
MðY… y™u fkÞo{kt rðrðÄŒk ‚kÚku, suÚke Œu fhe þfu ¼khŒ™k ÷kufku™e ‚k{krsf, ‚ktMf]rŒf
y™u ykŠÚkf «„rŒ{kt Þku„Ëk™ yk…u Au yk ™erŒ ‚hfkhe y™u ¾k™„e ûkuºk, MÚkkr™f,
«ktŒeÞ y™u hküÙeÞ MŒhu MðiråAf ûkuºk ‚kÚku ‚nÞku„™e ðÄŒe sŒe sYrhÞkŒ™u ‚{Úko™ yk…u
Au
™erŒ™k WÆu~Þku MðiråAf ‚tMÚkkyku {kxu ‚ûk{ ðkŒkðhý™wt r™{koý su MðkÞ¥kŒk y™u
y‚hfkhfŒk{kt {ËË fhu Au MðiråAf ‚tMÚkk ™wt fkÞo ™u fkÞËkfeÞ ytËh hküÙeÞ y™u
yktŒhhküÙeÞ ™kýkfeÞ ‚t‚kÄ™ku™u yufºk fhðk ‚ûk{ ƒ™kððwt £u{ðfo …rç÷f «kEðux
…kxo™hrþ…{kt {ËË fhŒe r‚MxB‚™e yku¤¾ VO ™u ‚wþk‚™ y…™kððk «kuí‚krnŒ fhðk.
™erŒ Œ{k{ fuLÿ y™u hkßÞ ‚hfkhku™u «kuí‚krnŒ fhðk™e ‚hfkh™e sYrhÞkŒ™u Ëþkoðu
Au ‚tMÚkkyku h[™kí{f ‚tƒtÄku …h …qðo-‚uðk y™u ‚uðk{kt Œk÷e{ {kuzâw÷ku hsq fhþu
MðiråAf ‚tMÚkkyku ‚kÚku. Œu MðiråAf ûkuºk îkhk ‚k{™ku fhðk{kt ykðŒe {w~fu÷eyku™u
yku¤¾u Au
‚hfkhe Þkus™kyku™wt {qÕÞktf™ fhu Au y™u Œu™ku ‚k{™ku fhðk™e heŒku ‚q[ðu Au.
MðiråAf ‚tMÚkk™e LkkUÄýe :
¼khŒ™wt ƒtÄkhý f÷{ 19 nuX¤ Œu™k ™k„rhfku™u “‚t„X™ ƒ™kððk”™k yrÄfkh™e
¾kŒhe yk…u Au. ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx, 1860, (yÚkðk ‚{k™ hkßÞ yrÄr™Þ{ku),
¼khŒeÞ xÙMx yuõx, 1882, ft…™e yuõx, 1956, yÚkðk fkuyku…hurxð ‚ku‚kÞxe yuõx™e
òu„ðkE y™u fkÞËkyku™e {ËËÚke fkÞohŒ Au su{ fu yuf sqÚk fkuE …ý fkÞËk nuX¤ LkkUÄýe
Úke ‚tMÚkk Œhefu yuf y÷„ fk™q™e yurLxxe ƒ™e òÞ Au su™e fk™q™e yku¤¾ y÷„ Au
Œu™k h[™k ‚ÇÞku. hrsMxzo ‚ku‚kÞxe/‚tMÚkk fkÞ{e ¼ku„ðu Au
‚tMÚkk™u ‚tÏÞkƒtÄ «ð]r¥kyku su Œu™k ÷ûÞku y™u ykfktûkkyku™u y™wY… nkuÞ Œu fhðk
{kxu fkÞËku nfËkh ƒ™kðu Au yk LkkUÄýe™k yLÞ ÷k¼ku yu Au fu Œu™k …rhýk{u Wí…LLk
ÚkÞu÷ ‚hÃ÷‚ ‚{ks™e «ð]r¥kyku fkuE ÔÞÂõík {kxu W…kŠsŒ ÚkŒe ™Úke …htŒw Œu rðfk‚ {kxu
W…Þku„e ‚kƒeŒ ÚkkÞ Au y™u ykøk¤ ðÄkhðk {kxu ÚkkÞ Au
19
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk MðiråAf ‚tMÚkkyku ‚hfkh y™u yLÞ ™kýkfeÞ ‚nkÞ fhŒe ‚tMÚkkyku …k‚uÚke y™wËk™-
‚nkÞ {u¤ðu Au su™kÚke ‚tMÚkkyku™u Ëk™ yk…™kh ÷kufku™u ykðfðuhk{ktÚke {wrõŒ {kxu …ý
÷kufku yhS fhe þfu Au, y™u ÷k¼ {u¤ðe þfu Au.
fux÷ef MðiråAf ‚tMÚkkyku ‚hfkhe [fk‚ýe y™u fkÞËk nuX¤ r™ÄkorhŒ þhŒku™e
…rh…qýoŒk ‚tƒtrÄŒ …kuŒk™e LkkUÄýe ™ fhkððk™wt …‚tË fhu Au, LkkUÄýe fux÷efðkh MðiråAf
‚tMÚkk [uLs yusLx Œhefu fk{ fhðk {kt„u Œu fhe þfu Au ‚hfkhe Ëu¾hu¾ y™u r™Þtºký
y™u ŒuÚke EåAkÚke {wõŒ Úkðk™wt …‚tË fhu Au
™ku½kÞk ð„h™e ‚tMÚkkyku™e ÔÞðMÚkk ‚t‚kÄ™ku™wt yufºkefhý, ™kýkfeÞ sðkƒËkhe,
‚t„X™ y™u rð¼ks™ sðkƒËkheyku ð„uhu ƒkƒŒ{kt ‚tMÚkkyku Wå[ MŒhu fk{ fhu Au …hŒwt
ÔÞÂõík„Œ heŒu y™u ‚kŒíÞ™e ‚{MÞkyku ‚k{u ykðŒe nkuÞ Au. su™k {kxu ‚tMÚkkyku™e LkkUÄýe
fhðe ykð~Þf Au.
‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx nuX¤ LkkUÄýe
fkuE…ý ÔÞÂõík™u, ‚tMÚkk™u rðfk‚ {kxu ykøk¤ ðÄðk™ku yrÄfkh Au fkuE…ý ‚tMÚkk™u
LkkUÄýe ™ku nff hnu÷ku Au y™u Œu™e òu fu Œu {n¥ð™wt Au fu ‚tMÚkk™e LkkUÄýe fhkððk™k
Úkkuzk fkhýku ™e[u {wsƒ Au :
• r{÷fŒku fkÞËu‚h heŒu ‚tMÚkk™k ™k{u MkkUÃkðk{kt ykðe þfu Au.
• ‚tMÚkk™k ™k{u ƒUf ¾kŒk ¾ku÷e þfkÞ Au.
• Œu fk™q™e yurLxxe ƒ™e òÞ Au su Ëkðku fhe þfu Au
• Œu ykðfðuhk fkÞËk nuX¤ rðËuþe ™kýkfeÞ ‚nkÞ {u¤ððk {kxu …kuŒk™k xÙMx™e LkkUÄýe
fhkðe þfu Au
• Œu fkÞo¢{ku ™k ¼tzku¤™k ‚ku‹‚„ Œu{s y{÷efhý{kt ðÄw rðï‚™eÞŒk «Ëk™ fhu
Au
• Œu Œu™k MÚkk…fkuÚke MðŒtºk heŒu …kuŒk™e ykRzu™xexe™u xfkðe þfu Au.
• ‚ÇÞku™e sðkƒËkhe ‚k{kLÞ heŒu {ÞkorËŒ ƒ™e òÞ Au.
¼khŒ{kt ‚tMÚkk™e LkkUÄýe™k rðrðÄ rðfÕ…ku W…÷çÄ Au. yk LkkUÄýe™wt ‚kiÚke y™wfq¤
y™u ÷kufr«Þ MðY… Ä ‚ku‚kÞxeÍ yuõx nuX¤ LkkUÄýe™wt Au su{kt ‚tMÚkk LkkUÄýe yrÄr™Þ{,
1860 nuX¤ ‚tMÚkk [uhexuƒ÷ nuX¤ xÙMx Œhefu …ý hSMxh ÚkE þfu Au y™u ÄkŠ{f xÙMx
yuõx, 1920 yÚkðk ƒkuBƒu …rç÷f xÙMx yuõx, 1950. 1956 ™k ft…™e yuõx™e f÷{ 25
nuX¤ …ý ‚tMÚkk™e LkkUÄýe fhkðe þfkÞ Au.. LkkUÄýe™k W…hkuõŒ fkÞËkyku ¼khŒ{kt «[r÷Œ
Au …htŒwt ‚MÚkk ™ku½ýe yu ‚tMÚkk™k nuŒw y™u fË™u æÞk™{kt hk¾e™u fhðe òuRyu.
‚tMÚkk™e LkkUÄýe :
‚kŒ fu ŒuÚke ðÄw ÔÞÂõíkyku™wt sqÚk nuX¤ ‚tMÚkk™e LkkUÄýe fhðk {kxu nfËkh Au ‚ku‚kÞxe
hSMxÙuþ™ yuõx, 1860. ykðe ‚tMÚkk fkuE…ý {kxu nkuE þfu Au ‚krnríÞf, ði¿kkr™f yÚkðk
‚¾kðŒe nuŒwyku. rð¼k„ 20 rð„Œðkh ðýo™ fhu Au nuŒwyku fu su™k {kxu VO hSMxh
ÚkE þfu Au. yu‚kur‚yuþ™™wt {u{kuhuLz{ y™u …uxk-r™Þ{ku hrsMxÙkh ykìV ‚ku‚kÞxeÍ …k‚u
VkR÷ fhðk{kt ykðu Au. ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx, 1860 W…hktŒ ¼khŒ™k rðrðÄ hkßÞku
…k‚u Au Œu{™k ‚tƒtrÄŒ yrÄr™Þ{ku y™u r™Þ{ku ½zâk. nuX¤ LkkUÄýe fhðk{kt ykðu Au
20
rðrðÄ hkßÞ ‚hfkhku™e MðiråAf fkÞoðkne yk©Þ, su™k «Ëuþku{kt ‚tMÚkk Au rMÚkŒ. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e
rðrðÄ hkßÞku, ‚tMÚkk ðå[u™k ™k™k VuhVkhku™u ykÄe™ fkuE…ý rsÕ÷k{kt LkkUÄýe fhkðe þfkÞ MÚkk…™k y™u LkkUÄýe
Au. hkßÞÔÞk…e yrÄfkhûkuºk nkuÞ Œu RåA™eÞ Au ‚tƒtrÄŒ ‚tMÚkk™k hSMxÙkh ykuV ‚ku‚kÞxeÍ
‚kÚku ‚tMÚkk™e LkkUÄýe fhðk hkßÞku.
3.4 ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx nuX¤ LkkUÄýe {kxu™e fkÞoðkne :
LkkUÄýe™k nuŒw {kxu ™e[u™k ËMŒkðuòu sYhe Au.

(1) {u{kuhuLz{ ykuV yu‚kur‚Þuþ™ yuf «{krýŒ ™f÷ ‚kÚku, ƒÄk îkhk ‚ne ÚkÞu÷ Au
(2) …uxk-r™Þ{ku yÚkðk r™Þ{ku y™u rðr™Þ{ku, Œu™e «{krýŒ ™f÷ ‚kÚku
(3) rƒ™-LÞkrÞf MxuB… …u…h …h yurVzurðx hküÙ…rŒ/‚r[ð îkhk þ…Úk ÷u Au. ‚ku„tË™k{wt
yurõÍõÞwrxð {ursMxÙux yÚkðk ™kuxhe îkhk «{krýŒ nkuðwt òuEyu ònuh.
(4) hrsMxzo ykurV‚™e søÞk™k ËMŒkðuS …whkðk. …whkðk su{ fu nkW‚ xuõ‚™e h‚eË
yÚkðk ¼kzk™e …nku[ Œu{s {fk™ {k÷ef™ku ™k ðkt½k «{ký…ºk {u¤ðu÷wt nkuðwt òuEyu.
(5) MÚkkr™f LkkUÄýe ‚¥kkrÄfkhe hrsMxÙkh™u rð™tŒe fhŒku ykð~Þf Ve ‚kÚku™ku fð®h„
÷uxh LkkUÄýe {kxu. [qfððk…kºk Ve Y. ™e ðå[u Au. 10/- Úke Y. 100/- {ktrðrðÄ
hkßÞku. {ktÚke [qfððk…kºk [ku¬‚ hf{ [fk‚ðe òuEyu
xÙMx Œhefu ‚tMÚkk™e h[™k yufË{ MkV¤ Au, …htŒw òu„ðkEyku, xÙMx ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ
«r¢Þkyku y™u fkÞËkyku yufË{ srx÷ Au. ¼khŒeÞ nuX¤ fkÞËkyku îkhk rðrðÄ «fkh™k
¾k™„e y™u ònuh xÙMxku™e h[™k fhe þfkÞ Au. nuŒwyku {kxu y{khe [[ko{kt y{u y{khe
òŒ™u ‚tƒtrÄŒ fkÞËk y™u «r¢Þkyku ‚wÄe {ÞkorËŒ hk¾eþwt …rç÷f [urhxuƒ÷ xÙMx ‚kÚku.
ÔÞt„kí{f heŒu RrLzÞ™ xÙMx yuõx, 1882 …rç÷f [urhxuƒ÷™u ÷k„w …zŒku ™Úke rðïk‚.
‚kðosr™f xÙMxku™e h[™k ‚k{kLÞ fkÞËk nuX¤ fhðk{kt ykðu Au. yLÞ ‚tƒtrÄŒ f]íÞku Au
ÄkŠ{f yuLzku{uLx yuõx, 1863, [urhxuƒ÷ yuLz rhr÷rsÞ‚ xÙMx yuõx, 1920 y™u ƒkuBƒu
…rç÷f xÙMx yuõx, 1950. {kLÞ xÙMx™e ykð~ÞfŒkyku {kLÞ xÙMx™k {q¤¼qŒ ½xfku ™e[u
{wsƒ Au:
(i) xÙMx™u r™{kýo fh™kh ÔÞÂõíkyku
(ii) xÙMxe
(iii) ÷k¼kÚkeo
(iv) xÙMx™e r{÷fŒ
(v) xÙMx™e ðMŒwyku ÷u¾f, yÚkðk ‚ux÷h, Œu ÔÞÂõík™ku WÕ÷u¾ fhu Au su [ku¬‚ r{÷fŒ™u
y÷„ hk¾u Au.
÷k¼kÚkeoyku™k ÷k¼ {kxu xÙMxeyku yu ÔÞÂõíkyku Au suyku ÔÞðMÚkk fhu Au xÙMx zez
{wsƒ ÷k¼kÚkeo™k ÷k¼ {kxu yk r{÷fŒ. ÷u¾f …kuŒu xÙMxe ƒ™e þfu fu ™ …ý ƒ™e þfu.
MÚkkðh r{÷fŒku ™ nkuÞ Œku …ý …rç÷f [uhexuƒ÷ xÙMx™e h[™k fhe þfkÞ Au ‚k{kLÞ
heŒu y{wf ¼tzku¤ xÙMx zez{kt MÚkkÞe ÚkkÞ Au y™u xÙMx zez{kt WÕ÷ur¾Œ nuŒwyku.
21
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1920 su [urhxuƒ÷ yuLz rhr÷rsÞ‚ xÙMx yuõx {kºk fuLÿeÞ fkÞËku W…÷çÄ Au,.
…rç÷f [uhexuƒ÷ xÙMx …h r™Þtºký. {kLÞ ‚kðosr™f [uhexuƒ÷ xÙMx™e h[™k fhðk {kxu
Œu nt{uþk ŒiÞkh fhðk RåA™eÞ Au
xÙMx™wt xÙMx zez ykðk xÙMx zez{kt M…ü…ýu WÕ÷ur¾Œ y™u r™rùŒŒkyku™u ‚tŒku»kðe
òuEyu.
‚¼kyku y™u Xhkðku ‚kWLz „ð™oL‚ {kuxk¼k„u ðå[u y‚hfkhf r¢Þk«rŒr¢Þkyku
…h ykÄkh hk¾u Au
‚tMÚkkyku™k r™ýoÞ ÷u™kh ÔÞÂõíkyku. Œu ¾qƒ s {n¥ð…qýo Au fu r™Þr{Œ yk {kxu
{e®x„ku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au:
– r™ýoÞ ÷uðku
– ykÞkus™ y™u ytËks…ºk
– ‚t‚kÄ™ yufºkefhý
– fk™q™e r™Þtºký
– ykurzxh™e r™{ýqf
– fur…x÷ yufkWLxT‚™e ¾heËe
– MxkV™e r™{ýqf, ð„uhu ƒkƒŒku yu‚kur‚yuþ™™k {u{kuhuLz{{kt rð„Œku hk¾ðe Œu
W…hktŒ ™e[u™e rð„Œku nkuðe òuEyu :
(a) yu‚kur‚yuþ™™wt ™k{ y™u ‚h™k{wt : ™k{ …‚tË fhŒe ð¾Œu ‚tMÚkk, fk¤S ÷uðe
òuEyu fu Œu MkV¤, xqft wt y™u ‚{S þfkÞ Œuðwt; y™u ‚tMÚkk™k WÆu~Þ™u …ý «rŒ®ƒrƒŒ
fhu Au. W…hktŒ, ‚qr[Œ ™k{ yLÞ fkuE…ý ‚tMÚkk™k ™k{ suðwt ™ nkuðwt òuEyu su
LkkUÄkÞu÷ Au. ‚tMÚkk™wt ‚t…qýo x…k÷ ‚h™k{wt hrsMxzo ykurV‚ Œhefu {tsqh fhðk {kxu
‚{kðuþ fhðku òuEyu. ™k {u{kuhuLz{ …h yhsËkh …ËkrÄfkheyku™e ‚neyku
yu‚kur‚yuþ™™u ‚kûkeyku îkhk «{krýŒ fhðwt …zþu. ™k {u{kuhuLz{ yu‚kur‚yuþ™ W…h
Ëþkoðu÷ heŒu ŒiÞkh fhu÷ y™u ‚kŒ îkhk ‚ne fhu÷ yÚkðk ‚tMÚkk™u M…kuL‚h fhŒe
ðÄw ÔÞÂõíkyku y™u ‚kÚku ‚ƒr{x fhðe òuEyu r™ÞŒ Ve ‚kÚku, hrsMxÙkh™u suyku™wt
™k{ LkkUÄðk{kt ykðþu ‚{ks {kuxk¼k„™k hkßÞku{kt, rsÕ÷k {ursMxÙux yk{ fhðk
{kxu yrÄf]Œ Au. LkkUÄýe ÷„¼„ {rn™ku ÷k„u Au y™u ‚¥kkðkh ¾[o Y. 50.
(b) nuŒw : ÔÞk…f WÆu~Þku y™u WÆu~Þku fu su™k {kxu ‚tMÚkk …k‚u Au ‚uxy… fhðk{kt ykÔÞwt
Au Œu M…ü…ýu sýkððwt òuEyu.
(c) ‚ÇÞ…Ë ykð~ÞfŒkyku : ‚tMÚkk™k ‚ÇÞ ƒ™ðk {kxu™e ÷kÞfkŒ, su ykÄkrhŒ nkuE
þfu Au ™kýkfeÞ òu„ðkEyku, ÷½w¥k{ ðÞ, rðþu»k ÔÞks y™u Þku„Ëk™ …h fkÞo¢{{kt.
(d) yLÞ rð„Œku : Œu{kt ƒkuzo ykuV rzhuõx‚o suðk …k‚kyku …ý nkuðk òuEyu, …ËkrÄfkheyku,
[qxt ýeyku, …uxk ‚r{rŒyku, ƒuXfku, ‚¥kkðkh ð»ko, ƒtÄkhý{kt ‚wÄkhk, ™kýk, ò¤ðýe
y™u ‚t[k÷™
ƒUf ¾kŒkyku; yMfÞk{Œku y™u rð‚so™.
22
LkkUÄýe™k «fkh : ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e
MÚkk…™k y™u LkkUÄýe
(a) MÚkkr™f/hkßÞ MŒh : RåAwf ÔÞÂõíkyku™k ™k{ku ‚k{u÷ fhe þfkÞ Au y™u ‚tMÚkk™k
{u{kuhuLz{ ‚kŒ fhŒkt ykuAwt nkuðwt òuEyu ™nª
(b) hküÙeÞ MŒh : òu ‚{ks™u hküÙeÞ …kºk yk…ðk™ku «MŒkð Au ‚tMÚkk{kt, ykuAk{kt ykuAk
ykX y÷„ y÷„ ÔÞÂõíkyku nkuðk òuEyu {u{kuhuLz{ …h ‚ne fh™kh Œhefu ¼khŒeÞ
‚t½™k rðrðÄ hkßÞku.
‚ÇÞ…Ë nk÷™k ™k{, ‚h™k{k, ÔÞð‚kÞ y™u nkuÆku „ð‹™„ fkWrL‚÷™k ‚ÇÞku
y™u {u{kuhuLz{™k ‚k{u÷ Œu{™e ‚kûke/«{krýŒ ‚neyku ‚kÚku sYhe Au. MÚkkr™f y™u hküÙeÞ
‚ÇÞ…Ë™e fk{„ehe™k Mfu÷ …h …ý ykÄkh hk¾u Au
‚tMÚkk ‚ÇÞ…Ë Ve : Œu™k ykÄkhu ‚ÇÞku rðrðÄ «fkh™k nkuE þfu Au Œuyku ‚tMÚkk{kt
V¤ku yk…u Au Œu hf{ …h, su{ fu Sð™ ‚ÇÞku, rðþu»k ‚ÇÞku, ðkŠ»kf ‚ÇÞku, ‚r¢Þ ‚ÇÞku,
Þku„Ëk™ yk…™kh ‚ÇÞku, ð„uhu
1. Vur{÷e R™ ™ez ‚ku‚kÞxe ™e MÚkk…™k õÞkhu fhðk{kt ykðe ?

y. 1550 ƒ. 1855 f. 1858 z. 1856
2. ¼khŒeÞ xÙMx yuõx ™e MÚkk…™k fE ‚k÷ {kt fhðk{kt ykðu÷ Au ?
y. 1880 ƒ. 1885 f. 1889 z. 1882
3. ¼khŒ™wt ƒtÄkhý f÷{ .......... nuX¤ Œu™k ™k„rhfku™u “‚t„X™ ƒ™kððk”™k
yrÄfkh™e ¾kŒhe yk…u Au ?
y. 18 ƒ. 15 f. 16 z. 19
4. ¼khŒ{kt 2009{kt ykþhu............ yu™Syku nkuðk™ku ytËks Au ?
y. 3.3 r{r÷Þ™ ƒ. 3.2 r{r÷Þ™ f. 3.1 r{r÷Þ™ z. 3.0 r{r÷Þ™
5. ¼khŒ{kt {rn÷kyku {kxu hküÙeÞ …rh»kË ™e þYðkŒ fÞkhu fhðk{kt ykðe ?
y. 1875 ƒ. 1885 f. 1879 z. 1882
3.6 WÃkMktnkh :
‚tMÚkk MÚkk…™k {kxu™wt ykx÷w MkV¤ {k¤¾w yMŒeíð ½hkðŒwt nkuðk AŒk ½ýe çkÄe
‚tMÚkkyku, {tz¤ku, MÚkkr™f sqÚkku hSMxÙuþ™ ð„h fkÞo fhŒk nkuÞ Au y™u MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkkykuÚke
…ý ð½w ‚khe heŒu fkÞo fhu Au. yksu ¼khŒ{kt ykðe ‚tMÚkkyku™u ½ýe çkÄe sYrhÞkíkku hnu÷e
Au. Œuyku™u yku¤¾ðe y™u Œu{™u {wÏÞ ½khk{kt òuzðk™e sYrhÞkík Au.
1. (f) 2. (z) 3. (z) 4. (y) 5. (y)
23
1. {u{kuhuLz{ ykuV ykxeofÕ‚ : ‚tMÚkk MÚkk…ðk {kxu Lkerík-r™Þ{ku ™u hsq fhŒwt ¾Œ…ºk
2. {u{kuhuLz{ ykuV yu‚kuþeyuþ™ : ‚tMÚkk MÚkk…ðk {kxu òuzkÞu÷k ‚tÇÞkuy™u Œu{™e
{tsqhe™wt ¾Œ…ºk.
1. ¼khŒ{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku …h hküÙeÞ ™erŒ 2007 ™e ™erŒ yt„u [[ko fhku.
2. ¼khŒ{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™e MÚk…™k {kxu™e sYrhÞkíkku Ëþkoðku.
3. MðiråAf ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k {kxu ™e xwfe LkkUÄ ÷¾ku.
3.10 «ð]r¥k :
1. MÚk…kÞu÷ MðiråAf ‚tMÚkkyku{kt hSMxÙzo y™u y™hSMxÙzo ‚tMÚkk™e {w÷kfkŒ ÷R ƒLLku™k

ŒVkðŒ™u ‚{sðku òuRyu.
3.11 fuMk Mxze :
fkuhku™k™e „t¼eh rMÚkŒe{kt ‚{„ú rðï ßÞkhu ÷kufku™u ykhkuøÞ ‚uðkyku {u¤ðe yk…ðk{kt
r™»V£ ™eðzÞw Au íÞkhu ¼khŒ{kt «{ký{kt ÷kufku™u ykuAe {w~fu÷eyku W¼e ÚkÞu÷ ÷kufku™u
ykhkuøÞ™e ‚wrð½kyku {u¤ððk{k, …kÞk™e ‚wrð½kyku {u¤ððk{kt, ÷kufku™u ¼kus™™e ‚wrð½kyku
{u¤ððk{kt,÷kufku™u xÙkL‚…kuxo™e ‚wrð½kyku {u¤ððk{kt, fu ‚tËuþk ÔÞðnkh™e ‚wrð½kyku {u¤ððk{kt
‚hfkh™e ‚kÚku ‚kÚku MðiråAf ‚tMÚkkyku ÔÞÂõík„Œ ‚uðkyku yk…™kh ™e yÚkk„ {nu™Œ y™u
…Î½rŒ‚h™e fk{„ehe™k ÷e½u ÷kufku™u «ký™e hûkk fhðk{kt MkV¤Œk {¤e hne Au.
3.12 MktË¼oøkútÚk :
New York.
Education.
24
4.1 «MíkkðLkk
4.2 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™ku yÚko
4.3 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™e ÔÞkÏÞkyku
4.4 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™wt MðY… («f]rŒ)
4.5 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k nuŒwyku
4.7 WÃkMktnkh
4.11 «ð]r¥k
4.12 fuMk Mxze
(1) {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™ku yÚko òýðku.

(2) {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™e ÔÞkÏÞkyku ‚{sðe
(3) {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™wt MðY… («f]rŒ) ™ku yÇÞk‚ fhðku.
(4) {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ ™k nuŒwyku ™ku yÇÞk‚ fhðku.
4.1 «MíkkðLkk :
‚uðk¼kð y™u ‚k{krsf ‚uðk ¼khík{kt ÷ktƒk ‚{ÞÚke yÂMíkíð Ähkðu Au. {kiÞo y™u
„wÃíkk™k ‚{Þ{kt íku{s ðirËffk¤Úke íku fÕÞký y™u rðfk‚™k {wÏÞ Mkúkuík hÌkku níkku y™u
„wÃíkk™k ‚{Þ{kt íkuLku LkkUÄ…kºk „kuXðý níke. {nkí{k „ktÄe™k ‚uðk¼kð «íÞu™k yr¼„{™k
LkkUÄ…kºk «¼kðLkk fku÷ku™ey÷ fk¤ ‚kûke hÌkk Au. íku{™u ¾kíkhe ÚkE „E níke fu, MðiråAf
r¢Þk Ëuþ™k rðfk‚ {kxu™wt yuf{kºk ‚kÄ™ níkwt. hksfeÞ Mðíktºkíkk W…hktík „ktÄeðkËe MðiråAf
‚tMÚkk™ku WÆuþ níkku. „úk{eý ûkuºk™wt …w™Š™{oký.
Mðíktºkíkk …Ae, „ktÄeðkËe MðiråAf ‚tMÚkkykuyu hküÙeÞ ûkuºku ykrÄ…íÞ s{kÔÞwt níkwt.
íkuyku™wt æÞk™f]r»k, …þw…k÷™, ¾kËe, „úk{ Wãku„ku, ‚nfkhe {tz¤eyku y™u rþûký W…h
25
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk furLÿík hÌkwt níkwt. òu fu, rðfk‚™e yk ÔÞqnh[™k …h™e ‚ðo‚t{rík™k rð½x™™e þYykík
1960 y™u 1970 ËhBÞkLk ÚkE, su™k fkhýu MðiråAf ‚r¢Þíkk™e ð]rØ «¼krðík ÚkE. 1980™k
W¥khkÄo{kt y™u 1990™e þYykík{kt MðiråAf ‚tMÚkkyku™wt {kuxk…kÞu rðMíkhý òuðk {éÞwt; fkhý
fu, ÷kufku™u ‚hfkh{ktÚke rðïk‚ WXíkku „Þku y™u MÚkkr™f íku{s rðËuþe †kuíkÚke ¼tzku¤{kt
Íz…e ðÄkhku òuðk {éÞku. yk ‚{Þ„k¤k ËhBÞkLk MðiråAf ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k ÚkE su™k
îkhk „úk{ rðMíkkh{kt MðiråAf íkk÷e{, {qÕÞktf™ y™u ËMíkkðuSfhý™wt «Ëk™ y„íÞ™wt níkwt.
Ëuþ{kt Íz…e ðMíke ð]rØ™u fkhýu íkÚkk íkuLku y™wY… ‚kÄ™ku™e ð]rØ™k y¼kðu rðf]ík
ðMíke™wt y‚tíkw÷™ ‚òoÞ Au. su™u fkhýu „heƒe, ¼q¾{hku y™u fw…ku»ký suðk MðY…ku™u sL{
{¤u Au, y™u ‚k{krsfykŠÚkf áüíkk™ku WËT¼ð ÚkkÞ Au. ‚{ks™k yk Ãkrh«uûÞLku ™kÚkðk
{kxu MðiråAf ‚tMÚkkyku, rƒ™‚hfkhe ‚tMÚkkykuLkku (yu™Syku) rðfk‚ yuf ðifrÕ…f ÔÞqnh[™k
íkhefu W¼he ykÔÞkt níkkt yuðwt ÞwLkkRxuz LkuþLMkLke Ãkrh¼k»kk{kt fnuðk{kt ykðu÷ Au. Mkk{krsf
rðfkMk ûkuºk{kt MðiÂåAf MktMÚkkyku, rçkLkMkhfkhe MktMÚkkyku (yuLkSyku) yøkúýe yLku LkðeLk
rð[khku y{÷efhýLkku nt{uþk yuf {n¥ðÃkqýo ¼k„ hÌkku Au. ÷kufku furLÿík yr¼„{ fkhýu
MðiråAf ûkuºku „úk{ rðMíkkh{kt LkkUÄ…kºk ‚V¤íkk nkt‚÷ fhu Au; …htíkw, yksu, ðneðx íku{s
‚tMÚkk™e fk{„ehe{kt ÞkuøÞ ò„]rík™ku y¼kð™u fkhýu ®[íkk™ku rð»kÞ ƒLÞku Au, su™u fkhýu
rðãkÚkeoyku y™u «urõxþ™hku™u ‚tMÚkk™e fk{„ehe ÔÞk…f…ýu W…÷çÄ ™Úke. íkuyku yksu …ý
½ýe {w~fu÷eyku™ku ‚k{™ku fhe hÌkkt Au; su{fu «rþrûkík fk{Ëkhku™ku y¼kð, ¼tzku¤™e yAík,
s™‚{wËkÞ™ku ™ƒ¤ku ykÄkh y™u fk{™e ™f÷ ð„uhu ð„uhu. ‚k{krsf ‚uðk ‚tMÚkk™e MÚkk…™k
y™u ‚t[k÷™™e «r¢Þk™u ‚{síkk …nu÷k íku™k yÚko y™u ÏÞk÷™wt …heûký fheyu.
4.2 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™ku yÚko :
‚tMÚkkfeÞ nuíkwyku™u r‚Ø fhðk {kxu ‚t„X™™k ík{k{ Míkhu ‚V¤íkk…qðof y™u ÔÞðrMÚkík
heíku æÞk™ furLÿík fhðk f{o[kheyku {kxu fhðk{kt ykðíke «ð]r¥kyku y™u ÔÞqnh[™k yux÷u
{kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™. (çÞ‚o y™u rhÞq, 2006 - Byars & Rue, 2006).
{k™ð‚t‚kÄ™ ÔÞðMÚkk…™ yu «{ký{kt ™ðku yr¼„{ Au su fkuE…ý ‚tMÚkk{kt
ÔÞrõíkyku fu f{o[kheyku™k ÔÞðMÚkk…™{kt fkÞo fhu Au. yk yr¼„{{kt ÷kufku [kðeY…e ¼qr{fk
¼sðu Au. ‚tMÚkk™k ‚wÞkuøÞ ykÞkus™ {kxu ÷kufku™wt …rh{ký sYhe íkíð Au; fkhý fu, ‚tMÚkk
÷kufku™k ‚{wËkÞÚke ƒ™u Au, ÷kufku™e ‚t«kró, fwþ¤íkk™ku rðfk‚, Ÿ[k Míkhku™e «kró {kxu™e
«uhýk, íkÚkk íku{™k Míkh™e ò¤ðýe {kxu™e «ríkƒØíkk y™u LkkUÄ…kºk «ð]r¥kyku™e ¾kºke
yk…u Au. yk ‚{„ú «ð]r¥kyku {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k ûkuºkfkÞo{kt ‚{krðü ÚkkÞ Au.
{kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ yu yuf «r¢Þk Au, su [kh {wÏÞ «ð]r¥kyku™u æÞk™{kt ÷u
Au. yk «ð]r¥kyku{kt ‚t…kË™, rðfk‚, «uhýk íkÚkk {kLkðMktMkkÄLk ò¤ðýe™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ
Au.
f{o[kheykuyu ‚tMÚkk™k {kLkð MktMkkÄLkku Au, su ‚tMÚkk {kxu ‚kiÚke {qÕÞðk™ ¼ux Au.
fkuE…ý ‚tMÚkk™e ‚V¤íkk {kxu f{o[khe Wí…kËfíkk {wÏÞ æÞuÞ nkuðku òuEyu. Ëhuf ‚tMÚkk{kt
Wí…kËfíkk™ku Míkh y÷„ y÷„ nkuE þfu su™ku ykÄkh f{o[kheyku™k fkiþ÷, f{o[kheyku™e
™kufhe r™Ëþo™ íkÚkk íku{™e ™kufhe{ktÚke {¤íkk ‚tíkku»k y™u ™kufhe W…h ykÄkh hk¾u Au.
‚tMÚkk™k Wå[ «Ëþo™ rðfk‚ {kxu íkÚkk f{o[khe rðfk‚ {kxu ‚tMÚkk™k {kLkðMktMkkÄLk™k ÞkuøÞ
W…Þku„ fhðk {kxu ™e[u Ëþokðu÷ rLkŠðü ‚k{„úe™ku W…Þku„ Úkðku òuEyu :
26
1. ™iríkf y™u fk™q™e ‚t[k÷™ ÔÞðMÚkk™e MÚkk…™k {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™
2. fk{™wt rð&÷u»ký y™u fk{™ku yk÷u¾ íkiÞkh fhðku
3. …‚tË„e y™u ¼híke «r¢Þk
4. MðkMÚk™e fk¤SY…e fkhrfËeo™e íkfku
5. f{o[khe™k fÕÞký™wt ÞkuøÞ rðíkhý
6. f{o[kheyku™u «kuí‚kn™
7. ‚t„rXík {sqhku ‚kÚku ðkxk½kxku
8. f{o[kheyku™k fkÞo™ku ytík (Awxk fhðk / r™ð]r¥k)
9. ¼rð»Þ{kt W¼híkk MðMÚk ‚t¼k¤™u ÷„íkk r™ýoÞku
10. ÔÞqnkí{f ykÞkus™
4.3 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™e ÔÞkÏÞkyku :
Mfkux, õ÷kuÚkeÞh y™u M«eyu„u÷ (Scott, Clothier and Spriegel) ™k {ík {wsƒ
{kLkðMktMkkÄLk “yuf þk¾k fu su™k …kÞk{kt f{o[kheyku Au su™wt æÞk™ fk{„ehe™k …k‚ktyku
W…h furLÿík Au y™u su{kt {wÏÞíðu f{o[kheyku ÔÞðMÚkk…™ ‚kÚku ‚tƒtÄ Ähkðu Au. su{kt
f{o[kheyku f{o[kheyku ‚kÚku, f{o[kheyku™u ÔÞrõíkyku ‚kÚku íkÚkk sqÚk rðfk‚ ‚kÚku ‚tƒtÄ Ähkðu
Au.”
‚tMÚkk{kt {k™ð ‚tƒtÄku ‚w{u¤¼Þko hk¾ðk íku{s ò¤ððk {kxu {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™
y„íÞ™ku ¼k„ ¼sðu Au. íku ÔÞrõík rðfk‚ îkhk ‚tMÚkk™k ‚k{wrnf nuíkwyku™u r‚Ø fhðk
frxƒØ nkuE ‚tMÚkk íku{s ÔÞrõíkyku™u rðfk‚ …ý ykËhu Au.
£uL[ ðuLzu÷ (French Wendell) ™k {ík {wsƒ {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ yux÷u
“¼híke, …‚tË„e, rðfk‚, ð¤íkh y™u «uhýk íkhefu {kLkðMktMkkÄLk™ku ‚tMÚkkfeÞ W…Þku„”.
yuzrð™ ƒe ^÷eÃ…ku (Edwin B. Flippo)™k {ík {wsƒ {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™
yux÷u “W…÷ÂçÄ™u, rðfk‚™u, y™u ‚t‚kÄ™ ‚t…r¥k™k ykÞkus™, ‚wÔÞðrMÚkík h[™k fhe
{k„oËþo™ ÃkqÁt …kze íku{s r™Þtºký fhðwt y™u ytíku ðiÞrõíkf ÔÞrõík íku{s ‚t‚kÄ™ ‚k{krsf
nuíkwyku™u MÚkkr…ík fhðwt”.
4.4 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™wt MðY… («f]rŒ) :
{kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ WËT¼ð {k™ðeÞ ‚tƒtÄku™k rðfk‚ {kxu ‚sokÞu÷ Au su™ku

{wÏÞ ykÄkh {k™ð{qÕÞku …h ykÄkrhík Au. ÷kuhuL‚ yuÃÃ÷uÞ (Lawrence Appley)™e xeÃ…ýe
{wsƒ “f{o[kheyku™k ðneðx™wt ‚t[k÷™ yux÷u {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™”. yk ÏÞk÷
yktrþfY…u ‚k[ku Au; fkhý fu, {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ {k™ðeÞ íku{s rƒ™{k™ðeÞ
‚t‚kÄ™ku™k W…Þku„Úke fkÞohík nkuÞ Au. íkuÚke {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ {kºk ‚t[k÷™™e
«r¢Þk™ku yuf ¼k„ Au. ƒeSƒksw yu{ …ý {k™ðwt …zu fu, ‚wÞkuøÞ ykÞkus™ yu {kLkðMktMkkÄLk
ÔÞðMÚkk…™™ku yktíkrhf y™u yr¼LLk yt„ Au. ykÞkus™ fhðk™e yk «r¢Þk yrÄfkheyku
îkhk fhðk{kt ykðu Au. yrÄfkhe ÞkuøÞ f{o[kheyku™e …‚tË„e fhe íkuyku™u {k„oËþo™ Ãkqhwt
…kze, fkÞo {kxu Wí‚krník fhe ÔÞrõík„ík íku{s ‚tMÚkkfeÞ nuíkwyku™u r‚Ø fhðk frxƒØ fhu Au.
27
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk {kLkðMktMkkÄLku ÔÞðMÚkk…™™e «f]rík™u «fkrþík fhðk ™e[u {wsƒ™k ÷ûkýku «fkrþík
fhu÷ Au :
1. ykÞkus™™ku yr¼Òk yt„ Au : {kLkðMktMkkÄLk™wt ykÞkus™ yu ðneðxe «r¢Þk™wt yr¼Òk
yt„ Au. Ëhuf ðneðxe yrÄfkhe su™e {ËËÚke ÔÞiÂõíkf íku{s ‚tMÚkkfeÞ nuíkwyku™u r‚Ø
fhðk {™ku{tÚk™ fhu Au. ÷kufku îkhk ‚khk fk{™e …qíkoíkk {kxu ÞkuøÞ {ký‚ku™e …‚tË„e
fhe íku{™e ‚w‚wó þrõíkyku™u s„kze Ëhuf{ktÚke ‚khk{kt ‚khwt ík¥ð þkuÄe ÔÞrõík, íku{s
‚tMÚkk™ku rðfk‚ r™Äokrhík fhu Au.
2. «‚hýþe÷ fkÞo : {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™u ykÞkus™™wt «‚hýþe÷ fkÞo Au. ‚tMÚkk{kt
Ëhuf ykÞkusf / {ì™ush y÷„ y÷„ søÞkyu íku{s swËe swËe fûkkyu íkuLku y{÷{kt
{qfíkk nkuÞ Au. yk sðkƒËkhe „t¼eh nkuE Ëhuf ykÞkusf/{ì™ush ƒeò yLÞ W…h
Úkku…e ™ þfu. yk fkÞo{kt íku yLÞ™e ‚÷kn ‚q[™ ÷E þfu.
3. ík{k{ fkÞkoí{f rðMíkkhku {kxu {q¤¼qík : {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ Ëhuf fkÞkoí{f
ûkuºku íku™ku W…Þku„ fhu Au; su{ fu Wí…kË™, ™kýkrð»kÞf, {kfou®x„ ð„uhu ð„uhu. W…÷k
yrÄfkheÚke ÷E™u Auðkzk™k yrÄfkhe ‚wÄe yk «r¢Þkyku {q¤¼qík Au.
4. ÷kuffuLÿe : Ëhuf «fkh™e ‚tMÚkkyku{kt {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ ÷kufku furLÿík nkuÞ
Au. ‚tMÚkk™k Ëhuf ÔÞrõíkyku™u ‚tMÚkk™k Ëhuf nkuÆuËkhku íkÚkk f{o[khe ð„o {n¥ð™wt MÚkk™
Ähkðu Au. ykiãkur„f ‚kn‚e f{o[kheyku™wt ðøkeofhý ™e[u {wsƒ nkuE þfu;
1. ç÷w fku÷h fk{Ëkhku (su fk{Ëkhku ðs™ W…kzðk™wt íku{s ðs™ ¾k÷e fhðk™k
fk{ ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷kt Au)
2. ‚VuË fku÷h fk{Ëkhku (fkhfq™e fk{Ëkhku)
3. ‚t[k÷feÞ fk{Ëkhku
4. ÔÞð‚krÞf fk{Ëkhku ([kxozo yufkWLxLx, ft…™e ‚u¢uxhe y™u ðfe÷ ð„uhu ð„uhu)
5. f{o[kheyku™e «ð]r¥kyku y™u fkÞkuo : {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k rðrðÄ …k‚ktyku™u
Mkt÷ø™ {kLkðMktMkkÄLk™ku fkÞo MÚk¤u ÞkuøÞ W…Þku„ Úkðku yu yrík {n¥ð™wt …k‚wt „ýðk{kt
ykðu Au. su{kt {k™ðþrõík™wt ykÞkus™, hkus„kh, Ã÷u‚{ìLx, íkk÷e{, {qÕÞktf™ y™u
f{o[khe ð¤íkh ð„uhu™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk ‚ðou ƒkƒíkku™wt æÞk™ hk¾e ‚h¤ ‚t[k÷™
fhðk {kxu ½ýe ‚tMÚkkyku ‘f{o[khe rð¼k„™e’ h[™k fhu Au.
6. ‚íkík [k÷íke «r¢Þk : {kLkðMktMkkÄLk™k ÔÞðMÚkk…™™u ÷„íke «r¢Þk ‚íkík [k÷íke
«r¢Þk Au. íku yuf ‚{Þu ÚkE ¼q÷e sðk™e ¼kð™k ™ Ähkðe þfu. yk ‚t…qýo «r¢Þk
‚tMÚkk™k nuíkwyku™u æÞk™{kt hk¾e™u fhðk{kt ykðu Au, fu suÚke ytíku ‚tMÚkkfeÞ ‚t[÷™
{sƒqík ÚkE þfu.
7. {k™ð ‚tƒtÄku …h ykÄkrhík Au : fkuE…ý ‚tMÚkk{kt {k™ð‚t‚kÄ™ ÔÞðMÚkk…™{kt
{kLkðMktMkkÄLk™u «uhýk ÃkwÁt …kzðk™wt fkÞo yrík {n¥ð™wt Au. fkuE…ý ‚tMÚkk{kt {k™ð™u
{kºk Wí…kË™™k ¼kiríkf …rhƒ¤ku s „ýðk ÞkuøÞ økýkþu. Ëhuf ÔÞÂõíkykuLku y÷øk
sYrhÞkíkku, Äkhýktyku yLku yÃkuûkkyku nkuÞ Au. MktMÚkkLkk yæÞûk fu {ì™ush yu yk
‚ðou …rhƒ¤ku™u æÞk™ …h ÷uðk yrík ykð~Þf Au. ÷kufku ‚kÚku fk{ …h™k ÔÞðnkh™u
ò¤ððk {kxu {k™ð ‚tƒtÄku, fkiþÕÞ sYhe ÚkkÞ Au. ‚nf{o[kheyku™e íkk÷e{ fk{„ehe
{qÕÞktf™, ƒË÷e y™u «{kuþ™ {kxu {k™ð ‚tƒtÄku, fwþ¤íkk sYhe Au.
28
4.5 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k nuŒwyku : {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™
Mfkux, õ÷kuÚkeÞh y™u M«eyu„÷ (Scott, Clothier and Spriegal)™k {ík {wsƒ
fkuE “‚tMÚkk{kt {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k nuíkwyku{kt ÔÞrõík™ku {n¥k{ rðfk‚, íku{s
f{o[khe f{o[khe, f{o[khe íku{s {kr÷f ðå[u fkÞofk¤ Mkw{u¤¼Þko MktçktÄku nkuðk òuEyu íkÚkk
{kLkðMktMkkÄLkLkku rðfkMk íkw÷Lkkí{f heíku ðÄw nkuÞ Au”.
{kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™ku {q¤¼qík WÆuþ ‚tMÚkk™k nuíkwyku™u M…ü…ýu òýe íku{™u
r‚Ø fhðk™ku Au. íku{ Aíkkt {kLkðMktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™™k WÆuþ ™e[u {wsƒ Au :
1. …rhýk{÷ûke {kLkðMktMkkÄLkku™ku W…Þku„ ‚tMÚkk™k †kuíkku™ku™ku ðirðæÞ÷ûke W…Þku„.
2. rþûký y™u íkk÷e{ îkhk f{o[kheyku™ku {n¥k{ rðfk‚.
3. y÷„ y÷„ «fkh™e ‚uðkyku y™u fÕÞkýfkhe «ð]r¥kyku îkhk f{o[kheyku™ku ÔÞrõík„ík
rðfk‚ ykËhðku.
4. f{o[kheyku{kt sðkƒËkheyku y™u ðVkËkhe™wt ®‚[™ fhe, ÔÞrõík„ík r‚rØyku nkt‚÷
fhe ‚tMÚkk™k rðfk‚™e yr¼ð]rØ fhðe.
5. f{o[kheyku™u ™kýkfeÞ y™u rƒ™™kýkfeÞ ‚nkÞÚke ‚ífkhðk.
þk‚™ ‚r{rík :
þkMk™ ‚r{rík{kt ðneðxe íku{s rçk™ðneðxe rzhuõx‚o™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. su™e
MÚkk…™k ft…™e{kt Mk÷kn, Mkt[k÷Lk, ÔÞqnkí{f ÞkusLkk, rLkýoÞku yLku rðfkMk, fkÞoMkqr[Lke
MÚkkÃkLkk fhe Mkhfkhe rMkØktíkkuLku ykÄkrhík h[e, su™e ‚{eûkk fhe ÔÞðMÚkk™e h[™k fhðk™ku
Au.
ykìrzx fr{xe :
ykìrzx fr{xe ‚tMÚkk™k ™kýkfeÞ ÷uðz Ëuð¤ íku{s ÔÞðnkhku™k {qÕÞktf™™wt fkÞo fhu
Au. ykìrzx fr{xe ‚tMÚkk™u ‚{Þktíkhu ™kýkfeÞ {qÕÞktf™ fhe yk…u Au. ™kýkfeÞ {qÕÞktf™
Ëh A (06) {ne™u yÚkðk ðkŠ»kf fhðk{kt ykðu Au.
1. ‚tMÚkkfeÞ nuŒwyku™u rMkØ fhðk {kxu ‚t„X™™k Œ{k{ MŒhu MkV¤Œk…qðof y™u ÔÞðMÚkeŒ
heŒu ÎÞk™ fuLÿeŒ fhðk f{o[kheyku {kxu fhðk{kt ykðŒe ........... y™u .........
yux÷u {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™.
y. «f]rŒ y™u MðY… ƒ. «ð]r¥k y™u ÔÞwnh[™k
f. fk{„ehe y™u «tþ‚k z. «f]rŒ y™u ÔÞwn h[™k
2. ‚tMÚkkfeÞ nuŒwyku™u r‚Î½ fhðk {kxu ‚t„X™™k Œ{k{ MŒhu MkV¤Œk…qðof y™u ÔÞðMÚkeŒ
heŒu ÎÞk™ fuLÿeŒ fhðk f{o[kheyku {kxu fhðk{kt ykðŒe «ð]r¥k y™u ÔÞwnh[™k yux÷u
{k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™ ™e ÔÞkÏÞk fku™u yk…e ?
y. VkuRzu ƒ. VkuRz y™u Mxku™
f. çÞ‚o y™u rhÞq z. çÞ‚o y™u VkuRzu
29
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3. ¼hŒe, …‚tË„e, rðfk‚, ð¤Œh y™u «uhýk Œhefu {k™ð MktMkkÄLk™ku ‚tMÚkkfeÞ
W…Þku„ fku™u yÚko ykÃÞku ?
y. çÞ‚o y™u rhÞq ƒ. Mxkuf y™u nku{
f. VuL[ ðuLzu÷ z. £kuRz Mxkuf
4. “f{o[kheyku™k ðneðx ™wt ‚t[k÷™ yux÷u {k™ð ‚t‚kÄ™ ÔÞMÚkk…™” yk rxÃ…ýe
fkuýu sýkðu÷ Au ?
y. çÞ‚o y™u rhÞq ƒ. ÷kuhuL‚ yuÃÃ÷u…
f. £kuRz Mxkuf z. çÞ‚o
5. “‚t„X™ ‚k{kLÞ nuŒw «kÂÃík {kxu Ëhuf {k™ð fku÷{ MðY… Au”. yk rðÄk™ fkuýu
sýkðu÷ Au ?
y. çÞ‚o y™u rhÞq ƒ. {w™e y™u h÷u
f. £kuRz Mxkuf z. çÞ‚o y™u rhÞw
4.7 WÃkMktnkh :
yk{, ÷kuffÕÞký y™u ‚k{krsf rðfk‚ fË{Úke fË{ r{÷kðe™u [k÷íkk nkuÞ Au.
ƒÒku yufƒeò™k …qhf nkuE, nt{uþk ÷kufku™e …z¾u hnuíkk nkuÞ Au. ‚{ksfkÞo™k yÇÞk‚w
íkhefu íku™e MÚkk…™k y™u fkÞo rð»ku™ku ÏÞk÷ fu¤ððku yrík ykð~Þf Au. ‚tMÚkk™e MÚkk…™k
y™u LkkUÄýe™ku ÏÞk÷ fu¤ðe {k™ð‚t‚kÄ™™ku ÞkuøÞ W…Þku„ fhe ‚k{krsf rðfk‚ ‚kÄe
þfkÞ íku™e ‚{sqíke yk yuf{{k fhðk{kt ykðe Au.
Mk{ksfÕÞký {kxu {k™ð nt{uþk fULÿ MÚkk™u nkuÞ Au. {k™ð fuLÿ MÚkk™u nkuE {k™ð
îkhk {k™ð™ku rðfk‚ Úkíkku nkuÞ Au. ynª {k™ð yuf ‚t‚kÄ™™k Y…{kt r™n¤u÷ Au. {k™ð
EïhLkwt yËT¼wík ‚so™ Au. íkuLku rð[khþe÷, ƒwrØ{¥kkðk¤ku y™u MktðuËLkþe÷ r™BÞkou Au, fu
suÚke íku {k™ðƒtÄw «íÞu ‚tðuËLkþe÷ ƒ™e fÕÞkýfkhe fkÞo fhe þfu.
1. (ƒ) 2. (f) 3. (f) 4. (ƒ) 5. (ƒ)
1. MktMÚkk : ‚tMÚkk þçË™ku yÚko yux÷u «r¢Þk,{k¤¾wt,sqÚk ðÞðMÚkk Œu{s ÔÞÂõíkyku.
1. ‚hfkhe ‚tMÚkk y™u MðurAf ‚tMÚkk ™k ‚t„X™ ðeþu ðe„Œðkh {krnŒe {u¤ðe.
2. {k™ð ‚t‚kÄ™ Œhefu ¾k™„e ‚tMÚkkyku {kt f{o[kheyku ™e fk{„ehe y™u ð¤Œh {wËu
[[ko fhðe.
3. f{o[kheyku ™k ™irŒf yrÄfkhku y™u fk™q™e «r¢Þk ðeþu ‚{ks {kt ò„]fŒk ÷kððk™k
«ÞJku fhðk.
30
4.11 «ð]r¥k : {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™
1. fkuE…ý ¾k™„e ft…™e {w÷kfkŒ ÷uðe Œuyku™k fk{,ÔÞðMÚkk…™,f{o[khe ™k ÷k¼ku

ðeþu ™e {krníke {u¤ðe.
4.12 fuMk Mxze :
„úk{eý rðMŒkhku {kt hunŒk Þwðk™ku y™u {rn÷kyku {kxu ‚t„X™ ƒ™kðe Œuyku™u rþûký
y™u ™ðe Œf™efku ðeþu ¿kk™ yk…ðwt. Þwðk™ku ™ðk «Þku„ku fhe þfu Œu {kxu Œuyku™u …qhŒk
‚t‚kÄ™ku …qhk …kzðk. yk{ fhðkÚke „úk{eý ûkuºku hunŒk ÷kufku …kuŒk™k rðMŒkh {kt hkus„khe
{u¤ðe þfu y™u Œuyku™k ykŠÚkf y™u ‚k{krsf ûkuºkku {kt …kuŒk™wt Þku„Ëk™ yk…e þfu Au.
‚k{krsf ûkuºku fkÞo fhŒe ‚tMÚkkyku ™u fk{„ehe ™u ‚{sðe Œu{s ‚{ks W…Þku„e Þku„Ëk™
yk…e ÷kuffÕÞký {kxu ÔÞðMÚkk ™e MÚkk…™k fhðe.
1. Goel, S.L. & Jain, R.K., (1988), Social Welfare Administration: Theory
and Practice, (Vol. I & II). New Delhi: Deep and Deep Publications.
2. Chowdhry, P.D. (1983) Social Welfare Administration. Delhi: Atma Ram
Sons. Jablin, F.M., Putnam, L.L., Roberts, K.H. & Porter, L.W. (eds.)
1987 Handbook of Organizational Communication: Interdisciplinary
Perspectives. Newbury Park, CA: Sage.
3. Patti, R.J. (2000) The Handbook of Social Welfare Management. Sage
Publications. Skidmore, R.A. 1994 Social Work Administration: Dynamic
Management and Human Relationships. Pearson Education.
4. Chandra, S. (2001) Non-Governmental Organizations: Structure, Relevance
and Function. New Delhi: Kanishka Publishers
5. Rao, V. (1987) Social Welfare Administration. Bombay: Tata Institute of
Social Sciences.
6. Lewis, J.A., Lewis M.D., Packard
31
32
BSWR-402
rð¼køk
2
Þkus™k r™{koý y™u s™‚t…fo

W…Þku„

ISBN : 978-93-91071-15-8
÷u¾f
©e yÃkoý LkkÞf
y{ËkðkË
Edition : 2022
Acknowledgement
ÚkkÞ Au.
Úkðwt òuEyu.
«MíkkðLkk

W…Þku„

½xf …rh[Þ :

½xf nuíkwyku :
{krníke {u¤ððe.
‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt Þkus™k
yuf{–1
r™{kýo y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
1.1 «MíkkðLkk
1.2 ‚{ks fÕÞký™ku {q¤¼qŒ ÏÞk÷
1.3 ‚{ks fÕÞký™e «f]rŒ
1.4 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …rhÞkus™k™wt yk÷u¾™ y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
1.5 W…fhý™e …‚tË„e{kt Mkk{krsf fkÞo ‚tþkuÄ™™e ¼qr{fk
1.7 WÃkMktnkh
1.11 «ð]r¥k
1.12 fuMk Mxze
(1) ‚{ks fÕÞký™ku {q¤¼qŒ ÏÞk÷ {u¤ððku.

(2) ‚{ks fÕÞký™e «f]rŒ™e ‚{s {u¤ððe.
(3) ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …rhÞkus™k™wt yk÷u¾™ y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™k W…Þku„™e
y„íÞŒk òýðe.
(4) W…fhý™e …‚tË„e{kt Mkk{krsf fkÞo ‚tþkuÄ™™e ¼qr{fk™ku yÇÞk‚ fhðku.
1.1 «MíkkðLkk :
¼khík y™u rðï{kt Mk{ksfÕÞký™e y™uf‚tMÚkkyku ykðu÷e Au. ykðe ‚tMÚkkyku

÷kuffÕÞký îkhk Mk{ksfÕÞký fhíkk nkuÞ Au. s™‚{wËkÞku™e ðå[u MÚk…kÞu÷e ‚tMÚkkyku ‚hfkhe
‚tMÚkkyku fhíkk yuftËhu ðÄw Íz…e y™u r™…wýíkkÚke fkÞo fhíke nkuÞ Au. ykðe ‚tMÚkkyku™e
{kuxe y™u {wÏÞ {w~fu÷e ™kýkfeÞ ‚nkÞ™e nkuÞ Au. ™kýkfeÞ ‚nkÞ {u¤ððk {kxu ykðe
‚tMÚkkyku …rhÞkus™k™wt yk÷u¾™ fhíke nkuÞ Au. ‚tMÚkk su íku ûkuºk{kt …kht„ík nkuÞ íku ûkuºk{kt
…rhÞkus™k™wt ÔÞðrMÚkík heíku yk÷u¾™ fhe íku™e ‚wÞkuøÞ ™kýkfeÞ ‚nkÞ fhíke ‚tMÚkk™u
ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au. ™kýkfeÞ ‚nkÞ fhíke ‚tMÚkkyku íkuLkku yÇÞkMk fhe íkuLke ÞkuøÞíkk
1
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk [fkMkeLku ykŠÚkf MknkÞ Ãkqhe Ãkkzíkk nkuÞ Au. yk MktMÚkk{kt ytËksÃkºkLke sYrhÞkík …ý ¾qƒ
y„íÞ™ku ¼k„ ¼sðu Au.
‚{ksfkÞo™k yÇÞk‚w íkhefu …rhÞkus™k fE heíku ÷¾kÞ y™u íku™k {wÏÞ {wÆkyku fÞk
fÞk Au íku™e ‚qÍ fu¤ððe sYhe Au. yk ‚kÚku ytËks…ºk ƒ™kððk {kxu™e ÞkuøÞíkk y™u
rðþu»kíkkyku™u yku¤¾ðk …ý yux÷k s sYhe Au. yk{, yk yuf{{kt rðãkÚkoeyku …rhÞkus™k
÷¾e þfu íkÚkk ytËks…ºk ƒ™kðe þfu yux÷wt sYhe Au.
{k™ðeÞ Sð™™k WËT¼ðÚke s {k™ð ‚tçktÄku™ku rðfk‚ Úkðk …kBÞku Au. {k™ð s
Eïh™wt yuf {kºk yuðwt ‚so™ Au su™u rð[kh rð{þo y™u ƒwrØ [kíkwÞo™e ûk{íkk y…oðk{kt
ykðe Au. {™w»Þ …kuíkk™e þÂõík y™u ûk{íkkÚke yufƒeò™u ‚{sðk {kxu r™ýkoÞf ƒ™e þfu
Au. {k™ðeÞ ‚tƒtÄkuÚke ‚k{krsf Sð™ þõÞ ƒ™u Au y™u ‚k{krsf Sð™Úke ÷kuf ÷k„ýeyku
Sðtík ƒ™u Au. {k™ðku™k …hM…h ‚tƒtÄÚke ‚k{qrnf Sð™ ‚w{u¤¼Þow ƒ™u Au. ‚k{qrnf Sð™Úke
yufƒeò «íÞu ‚nk™w¼qrík y™u ykí{eÞíkkLkku sL{ ÚkkÞ Au. ykðk Mkw{u¤¼Þko ðkíkkðhý{kt
÷kuffÕÞkýLke yLku Mkk{wËkrÞf yufíðLke ¼kð™k WËT¼ðu Au.
yk ½xf{kt Mk{ksfÕÞký™ku yÚko ‚{Sþwt y™u ‚tMÚkk îkhk ÷kuffÕÞký y™u ‚k{krsf
rðfk‚™e …Ørík™ku yÇÞk‚ fheþwt.
1.2 ‚{ks fÕÞký™ku {q¤¼qŒ ÏÞk÷ :
yks™k yk „rík{k™ Þw„{kt Ëhuf {k™ð sÞkhu rðfk‚™e nheVkE{kt nhýVk¤ ¼he
hÌkku Au íÞkhu õÞkhuf yuf {k™ð ƒeò {k™ð™u …kA¤ Akuze, yuf {k™ð ƒeò {k™ð™u
…Akze™u …kuíku nheVkE{kt xfe hnuðk™e …uíkhk ½zu Au íÞkhu õÞktf ™u õÞktf {k™ðe™e ‚kÚku
‚kÚku ‚{ks …ý yu{kt …kuíkk™k yrMíkíð {kxu ð÷¾kt {khu Au. ykðe …rhrMÚkrík{kt ‚{ks
…kt„¤ku ÚkE {k™ð™u …kuíkk™wt yrMíkíð xfkððk íkÚkk ƒeò ‚kÚku ‚w{u¤¼Þko ‚tƒtÄku rðf‚kððk
{kxu {sƒqh fhe Ëu Au. ykðe ÔÞkfw¤¼he …rhrMÚkrík{kt {k™ð{qÕÞku™wt nLk™ ÚkkÞ Au y™u
¢ktríkfkhe rð[khÄkhk™e Wí…r¥k ÚkkÞ Au. ykðk ði[krhf yktËku÷™™u «íkk…u y™u {k™ð
fÕÞký™e ¼kð™kÚke Mk{ksfÕÞký™e þYykík ÚkkÞ Au.
™e[u Mk{ksfÕÞký™e ÔÞkÏÞkyku yk…e Au, su Mk{ksfÕÞký™u ‚{sðk{kt {ËËY…
Úkþu.
• Dolgoff, R. & D.Feldstein (1980) Understanding Social Welfare [zkuÕ„ku^V
y™u VuÕ ËTMíkuR ™ E.‚. 1980 {kt yu{ ™k …wM íkf ‘Mk{ksfÕÞký™e ‚{sqíke’]
“Mk{ksfÕÞký™k {q¤¼qík ÏÞk÷{kt ‚{ks™e yuðe «ð]r¥kyku™ku ‚{kðuþ fhu Au, su{kt
™Vk ð„h™k fkÞkou™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ, su ‚kðosr™f yÚkðk MðiråAf nkuÞ, su™ku {wÏÞ
WÆuþ ‚{ks™e íkf÷eVku Ëqh fhðk™ku nkuÞ, „heƒe r™ðkhý™ku nkuÞ íkÚkk ‚{ks™uò™
íkÚkk {k™nkr™Úke ƒ[kððk™ku nkuÞ Au.”
W…Þowõík ÔÞkÏÞk{kt Mk{ksfÕÞký™ku ÏÞk÷ ‚{òððk{kt ykÔÞku Au, su{kt ÷kuffÕÞký,
y™u ÷kufku™e ËwËoþk™u rðhk{ yk…ðk™e [[ko fhðk{kt ykðe Au. {wÏÞíðu ÷kufku™e
{w~fu÷eyku Ëqh fhe „heƒe{ktÚke {wõík fhe ‚khk y™u „wýðk™ ‚{ks™e h[™k fhðk™ku
ÏÞk÷ hsq fhu÷ Au.
2
• Dolgoff, R., D. Feldstein & L. Stolnik (1997) Understanding Social ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt
Welfare, 4th ed. [zkuÕ„ku^Vy™u VuÕËTMíkuR™ E.‚.1997{kt yu{™k …wMíkf Þkus™k r™{kýo y™u
‘Mk{ksfÕÞký™e ‚{sqíke, [kuÚke ykð]r¥k{kt] “Ëhuf ‚k{krsf nMíkûku…ku™ku EhkËku ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
{™w»Þ™e ‚k{krsf fk{„ehe ò¤ððk íkÚkk ðÄkhðk™ku nkuðku òuEyu.”
zkuÕ„ku^V y™u VuÕËTMíkuR™™e ÔÞkÏÞk{kt …ý ÔÞÂõíkíð rðfk‚Úke ‚k{krsf rðfk‚™e
yr¼ð]rØ nkÚk ÄhðkLke ðkík fhu÷ Au. Mk{ks {kLkð Mk{wËkÞLkku çkLku÷ku Mk{wËkÞ Au. su{kt
yufçkeòLke sYrhÞkíkkuLku æÞk™{kt ÷E ‚ðo fÕÞký™e ðkík fhðk{kt ykðe Au.
1.3 ‚{ks fÕÞký™e «f]rŒ :
Mk{ksfÕÞký™e rðMík]ík ‚{sqíke{kt ‚{ks ‚uðk y„íÞ™ku ¼k„ ¼sðu Au. ‚{ks™k
rník™e ðkík ÷kuffÕÞkýÚke s ÚkkÞ Au. ‚{ks™ku rðfk‚ {k™ð™e ‚{]rØ MðMÚk ‚{ks™e
r™þk™e Au. ‚{ks™k ÷kufku ‚h¤ y™u ‚{]Ø íkku ‚{ks WÒkrík™k {k„ou yu{ ‚{sðwt. ‚{ks
‚uðk{kt ™e[u Ëþokðu÷ …kt[ {wÆk™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au;
1. rþûký
2. íkƒeƒe y™u ykhkuøÞ
3. ykðk‚
4. ykðf™e ò¤ðýe
5. ÔÞÂõík„ík fÕÞký
‚k{krsf fÕÞký™ku ‚k{krsf ‚tMÚkk íkhefu rðfk‚
ÃkøkrÚkÞwt Ãkqðo-ykiãkurøkf, f]r»k, økúkr{ý ykiãkurøkf þnuhe Mk{ks
Mk{ks (19{e MkËe ÃkAe)
ÔÞðMÚkk / fwxwtçk, MkøkÃký ÃkØrík, Ãkzkuþe,
òuøkðkE yLkkiÃk[krhf ykÄkh LkuxðõMko,
ÄkŠ{f MktMÚkkyku ðøkuhu
Mk{krðü ÷kufku Mkk{kLÞ {kýMk îkhk Ãkqhe rðþur»kík, ÔÞð‚krÞf,
Ãkkzðk{kt ykðu÷e rçkLk- Íeýðx…qðof rðrðÄ ‚uðkyku
ÔÞðMkkrÞf, yrðþur»kík
fÕÞkýLkku ÃkkhMÃkrhf MkuðkykuLkk ykËþo su™ku ykÄkh WËkh ®f{íkku,
ykÄkh {q÷f ®f{íkku Ãkh ykÄkrhík, ‚kðorºkf / rðïÔÞk…e y™u
MkøkÃký yÚkðk MÚkkrLkfíð fÕÞký yrÄfkh
MktçktÄku, Ä{koËk / ¾uhkík yLku
ÄkŠ{f {kLÞíkkyku... ðøkuhu
MkuðkLkku «fkh {kuxu¼køku «f]rík WÃk[khkí{f, ‚÷k{íke™ku yr¼„{, ‚k{krsf
ÃkMktËøkeLkk, f÷trfík fhkÞu÷k ðuík™™ku ÏÞk÷ ð„uhu ‚tMÚkk„ík,
‚{ks™e yuf yr¼LLk …Ørík
íkhefu™e fÕ…™k íkÚkk yuf
W…[khkí{f W…kt„ íkhefu
3
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.4 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …rhÞkus™k™wt yk÷u¾™ y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku
W…Þku„ :
Mk{ksfÕÞký fhíke ‚tMÚkkyku Mðkð÷tƒe, Mð‚t[kr÷ík y™u MðuåAkyu h[ðk{kt ykðu
Au, su™ku WÆuþ ÷kffÕÞký îkhk Mk{ksfÕÞký™ku nkuÞ Au. Mk{ksfÕÞký™k fkÞkuo ‚{ks™k
WíÚkk™ {kxuyrík ykð~Þf nkuÞ Au. {k™ð ‚{MÞk™wt …kux÷wt rËð‚u ™u rËð‚u ðÄíkwt òÞ Au.
{k™ð™e yt„ík ‚{MÞk ‚{Þktíkhu ‚k{krsf ‚{MÞk™wt Y… Äkhý fhu Au. ‚k{krsf ‚{MÞk™u
™kÚkðk ‚{ks fÕÞký™e ‚tMÚkkyku™u {wÏÞíðu ‚íkkðíkku «§ ™kýkfeÞ Mkúkuík™ku Au. ™kýkfeÞ
Mkúkuík™u fu¤ððk {kxu ‚nkÞ fhíke ‚tMÚkkyku …k‚uÚke ™kýkfeÞ ‚nkÞ {u¤ðe þfkÞ Au. ™kýkfeÞ
‚nkÞ fhíke ‚tMÚkkyku …k‚uÚke ‚nkÞ ÷uðk {kxu ‚tMÚkk™u ‚k{krsf fkÞo fhðk {kxu …rhÞkus™k™wt
yk÷u¾™ fhðwt ¾wƒ sYhe Au. «ðíko{k™ ‚{Þ{kt ‚k{krsf ‚tMÚkkyku ‚k{krsf rðfk‚ {kxu
frxƒØ Au. ykðe y™uf ‚tMÚkkyku ‚k{krsf WíÚkk™ {kxu sÞkhu fkÞohík nkuÞ íÞkhu íkuyku
su nuíkw™u ÷E™u fkÞo fhðk {kt„u Au íku ûkuºk{kt ‚tMÚkk™e r™…wýoíkk ík…k‚ðe ¾qƒ sYhe ƒ™u
Au. íkuÚke ‚tMÚkkyku …k‚uÚke …rhÞkus™k™wt yk÷u¾™ {t„kððk{kt Au.
…rhÞkus™k™k yk÷u¾™ {kxu ™e[u™e ƒkƒíkku æÞk™{kt hk¾ðwt ¾qƒ sYhe ƒ™u Au :
‚{MÞk™e yku¤¾ y™u …‚tË„e :
‚{ks{kt y™uf «§ku «MÚkkr…ík nkuÞ Au. {k™ðeÞ ÿrüfkuý …ý ÔÞÂõík ÔÞÂõíkyu
ƒË÷kíkku nkuÞ Au. íkuÚke s fnuðkÞwt Au fu, ‘suðe áüe íkuðe ‚]üe’ yux÷u fu Ëhuf ÔÞÂõík™u
…rhrMÚkrík™u r™nk¤ðk™ku y™u íku™u {q÷ððk™ku yr¼„{ …ý y÷„ y÷„ nkuÞ Au. íkuÚke
‚{ks™u y™u íku™e ‚{MÞk™u {q÷ððkt …ý yuf y÷„ ÿrüfkuý™e sYh …zu Au. ‚tMÚkk îkhk
‚k{krsf rðfk‚ ‚kÄðk y™u ‚{ks™k WíÚkk™ {kxu fkÞo fhðk ‚kiÚke «Úk{ …„rÚkÞwt ‚{MÞk™e
ÞkuøÞ yku¤¾ y™u íku™e …‚tË„e Au. ½ýeðkh ‚k{kLÞ {ký‚™k ÿrüfkuýÚke ‚kð ™k™e
‚{MÞk…ý {nkfkÞ ‚{MÞk íkhefu …ý hsq fhðk{kt ykðu; …htíkw, ‚k{krsf fkÞo{kt ‚k{krsf
fkÞofh …kuíkk™e ‚qÍƒqÍ y™u ði¿kkr™f yr¼„{™k ykÄkhu íkÚkk ‚tþkuÄ™ îkhk ÞkuøÞ ‚{MÞk™e
ÞkuøÞ hsqykík fhðk{kt ykðu Au. yk{, ‚k{kLÞ heíku yk…ýu ºký «fkh™k {wÏÞ «§ku™u
òýíkk nkuEyu Aeyu, su ™e[u {wsƒ Au :
(1) yuðk «fkh™k «§ku fu su™ku ‚k{™ku fhe, íku™e ‚k{u ÷zðwt y™u íku™ku Wfu÷ þkuÄðku.
(2) yuðk «§ku fu su{™u [íkwhkE y™u þktrík…qðof xk¤e Ëuðk.
(3) yuðk «§ku fu su{™u MðuåAkyu y™u ÄehsÚke …‚kh fhðk.
xqft {kt, yk…ýu ‚{MÞk™ku Wfu÷ þkuÄðk™ku nkuÞ Au; ™nª fu yu™ku ¼ku„ ƒ™ðk™wt.
«ðík{ko™ ‚{fk÷e™ ‚{ks ÔÞðMÚkk{kt ‚k{krsf fkÞofhu ‚{MÞk™wt ‚{kÄk™ þkuÄðwt ykð~Þf
ƒ™e hnu Au. {nk™ ®[íkf £kuEz™k {ík {wsƒ, ‘{™w»Þ …kuíkk™k sL{Úke s þe¾ðk™wt þY
fhe Ëu Au y™u yu yu™k {]íÞw ‚wÄe þe¾ðk™wt ƒtÄ ™Úke fhíkku.’ {kíkk™k „¼oÚke þe¾ðk™wt
þY fhe {ký‚™e {]íÞw þiGÞk ‚wÄe íku {kºk fif™u fif þe¾íkku s nkuÞ Au; …htíkw, sÞkhu
fkuE ™ðe {w~fu÷e W…rMÚkík ÚkkÞ Au íÞkhu íku …rhrMÚkrík fif rð…heík nkuÞ Au. {™w»Þ íku™u
‚{S rð[khe™u íku™u Úkkýu …zðk™k rð{þo fhu Au. {™w»Þ™e íkkŠff y™u ƒwrØþÂõík ykðe
rð{k‚ý ¼he …rhrMÚkrík™u r™hkfhý™wt MðY… yÃkeo þfu Au.
4
1.5 W…fhý™e …‚tË„e{kt Mkk{krsf fkÞo ‚tþkuÄ™™e ¼qr{fk : ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt
Þkus™k r™{kýo y™u
‚k{krsf rð¿kk™{kt ‚tþkuÄ™ «r¢Þk ƒnw ykÞk{e nkuÞ Au. ‚tþkuÄ™fkÞo þY fhíkkt ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
…nu÷kt ‚tþkuÄ™ ‚{MÞk™k Wfu÷ {kxu fE fE …rhrMÚkrík{ktÚke ‚tþkuÄfu …‚kh Úkðk™wt Au, íku
íkuýu ‚{S ÷uðwt skuEyu. swËe swËe ‚tþkuÄ™ ‚{MÞk {kxu ‚tþkuÄ™ ‚ku…k™ku y÷„ y÷„
nkuE þfu Aíkkt …ý {kuxk ¼k„™k ‚ku…k™ku ‚{k™íkhu yuf ‚kÚku s [k÷™khk …ý nkuÞ Au.
Ëhuf ‚ku…k™™u íku™wt …kuíkk™wt yk„ðwt {n¥ð nkuÞ Au. fkuE…ý ‚tþkuÄ™ fkÞo nkÚk Ähíkk …nu÷k
‚tþkuÄfu yk ‚ku…k™ku ‚{S ÷uðk sYhe Au. ‚tþkuÄ™ «r¢Þk™k ‚ku…k™ku™u ¢{ƒØ heíku ™e[u
{wsƒ hsq fhe þfkÞ Au :
• ‚{MÞk™e yku¤¾ fu …‚tË„e (Identification or selection of Problem)
• ‚tƒtrÄík ‚krníÞ™e ‚{eûkk (Reviewing Related Literature)
• nuíkwyku, WífÕÃkLkkyku fu yÇÞk‚ «§ku (Objectives, hypothesis or questions)
• [÷ku™e yku¤¾ (Identification of Variables)
• yÇÞk‚ …Ørík (Methods of Research)
• ÔÞk… rðï y™u r™Ëþo™ …Ørík (Population and Sampling Procedure)
• W…fhý™e …‚tË„e fu h[™k (Selection or Construction of Tools)
• {krníke yufºkefhý (Data Collection)
• {krníke rð&÷u»kýýe yktfzkfeÞ/yktfzkþk†eÞ «Þwrõíkyku (Statistical Techniques
for Data Analysis)
• …rhýk{ku™wt yÚko½x™ (Interpretation of Result)
• ‚tþkuÄ™ ynuðk÷ ÷u¾™ (Writing a Research Report)
W…Þowõík ‚tþkuÄ™ «r¢Þk™k ‚ku…k™ku …Ae yu ÏÞk÷ ykðu fu «§™k ÞkuøÞ þe»kof ƒkË
‚tþkuÄf {krníke yufºkefhý™k rðrðÄ …k‚ktyku™u yku¤¾e™u {krníke yufºkefhý™k Mkúkuíkku rðþu
rð{þo fhu Au. yk {krníke yufºkefhý™k WÃkfhýkuLkwt {qÕÞktfLk Mk{Þ, LkkýkfeÞ yLku
ÔÞÂõíkykuLku ÷ELku fhðk{kt ykðu Au fu suÚke ‚tþkuÄ™fíkko™u ‚{Þktíkhu ykuAk{kt ykuAe {w~fu÷eyku™ku
‚k{™ku fhðku …zu.
{krníke yfuºkefhý™k rð[kh ‚kÚku W…fhý™e …‚Ët„e fu h[™k {n¥ð™ku ¼k„ ¼sðu
Au. {krníke™e „n™íkk òuR™u íku™k W…fhýku ƒ™kððk{kt ykðu Au. yu{kt MkeÄe y™u «íÞûk
{krníke fux÷e y™u fuðk «{ký{kt sYhe ƒ™þu, yu™ku rð[kh fhðk{kt ykðu Au. íku s heíku
„kiý {krníke õÞktÚke y™u fE heíku {¤e þfu íku™e rðMík]ík [[ko fhðk{kt ykðu Au.
‚tþkuÄf {krníke yufºkefhý™k W…fhýku™e [[ko fhþu. W…fhý™e …‚tË„e ™e[u
Ëþkoðu÷ ÞkËe{ktÚke fhe þfkÞ Au;
• «§kð÷e (Questionnaire)
• yr¼«kÞð÷e (Opinionnaire)
• {w÷kfkíkku (Interviews)
• yð÷kuf™ku (Observations)
5
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk • ¢{ {k…Ëtz (Rating Scale)
• {™kuði¿kkr™f f‚kuxe (Psychological Test)
• ð÷ý {k…Ëtz (Attitude Scale)
• {qÕÞktf™…ºk (Evaluation Sheet)
• yku¤¾ ÞkËe (Check List)
W…Þowõík W…fhýku …ife fkuE yuf yÚkðk ðÄw ‚kÚku W…Þku„ fhe {krníke yufrºkík fhe
þfkÞ Au. íkiÞkh W…fhý …‚tË fhíke ð¾íku íku™e «kró, ÞkuøÞíkk, rðï‚™eÞíkk, ÞÚkkÚkoíkk
ð„uhu™e ÞkuøÞ [fk‚ýe yrík ykð~Þf Au.
‚tþkuÄ™ ynuðk÷™k {wÏÞ rð¼k„ku :
(y) «khtr¼f ¼k„/«khtr¼f ‚krníÞ (Introductory Part)
1. ™k{kr¼Äk™ …]c (Title Page)
2. Mðef]rík …ºk (Letter of Approval)
3. Éý Mðefkh (Acknowledgements)
4. «fhý™e y™w¢{rýfk (Chapter Index)
5. ‚khýe ‚qr[ (List of Tables)
6. ykf]rík ‚qr[ (List of Figures)
7. ‚tûku…ku y™u ‚t¿kkyku (Abbreviations and Symbols)
(ƒ) ‚tþkuÄ™ yÞkusLk ynuðk÷™wt rð»kÞðMíkw (Main text of Report)
«fhý 1 ‚{MÞk fÚk™ y™u þçËku™wt …krh¼k»kefhý
«fhý 2 ‚tË¼o ‚krníÞ™e ‚{eûkk
«fhý 3 ‚tþkuÄ™™e ykÄkhþe÷k y™u ‚tþkuÄ™ Þkus™k
«fhý 4 {krníke …]Úk¬hý y™u yÚko½x™
«fhý 5 ‚khktþ, íkkhýku y™u ¼÷k{ýku
fux÷efðkh rð»kÞ™e sYrhÞkík™u æÞk™{kt hk¾e yk rð¼ks™{kt «fhýku™e ‚tÏÞk ðÄe
þfu Au.
(f) ‚tË¼o ƒkƒíkku y™u …rhrþüku (Reference and Appendices)
‚k{krsf «§ku™e ‚{sqíke
™e[u Ëþkoðu÷ {wÆkyku îkhk «§™e ‚{sqíke fhe þfkÞ Au :
 …kÞk™e Mk{MÞk™wt fkhý
 {wÏÞ …rhƒ¤ku su ‚{MÞk{kt yr¼ð]rØ fhu
 ‚{MÞk™wt „n™ yæÞÞ™
 ‚{MÞk™u MktƒtrÄík ‚krníÞ™e ‚{eûkk
 ‚{MÞk™k r™hkfhý {kxu™k ‚{wËkÞku™k rððu[™kí{f ‚{eûkk
6
«ðíko{k™ ‚{MÞk™wt ûkuºk «Ëuþ ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt
 «kËurþf ûkuºkV¤ (ykrËðk‚e rðMíkkh, „úkBÞ rðMíkkh, þnuhe rðMíkkh)
™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
 «kËurþf ûkuºkV¤™k Mkúkuík (fwËhíke ‚t…r¥k)
 ykÄkhY… ÔÞðMÚkk (ykŠÚkf y™u ‚k{krsf heíku …Akík)
«ðíko{k™ ‚{MÞk™k rðMÚkk…™ {kxu yu™ku yÇÞk‚ ¾qƒ sYhe …k‚wt ƒ™e hnu Au.
‚{ks™k rðfk‚ {kxu yrðfr‚ík y™u su™ku ‚{ks îkhk fkuE WÕ÷u¾ ™ nkuÞ y™u ‚{ks
îkhk ½ýeðkh yð„ý™k fhðk{kt ykðe nkuÞ íkuðk «Ëuþ™e …‚tË„e fhðk{kt ykðu Au.
‚k{krsf …rhðíko™ y™u ƒË÷kð íÞkt s ykðu ßÞkt …rhðíko™ y™u ƒË÷kð™e sYh nkuÞ.
yk «kËurþf ûkuºkV¤ {n¥ð™wt yt„ ƒ™u Au.
sYrhÞkík™e yku¤¾
½ýeðkh ‚{ks{kt sYrhÞkík{tË ÷kufku™e …‚tË„e ¾qƒ sYhe Au. nt{uþk yuðwt ™Úke
nkuíkwt fu, Ëhuf {k™ðe™u Ëhuf «fkh™k fÕÞký™e sYh nkuÞ. sYrhÞkík{tË ÷kufku™e fu ‚{wËkÞ™e
ÞkuøÞ …‚tË„e y™u yku¤¾ sYhe Au. ynª yu …ý sYhe Au fu su ÷kufku™u ‚k{krsf ƒË÷kð™e
sYh Au yu ÷kufku™u …‚tË fhe™u íkuyku™e ÔÞÚkk òýðe ¾qƒ ykð~Þf Au. {k™ðe ‚k{krsf
«kýe nkuE yu™e sYrhÞkíkku ‚k{krsf, ykŠÚkf, {™kuði¿kkr™f, ÷k„ýe¼h™e nkuE þfu Au.
{k™ðe™e sYrhÞkíkku ™e[u {wsƒ™e nkuE þfu Au :
1. Sð™ sYrhÞkík™e {k÷ ‚k{„úe™e
2. ‚k{krsf sYrhÞkíkku
W…Þowõík sYrhÞkíkku™u æÞk™{kt ÷E™u ™e[u {wsƒ™e «r¢Þk nkÚk Ähe ‚k{krsf fÕÞký
‚kÄe þfkÞ Au.
1. ÷kufku™e ‚{MÞk™wt …]Úk¬hý fhe íðrhík sYrhÞkíkku™e ÞkËe ƒ™kððe
2. yu sYrhÞkíkku {wsƒ [[ko „kuXððe. [[ko ÔÞÂõík„ík y™u ‚k{qrnf ƒt™u «fkhu nkuE
þfu su™e {ËËÚke ‚{MÞk™u ‚{sðk{kt ‚h¤íkk hnu.
3. «kÞkur„f yÚkðk «khtr¼f yÇÞk‚ ykËhe W…÷ƒØ Mkúkuík™e yku¤¾ký fhe íku™k
W…Þku„™e [[ko fhðe.
4. ‚k{krsf y™u hksfeÞ «kÚkr{fíkk™u «kÄkLÞ yk…ðwt.
5. ‚hfkhe íku{s rƒ™ ‚hfkhe y™u MðiÂåAf ‚tMÚkkyku™ku ‚nÞku„ ÷uðku.
6. «khtr¼f «kÚkr{f ykÞkus™ ¾qƒ y„íÞ™wt Au. su{kt ÷kufku™ku ‚t…qýo ‚nÞku„ ÷E™u
fhu÷wt ykÞkus™ W{Ëk ‚V¤íkk y…kððk{kt frxƒØ hnu Au.
fkÞo¢{™ku rðfk‚
1. ÷kufyr¼„{™e «ríkƒØíkk
2. Mðr™¼oh yÚkoíktºk
3. …kÞk™k {k¤¾k™u «kuí‚krník fhðwt
4. þe¾ðk™e «r¢Þk {sƒqík fhðwt
7
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 5. Sð™™e „wýð¥kk ‚wÄkhðk xqtfk„k¤k™e «ð]r¥kyku fhe ÷ktƒk„k¤k™wt Sð™Äkuhý
‚wÄkhðwt
6. r¢Þk«ríkr¢Þk™e íkfku Q¼e fhðe
7. ‚{ks ‚kÚku yufíð ‚kÄðwt
8. ÞkuøÞ {k¤¾k{kt ‚{ks™k «§ku™u ðk[k yk…ðe
W…Þowõík {wÆkyku™e {ËËÚke ‚{ks™e ‚{MÞk™wt r™hkfhý ÷kðe þfkÞ Au.
1. zkuÕ„kuV y™u VuÕzMxuR™™k 1980™k …wMŒf™wt ™k{ fÞw Au ?

y. RLxÙkuzfþ™ xw Mkku~Þ÷ ðuÕVuh ƒ. y™zhMxuLzª„ Mkku~Þ÷ ðuÕVuh
f. ‚ƒsufx xw Mkku~Þ÷ ðfo z. yðuh™uþ xw Mkku~Þ÷ ðuÕVuh
2. ‚{ks ‚uðk{kt fÞk fÞk {wÆkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au
y. rþûký, y™u ykhkuøÞ
ƒ. ykðk‚ y™u ykðf™e ò¤ðýe
f. rþûký, ykhkuøÞ, ykðk‚, ykðf™e ò¤ðýe y™u ÔÞÂõík„Œ fÕÞký
z. fkuR ™ne
3. ‚{ks ™k WíÚkk™ {kxu fkÞo fhðk ‚kiÚke «Úk{ …„ÚkeÞw .......... Au .
y. ‚{MÞk™u sz{wz{ktÚke fkZe ™k¾ðe.
ƒ. ‚{MÞk™k Wfu÷ku þku½ðk
f. ‚{MÞk™e yku¤¾ y™u …‚tË„e fhðe.
z. W…hkufŒ Œ{k{
4. Mkk{krsf rð¿kk™{kt ‚tþkuÄ™ «rfÞk .......... nkuÞ Au.
y. W…Þku„e ƒ. ƒe™ W…Þku„e f. ‚tf¤kÞu÷e z. ƒnwykÞk{e
4. {krníke yufºkefhý yu .......... ™wt ‚ku…k™ Au.
y. ÔÞðMÚkk…™ ƒ. ‚þku½™ «rfÞk
f. ‚{MÞk Wfu÷ z. r™ýoÞ ÷uðk™e «rfÞk
1.7 WÃkMktnkh :
ytíku, ytËks…ºk™e h[™k fkuE srx÷ «r¢Þk ™Úke. ÞkuøÞ ÔÞÂõík, ðMíkw, ‚{Þ y™u
sYrhÞkík™u rn‚kƒu ytËks…ºk™e h[™k fhðk{kt ykðu Au. su{kt yýÄkÞko ¾[o™u y™u
…rhrMÚkrík™u ÃknkU[e ð¤ðk™k W…kÞku™e [[ko fhe ytËks…ºk hsq fhðk{kt ykðu Au. ytËks…ºk™e
…khËþofíkk …rhÞkus™k™k ½zíkh{kt {n¥ð™wt MÚkk™ Ähkðu Au.
8
1.8 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku : ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt
1. (ƒ) 2. (f) 3. (f) 4. (z) 5. (ƒ) ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku W…Þku„
1. [÷ : ‚tþkuÄ™™e ¼k»kk{kt Ãkrhçk¤kufu ½x™k fu ÃkrhÂMÚkrík ™u [÷ Œhefu yku¤¾kÞ

su™ku yÇÞk‚ fhðk™ku nkuÞ Œuðk Ãkrhçk¤ku
2. ykðŒof : su ðkhtðkh ykðe þfu Œuðwt
1. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …heÞkus™k™k yk÷u¾™™wt {n¥ð ‚{òðku.

2. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …heÞkus™k™k yk÷u¾™{kt {n¥ð™k …„ÚkeÞk WËknhý™e
{ËËÚke ‚{òðku.
3. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt …rhÞkus™k™k yk÷u¾™ {kxu ytËks…ºk™wt {n¥ð ‚{òðku.
1.11 «ð]r¥k :
fkuE…ý Mkk{krsf «§ W…h …heÞkus™k ŒiÞkh fhe ‚{ks fÕÞký™k fkÞkuo™u ‚{sðk
«ÞJ fhðku. yk…™k {™{kt ykðŒk Œ{k{ fkÞkuo y™u Þkus™kyku Œu «§™u Ëqh fhðk {kxu
hsq fhðk.
1.12 fuMk Mxze :
‚{ks õ÷kÞý ûkuºku fkÞo fhŒe ‚tMÚkkyku ™e fk{„ehe „úk{eý y™u þunhe rðMŒkh
{kt ð‚Œk ÷kufku ‚wÄe …kun[u Œu ¾qƒ {n¥ð™e Au. „úk{eý rðMŒkh {kt {rn÷kyku {kxu MÚkkr™f
fûkkyu Þkus™k ÷k„w fhe Œuyku™u ykí{r™¼oh ƒ™u Œu yÚkuo Œuyku™u hkus„khe …qhe …kzðe y™u
Œu{™e {kxu ™ðe Œk÷e{ {¤e hnu Œu {kxu Œuyku™u ‚ur{™kh îkhk Œuyku™u ‚{s …qhe …kzðk{kt
ykðu Au. ‚{ks{kt ð‚Œk Ëhuf ð„o {kxu ‚{ks õ÷kÞý ™e …rhÞkus™k ™ku ÷k¼ {¤e
hnu Œu {kxu ò„]õŒk ÷kðe ¾qƒ sYhe Au.rþûký,ykhkuøÞ, ykðk‚ suðe Þkus™kyku Ëhuf
™k„rhf ÷k¼ {u¤ðe þfu Œu yÚkuo ™k„rhfku {kt ò„]õŒk ÷kðe y™u ‚{ks fÕÞký ûkuºku
fkÞo fhŒe ‚tMÚkkyku ™u ‚kÚku hk¾e™u yk fk{„ehe ™u …qhe …zkðe ¾qƒ sYhe Au.
9
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3. Patti, R.J. (2000) The Handbook of Social Welfare Management. Sage
Social Sciences.
10
yuf{–2 sLkMktÃkfo sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
2.1 «MíkkðLkk
2.2 s™‚t…of™e ÔÞkÏÞk
2.3 s™‚t…of yu «ò y™u ‚tMÚkk ðå[u™e fze
2.4 r™»ýktŒku™k fkÞkuo
2.5 ykÄwrLkf yr¼„{
2.6 ¼khŒ™k ‚tË¼o{kt s™‚t…of
2.7 Mkk{krsf sðkƒËkhe
2.8 yktŒhhküÙeÞ ‚tË¼uo sLkMktÃkfo
2.10 WÃkMktnkh
2.14 «ð]r¥k
2.15 fuMk Mxze
1. s™‚t…of™e ÔÞkÏÞk ‚{sðe.

2. s™‚t…of yu «ò y™u ‚tMÚkk ðå[u™e fze òýðe.
3. s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt r™»ýktŒku™k fkÞkuo òýðk.
4. s™‚t…of ‚tË¼uo ykÄwrLkf yr¼„{ Œ…k‚ðku.
5. ¼khŒ™k ‚tË¼o{kt s™‚t…of™e y„íÞŒk ‚{sðe.
6. s™‚t…of{kt Mkk{krsf sðkƒËkhe™ku yÇÞk‚ fhðku.
7. yktŒhhküÙeÞ ‚tË¼uo s™‚t…of™k …k‚kyku [fk‚ðk.
11
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 2.1 «MíkkðLkk :
ÔÞÂõík y™u ÔÞÂõík fu ÔÞÂõík y™u ‚{qn ðå[u ‚íkík ‚t…fo™ku ÔÞðnkh [k÷íkku hnu
Au. {ký‚ yu ‚k{krsf «kýe Au y™u xk…w …h Sðíkku ™Úke, yuf÷ku hne þfíkku ™Úke.
yu™wt yrMíkíð yu™wt Sð™ yu™e «ð]r¥k ‚íkík ƒeò {™w»Þku ‚kÚku fkuE™u fkuE heíku ‚tf¤kÞu÷e
hnu Au. ykí{r™ðuË™ (self-presantation) yu {ký‚™k ÔÞÂõíkíð™e yuf yr™ðkÞo yðMÚkk
Au. Ëhuf {ký‚ RåAíkku nkuÞ Au fu ƒeò ÷kufku yu™u ƒhkƒh ‚{su y™u yu™e fk{„ehe™u
ÞkuøÞ {kLÞíkk yk…u, «þMíke fhu. {ký‚™e yk EåAk s {™w»Þ ‚{qn fu ‚tMÚkk™e fk{„ehe{kt
rðMíkhý …k{u Au.
ÔÞÂõík™e su{ s ‚tMÚkk fu ‚hfkh …ý ÷kufku fu ‚{ks …k‚uÚke …kuíkk™e fk{„ehe™e
{kLÞíkk {u¤ððk Ít¾u Au. ykðe {kLÞíkk {u¤ððk™e «ð]r¥k {ký‚ ‚ËeykuÚke fhíkku ykÔÞku
Au. …ý yu™u ßÞkhu ÔÞðrMÚkík ykÄkh {¤u Au y™u yu ßÞkhu Ëuþ rðËuþ{kt «MÚkkr…ík ™erík
r™Þ{ku™u ykÄkhu [k÷u Au, íÞkhu yu ‘s™‚t…fo’ ƒ™u Au. yk™u {kxu {k™ð ð÷ýku™ku yÇÞk‚
fhe™u yu™u fE heíku y‚hfkhf Zƒu …kuíkk™e íkhVuý{kt ðk¤ðku yu™k ði¿kkr™f «ÞíLkku fhðk{kt
ykðu Au. yk{, ‚ËeykuÚke [k÷íke ykðíke ‚qû{ {™kuði¿kkr™f «ð]r¥k nðu s™‚t…fo™k
ÔÞðrMÚkík þk†{kt …÷xkE Au.
s™‚t…fo™e ÔÞkÏÞk swËk swËk ÷kufkuyu swËe swËe heíku yk…e Au. s™‚t…fo™e ƒkƒík{kt
‚{s fhíkk „uh‚{s™wt «{ký {kuxwt Au. ykÚke yu™e fux÷ef ÔÞkÏÞkyku …ý ‚trËøÄ ƒ™e
„E Au. Aíkkt fux÷ef ÔÞkÏÞkyku yu™u M…ü…ýu ‚{sðk{kt {ËËY… ÚkkÞ yuðe Au. Shk÷z
ƒu‚fe™ yu™u '{k™ð ð÷ýku™wt r™Þ{™ fhíktw þk†' fnu Au. rƒúx™™e fkWrL‚÷ ykuV …rç÷f
rh÷uþL‚ îkhk yu™e ÔÞkÏÞk íkiÞkh fhkE Au, íku Xef rðþË Au. yu fnu Au. s™‚t…fo yux÷u
‚tMÚkk y™u ÷kufku ðå[u …hM…h ‚{sý MÚkk…ðk™ku ‚¼k™, ykÞkursík y™u ‚íkík «ÞíLk.
“…hM…h ‚{sý” þçËku ynª y„íÞ™k Au. …ý yu MÚkk…ðk™ku «ÞíLk ‘‚¼k™’
nkuðku skuEyu. yu™ku yÚko yu ÚkkÞ fu s™‚t…fo™k æÞuÞ rðþu™e M…ü ‚{s nkuðe skuEyu.
yk «ÞíLk ‘‚wÞkursík’ skuEyu y™u yu «ÞíLk ‘xwfzu xwfzu’ ™nª [k÷ðku skuEyu yu …ý ‘‚íkík’
nkuðku skuEyu.
s™‚t…fo{kt ‚k{kLÞ ‚{s, ‚k{kLÞ ‚iòLÞ y™u ‚k{kLÞ rððuf W…h ¼kh {qfðk{kt
ykðu Au. ‚íkík ‚isLÞþe÷íkk yu s™‚t…fo™e Íwtƒuþ™wt nkËo Au. „úknf fu ‘…rç÷f’ ‚kÚku þw¼uåAk
fu¤ððk {kxu MkkisLÞ yr™ðkÞo Au.
2.2 s™‚t…of™e ÔÞkÏÞk :
ƒuMfe™™e ÔÞkÏÞk yíÞtík xqtfe nkuðk Aíkkt s™‚t…fo™k fkÞo W…h ‚khku «fkþ …zu
Au. ðuƒMxhLkk þçËfkuþ{kt yu™e ÔÞkÏÞk yk {wsƒ™e Au : “fkuE Wãku„, Þwr™Þ™, r™„{,
ÔÞð‚kÞ fu ‚hfkh fu ƒeS fkuE ‚tMÚkk …kuíkk™k „úknfku f{o[kheyku íkÚkk ÷kufku™e ‚kÚku MðMÚk
y™u Wí…kËf ‚tƒtÄ MÚkk…ðk íkÚkk yu™u rMÚkhíkk yk…ðk™ku «ÞíLk fhu yÚkðk …kuíkkíku ‚{ks
‚kÚku y™wfq¤ ƒ™kððk™ku «ÞíLk fhu íÞkhu yu™k yu «ÞJ™u s™‚t…fo fne þfkÞ.”
fkuE …ý ÔÞð‚kÞ fu ‚tMÚkk …kuíkk™ku ÔÞqn fu fk{„ehe ™¬e fhu, yu …nu÷kt yuýu
÷kuf{ík y™u ÷kuõð÷ý™ku ÏÞk÷ {u¤ððku sYhe Au. yu r‚ðkÞ™e yu™e «ð]r¥k yufktfe y™u
y…qýo hnuþu. rðïrðÏÞkík s™‚t…fo r™»ýktík ‚k{u ç÷uf™k fÚk™ {wsƒ, 's™‚t…fo r¼LLk
12
r¼LLk ‚{ksrð¿kk™ku™wt r{©ý Au. íku ÔÞÂõík y™u ‚{qn™e «ríkr¢Þkyku™e òýfkhe yk…u sLkMktÃkfo sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
Au. yu «íÞkÞ™™wt rð¿kk™ Au, su ‚tƒtÄku{ktÚke íkt„Ëe÷e Ëqh fhe™u ‚{trík™wt r™{oký fhu Au.’
fxT÷e…-‚uLxh s™‚t…fo™u yuf ‘{u™us{uLx ‘Vtfþ™’ „ýu Au. fux÷kf ÷kufku ‚tMÚkk™k
ƒÄk hku„ku™k hk{ƒký E÷ks íkhefu s™‚t…fo™u yku¤¾u Au. …ý yu ‚k[wt ™Úke. fkuE ð¤e,
yu™u ‚tMÚkk™e ™ƒ¤e, Íkt¾e Aƒe ‚wÄkhe™u [f[rfík fhe yk…u yuðk òËw íkhefu yku¤¾kðu
Au. yk ƒÄe s™‚t…fo rðþu™e „uh‚{sku Au.
2.3 s™‚t…of yu «ò y™u ‚tMÚkk ðå[u™e fze :
ÔÞÂõík y™u ÔÞÂõík ðå[u fu ÔÞÂõík y™u ‚{qn ðå[u™k ‚ƒtÄku {k™ð‚tMf]rík™k
ykrËfk¤Úke [kÕÞk ykðu Au. s™‚t…fo™ku ÔÞðrMÚkík WÆ¼ð ™nkuíkku ÚkÞku íÞkhu …ý yk ‚tƒtÄku
íkku …kuíkk™e heíku fk{ fhíkk s níkk. yks™wt s™‚t…fo™wt þk† yk ‚tƒtÄku™u ðÄw ÔÞðrMÚkík
y™u ‚t„e™ ¼qr{fk yks™wt s™‚t…fo™wt þk† yk ‚tƒtÄku™u ðÄw ÔÞðrMÚkík y™u ‚t„e™ ¼qr{fk
…h {qfu Au y™u {k™ððíkoýqtf y™u ÷ûkýkuLkku WÃkhLke ÔÞkÏÞk{kt fÌkwt Au íku{ Mkw«ÞkusLk,
ÔÞðÂMÚkík yLku Mkíkík rðfkMk fhu Au. ÃkºkfkrhíðLkk ƒeò {kuxk¼k„™k ûkuºkku™e su{ s™‚t…fo
…ý ykiãkur„f¢ktrík …Ae su ‚tfw÷™k …rhƒ¤ku sLBÞkt yu{ktÚke ƒnkh ykÔÞwt Au. yksu Wãku„ku™ku
su rðfk‚ y™u rðMíkkh ÚkÞku Au, yu{kt su íku ykiãkur„f ‚tMÚkk fu ft…™eyu ‚íkík …kuíkk™k
„úknf ‚kÚku ‚t…fo xfkðe hk¾ðku yr™ðkÞo Au. yks™k suxÞw„™e nrhVkE{kt „úknfku™e
ƒË÷kíke Yr[ y™u yu™kt {k™r‚f ð÷ýkuÚke …rhr[ík ™ hnu™kh ft…™e fu ‚tMÚkk VUfkE òÞ
íku{ Au. ykÚke, su íku ‚tMÚkk y™u ft…™e íku{s yuýu su „úknõ sqÚk ‚wÄe ÃknkU[ðk™wt Au yu™e
ðå[u fkuE fze nkuðe sYhe Au. s™‚t…fo yk fze …qhe …zu Au.
yk yÚko{kt s™‚t…fo yuf søÞkyuÚke fkuE ‚tËuþku ÷E™u yu™u ÔÞÂõík fu ÔÞÂõík™k ‚{qn
‚wÄe ÃknkU[kzðk™wt fkÞo fhu Au. yk ‚tËuþku {kuxk¼k„u ‚å[kE …h ykÄkrhík nkuÞ Au. ykiãkuŠøkf
ft…™eyku™e su{ s yks™k Þw„{kt ‚hfkhku …ý …kuíkk™e ™eríkyku, fkÞo¢{ku y™u yu yt„u
÷uðkíkk r™ýoÞku™k «ò …h þk «íÞk½kík …zu Au yu òýðk {kxu ykíkwh nkuÞ Au ‚{Þ ‚{Þ
…h ÷kufku™k ð÷ýku òýe™u ‚hfkhkuyu {wsƒ …kuíkk™e ™eríkyku ƒË÷íke nkuÞ Au yÚkðk yu{kt
‚wÄkhk fhíke nkuÞ Au. s™‚t…fo yu™wt yk fkÞo ‚h¤ ƒ™kðe yk…u Au. ‚hfkhku îkhk [÷kðkíkk
{krníke ¾kíkk yk yÚko{kt s™‚t…fo™k s fuLÿku Au. fËk[ s™‚t…fo™e {kuxk{kt {kuxe ‚tMÚkk
yks™e ‚hfkhku îkhk [÷kðíkk ykðk {krníke rð¼k„ku s Au. su{ fkuE ft…™e …kuíkk™k „úknfku™u
ðÄw{kt ðÄw ‚tíkku»k yk…ðk RåAíke nkuÞ Au, yuðtw s ‚hfkh™e ƒkƒík{kt …ý Au.
…kuíkk™k fkuE …„÷k™e «ò{kt „uh‚{s Vu÷kíke nkuÞ íkku ‚hfkh s™‚t…fo™e Íwƒ t uþ
îkhk yu Ëqh fhe þfu Au. yus heíku fkuE {n¥ð™e ™erík ½zðk{kt ykðe nkuÞ íkku «ò …k‚uÚke
yu™e y™w{rík …ý s™‚t…fo îkhk s òýe þfkÞ Au. ‚hfkh s™‚t…fo™wt {n¥ð ‚{síke
™Úke yu™ku …kÞku z„{„e òÞ Au. yks heíku su ft…™e sLk‚t…fo™wt {qÕÞ ykuAwt ytfu Au yu
…kAe …ze òÞ Au.
ft…™e fu ‚hfkh „{u íkux÷e fk¤S y™u {nu™íkÚke ™eríkyku ƒ™kðu y™u Þkus™kyku
½zu …ý ÷kufku{kt yu yt„u …qhíke {krníke Vu÷kððk{kt ™ ykðu íÞkt ‚wÄe yu Þkus™kyku yÄqhe
s hne òÞ Au y™u yu™k {q¤ WÆuþku r‚Ø ÚkE þfíkk ™Úke. {kºk s™‚t…fo™e ÔÞðrMÚkík
Íwƒ
t uþ s yk™u þõÞ ƒ™kðu Au. ykÚke s yksu {krníke ¾kíkkyku{kt y™u {kuxk ykiãkur„f
13
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk «ríkck™ku{kt s™‚t…fo {kuxk rð¼k„ku [÷kððk{kt ykðu Au. yk™k íkhefkyku ½ýk ƒÄk y™u
õÞkhuf y÷„ y÷„ nkuÞ Au. yk™u {kxu y¾ƒkhku™ku ykþhku ÷uðkÞ Au.
yk™k W…hÚke ÏÞk÷ ykððku skuEyu fu, s™‚t…fo™e þÂõík fux÷e Au. fkuE ƒ™kð
fu fkÞo¢{ …kuíkk™k{kt sux÷ku {n¥ð™ku Au, yux÷ws fu õÞkhuf íku™kÚke …ý ðÄw {n¥ð™wt yu™wt
yÚko½x™ y™u yu™ku «[kh nkuÞ Au. yk…ýu …kuíku ½ýeðkh fkuE ƒ™kð fhíkk yu™k yÚko½x™Úke
ðÄw «¼krðík ÚkE síkk nkuEyu Aeyu, yk s™‚t…fo™e ¾qƒe Au. yksu íkku s™‚t…fo y™u
«[khku™ku Þw„ ykÔÞku Au yu{ s fne þfkÞ. ƒ™kðku fu fkÞo¢{ku™k ykðk yÚko½x™ y™u
yu™kÚke sL{™khe y‚hku yt„u ÷kufku™u fux÷k ðkfuV fhe þfkÞ Au yu™k …h s s™‚t…fo™e
‚V¤íkk™ku ykÄkh hnu÷ku Au y™u ytíku yu s ÷kufð÷ý™u ½zu Au.
s™‚t…fo™wt {wÏÞ fkÞo ÷kufyr¼«kÞku™u «¼krðík fhðk™wt Au. sLk‚t…fo™e yk y‚h{ktÚke
yksu fkuE Axfe þfu íku{ ƒ™íkwt ™Úke. òýu yòýu yk…ýu ƒÄk yksu s™‚t…fo™e y‚h{ktÚke
…‚kh ÚkE hÌkkt nkuEyu Aeyu. yksu íkku ÷kufku™u ¾wþ hk¾ðk™ku s{k™ku Au y™u ÷kufku™u ¾wþ
hk¾ðk™e yk nrhVkE{ktÚke sLk‚t…fo™ku rðfk‚ ÚkÞku Au. yksu fkuE …ý ‚tMÚkk …kuíkk™k ¼kðe
fkÞo¢{ku™e rð[khýk fhðk™e ‚kÚku ‚kÚku yu™e s™{k™‚ …h …z™khe þõÞ y‚hku™ku rð[kh
…ý fhe ÷u Au. yu y‚hku sku «ríkfw¤ nkuÞ íkku yu™u yLkwfq¤ík{kt …÷xkðe ™k¾ðk {kxu
«Úk{Úke s s™‚t…fo Íwtƒuþ þY fhe Ëuðk{kt ykðu Au.
sL‚t…fo™ku yuf nuíkw su{ ƒkÌk ‚{ks y™u ÔÞÂõík ‚{qnku™k ð÷ýku òýðk™ku Au yu{
yu™ku ƒesku nuíkw ‚tMÚkkyku™k yktíkrhf ðneðxe {k¤¾k™e ðå[u ‚t…fo ƒ™kðe hk¾ðk™ku y™u
yu heíku yktíkrhf ðneðx™u ‚h¤ ƒ™kðe {ì™us{ìLx y™u f{o[kheyku ðå[u™k ‚tƒtÄku™u
‚{sqrík™k …kÞk …h {qfðk™ku Au. yksu ft…™eyku y™u ‚tMÚkkyku™ku rðfk‚ y™u rðMíkkh
yux÷ku ƒÄku ðæÞku Au fu õÞkhuf fkuE yuf ft…™e™e þk¾kyku Ëwr™Þk¼h{kt fk{ fhíke nkuÞ
Au y™u yu{ ƒÄk {¤e™u ÷k¾ku f{o[kheyku hkufkÞu÷k nkuÞ Au. ykx÷k {kuxk ðneðxeíktºk
…h fkçkq hk¾ðkLkwt yLku yu{ktÚke sL{íkk «&™kuLku Mk{sðkLkwt yu ft…™e™k {kr÷f {kxu yuf÷u
nkÚku þõÞ nkuíkwt ™Úke. ykÚke, yu …kuíkk™k fkÞo{kt {ËË ÚkkÞ yu {kxu s™‚t…fo™ku yktíkrhf
rð¼k„ Q¼ku fhu Au y™u s™‚t…fo™k r™»ýktíkku …k‚uÚke ‚÷kn {u¤ðu Au y™u yu heíku …kuíkk™k
fkÞo™wt rðfuLÿefhý fhe ™k¾u Au.
2.4 r™»ýktŒku™k fkÞkuo :
yk r™»ýktíkku {wÏÞíðu [kh fk{ku fhu Au :

1. yu{™e ft…™e fu ‚tMÚkk ƒnw {kuxe nkuÞ y™u swËk swËk Ëuþku íku{s «Ëuþku{kt yu™e
þk¾kyku rðMíkhu÷e nkuÞ íkku yu™ku {ík÷ƒ yu ÚkÞku fu ft…™eyu y™uf «fkh™e hwr[yku
Ähkðíkk swËk s™‚{qnku™k ð÷ýku™e ‚kÚku fk{ ÷uðk™wt Au. ykÚke yk r™»ýktíkku yk
swËk swËk s™‚{qnku™e Yr[ y™u ð÷ýkuÚke ft…™e™u ðkfuV fhu Au. y™u yk ð÷ýku™e
y÷„íkk{ktÚke ‚kÞwßÞ fuðe heíku h[e þfkÞ y™u yuf {kLÞ ™erík fuðe heíku ½ze
þfkÞ yu yt„u {k„oËþo™ yk…u Au.
2. ‚tMÚkk™e …kuíkk™e ™eríkyku y™u fkÞo¢{ku yuðe heíku ½zðk{kt {ËË fhu Au, suÚke ÷kufku™u
ðÄw{kt ðÄw MðefkÞo ƒ™u y™u ‚hðk¤u ‚tMÚkk™u …ý yuÚke VkÞËku ÚkkÞ. yk fkÞo{kt
÷kufku y™u ‚tMÚkk ƒt™u™wt rník s¤ðkððwt skuEyu. ÷kufrník™u ¼ku„u ‚tMÚkk™k ÷k¼™u
s ‚ðkuoÃkhe „ýðk{kt ykðu íÞkt s™‚t…fo™k …kÞk™k WËu~Þ™ku ¼t„ ÚkkÞ Au.
14
3. ‚tMÚkk™k fkÞkuo¢{ku y™u ™eríkyku™ku yÚko½x™ fhe ƒíkkððwt y™u yu{kt ¾qxíke fzeyku sLkMktÃkfo sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
nkuÞ íkku yu Ãkqhðk™k Mkq[™ fhðk.
4. ft…™e™k nòhku, ÷nku f{o[kheyku y™u ft…™e™k ‚t[k÷fku ðå[u™k ‚tƒtÄku™e ‚{Þ
‚{Þ …h Mk{eûkk fhíkk hnuðwt yLku yk MktçktÄku{kt õÞktÞ yMktíkku»kLkk ð÷ýku Ëu¾kÞ
íkku yuLke òý Mkt[k÷fkuLku fhe™u Vhe yu™u ‚{kÄk™ …h ÷kðe Ëuðk™e ¼qr{fk …qhe
…kzðe. {kuxk «ríkck™ku™u su{ ÷kuf {k™‚™ku ÏÞk÷ hk¾ðk™ku Au íku{ yu ƒkƒík …ý
skuðk™e Au fu …kuíkk™e ‚tMÚkk{kt yktíkrhf heíku yufíkk hnu y™u ft…™e™k swËk swËk
yuf{ku ‚nfkh y™u ‚tf÷™Úke fk{ fhu yk{ ™ ÚkkÞ íkku yu ft…™e™e Ak… ÷kuf™sh{kt
¾hkƒ ÚkkÞ Au. yk áüeyu …ý s™‚t…fo ynª yuf {n¥ð™wt fkÞo ƒòðu Au.
s™‚t…fo™e ÔÞkÏÞk{kt ‚íkík ‚wÄkhk Úkíkk hÌkk Au. ðuƒMxh™k þçËfkuþ™e ºkeS
ykð]r¥k{kt yu™u rðþu™e ÔÞkÏÞk™u ºký ¼k„{kt ðnut[ðk{kt ykðe Au:
1. ÔÞÂõík, ‚tMÚkk y™u ƒeS ÔÞÂõík fu ‚{qn, ¾k‚ ÷kuf‚{qn fu «ò ðå[u yÚko½x™kí{f
‚k{„úe fu …kzkuþe ‚tƒtÄ ðzu ‚t…fo y™u þw¼uåAk rðf‚kððk™e «r¢Þk.
2. (y) ÔÞÂõík y™u ‚tMÚkk ðå[u ‚{sý Q¼e fhðk™e {kºkk
(ƒ) yu Qu¼e fhðk {kxu™e xufr™f
3 (y) …hM…h ‚{sý Q¼e fhðk™e f¤k fu rð¿kk™
(ƒ) yu r‚Ø fhðk™e ÔÞð‚kÞ÷rûkíkk
s™‚t…fo {k™ðk{kt ykðu Au, yuÚke ðÄw ÔÞk…f þk† Au. ònuh ¾ƒh, «[kh yk
ƒÄk yu™k {kæÞ{ku nkuE þfu, …ý yu …kuíku s™‚B…fo íkku ™Úke s.
'…rç÷f rh÷uþL‚ LÞwÍ' yu™eÔÞkÏÞk yk {wsƒ yk…u Au, “s™‚t…fo ðneðx™e yuf
«r¢Þk Au, su ÷kuõ{ík™wt {qÕÞktf™ fhu Au, ÔÞÂõík fu ‚tMÚkk™e ™eríkyku ™¬e fhu Au y™u
s™‚{Úko™ fu {kLÞíkk {u¤ððk {kxu™ku y{÷e fkÞo¢{ íkiÞkh fhu Au.”
yks™k rðï{kt s™ ‚{Úko™ rð™k fkuE …ý ÔÞÂõík fu ‚tMÚkk xfe þfíke ™Úke. ÷kufku™u
¾wþ fhðk™k fer{Þk ƒÄkyu ys{kððk …zu Au. …ý, yk ¾wþ hk¾ðk™e ½u÷Ak '¾wþk{ík'
{kt ‚he …zu íkku sku¾{ Q¼wt ÚkkÞ Au. y™u yt„úuS{kt yu™u …kuÃÞw÷eÍ{ fnu Au. …ý ÷kuf{ík™ku
«¼kð y™u þÂõík ðæÞk Au yu ðkík™ku R™fkh ™ne ÚkE þfu.
s™‚t…fo rðþu nS yk…ýk ‚{ks{kt r¼Òk r¼Òk {ík «ðíkou Au. ½ýk ÷kufku yu™wt
{n¥ð s Mðefkhíkk ™Úke y™u fnu Au, fu y…™u ‚khwt fk{ fheþwt; íkku ÷kufku yu™e {u¤u yku¤¾þu.
yu™u {kxu ykx÷k ƒÄk …i‚k ¾[oðk y™u ykx÷wt íktºk r™¼kððk™e þe sYh Au? ‚khwt fk{
fh™kh ÷kufku™u þkuÄe fkZðk™e y™u yu{™e fËh fhðk™e ÷kufku™e …ý Vhs Au. ƒeò fux÷kf
÷kufku yu{ {™u Au fu yk…ýu ‚khwt fk{ fheyu fu ™rn; skuhËkh «[kh y™u s™‚t…fo™ku ykþhku
÷E yu yux÷u ÷kufku{kt yk…kuyk… Ws¤e Ak… y™u Aƒe W…‚e ykðþu.
yk ƒt™u {kLÞíkkyku ykíÞtríkf Au. ‚tMÚkk™e ‚khe Aƒe W…‚kððk {kxu ‚khe fk{„ehe
fhðe, yu …nu÷e þhík Au. yu s™‚t…fo™e yk[kh‚trníkk …ý Au. „{u íkux÷ku «[kh fhðk
Aíkkt, sku {q¤¼qík fk{„ehe ™ƒ¤e nþu, Wí…kË™ku™e „wýð¥kk ™ƒ¤e nþu, íkku ƒÄe …ç÷er‚xe
™fk{e sþu. „{u íkux÷e ‚khe fk{„ehe fhe nþu, …ý ÷kufku ‚wÄe yu™e …qhe òýfkhe ™nª
ÃknkU[u, íkku ÷kuf{kLÞíkk y™u ÷kuf‚{Úko™ ™nª {¤u y™u yu ƒÄe fk{„ehe ÔÞÚko sþu.
15
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk yks™k s{k™k{kt ‚khk nkuðwt Ãkqhíkwt ™Úke, ‚khk Ëu¾kðwt …ý skuEyu. ‚khe fk{„ehe
fhe nkuÞ, y™u ÷kufku yu òýu íkku ‚tMÚkk™e fËh ÚkkÞ, yu™e ™k{™k ÚkkÞ. ‚hðk¤u, ‚tMÚkk™u
yu™ku ÷k¼ {¤u, yu™wt ðu[ký ðÄu, Wãku„ûkuºku, ÔÞð‚kÞûkuºku yu™u «ríkck y™u Ÿ[ku Ëhßòu
{¤u.
ELxh™uþ™÷ …rç÷f he÷uþL‚ y‚kur‚yuþ™u s™‚t…fo™e yuf ‚w„úrÚkík ÔÞkÏÞk ‚k™
VkL‚e‚fku™k zkì. huf‚ n÷eo …k‚uÚke íkiÞkh fhkðzkðe Au, su ™e[u {wsƒ Au :
“s™‚t…fo yu yuf rðrþü ‚t[k÷feÞ fkÞo Au. su ‚tMÚkk y™u yu™k ÷kufku ðå[u …hM…h
«íÞkÞ™, ‚{sqíke y™u MðefkÞo ‚nfkh™e ¼qr{fk h[ðk{kt {ËË fhu Au. yu{kt «§ku yÚkðk
{wÆkyku™k Wfu÷™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yu {ì™us{ìLx™u s™{íkÚke ðkfuV hk¾u Au. ÷kufrník íkhV™e
{ì™us{ìLx™e «ríkƒØíkk yu ™¬e fhe yk…u Au. {ì™us{ìLx™u yu …rhðíko™™e «r¢Þk{kt {ËË
fhu Au y™u ykð™khk «ðknku™e [uíkðýe yk…u Au. …kuíkk™ ‚kÄ™ku íkhefu yu ‚tþkuÄ™ fhe
™u {sƒqík y™u ™iríkf «íÞkÞ™ …ØríkÞku ‚{òðu Au.
yk ÔÞkÏÞk ykx÷k {wÆk íkkhðe yk…u Au.
1. s™‚t…fo yu ¿kk™ y™u fkiþÕÞ™e rðrþ»x þk¾k Au.
2. yu ‚t[k÷feÞ yuf{ Au. ‚tMÚkk y™u s™‚{qn ðå[u™e yu fze Au.
3. s™‚t…fo «r¢Þk r™»ýktík îkhk ÚkkÞ Au, su ‚tMÚkk, ‚hfkh fu r™„{™u ‚uðk yk…u
Au.
4. s™‚t…fo r™»ýktík ÷kuf{ík™k «ðknkuÚke ðkfuV nkuE Au.
5. yu ‚tMÚkk fu ‚t„X™™e ÞkuøÞ Aƒe W…‚kðu Au, suÚke ÷kufku yu™u ÞkuøÞ heíku ‚{S
þfu.
6. yu ‚t‚kuÄ™ fhu Au.
7. {krníke™k ykËk™ «Ëk™ îkhk ‚tMÚkk™u W…Þku„e ÚkkÞ Au.
8. ‚tMÚkk …kuíkk™e ‚k{krsf, hksfeÞ sðkƒËkhe r™¼kðe þfu yu™k …„÷kt ‚q[ðu Au.
9. ‚tMÚkk™u ykð™khe fxkufxe™e [uíkðýe yk…u Au.
10. ‚hfkh ‚kÚku ™k ‚tƒÄku ‚khk hk¾ðk™ku «Gík™ku fhu Au.
11. ÷kufku ð÷ý™wt ‚tþkuÄ™ fhu Au.
12. ‚tMÚkk™ Vk÷ûkeíkk W…hktík ‚k{kSf sðkƒËkhe …ý rðf‚kðu íkuðe ÔÞðMÚkk fhu Au.
13. ‚tMÚkk™k nkuÆuËkhku «ò‚{ûk r™¼oÞíkkÚke y™u M…üíkkÚke íkÚÞku hsw fhe þfu íkuðwt
ðkíkkðhý h[u Au.
14. ‚{Þ™u y™wY… …rhðíko™ku ÷kððk{kt {kæÞ{ ƒ™u Au.
15. …kuíkk™k ‚kÄ™ íkhefu ‚tþkuÄ™ W…hktík á~Þ-©kÔÞ {kæÞ{ku™ku ™iríkf Zƒu W…Þku„ fhu
Au.
yk{, yk ÔÞkÏÞk y{wf ytþu ‚ðo„úkne W…Þku„e Au. yu{kt ÔÞð‚kÞ ÷krûkíkk W…hktík
™iríkfíkk W…h ¼kh Au, íku{ yuf Mðíktºk rðãkþk¾k íkhefu yu™ku Mðefkh Au. ‘R…hk’yu 1982{
ƒnkh …kzu÷k …u…h{kt …ý yk ÔÞkÏÞk™ku WÕ÷u¾ fhu÷ Au.
16
2.5 ykÄwrLkf yr¼„{ : sLkMktÃkfo sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
s™‚t…fo yuf ykÄwr™f yr¼„{ Au. yu ÔÞð‚kÞ y™u ÔÞk…kh™e ƒkƒík{kt yuf ™ðe
rð[khÄkhk hsq fhu Au. ÔÞð‚kÞ yux÷u {kºk ™Vku fu ™wf‚k™ ™nª, …ý yuÚke ftEf rðþu»k,
yuðe ¼kð™k ynª {qŠík{k™ ÚkkÞ Au. fkuE ft…™e {k÷ ƒ™kðu, y™u yu ðu[ðk y™u yu{ktÚke
™Vku ÚkkÞ, yuðe ‚ktf¤e Ëwr™Þk{kt s™‚t…fo {™kíkwt ™Úke. s™‚t…fo yuÚke yk„¤ sE™u,
æÞuÞku y™u yu™e r‚rØ™e ƒkƒík™e yuf ™ðe ò„]íkíkk …uËk fhu Au. s™‚t…fo ykŠÚkf y™u
‚k{krsf ò„]rík™e ðkík fhu Au. yu hküÙeÞ æÞuÞku y™u ònuh fÕÞký ‚wÄe Wæðefhý fhu
Au.
2.6 ¼khŒ™k ‚tË¼o{kt s™‚t…of :
s™‚t…fo™wt …kÞk™wt fk{ y™u æÞuÞ ¼÷u ‚h¾kt nkuÞ, …ý rðï™k Ëhuf Ëuþ y™u Ëhuf
rMÚkrík{kt sLk‚t…fo™ku ‚tË¼o y™u y{÷ yuf‚h¾k nkuE þfu ™nª. s™‚t…fo™ku Wá¼ð
…rù{{kt ÚkÞku Au, yu æÞk™ hk¾ðk suðe ðkík Au. y™u …rù{™e rMÚkrík íkÚkk yurþÞk™e
rMÚkrík{kt {kuxku íkVkðík Au. …rù{™k [¤fkx y™u [{fe÷k ðkíkkðhý™e ‚k{u yurþÞk™k
½ýk Ëuþku{kt nS „heƒe, ƒufkhe, y™u ¼q¾{hk™e ‚k{u™e ÷zkE ÷zðk™e Au. y{urhfk{kt
ykiãkur„f rðfk‚™u …„÷u ykŠÚkf ‚{]rØ ykðe, y™u s™‚t…fo íku{s rð¿kk…™ suðk ûkuºkku{kt
¼h…qh ÔÞð‚kÞ÷krûkíkk ykðe. ƒeS ƒksw ¼khík suðk Ëuþku{kt nS {kuxe ðMíke™u «Úkr{f
ykhkuøÞ™e ‚wrðÄk …qhe …zðk™e Au. …eðk™wt …kýe yk…ðk™e Au, rþûký yk…ðk™wt Au, fwxwtƒ
r™Þkus™™ku «[kh fhðk™ku Au y™u hkus„khe …qhe …zðk™e Au.
s™‚t…fo™wt rðþk¤ æÞuÞ rðï þktrík MÚkk…ðk™wt, rðrðÄ «òyku ðå[u ‚tðkrËíkk
MÚkk…ðk™wt y™u ƒtÄwíð™e ¼kð™k «„xkððk™wt Au. yu áüeyu ¼khík …]Úðe W…h™ku yuf ™k™fze
…]Úðe suðku Ëuþ Au. yne y™uf «fkh™e ÄkŠ{f, hksfeÞ, ‚k{krsf, «kËurþf yÂMÚkyku
skuðk {¤u Au. s™‚t…fo yrÄfkheyku …kuíkk™e fk{„ehe ƒòðíkk yk ƒÄk …kÞk™k íkÚÞku
‚íkík æÞk™{kt hk¾ðk ½xu. …rù{{kt „wshkík{kt ÷kufku þkfknkhe Au y™u {kt‚knkh™u ÄkŠ{f
heíku ðßÞo „ýu Au, íkku …qðo{kt ƒt„k¤{kt {kA÷eyu {wÏÞ ¾kuhkf Au y™u fk÷e {kíkk™u …þwðÄ
[Zkððk™e «Úkk ‚k{kLÞ Au. Ërûký{kt [k{ze™k ht„Úke {ktze™u ¼k»kk, ‚tMf]rík, ƒÄwt s ƒkfe™k
¼khíkÚke r¼Òk Au. ÷kufku õÞktf ƒwrØðkËe Au, íkku õÞktf ðÄw …zíkk YrZ[wMík Au. hksfeÞ
heíku fuh÷ y™u ƒt„k¤e «ò zkƒuhe Íkuõðk¤e Au, íkku õÞktf s{ýuhe Íwfkð skuðk {¤u Au.
yktÄú, íkr{÷™kzw, yk‚k{ suðk hkßÞ{kt «kËurþf yrM{íkk™e ÷k„ýe yíÞtík íkeðú MðY…u
skuðk {¤u Au.
ònuh y™u ¾k™„e ûkuºk, ‚hfkh y™u «ò, fuLÿ y™u hkßÞku yuf hkßÞ y™u ƒeswt
hkßÞ íku{ yuf ð„o y™u ƒesku ð„o. yu{ ƒÄk s ‚{qnku …hM…h yuf{uf™k rník™e áüeyu
‚tf¤kÞu÷k Au yk{ktÚke fkuE y÷„ heíku …kuíkk™k yrMíkíð™ku rð[kh fhe þfu ™nª. yk{,
¼khík{kt s™‚t…fo™e ¼qr{fk, yu™ku ‚tË¼o swËku Au. yk…ýku s™‚t…fo yrÄfkhe y™u yk…ýk
s™‚t…fo r™»ýktíkku …rù{™k YrZøkík xkR… {kìz÷™ku W…Þku„ ¼khík{kt fhe þfu íku{ ™Úke.
17
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 2.7 Mkk{krsf sðkƒËkhe :
ykÄwr™f s™‚t…fo ‚k{krsf sðkƒËkhe W…h …ý ¼kh {wfu Au. ¼khík suðk Ëuþ{kt
¾k™„e y™u ònuh ‚tMÚkkyku …kuíkk™e ‚k{rsf sðkƒËkhe ¼q÷e þfu ™nª. ‚{ks íkhV™e
«ríkƒØíkk yk…ýk r{© yÚkoíktºk™e y„íÞ™e ƒkƒík Au. yk ‚k{krsf sðkƒËkhe fE heíku
r™¼kðe þfkÞ, yu rðþu {ík{íkktíkh nkuÞ þfu Au. yk…ýk Ëuþ{kt xkxk ft…™eyu Úkkuzk ð»ko
…nu÷k '‚k{krsf ykìrzx' ™ku ykþhku ÷E™u yuf ™ðku [e÷ku …zâku níkku. yk ft…™eyu …kuíkk™k
ðkŠ»kf ynuðk÷ku y™u fk{„ehe™e ‚{eûkk fhðk {kxu Ëuþ™k swËk swËk ûkuºk™k y„úýeyku
yuf ‚r{rík ƒ™kðe níke, su™u ‚tMÚkk™e fk{„ehe™e íkxMÚk y™u fzf [fk‚ýe™wt fk{ ‚kuÃÞwt
níkwt.
‚tMÚkk™e fk{„ehe ‚wÄkhðk yt„u™k ‚q[™ku …ý yk…ðk™wt fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt. ykðk
'‚k{krsf ykìzex' {kt „wshkík™k ¼qík…qðo ‚t‚Ë ‚ÇÞ …whw»kku¥k{ {k÷tðfh …ý ‚k{u÷ níkk
y™u yu{ýu yk yr¼„{™e «þtMkk fhíkku ÷u¾ …ý ÷ÏÞku níkku.
yk{, ‚k{krsf sðkƒËkheyku r™¼kððk™e ƒkƒík{kt yk…ýu íÞkt xkxk™wt ™k{ y„úu‚h
Au. f{o[kheyku™u hnuXkýku yk…ðk, yu{™k ƒk¤fku™e íkk÷e{™e ÔÞðMÚkk fhðe, yu{™k
ykhkuøÞ™e ò¤ðýe™e ®[íkk fhðe, yk ƒÄk{kt fux÷ef ‚tMÚkkyku ‚wtËh fk{„ehe fhu Au.
…rhýk{u, ‚tMÚkk y™u f{o[kheyku ðå[u™k yktíkrhf ‚ƒtÄku ‚w{u¤¼Þko hnu Au y™u yu™u ÷eÄu
‚tMÚkk™ku ƒkÌk s™‚t…fo ‚h¤ ƒ™u Au.
2.8 yktŒhhküÙeÞ ‚tË¼uo sLkMktÃkfo :
çkeò rðïÞwØ ÃkAe çknwhk»xÙeÞ ftÃkLkeykuLkku rðfkMk {kuxuÃkkÞu Úkíkkt nðu sLkMktÃkfoLkku
MktË¼o yktíkhhk»xÙeÞ ƒLÞku Au. rnLËwMíkk™ ÷eðh, yu‚.fu.yuV. Þwr™Þ™ suðe ft…™eyku
Ëwr™Þk¼h{kt fk{ fhu Au yu{™e þk¾kyku yk¾k rðï{kt …ÚkhkÞu÷e nkuÞ Au y™u yu{™k
Wí…kË™™e ©uýe …ý „tòðh nkuÞ Au. ykx÷k {kuxk V÷f …h fk{ fhíke ‚tMÚkk™u {kxu
f{o[khe-{kr÷f ‚tƒtÄku ò¤ððk W…hktík y{urhfkÚke {ktze™u ò…k™ ‚wÄe™k „úknf™e ‚kÚku™ku
‚t…fo ò¤ðe hk¾ðku …zu Au.
yktíkhhküÙeÞ fûkk™ku s™‚t…fo hküÙeÞ s™‚t…foÚke swËku nkuÞ fu yuf‚h¾ku nkuÞ? yu™ku
sðkƒ nk fu ™k yu{ ƒt™u{kt nkuÞ þfu. ½ýk y{urhfe r™»ýktíkku {k™u Au fu y{urhfk s
s™‚t…fo™wt s™f nkuðkÚke fkuE ‚tMÚkk y{urhfk W…hktík ƒeò Ëuþku{kt fk{ fhíke nkuÞ íkku
yuýu íÞkt …ý y{urhfe …Ørík yk…™kððk{kt fkuE ðktÄku ™Úke. yk{ Aíkkt, y{urhfk™e Yzh
y™u Ve™ ft…™e™k W…«{w¾ …ku÷ Ífh yktíkhhküÙeÞ s™‚t…fo Íwtçkuþ {kxu ™e[u™e ºký
‚q[™kyku yk…u Au:
1. s™‚t…fo™e Íwtƒuþ rðrðÄ ËuþeÞ ™nª ƒ™kðku. yu™ku y{÷ MÚkkr™f Míkhu s fhðku.
2. y{urhf™ ft…™e nkuÞ íkku yu™e íÞkt su «ríkck nkuÞ íku™ku W…Þku„ sYhe ‚wÄkhk ðÄkhk
‚kÚku fhðku skuEyu.
3. sLkMktÃkfoLke ÍwtçkuþLkwt ykÞkusLk MÚkkrLkf ÃkrhÂMÚkríkyku {wsçk fhku yLku yu{kt {kºk LkVku
f{kððkLkwt æÞuÞ ™ hk¾ku.
18
2.9 ík{khe «økrík [fkMkku : sLkMktÃkfo sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷
1. s™‚t…of yu {k™ð ðŒo™™wt r™Þ{™ fhŒwt þk† yk rðÄk™ fkuýu ykÃÞwt Au ?

y. ðuƒMxh ƒ. …rç÷f rh÷u§T‚ LÞqÍ
f. Shk÷z ƒu‚fe™ z. zku. huf‚ n÷eo
2. “‚k{krsf ykuzeox” yr¼„{ {kt „wshkŒ hkßÞ™k ¼wŒ…qðo ‚t‚Ë ‚ÇÞ™wt ™k{
sýkðku.
y. …whw»kkuŒ{ {kð÷tfh ƒ. {kuhS Ëu‚kR
f. fuþw¼kE …xu÷ z. þtfh [kiÄhe
3. ykhkuøÞ, rþûký suðe ‚k{krsf sðkƒËkhe r™¼kððk™e ƒkƒŒ{kt yk…ýu íÞkt fku™wt
™k{ y„úu‚h Au ?
y. rnLËwMÚkk™ ÷eðh ƒ. xkxk ft…™e
f. yu‚.fu.ƒuV.Þwr™Þ™ z. he÷kÞL‚ ft…™e
4. s™‚t…of™wt {wÏÞfkÞo þwt fhðk™wt Au ?
y. ÷kufyr¼«kÞku ™u ‚kÚkof ƒ. ÷kufyr¼«kÞku ™u ŒkŠff
f. ÷kufyr¼«kÞku ™u «¼krðŒ z. ÷kuf¼k„eËkhe ™u «{krýŒ
2.10 WÃkMktnkh :
yk…ýk Ëuþ{kt rðfk‚™e «r¢Þk sÞkhu Äe{u Äe{u „rík …fze hne Au íÞkhu nsw …ý
ðÄw™u ðÄw ðu„ yk…ðk™e sYh Au, yne s™‚t…fo™e ¼qr{fk ðÄw™u ðÄw rðMíkhþu yu yr™ðkÞo
Au. rðfk‚™e yk «r¢Þk{kt ÞkuøÞ ‚k{u÷„ehe {kýðkýe ‚ßsíkk yk…ýwt s™‚t…fo ûkuºk
fu¤ðkþu íkku yuÚke ‚hðk¤u ‚ki™u ÷k¼ s Úkþu. yk{, s™‚t…fo ¾qçk y„íÞ™wt yðÞð
{k™ð‚{ks™wt nkuE íku™wt sík™ fhðwt sYhe Au.
1. (f) 2. (y) 3. (ƒ) 4. (f)
1. ykí{ r™ðuË™ yux÷u fne þfkÞ fu {ký‚™wt …kuŒk™wt r™ðuË™. yux÷u fu …kuŒk™e RåAk
ËþkoðŒwt ¾Œ …ºk
1. s™‚t…of™e ÔÞkÏÞk þwt Au ? Œu™e rð„Œu LkkUÄ ÷¾ku. y™u s™‚t…of yu «ò y™u
‚tMÚkk ðå[u™e fze Œhefu ‚{òðku.
2. s™‚t…fo™k ûkuºku r™»ýktŒku™k fkÞkuo ‚{s yk…e ykÄwrLkf yr¼„{™e y„íÞŒk M…üÙ
fhku. ¼khŒ™k ‚tË¼o{kt s™‚t…fo™ku ÏÞk÷ M…üÙ fhku.
19
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3. Mkk{krsf sðkƒËkhe™e ¼qr{fk M…ü fhku.
4. s™‚t…of™k …k‚kyku hsq fhe yktŒhhküÙeÞ ‚tË¼uo s™‚t…of™ku ÏÞk÷ hsq fhku.
2.14 «ð]r¥k :
ÔÞð‚krÞf ‚{ks fkÞofh Œhefu s™‚t…of yrÄfkhe Œhefu Œ{khe Vhòu y™u fkÞkuo™u
„úk{eý rðMŒkh{kt fkÞo fhŒe ‚tMÚkk™k ‚tË¼uo hsq fhku su{kt ™kýkfeÞ Vhòu y™u ™uŒwíð
rðfk‚™k ‚tË¼uo fkÞo hsqykŒ fhku.
2.15 fuMk Mxze :
‚{ks{kt s™‚t…fo™e ¼k„eËkheÚke rþûký y™u ykhkuøÞ suðk {wÆkyku …h ¾qƒ s

‚khe heŒu ÚkkÞ Œu yíÞtŒ sYhe Au. s™‚t…foÚke ÷kuf¼k„eËkhe{kt …ý ðÄkhku òuðk {¤u
Au. s™ ‚t…fo îkhk ‚{ks y™u ÔÞÂõíkyku™k ð÷ý™u òýðk™ku Au, s™‚t…fo îkhk yÚko½x™Úke
ðÄw «¼krðŒ ÚkE òÞ Au.
Social Sciences.
20
s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk
yuf{–3
ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷
3.0 yuf{™k nuŒwyku
3.1 «MŒkð™k
3.2 ÔÞkÏÞk
3.3 «íÞkÞ™{kt yðhku½
3.4 «íÞkÞ™ «rfÞk™k {wÏÞ {wÆkyku
3.5 yðhku½ku™k «fkhku
3.6 ‚kŒ ‚e
3.7 Œ{khe «„rŒ [fk‚ku
3.8 W…‚tnkh
3.9 Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k WŒhku
3.10 [kðeY… þçËku
3.12 «ð]r¥k
3.13 fu‚ Mxze
3.14 ‚tË¼o „útÚk
3.0 yuf{™k nuŒwyku :
(1) «íÞkÞ™™e ÔÞkÏÞk ‚{sðe.

(2) «íÞkÞ™{kt yðhku½ku™ku yÇÞk‚ fhðku.
(3) «íÞkÞ™ «rfÞk™k {wÏÞ {wÆkyku òýfkhe {u¤ððe.
(4) «íÞkÞ™ «rfÞk™k yðhku½ku™k «fkhku™ku yÇÞk‚ fhðku.
(5) «íÞkÞ™ «rfÞk™k ‚kŒ ‚e ™ku yÇÞk‚ fhðku.
3.1 «MŒkð™k :
«íÞkÞ™ y™u {krníke yks™k rðï{kt y™u s™Sð™{kt [kðeY… ¼qr{fk ¼sðu
Au. çkÄe ykiãkurøkf «ð]r¥k y™u yu™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e ƒeS «ð]ríkyku™wt [k÷fƒ¤ ßÞkt
{krníke nkuÞ, yu ‚{ks Äe{u Äe{u {krníke «Äk™ ‚{ks ƒ™u Au. ykðe ‚{ks h[™k{kt
‚kiÚke {kuxe ‚t…r¥k fu ‚kÄ™ yu {krníke nkuÞ Au. {krníke s Wí…kË™™wt ‚kÄ™ Au y™u {krníke
s {wÏÞ Wí…kË™ Au : ykðk ‚{ks{kt ©{Sðeyku y™u fk{Ëkhku™ku {kuxku ¼k„ …ý
21
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk '{krníkeSðeyku’™ku nkuÞ Au. ykðe h[™k{kt ‚k{krsf y™u ykŠÚkf «ð]rík™wt fuLÿ …ý {krníke
s hnu Au. yk ƒÄk ÷ûkýku y{urhfk …qhwt …zu Au, yuÚke, yu rðï™ku «Úk{ '{krníke «Äk™
Ëuþ’ (‘RLVku{ouþ™ ‚ku‚kÞxe’) ƒLÞku Au. ykiãkur„f ¢ktrík …Ae™k rðï{kt yk ‚kiÚke ™kutÄ…kºk
½x™k Au. yks™ku fk{Ëkh {krníke™wt Wí…kË™ fhu Au, yu™wt «r¢Þkfhý fhu Au íku{s yu™wt
rðíkhý fhu Au. yks™e ƒÄe xìf™ku÷kìS{kt [kðeY… xìf™ku÷kìS 'RLVku{ouþ™ xìf™ku÷kìS’ Au.
ykÄwr™f ‚ÇÞíkk{kt. yk{, {krníke y„íÞ™ku ¼k„ ¼sðu Au. yne {krníke™e ÔÞkÏÞk{kt
‚hfkhe ‚r{ríkyku™k ynuðk÷ku™wt Ak…fk{ y™u xu÷eVku™ W…h™e yt„ík ðkík[eíkÚke {ktze™u
ƒu r{ºkku …ºkÔÞðnkh fhu yu™u …ý ykðhe ÷uðkÞu÷ Au.
s™‚t…fo™e fk{„ehe ‚t¼k¤íkk Ëhuf yrÄfkheyu s™‚t…fo™e fkuE …ý Íwtƒuþ™ku y{÷
fhíkk …nu÷k «íÞkÞ™ (fBÞwr™fuþ™)™e ‚{„ú «r¢Þk …qhe ‚{S ÷uðe sYhe Au. fkuE…ý
™ðku rð[kh s™‚{qn{kt íkhíkku {wfeyu yux÷u yu fE heíku ÷kufku ‚wÄe …nkU[ Au y™u fÞk
MðY…{kt …nkU[u Au yu «r¢Þk ¾qƒs h‚«Ë Au. yu yk¾e «r¢Þk yux÷e s srx÷ Au.
yk «r¢Þk™u ‚{sðk {Úkk{ý …rù{™k r™»ýktíkku ð»kkuoÚke fhe hÌkkt Au y™u yu{kt™k fux÷kfu
‚tþkuÄ™ fhe™u fux÷ktf r‚Øktíkku íkkhÔÞk Au. yk r‚Øktíkku y™u rð[kh‚hýeyku ‚kðorºkf
MðY…™k nkuðkÚke yu{ktÚke fux÷kf {wÆk fkuE…ý Ëuþ{kt ÷k„w …kze þfkÞ íku{ Au.
3.2 ÔÞkÏÞk :
þçËfkuþ{kt «íÞÞk™™u ‘rð[kh fu yr¼«kÞ™k ykËk™ «Ëk™’ íkhefu y™u ‘þçËku,

…ºk fu ‚tËuþk ðzu Úkíkk rð[kh rðr™{Þ’ íkhefu yku¤¾kÔÞwt Au. yk…ýu hkuStËk ÔÞðnkh{kt
‚íkík «íÞkÞ™ fhíkk nkuEyu Aeyu. Ÿ½{kt nkuEyu yu r‚ðkÞ yk…ýu ‚íkík ‘fkuBÞwr™fuþ™’
fhíkk nkuEyu Aeyu. yk…ýu fkuE™e ‚kÚku ðkík fheyu, fkuE …wMíkf fu Ak…wt ðkt[eyu yÚkðk
hurzÞku ‚kt¼¤eyu fu xeðe skuíkk nkuEyu, «íÞkÞ™ yk ƒÄk{kt [÷íkwt s hnu Au. Ëhhkus yk…ýe
W…h nòhku þçËku™ku ÄkuÄ ðh‚íkku hnu Au y™u yk…ýu nòhku þçËku™ku ÄkuÄ ƒeò W…h
ðh‚kðíkk hneyu Aeyu. fux÷kf r™»ýktíkku ykÚke s, «ÞíLk™u yuðk ‘r‚{uLx’ ‚kÚku ‚h¾kðu
Au, fu su ‚{ks™u skuz÷ u wt hk¾u Au.
«ÞíLk {kºk þçËkuÚke s Úkíkwt ™Úke. ½ýeðkh yu yðks Úke fu RþkhkÚke …ý ÚkkÞ
Au. ykt¾™k ¼ðk [ze sðk, ykt¾ ÷k÷ Úkðe, nkuX Äúwsðk, f…k¤ W…h fh[÷eyku …zðe,
yk ƒÄwt ftRf™u ftEf ÔÞõík fhu Au. ™k™wt ƒk¤f «Úk{ ð¾ík hzu Au íÞkhu yu yu™wt …nu÷wt
‘fkuBÞwr™fuþ™’ fhu Au yu{ fnuðkÞ. {trËh {ÂMsË{ktÚke ykðíkku ™kuƒík™ku yðks fu {ÂMsË{kt
…kufkhíke ƒkt„ …ý ftEf ‘«íÞkÞLk’ fhu Au.
yk…ýu ‚tËuþ™u þçËku{kt Ëþokðeyu Aeyu, íÞkhu ðkMíkð{kt ¼k»kk™ku W…Þku„ fheyu
Aeyu y™u ¼k»kk yu «íkef Au. fkuE ðMíkw, fkuE «kýe fkuE¼kð ÔÞõík fhðk {kxu þçË™ku
W…Þku„ fhu Au.
ykÚke ‘«íÞkÞLk’™e «r¢Þk {kxu ºký ðMíkw™wt nkuðwt sYhe Au.
1. ‚tËuþku yk…™kh
2. ‚tËuþku
3. ‚tËuþku ÷u™kh
22
yk…ýu fif ƒku÷eyu y™u ‚k{u™e ÔÞÂõík yu ‚kt¼¤u y™u ‚{su yux÷u «íÞkÞ™™wt s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk
yuf [¢ …qhwt ÚkÞwt yu{ fne þfkÞ. …Ae ‚k{uÚke fkuE ƒku÷u, yk…ýu ‚kt¼¤eyu, yux÷u ƒeswt ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷
[¢ …qhwt ÚkkÞ. yk yuf [¢™e heíku [k÷íke «r¢Þk Au. ½ýe ðkh íku ¾qƒ s ‚h¤ Au y™u
{kuxk¼k„u íku srx÷ ÚkkÞ Au.
‘fkuBÞwr™fuþ™’ þçË {q¤ ÷uxe™ ¼k»kk™ku þçË Au, su ‘fkuBÞwr™‚’{ktÚke Wíkhe ykÔÞku
Au. su™ku yÚko Au, ftEf Mkk{kLÞ fkuBÞwr™fuþ™™e «r¢Þk fþwtf Mkk{kLÞ íkÚÞ MÚkk…ðk™ku «ÞJ
fhu Au. ƒku÷™kh™u õÞkhuf {q¤ Mkúkuík íkhefu y™u Mkt¼k¤™kh™u he‚eðh íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
3.3 «íÞkÞ™{kt yðhkuÄ :
yk…ýu su fE ƒku÷eyu, yu ‚k{u™ku {ký‚ ‚{S þfíkku ™Úke. ƒku÷™kh …kuíkk™k

‚tËuþk™u yu™fkuz fhu Au y™u yu™u Íe÷™kh zefkuz fhu Au, íÞkhu s fkuBÞwr™fuþ™ («íÞkÃkLk)
ÚkkÞ Au. Ëk¾÷k íkhefu, ƒku÷™kh yt„úuS ¼k»kk{kt ƒku÷u y™u ‚kt¼¤™kh yt„úuS ¼k»kk ™
òýu íkku «íÞkÞ™ Úkíkwt ™Úke. yu s heíku ƒku÷™kh „wshkíke ƒku÷u, …ý …tzeíkMk¼h rV÷MkqVe
Wå[khu y™u ‚kt¼¤™kh y¼ý fu yrþrûkík ¼hðkz fu ¾uzqík nkuÞ íkku yuLku fþwt MktsÞ Lkrn
yLku «íÞkÞ rLk»V¤ Lkeðzu. yk MktË¼o{kt s økwshkíke{kt fnuðík Au ‘¼u‚ yk„¤ ¼k„ðík’
ƒ™kððk{kt ykðe Au.
«íÞkÞ™™e «r¢Þk{kt ykðku yuf yðhkuÄ ™Úke, y™uf Au. ™u…kur÷Þ™ rð»ku yuf fÚkk
«[r÷ík Au. yuýu yufðkh Ëþ ‚ir™fku™u yuf …trõík{kt Q¼kt hk¾e™u «Úk{ ‚ir™f™k fk™{kt
f$f fÌkwt. yu™ku yu ‚tËuþku ƒeò ‚ir™f™k fk™{kt fnuðk sýkÔÞwt. ‚tËuþku yk heíku AuÕ÷k
‚ir™f …k‚u …nkUíÞku íÞkhu {q¤ ‚tËuþk™ku ¼kðkÚko ‚t…qýo…ýu ƒË÷kE „Þku níkku fkuE ÔÞÂõík
îkhk fkuE ‚tËuþku yk…ýu {kuf÷eyu, íÞkhu ½ýeðkh yu „uh‚{s Q¼e fhu Au. {ký‚ {q¤
þçËku{kt yu ‚tËuþku ÞkË hk¾e þfíkku ™Úke, …rhýk{u þçËku ƒË÷u Au, W…hktík yu™wt …kuíkk™wt
yÚko½x™, yu™k {k™r‚f ð÷ýku yu{kt ‚qû{ heíku ¼¤e òÞ Au. …rhýk{u ½ýeðkh yk¾ku
‚tËuþku s ƒË÷kE òÞ Au.
«íÞkÞ™™k yðhkuÄku ™e[u {wsƒ „ýkðe þfkÞ :
1. ¼k»kk™ku yðhkuÄ
2. ‚ktMf]ríkf yðhkuÄ
3. ¼ki„kur÷f yðhkuÄ y™u
4. {k™r‚f yðhkuÄ
¼k»kk ‚ktfuríkf nkuÞ Au y™u ‚trøÄf nkuÞ Au. þçËku™ku yÚko yu™k ‚tË¼o ‚kÚku ƒË÷kÞ
Au. …rhýk{u ½ýeðkh yuf þçË îkhk yu ƒku÷™kh™u su yr¼«uík nkuÞ yu™k fhíkk swËku
s yÚko ‚t¼k¤™kh íkkhðíkku nkuÞ Au.
3.4 «íÞkÞ™ «rfÞk™k {wÏÞ {wÆkyku :
«íÞkÞ™™e «r¢Þk{kt ykx÷k {wÆk ÞkË hk¾ðk skuEyu :

1. ‚tËuþku Íe÷™kh s™‚{qn ÔÞÂõíkyku™ku ƒ™u÷ku nkuÞ Au. yk ÔÞÂõíkyku y™uf heíku
yuf{ku™k ‚t…fo{kt ykðu Au. yuf{uf™e ‚kÚku fk{ fhu Au y™u yr¼«kÞku™e íkÚkk
23
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk {krníke™e yk…-÷u fhu Au. yk{, yu y™uf ƒkÌk y‚hku y™u …rhƒ¤ku™k Ëƒký
nuX¤ «ÞíLk fhu Au.
2. su ‚tËuþku …kuíkk™u y™wfq¤, …kuíkk™ku {™…‚tË nkuÞ íku ÷kufku ‚h¤íkkÚke Íe÷e ÷u Au.
Ëhuf {k™‚ …kuíkk™k „{k yý„{k™k ƒ™kðu÷k fkuþuxk{kt Sðíkku nkuÞ Au. yt„ík
rník ‚ktf¤u÷w nkuÞ yuðk ‚tËuþk yu Íz…Úke Íe÷u Au.
3. ‚tËuþ™k «¼kð™e y…uûkk nkuÞ íkku ‚kt¼¤™kh™u yu{ktÚke ftEf ð¤íkh {¤ðk™wt nþu
íkku s yu «rík¼kð yk…ðk «uhkþu.
3.5 yðhku½ku™k «fkhku :
÷eÃ{u™ «íÞÞk™k yðhkuÄku yk «{kýu „ýkðu Au :

1. f]rºk{ ‚uL‚hþe…. rð[kh ƒnw srx÷ nkuÞ íÞkhu yu Íe÷ðk{kt ÷kufku™u ©{ …zu Au.
2. ‚k{krsf ‚t…fo™e {ÞokËk. ƒnw ykuAk ‚k{krsf ‚t…fo{kt hnu™kh {ký‚™wt ¿kk™™wt ðíkow¤
‚ktfzwt ƒ™u Au. yu ™ðe {krníke y™u ™ðwt ¿kk™ Íe÷e þfíkku ™Úke.
3. ‚{Þ ‚tfku[. ÷kufku …k‚u ònuh rník™e ƒkƒíkku{kt h‚ ÷uðk {kxu ‚{Þ ƒnw ykuAku
nkuÞ Au. …rhýk{u yu{™e ‚tËuþ Íe÷ðk™e þÂõík ‚er{ík ƒ™u Au.
4. ½ýeðkh ‚tËuþku xqtfku ƒ™kðe™u hsq fhkÞ Au, …rhýk{u yu {q¤ MðY…{kt Íe÷íkku ™Úke.
5. ½ýe ðkh ƒnw {kuxe y™u …ktrzíÞðk¤e ðkík ƒnw ‚kËe heíku hsq fhkÞ Au y™u y‚h
„w{kðe ƒu‚u Au.
6. fux÷efðkh MÚkkr…ík {kLÞíkkyku™e rðhwØ™ku rð[kh ykðu Au, íÞkhu {ký‚ yu Mðefkhðk™ku
™fkh fhu Au.
3.6 ‚kŒ ‚e :
fí÷e… y™u ‚uLxh y‚hfkhf ‘fkuBÞwr™fuþ™’ {kxu ‚kík ‘‚e’™ku r‚Øktík yk…u Au,
su ™e[u {wsƒ Au:
1. Credibility (rðï‚™eÞíkk) ‚tMÚkk™e rðï‚™eÞíkk sux÷e ðÄw nkuÞ yux÷ku yu™ku
‚tËuþku ðÄw MðefkÞo ƒ™þu.
2. Context (‚tË¼o) s™‚t…fo™k fkÞo¢{™ku ‚tË¼o M…ü nkuðku skuEyu y™u ðkMíkrðf
skuEyu. ‚tË¼o ‚tËuþk™u y™wfq¤ nkuðku skuEyu.
3. Content (‚k{„úe) ‚tËuþk™e ‚k{„úe yÚko…qýo skuEyu, yu ‚h¤ y™u y‚hfkhf nkuðe
sYhe Au.
4. Clarity (M…üíkk) ‚tËuþku M…ü y™u y‚trËøÄ nkuðku skuEyu.
5. Continuity (‚kíkíÞ) ‚tËuþku ‚íkík «‚krhík Úkíkku nkuðku skuEyu. «íÞkÞ™ yu ‚íkík
[k÷íke «r¢Þk Au.
6. Channel ({kæÞ{) ÞkuøÞ y™u MðefkÞo {kæÞ{ s …‚tË fhðwt skuEyu.
24
7. Capability (s™‚{qn™e ûk{íkk) ‚tËuþku Íe÷™kh™e ûk{íkk y™u þÂõík æÞk™{kt s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk
hk¾e™u s Íwƒ
t uþ [÷kððe skuEyu. Íe÷™kh™wt ¿kk™, yu™e fûkk, yu™e fu¤ðýe, ƒÄw ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷
æÞk™{kt hk¾ðwt skuEyu.
3.7 Œ{khe «„rŒ [fk‚ku :
1. fkuBÞw™efuþ™ þçË {w¤ fkuBÞw™e‚ þçË W…hÚke ykÔÞku Au yk fkuBÞw™eþ fR ¼k»kk{ktÚke

ykÔÞku Au ?
y. „úef ƒ. ÷uxe™ f. y{uhef™ z. Íuf
2. ÷e…{u™™u «íÞkÞ™™k yðhku½ku™k fux÷k «fkhku hsq fÞko Au ?
y. 10 ƒ. 8 f. 7 z. 6
3. fÞkt fÞk ¼k»kk yðhku½ku nkuR þfu ?
y. ¼k»kk™ku yðhku½, ‚kMfwrŒf yðhku½
ƒ. ¼ik„ku÷ef yðhku½, {k™r‚f yðhku½
f. Œ{k{
z. fkuR …ý ™ku ‚{kðuþ ÚkŒku ™Úke.
4. fí÷e… y™u ‚uLxh îkhk y‚hfkhf «íÞkÞ™ {kxu fÞku rMkØktík ykÃÞku
y. RVufxeð fkuBÞw™efuþ™ ƒ. «ku„uþeð fkuBÞw™efuþ™
f. ‚uð™-‚e ÚkeÞhe z. «eL‚e…÷ ykuV fkuBÞw™efuþ™
5. Context, Content ™ku yÚko «íÞkÞ™{kt þw fhðk{kt ykðu Au.
y. ‚tË¼o, ‚k{„úe ƒ. «ùkË¼qr{fk, ÏÞk÷

f. «ùkË¼qr{fk, ‚k{„úe z. ‚tË¼o, ÏÞk÷
3.8 W…‚tnkh :
M…uL‚hu ‚{ks™e ‚t[khÔÞðMÚkk™u yuf Y…f íkhefu Ëun™e hwrÄhkr¼‚ý™e ÔÞðMÚkk ‚kÚku
‚h¾kðe Au. ykÄwr™f ‚{ks{kt ‚t[kh ‚kÄ™ku™e ÔÞðMÚkk ƒu fûkk™e Au. yuf s™‚t…fo™k
‚kÄ™ku y™u yÕ… ‚{Þ{kt y‚tÏÞ ÷kufku ‚wÄe …nkut[íkk ‚tfuík - ÔÞðnkh™k {kæÞ{ku™u
s™‚t…fo™k ‚kÄ™ku fnuðkÞ. ykðk ‚kÄ™ku ‘{erzÞk’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
yk{, Sð™{kt ‚t[kh™wt {n¥ð ¾wƒ y„íÞ™wt Au.
3.9 Œ{khe «„rŒ [fk‚ku™k W¥khku :
1. (ƒ) 2. (z) 3. (f) 4. (f) 5. (y)
25
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3.10 [kðeY… þçËku :
1. Credibility yux÷u fu rðï‚™eÞŒk ™k yÚko{kt ‚{S þfkÞ.
2. Context yux÷u fu ‚tË¼o ™k ‚{sðk{kt ykðu Au.
3. Content yux÷u fu ‚k{„úe ™k yÚko {kt ‚{sðk{kt ykðu Au.
4. Clarity yux÷u fu M…üŒk ™k yÚko{kt ‚{sðk{kt ykðu Au.
5. Continuity yux÷u fu ‚kŒíÞŒk ™k yÚko{kt ‚{S þfkÞ
6. Channel yux÷u fu {kÎÞ{ yux÷u {k„o Œhefu yku¤¾e þfkÞ
7. Capability yux÷u fu ûk{Œk ™k ‚tË¼o{kt ‚{S þfkÞ.
1. «íÞkÞ™ ™e ÔÞkÏÞk ‚{òðe y™u «íÞkÞ™{kt yðhku½ku™ku rð„Œu ÏÞk÷ hsq fhku.
2. «íÞkÞ™ «rfÞk™k {wÏÞ {wÆkyku xwtf{kt hsq fhku.
3. «íÞkÞ™ «rfÞk™k yðhku½ku™k «fkhku sýkðku.
4. «íÞkÞ™ «rfÞk™k ‚kŒ ‚e ÷kûýefŒkyku hsq fhku.
3.12 «ð]r¥k :
‚tËuþkÔÞðnkh{kt ¾qçks {n¥ð™e ƒkƒŒ yu Au fu su {krníke yk…ðe Au Œu Auf AuÕ÷k

ÔÞÂõík ‚w½e yus MðY…{kt y™u yus …nku[u …htŒwt fkuE…ý ÔÞÂõík fkuR ƒkƒŒ Œu™k ÎÞk™{kt
ykðu yux÷ufu ‚kt¼¤ðk{kt ykÔÞk ƒkË Œu{kt …kuŒk™k þçËku W{uhe Œu {krníke ƒeò ‚w½e
sŒe nkuÞ Au yk ƒkƒŒ™ku „ú…w {kt ‚tËuþkÔÞðnkh™e ¾wxŒe fzeyku òýðk {kxu fhðku sYhe
Au.
3.13 fu‚ Mxze :
fu‚ Mxze :- ½ýk ð»kkuo …un÷k ytŒrhÞk£ „k{ {kt ‚tËuþkÔÞðnkh {kxu {ÞkorËŒ ‚kÄ™ku
nŒk. ykÚke „k{™k ™k ÷kufku ™u ¾qƒ s nk÷kfe ¼ku„ðe …zŒe nŒe. ykÚke „k{{kt ð‚Œk
÷kufku îkhk y™uf Þkus™k ™ku ÷k¼ {¤ðkÚke „k{{kt …kýe y™u ðes¤e ™e ‚{MÞk Úke Awxfkhku
ykÔÞku Au. „k{™k ÷kufku îkhk s yk {kxu …qhŒk «ÞJku fhðkÚke „k{{kt ðes¤e, x…k÷,
y™u ‚tËuþk ÔÞðnkh ‚w½z ƒLÞku Au. „k{™k ™k ÷kufku yk{ ÚkðkÚke ¾qƒ s ykuAk ‚{Þ
{kt y™uf fk{ku …qhk ÚkE þfÞk Au. ‚hfkh îkhk y{÷e Þkuò™k ™ku ÷k¼ „k{ ™k ÷kufku
¾qƒ s ‚khe heŒu {u¤ðe þfu Au.
26
3.14 ‚tË¼o „útÚk : s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk
ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷
Social Sciences. Lewis, J.A., Lewis M.D., Packard
27
BSWR-402
rð¼køk
3
‚k{krsf ðneðx

ISBN : 978-93-91071-15-8
÷u¾f
©e yÃkoý LkkÞf
y{ËkðkË
Edition : 2022
Acknowledgement
ÚkkÞ Au.
Úkðwt òuEyu.
«MíkkðLkk

W…Þku„

½xf …rh[Þ :

½xf nuíkwyku :
{krníke {u¤ððe.
1.1 «MŒkð™k
1.2 Mkk{krsf ‚uðk™e rð¼kð™k y™u ÏÞk÷
1.3 Mkk{krsf ‚uðk™k ÷ûkýku ‚{sðk
1.4 ‚k{krsf ‚thûký™ku ÏÞk÷ {u¤ððku
1.5 ‚k{krsf ‚whûkk™e y„íÞŒk ‚{sðe
1.6 ‚{ks fÕÞký™ku ÏÞk÷ ‚{sðku
1.7 ‚{ks fÕÞký™e {n¥ð…qýo ÷kûkrýfŒkyku òýðe
1.8 ònuh y™u ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku yÚko Œu™ku ŒVkðŒ ‚{sðku
1.10 W…‚tnkh
1.14 «ð]r¥k
1.15 fu‚ Mxze
(1) Mkk{krsf ‚uðk™e rð¼kð™k òýðe.

(2) Mkk{krsf ‚uðk™k ÷ûkýku ‚{sðk.
(3) ‚k{krsf ‚thûký ™ku ÏÞk÷ {u¤ððku.
(4) ‚k{krsf ‚whûkk ™e y„íÞŒk ‚{sðe.
(5) ‚{ks fÕÞký ™ku ÏÞk÷ ‚{sðku.
(6) ‚{ks fÕÞký ™e {n¥ð…qýo ÷kûkrýfŒkyku òýðe.
(7) ònuh y™u ‚{ks fÕÞký ðneðx ™ku yÚko Œu™ku ŒVkðŒ ‚{sðku.
1
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.1 «MíkkðLkk :
yk «fhý{kt ‚k{krsf fkÞo ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ rð¼kð™kyku™ku y{khku yÇÞk‚ [k÷w

hk¾eyu Aeyu. ÔÞð‚kÞ{kt ynª yk…ýu ‚{ks ‚uðk, ‚{ks fÕÞký, ‚k{krsf suðk ÏÞk÷ku
‚kÚku ÔÞðnkh fheyu Aeyu. fkÞo, ‚k{krsf ™erŒ, ‚k{krsf LÞkÞ, ‚k{krsf ‚whûkk y™u
‚k{krsf ‚thûký Œu{s hkßÞyu Œu™k ™k„rhfku™wt fÕÞký ‚wr™rùŒ fhðk™e {wÏÞ sðkƒËkhe
÷eÄe Au. MðiråAf ÔÞÂõíkyku y™u ‚tMÚkkyku îkhk fhðk{kt ykðŒe fkÞoðkne …ý yk «Þk‚ku™u
…qhf ƒ™kððk{kt V¤ku yk…u Au. fux÷kf rfM‚kyku {kt MðiråAf ‚tMÚkkyku W¼k fhe™u ‚hfkh™e
fk{„ehe™e xefk fhu Au. {k™ð yrÄfkhku y™u yrŒþÞ ‚hfkhe …„÷kt ‚tƒtrÄŒ {wÆkyku
™u yk…ýu ‚{sðk òuEyu yk {wÆkyku™u ‚{sðk {kxu ‚tƒtrÄŒ ÏÞk÷ku hsq fhðk{kt ykðu÷ Au.
1.2 Mkk{krsf ‚uðk™e rð¼kð™k y™u ÏÞk÷ :
Ëhuf ‚ÇÞ ‚{ks Œu™k ‚ÇÞku™ku Œu{™e ‚t¼rðŒŒk - «rŒ¼k y™u ûk{Œkyku™e {n¥k{
y™w¼qrŒ îkhk Œu ÷kufþkne …w™Šð[kh…qýo ™uŒ]íð fhðk ‚ûk{ ƒ™kððk {kxu LÞkÞef y™u
«rŒrcŒ Sð™ y™u Œu {kxu ÞkuøÞ ÔÞÂõíkíð rðfk‚™u ykøk¤ ÷R sðk òu„ðkE fhu Au.
ykhkuøÞ, ykðk‚, rþûký, {™kuhts™ ð„uhu suðe rðrðÄ «fkh™e ‚uðkyku {kxu ÔÞk…f…ýu
fkÞo fhu Au. ‚uðk þçË™ku yÚko ÚkkÞ Au “«ð]r¥kyku {kxu {ËË fhðk™e {w¤¼wŒ ð]rŒ.
yu™‚kÞõ÷ku…urzf y™rƒúßz rzõþ™he {wsƒ {ËË þçË™ku yÚko õÞkhuÞ ‚e½ku ¾kuhkf
yk…ðk™ku ÚkŒku ™Úke. …hŒwt yk þçË Œu ÔÞwí…r¥kþk† {wsƒ ‘nuÕ…k™’ …hÚke WŒhe ykÔÞwt
Au su™ku yÚko ÚkkÞ Au ‚nkÞ yÚkðk y{wf «fkh™k {sƒqŒefhý yÚkðk …qhf îkhk ƒeò™u
yk…ðk{kt ykðŒe ‚nkÞ Au. yLÞ™e r¢Þkyku yÚkðk ‚t‚kÄ™ku™e ÿrüyu Œu™u ðÄw y‚hfkhf
ƒ™kððk {kxu ‚{ks™k sðkƒËkh ‚ÇÞ Œhefu ‚k{krsf heŒu y…urûkŒ ¼qr{fkyku™wt «Ëþo™
fhðwt ¾qƒ s {n¥ð™e ƒkƒŒ Au. (ðuƒMxh yu™‚kÞõ÷ku…urzf y™rƒúßz rzõþ™he 1996).
yk{ ‚{ks {kt ‚uðk yu ðtr[Œku y™u ™çk¤k ð„o ™u ‚nkÞ yu ÔÞk…f «{ký {kt ÚkkÞ
Œu ¾qƒ sYhe Au.
‚uL‚ yux÷u ‚{ks îkhk Œu™k ‚ÇÞku™u ‚ûk{ fhðk {kxu yk…ðk{kt ykðŒe fkuE…ý
‚nkÞ yÚkðk ‚nkÞ r™ÄkorhŒ y…urûkŒ ¼qr{fkyku™u y‚hfkhf heŒu fhðk {kxu Œu{™e
‚t¼rðŒŒk™u ©uc heŒu ðkMŒrðf ƒ™kððe ‚{ks îkhk y™u ÔÞÂõíkíð rðfk‚™k {k„o{kt
ykðŒk yðhkuÄku™u Ëqh fhðk{kt {ËËY… ÚkkÞ Au.
yu[.yu{. fur‚ze (1943) þçË “‚k{krsf ‚uðkyku” yux÷u fu Œu ‚t„rXŒ «ð]r¥kyku
fu su {wÏÞíðu y™u ‚eÄe heŒu ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷e nkuÞ Au. ‚thûký, y™u {k™ð ‚t‚kÄ™ku™e
‚wÄkhýk þk{u÷ Au. ‚k{krsf ‚uðkyku Œhefu ‚k{krsf ‚nkÞ, ‚k{krsf ðe{ku, çkk¤ fÕÞký,
‚wÄkhýk, {k™r‚f MðåAŒk, ònuh ykhkuøÞ, rþûký, {™kuhts™, ©{ ‚thûký y™u ykðk‚”
(£ez÷uLzh, 1963)™u ™k„rhfku ™u hkßÞ ‚hfkh îkhk y™u MðuAef ‚tMÚkkyku îkhk
…qhe …kzðk{kt ykðu Au.
nk÷{kt ßÞkhu hkßÞ Äe{u Äe{u Ëhuf™u Akuze™u ‚k{krsf ûkuºk{ktÚke …eAunX fhe hÌkwt
Au. yÚkðk ™k„rhf {kxu ðMŒw ‚{ks ‚tMÚkkyku yku {kxu fkÞo fhu Au. ‚k{krsf ‚uðkyku
þçË™ku W…Þku„ fhðku ðÄw ÞkuøÞ Au. ònuh ‚uðkyku™e ‚h¾k{ýe{kt fku…kuohux ‚tMÚkk ™k„rhf
{kxu ‚k{krsf ‚uðkyku fhu Au fÕÞký ‚uðkyku Œu ‘‚k{krsf ònuh ‚uðkyku’ Au. su ¾k‚
2
fhe™u ‚{S þfkÞ Au y™u ‚{ks™k ðtr[Œ y™u ™çk¤k ð„kuo {kxu Œu{™u y‚hfkhf heŒu rð¼kð™kí{f {k¤¾w
‚ûk{ fhðk {kxu ‚kÚku òuzkÞu÷ Au. {wÏÞ «ðkn{kt òuzkðk {kxu ‚{ks™k yLÞ ð„kuo ‚kÚku
òuzkÞu÷ Au.
1.3 Mkk{krsf ‚uðk™k ÷ûkýku ‚{sðk :
‚k{krsf ‚uðkyku™e ÷kûkrýfŒk ™e[u {wsƒ Au :

(1) hkßÞ îkhk ‚{ks ‚uðkyku rðþu rðÍâwy÷kEÍ y™u ykÞkus™ fhðk{kt ykðu Au.
(2) yk ‚uðkyku™ku ‚eÄku VkÞËku ‚{ks™k Œ{k{ ð„kuo™u ÚkkÞ Au.
(3) yk ‚uðkyku™ku ¾qƒ s rðþk¤ rðMŒkh{kt hnu÷e Au su{kt «íÞûk nkuÞ Œuðe Ëhuf ðMŒw™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au ÷kufku™k Sð™™e „wýð¥kk …h y‚h fhu Au.
(4) yk ‚uðkyku™ku WÆu~Þ {k™ð y™u ‚k{krsf rðfk‚™u «kuí‚kn™ yk…ðk, {k™ð™wt hûký
fhðk™ku Au ÷kufku™k yrÄfkhku y™u Œu{™k{kt ‚{ks «íÞu Vhs™e ¼kð™k …uËk fhðe.
‚k{krsf fkÞo {kxu ‚k{krsf ‚uðkyku ¾qƒ s {n¥ð…qýo Au fkhý fu.
(1) ‚k{krsf fkÞo {k™ð y™u ‚k{krsf rðfk‚™u «kuí‚kn™ yk…ðk ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ
Au.
(2) ‚k{krsf fkÞo y‚hfkhf ‚k{krsf fkÞoûk{Œk ðÄkhðk y™u ™ðe ‚k{krsf
h[™k fhðk {kt„u Au su ‚tMÚkkyku sYhe Au Œuyku nk÷™e ‚tMÚkkyku{kt VuhVkh
fhu Au ÷kufku Œu{™e ûk{Œkyku™u ©uc heŒu ‚{S þfu Au y™u y‚hfkhf heŒu
Œu{™k SðkŒ™wt Þku„Ëk™ yk…e þfu Au ‚{ks™e ÞkuøÞ fk{„ehe ŒhV.
(3) ‚k{krsf fkÞo™ku WÆu~Þ ‚thûký îkhk ‘xfkW’ rðfk‚™u «kuí‚kn™ yk…ðk™ku
Au y™u rðfk‚þe÷ …Þkoðhý suÚke-…ÞkoÃík ‚t‚kÄ™ku ¼krð …uZeyku {kxu W…÷çÄ
ƒ™e þfu Œu{™u ÞkuøÞ Sð™ Sððk {kxu ‚ûk{ ƒ™kððk {kxu …ý.
1.4 ‚k{krsf ‚thûký™ku ÏÞk÷ {u¤ððku :
Mkk{krsf MkthûkýLkku ÏÞk÷ :

ðŒo{k™ Þw„{kt ‚ò …k{u÷k ÷kufku {kxu ‚wÄkhkí{f r‚ØktŒ [k÷e hÌkku Au ¾k‚ fhe™u
‘„w™u„khku sL{Œk ™Úke …ý ƒ™u Au’ yuðk ykÄkh …h ¼kh…qðof rn{kÞŒ fhe nŒe. «rŒfq¤
y™u Ë{™fkhe ‚k{krsf ÃkrhÂMÚkríkyku îkhk su ‚k{krsf ÔÞðMÚkk{kt «ðŒuo Au. yuf ®[Œk
‚{ks™k hûký {kxu Œu{s „w™u„kh™k rnŒku™u «kuí‚kn™ yk…ðk {kxu , ‚tMfkhe ‚{ks ‚kÚku
òuzkÞu÷ {k™ð ÔÞÂõík …ý ÔÞk…f…ýu ƒŒkððk{kt ykðe hne Au. ‚k{krsf hûký þçË™k
‚ktfzk y™u ÔÞk…f yÚko ƒt™u Au. Œu™k ‚ktfzk {kt yÚko{kt, Œu ‚t½»ko{kt ykðŒk ÔÞÂõíkyku™e
‚khðkh y™u fÕÞký ‚wÄe {ÞkorËŒ hnu Au fkÞËk ‚kÚku. Œu™k ÔÞk…f yÚko{kt, Œu Œu™e {ÞkoËk{kt
r™ðkhf™e ‚t…qýo ©uýe™ku ‚{kðuþ fhu Au, ‚k{kLÞ heŒu ¾k‚ fhe™u ‚{ks{kt rð[÷™ y™u
„w™k™u r™ÞtrºkŒ fhðk {kxu W…[khkí{f y™u …w™ðo‚™ ‚uðkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
‚k{krsf hûký ™ku WÆuþ ‚{ks™u rðrðÄ «fkh™k rð[÷™kuÚke ƒ[kððk™ku Au ÔÞk…f
‚k{krsf yÔÞðMÚkk{kt …rhý{u Au su y‚hfkhf™u „t¼ehŒkÚke rz‚-y… fhu Au ‚{ks™e
fk{„ehe. fkuE…ý ‚khe - rð[khe ™erŒ y™u ykÞkus™™e „uhnkshe{kt ‚k{krsf ‚thûký™ku
3
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk fkÞo¢{, fkuE…ý ‚{ks™ku {q¤ WÆuþ ‚w¾e y™u ‚wr™rùŒ fhðk™ku Au Œu™k Œ{k{ ‚ÇÞku™wt
þktrŒ…qýo Sð™ „t¼eh heŒu yðhkuÄkÞ Au. yk{ ‚k{krsf ‚thûký yu ‚k{u …kuŒk™ku ƒ[kð
fhðk {kxu ‚{ks îkhk ykÞkursŒ RhkËk…qðof y™u ‚t„rXŒ «Þk‚ku rðûku…fkhe Ë£ku™ku yk¢{ý
su Œu™e fkÞËku y™u ÔÞðMÚkk™u òu¾{{kt {qfu Au y™u Œu™k fkhýu yðhkuÄ Q¼ku fhu Au Œu™ku
‚k{krsf-ykŠÚkf rðfk‚. WÕ÷t½™{kt ÷kufku™k f]íÞku™e ðÄŒe sŒe ½x™kyku ‚kÚku ‚{ks™k
«[r÷Œ fkÞËkyku{ktÚke, ™erŒyku ½zðe sYhe ƒ™e „E Au y™u Þkus™kyku y™u fkÞo¢{ku™wt
ykÞkus™ fhu Au su „uhfkÞËu‚h «ð]r¥kyku™u hkufðk{kt {ËË fhe þfu Au y™u y…hkÄeyku™e
‚khðkh y™u …w™:MÚkk…™ fhku suÚke Œuyku …kuŒu yk„uðk™e fhe þfu rþü y™u «rŒrcŒ Sð™
y™u y‚hfkhf rnõþ®™„{kt Œu{™wt ©uc Þku„Ëk™ yk…e þfu Au
‚k{krsf hûký{kt rfþkuhku™k r™ðkhý y™u r™Þtºký™u ÷„Œk …„÷kt™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ
Au y…hkÄ y™u y…hkÄ, su÷ku{kt fÕÞký ‚uðkyku, rzM[kso {kxu …Ae™e Mkt¼k¤ ‚uðkyku
fuËeyku, «kuƒuþ™ ‚uðkyku, y™irŒf xÙkrVf™wt Ë{™, r¼¾khe™wt r™ðkhý y™u r¼¾kheyku™wt
…w™ðo‚™, {kËf ÿÔÞku™k ËwY…Þku„ y™u {ã…k™™wt r™ðkhý y™u r™Þtºký y™u {kËf ÿÔÞku™k
ÔÞ‚™e y™u {ã…k™ fh™khkyku™e ‚khðkh y™u …w™ðo‚™.
‚wÄkhkí{f ‚uðkyku fu su ‚k{krsf ‚thûký fkÞo¢{ku™ku ¼k„ Au Œu {n¥ð…qýo Au
‚k{krsf fkÞo «urõx‚™wt ûkuºk. ‚k{krsf fkÞofhku fuh ðfoh, «kuƒuþ™ Œhefu fk{ fhe hÌkk
Au yrÄfkheyku, rfþkuh fuzh™k ‚t[k÷fku.
‚k{krsf ‚whûkk ‚whûkk yux÷u fu, ¼Þ yÚkðk òu¾{Úke {wrõŒ yu ÷kufku™e Mðef]Œ
sYrhÞkŒku{kt™e yuf Au. …rhðkh™e ‚tMÚkk îkhk ‚whûkk …qhe …kzðk{kt ykðŒe nŒe y™u
ÔÞð‚krÞf {nks™, y™u ŒuÚke ðÄw ¼khŒ{kt ‚tÞwõŒ fwxwtƒ ÔÞðMÚkk y™u òrŒ îkhk; …htŒw
‚{Þ sŒkt yk {q¤¼qŒ ‚k{krsf ‚tMÚkkyku™wt rð½x™ Úkðk ÷køÞwt. yu ¼k™ ÚkÞwt «ƒwØ ÷kufku
îkhk fu fux÷kf RhkËk…qðof™k «ÞJku fhðk sYhe nŒk ‚{ks™wt MŒh Œu™k ÷kufku™e ‚whûkk
‚wr™rùŒ fhðk {kxu. Œu y™u «Úk{ ð¾Œ 1935 {kt $ø÷uLz, fu yuf y„úýe ‚h rðr÷Þ{
ƒuðrhs, ‘‚k{krsf’ ™k rð[kh ‚kÚku ykøk¤ ykÔÞk nŒk ‚whûkk’ …kt[ {nk™ òÞLxT‚ ‚k{u
MðŒtºkŒk™k {kæÞ{ Œhefu : RåAk, hku„, y¿kk™, yk£‚ y™u „zƒz. íÞkhÚke rð¿kk™ ‚krníÞ
‚kurþÞ÷ r‚õÞkurhxe™ku ‚k{krsf{kt ¾qƒ ÔÞk…f W…Þku„ ÚkÞku Au
1.5 ‚k{krsf ‚whûkk ™e y„íÞŒk ‚{sðe :
ykÄwr™f ‚{ks{kt, ‚k{krsf ‚whûkk ¾qƒ s {n¥ð…qýo ƒ™e „E Au fkhý fu

(1) …ht…hk„Œ ‚k{krsf ‚tMÚkkyku su{ fu ‚tÞwõŒ fwxwtƒ, òrŒ, ÔÞð‚krÞf {nks™ ð„uhu.
sYhe ‚whûkk «Ëk™ fhðk{kt ‚ûk{ ™Úke.
(2) rð¿kk™ y™u xu<ku÷kuS{kt ¢ktrŒ ykðe Au su™kÚke WË¼ð ÚkÞku Au ø÷kuƒ÷ rð÷us y™u
÷kufku{kt ðkhtðkh MÚk¤ktŒh fhðk™e ð]r¥k™ku «[kh, y™u rðï™k yuf ¼k„{ktÚke ƒeò
¼k„{kt MÚk¤ktŒh …ý, ðkhtðkh™e ½x™k yfM{kŒku, Œu …ý su Sð÷uý Au, y™u
rðrðÄ «fkh™k hku„ku™k ‚t…fo{kt ÔÞð‚krÞf hku„ku ‚rnŒ. yk ƒÄk ÷kufku™u rðrðÄ
òu¾{ku {kxu ¾wÕ÷k …kzu Au.
(3) ÷kufku™k {qÕÞku y™u yr¼„{{kt ‚{wÿe …rhðŒo™ ykÔÞwt Au - Úke ‚k{qrnfðkËÚke
ÔÞÂõíkðkË, yæÞkí{ðkËÚke ¼kirŒfðkË, ð„uhu. ykÚke, yksu ÷kufku{kt {q¤¼qŒ {k™ðeÞ
4
‚tðuË™þe÷Œk y™u yLÞku {kxu™e ®[Œk™ku y¼kð Au, y™u Œuyku VõŒ …kuŒk™k rðþu rð¼kð™kí{f {k¤¾w
yÚkðk ©uc heŒu Œu{™k …rhðkh™k ‚ÇÞku yÚkðk ™Sf™k rðþu ®[rŒŒ Au ‚tƒtrÄŒ
ÔÞÂõík™e sYrhÞkŒku.
(4) ‚{ks™ku yuf {kuxku ð„o Au su yrþrûkŒ, ƒuhkus„kh y™u „heƒ Au ‚ƒ-{k™ð y™u
y‚whrûkŒ Sð™ Sððwt. «Úk{ ð¾Œ ‚k{krsf ‚whûkk™e ÔÞkÏÞk ‚h rðr÷Þ{ ƒuðrhs
(1942) yr¼«kÞ ÔÞõŒ fÞkuo : “‘‚k{krsf ‚whûkk’ þçË™ku W…Þku„ fkuE™e ‚whûkk
Ëþkoððk {kxu ÚkkÞ Au ßÞkhu Œuyku ƒuhkus„khe îkhk rðûkur…Œ ÚkkÞ íÞkhu f{kýe™wt
MÚkk™ ÷uðk {kxu ykðf, {ktË„e yÚkðk yfM{kŒ, yLÞ ÔÞÂõík™k {]íÞwÚke ykÄkh
„w{kððku,y™u y‚kÄkhý ¾[o™u ÃknkU[e ð¤ðk, su{ fu sL{, {]íÞw ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ
¾[o y™u ÷ø™.” ELxh™uþ™÷ ÷uƒh yku„uo™kEÍuþ™ (1942) ‚k{krsf ‚whûkk™u “yk
heŒu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au [ku¬‚ òu¾{ku ‚k{u ‚{ks ÞkuøÞ ‚tMÚkk îkhk «Ëk™ fhu
Au Œu ‚whûkk su™k {kxu Œu™k ‚ÇÞku ¾wÕ÷k Au.”
£ez÷uLzh (1963) {wsƒ : “‚k{krsf ‚whûkk” îkhk yk…ýu yuf «ku„úk{ ‚{Syu
Aeyu {kuzu{ ÷kRV-r‚f™u‚™e ykfrM{fŒkyku ‚k{u ‚{ks îkhk «Ëk™ fhðk{kt ykðu÷ hûký,
ƒuhkus„khe, ð]ØkðMÚkk, yð÷tƒ™, ykiãkur„f yfM{kŒku y™u y{kLÞŒk - ‚k{u su™kÚke
ÔÞÂõík …kuŒk™e òŒ™u y™u Œu™k …rhðkh™wt hûký fhu Œuðe y…uûkk hk¾e þfkŒe ™Úke ûk{Œk
yÚkðk y„{[uŒe”. ¼khŒ{kt ©{ …h™wt hküÙeÞ ykÞku„ (1969) {Œ ÔÞõŒ fhu Au:
“‚k{krsf ‚whûkk yuðe fÕ…™k fhu Au fu ‚{wËkÞ™k ‚ÇÞku™u ‚k{qrnf îkhk ‚whrûkŒ fhðk{kt
ykðþu ‚k{krsf òu¾{ku ‚k{u™e fkÞoðkne, su™kÚke ÔÞÂõíkyku {kxu yÞkuøÞ {w~fu÷eyku y™u
¾k™„efhý ÚkkÞ Au Œu{™u {¤ðk {kxu ¾k™„e ‚t‚kÄ™ku ¼køÞu s …ÞkoÃík nkuE þfu Au.”
yk{ y{u ‚k{krsf ‚whûkk™u ‚{ks™k ÷kufku îkhk fhðk{kt ykðŒk ‚k{qrnf «Þk‚ku
Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fheyu Aeyu ‚k{krsf fkÞo yrÄfkh™e ƒkƒŒ Œhefu Œu{™k ¼kEyku y™u
ƒnu™ku™u rðrðÄ «fkh™e ‚k{u hûký yk…ðk {kxu yýÄkhe ÃkrhÂMÚkríkyku™u ykfrM{f fnuðkÞ
Au su{ fu sirðf su{ fu su{ fu ƒuhkus„khe y™u ð]ØkðMÚkk suðe sið-ykŠÚkf, su Œu{™k
fk{™u òu¾{{kt {qfu Au ûk{Œk y™u Œu{™e ykðf™k ‚kŒíÞ{kt rðûku… …kzu Au y™u ŒuÚke
Œu{™e ‚nkÞ fhðk™e ûk{Œk™u ™çk¤e …kzu Au …kuŒk™u y™u Œu{™k ykr©Œ …rhðkh™k ‚ÇÞku
rþük[kh y™u „kihð ‚kÚku y™u su Œuyku Œu{™k …kuŒk™k Œu{s ykr©Œku™k ‚t‚kÄ™ku™ku W…Þku„
fhe™u ‚k{™ku fhe þfŒk ™Úke. ‚k{krsf ‚whûkk™e {wÏÞ ÷kûkrýfŒkyku Au :
(1) ‚k{krsf ‚whûkk yu ‚k{qrnf «Þk‚ku fhe™u RhkËk…qðof …qhe …kzðk{kt ykðŒe ‚whûkk
Au ‚{ks™k ÷kufku îkhk yrÄfkh™e ƒkƒŒ Œhefu ‚t„rXŒ heŒu.
(2) yk ‚whûkk rðrðÄ «fkh™e ykfrM{f yÚkðk yýÄkÞko ‚k{u hûký yk…u Au yuðe
ÃkrhÂMÚkríkyku fu su ÷kufku sL{Úke {]íÞw ‚wÄe, …khýkÚke fƒh ‚wÄe ‚k{™ku fhe þfu Au.
(3) yk ykfrM{fŒkyku ‚t…qýo…ýu sirðf nkuE þfu Au su{ fu {kŒ]íð, yÚkðk Œu nkuE
þfu Au ‚t…qýo heŒu ykŠÚkf su{ fu ƒuhkus„khe, yÚkðk Œuyku ƒkÞku-Efku™kur{f nkuE
þfu Au su{ fu ‚w…h-yuLÞwyuþ™ r™ð]r¥k, ð„uhu.
(4) yk ykfrM{fŒkyku ÷kufku™e fkÞo ûk{Œk™u òu¾{{kt {qfu Au y™u rðûku… …kzu Au ykðf™e
‚kŒíÞŒk y™u rþü y™u «rŒrcŒ Sð™ Sððk™e Œu{™e ûk{Œk™u ™çk¤e …kzu Au
…kuŒk™u Œu{s …rhðkh{kt ykr©Œku.
5
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk (5) ‚{ks™k ‚k{kLÞ ÷kufku {kxu …zfkhku™ku y‚hfkhf heŒu ‚k{™ku fhðku þõÞ ™Úke
Œu{™k …kuŒk™k Œu{s Œu{™k ykr©Œku™ku W…Þku„ fhe™u yk ykfrM{fŒkyku îkhk
VUfðk{kt ykðu Au ¾k™„e ‚t‚kÄ™ku.
(6) ‚k{qrnf «Þk‚ku {kxu ÷k¼kÚkeoyku™u V¤ku yk…ðk™e sYh …ze þfu Au yÚkðk ™ …ý
nkuE þfu - ÷k¼ku {kxu ¾qƒ s ™k{ktrfŒ nkuE þfu Au, su™ku Œuyku rfM‚k{kt ÷k¼
÷E þfu Au y{wf [ku¬‚ «fkh™e ykfrM{fŒkyku™e ½x™k.
(7) ‚k{krsf ‚whûkk ÷k¼ku hkufz yÚkðk «fkh™e yÚkðk ƒt™u MðY…u nkuE þfu Au.
(8) ‚k{krsf ‚whûkk yu {k™r‚f rMÚkEŒ y™u WÆu~Þ ƒt™u Au. «Ëk™ fhðk {kxu ykfrM{f
ÃkrhÂMÚkríkyku ‚k{u ÷kufku™u ÞkuøÞ hûký {¤u Œu sYhe Au rðïk‚ hk¾ku fu „wýð¥kk
y™u sÚÚkk{kt …ÞkoÃík ÷k¼ku W…÷çÄ Úkþu ßÞkhu …ý sYhe nkuÞ.
ynª ‚k{krsf ‚whûkk™k ºký {wÏÞ MðY…ku Au : (1) ‚k{krsf ðe{ku, (2) ònuh/
‚k{krsf ‚nkÞ, y™u (3) ònuh yÚkðk ‚k{krsf ‚uðkyku. ‚k{krsf ðe{k™k rfM‚k{kt,
‚t¼rðŒ ÷k¼kÚkeoykuyu Úkkuzwt Þku„Ëk™ yk…ðwt sYhe Au, fËk[ Œu ¾qƒ s ™Sðk nkuÞ ykfrM{f
ÃkrhÂMÚkríkyku™k rfM‚k{kt Œu{™u su ÷k¼ku yk…ðk{kt ykðu Au. yk ÷k¼ku suÚke ™¬e fhðk{kt
ykðu Au fu Œuyku Äkhu÷e ‚huhkþ sYrhÞkŒ™u …qhe fhe þfþu. òu fu, y{wf rfM‚kyku{kt,
[wfðýe™e sYrhÞkŒ{ktÚke rðþu»k {wrõŒ yk…ðk{kt ykðe þfu Au Þku„Ëk™™e.
1.6 ‚{ks fÕÞký™ku ÏÞk÷ ‚{sðku :
Mk{ks fÕÞkýLkku ÏÞk÷ :

‚{„ú rðï{kt ‚tMfkhe ‚{kòu Œu{™e ‚w¾kfkhe {kxu «kÚko™k fhe hÌkk Au ‚{„ú
{k™ðòŒ. ¼khŒ{kt yk…ýk Ér»k{wr™yku ‘‚ki ‚w¾e ÚkkÞ’ {kxu Ít¾Œk nŒk y™u Œu™k {kxu
fk{ fhŒk nŒk Œ{k{™k fÕÞký™u «kuí‚kn™ yk…e þfu Œuðe ‚tMÚkkyku™e h[™k fhðe y™u
Œu{™u {sƒqŒ ƒ™kððe ‚{Þ ‚{Þ …h. fÕÞký’ …hÚke WŒhe ykÔÞku Au fÕÞký þçË™ku
yÚko hkßÞ yÚkðk ‚khk, ™‚eƒ, ykhkuøÞ, ‚w¾, ‚{]rØ, ð„uhu™k ‚tË¼o{kt rMÚkEŒ (ðuƒMxh
yu™‚kÞõ÷ku…urzf y™rƒúßz rzõþ™he, 1996) yt„u …kuŒk™k rð[khku ÔÞõŒ fhŒe ð¾Œu
fÕÞký™e rð¼kð™k, ‚w„Œk Ëk‚„wÃíkk (1976) yu yð÷kuf™ fÞwO Au: “fÕÞký îkhk yk…ýu
‚tËŠ¼Œ fheyu Aeyu ‚uðkyku™k ‚{„ú …ufus {kxu, ‚k{krsf y™u ykŠÚkf, su ykðf ‚nkÞ
‚kÚku ÔÞðnkh fhu Au, fÕÞký™e òu„ðkEyku y™u ‚k{krsf ‚whûkk, yuf ŒhV, y™u ‚{„ú
©uýe™u swyku ‚k{krsf ‚uðkyku, ƒeS ŒhV.” ‚{ks fÕÞký yu ÷kufku™e ‚w¾kfkhe Au su™u
‚{ks îkhk rðrðÄŒk îkhk «kuí‚kn™ yk…ðk{kt ykðu Au {k„kuo y™u {kæÞ{ku™e. rð÷uLMfe
y™u ÷uƒuõ‚ (1957) ‚{ks fÕÞký ™u Œu Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au. yki…[krhf heŒu ‚t„rXŒ
y™u ‚k{krsf heŒu «kÞkursŒ ‚tMÚkkyku, ‚tMÚkkyku y™u fkÞo¢{ku su ykŠÚkf rMÚkEŒ, ykhkuøÞ
yÚkðk yktŒh-ÔÞÂõík„Œ ò¤ðýe yÚkðk ‚wÄkhðk {kxu™wt fkÞo y{wf ¼k„ku yÚkðk ‚{„ú
ðMŒe™e ÞkuøÞŒk. r£z÷uLzh (1963) {wsƒ ‚{ks fÕÞký yu ‚k{krsf ‚uðkyku y™u
‚tMÚkkyku™e ‚t„rXŒ ÔÞðMÚkk Au, su™e h[™k fhðk{kt ykðe Au ÔÞÂõíkyku y™u sqÚkku™u Sð™
y™u ykhkuøÞ™k ‚tŒku»kfkhf Äkuhýku «kÃík fhðk{kt {ËË fhðk {kxu, y™u ÔÞÂõík„Œ y™u
‚k{krsf ‚tƒtÄku su Œu{™u Œu{™e ‚t…qýo ûk{Œk rðf‚kððk {kxu …hðk™„e yk…u Au y™u
Œu{™k …rhðkhku™e sYrhÞkŒku ‚kÚku ‚w{u¤{kt Œu{™e ‚w¾kfkhe™u «kuí‚kn™ yk…ðk y™u
‚{wËkÞ. rð÷uLMfe y™u ÷uƒuõ‚ (1965) ™k {Œu ƒu rð¼kð™kyku ‚{ks fÕÞký yksu «çk¤
6
÷k„u Au : þu»k y™u ‚tMÚkkfeÞ. yk «Úk{ {k™u Au fu ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku ‚k{kLÞ nkuÞ rð¼kð™kí{f {k¤¾w
íÞkhu s y{÷{kt ykððe òuEyu …whðXk™k {k¤¾k, fwxwtƒ y™u ƒòh, Œqxe òÞ Au. ƒeswt,
Œu™kÚke rð…heŒ, fÕÞký ‚uðkyku™u ‚k{kLÞ Œhefu swyu Au, {kuzu{ ykiãkur„f ‚{ks™k «Úk{
÷kR™ fkÞkuo, {wÏÞ ÷ûkýku su yuf‚kÚku ÷uðk{kt ykðu Au, Œu ‚{ks fÕÞký {k¤¾k™u y÷„
…kzu Au :
(1) yki…[krhf ‚tMÚkk
(2) ‚k{krsf M…kuL‚hrþ… y™u sðkƒËkhe
(3) «çk¤ «ku„úk{ nuŒw Œhefu ™Vk™k nuŒw™e „uhnkshe
(4) fkÞkoí{f ‚k{kLÞefhý : {k™ð sYrhÞkŒku™u æÞk™{kt hk¾e™u ‚u„{uLx÷™u ƒË÷u
yufef]Œ
(5) {k™ð ð…hkþ™e sYrhÞkŒku …h ‚eÄw æÞk™ furLÿŒ fhku,”
1.7 ‚{ks fÕÞký™e {n¥ð…qýo ÷kûkrýfŒkyku òýðe :
‚{ks fÕÞký™e {n¥ð…qýo ÷kûkrýfŒkyku Au :

(1) Œu ‚uðkyku y™u ‚tMÚkkyku™e RhkËk…qðof ‚t„rXŒ r‚Mx{ Au.
(2) yk ‚uðkyku y™u ‚tMÚkkyku ¾k‚ fhe™u rðrðÄ «fkh™e sYrhÞkŒku™u …qhe fhu Au
‚{ks™k ™çk¤k y™u ™çk¤k ð„kuo.
(3) yk rð¼k„ku™e ™çk¤kE qnd ™çk¤kE fkuE…ý{ktÚke ƒnkh ykðe þfu ™nª Œu{™e
‚kÚku òuzkÞu÷k ÷kufku™e ÔÞÂõík„Œ ¼q÷ …htŒw rðrðÄ «fkh™k þkherhf, {k™r‚f,
‚k{krsf y™u, ™irŒf rðf÷kt„ku fu su ykðe þfu Au y™u «rŒfq¤ y‚h fhe þfu
Au.
(4) ‚{ks fÕÞký ™ku WÆu~Þ yk™k rnŒku™wt hûký y™u «kuí‚kn™ yk…ðk™ku Au rð¼k„ku
Œu{™u „{u Œu pmtentials, «rŒ¼k, ûk{Œkyku ©uc heŒu ‚{sðk {kxu ‚ûk{ fhðk
{kxu Œuykuyu ‚{ks{kt …kuŒk™k {kxu yuf «rŒrcŒ MÚkk™ ƒ™kððwt …ze þfu Au Œuyku
su ÚkkÞ Au Œu™e Vhòu y™u sðkƒËkheyku™u y‚hfkhf heŒu r™¼kðu Au.
ònuh ðneðx yu ðneðx™k Œu ¼k„™ku WÕ÷u¾ fhu Au su ™e ðneðxe «ð]r¥kykuÚke
‚tƒtrÄŒ Au ‚hfkh ònuh ðneðx yu ‚hfkh™wt rƒ™ hksfeÞ y{÷Ëkhþkne Œtºk Au Œu™k
fkÞËkyku y™u ™erŒyku™u y{÷{kt {qfðe Ëk.Œ. ykðf™e ð‚q÷kŒ, fkÞËku y™u ÔÞðMÚkk
ò¤ððe, huÕðu y™u x…k÷ ‚uðkyku™e fk{„ehe, ‚u™k™e ò¤ðýe ð„uhu. rfz™uE ‚{ks
fÕÞký ðneðx™u ‚k{krsf ™erŒ™u ‚k{krsf{kt Y…ktŒrhŒ fhðk™e «r¢Þk Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ
fhu Au ‚uðkyku y™u ™erŒ{kt VuhVkh™e ¼÷k{ý fhðk{kt y™w¼ð™ku W…Þku„ ‚{ks fÕÞký
ðneðx y™u ònuh ðneðx hksfeÞ rð¿kk™™e þk¾kyku Au. ònuh ðneðx™e þYykŒ 1857{kt
ÚkE nŒe ðwzkÙ u rðÕ‚™™u ònuh s™Œk™k r…Œk Œhefu ÞkuøÞ heŒu fnuðk{kt ykðu Au ðneðx
1946 {kt ‚{ks fÕÞký ðneðx.
7
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.8 ònuh y™u ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku yÚko Œu™ku ŒVkðŒ ‚{sðku :
‚{ks fÕÞký ðneðx y™u ònuh ðneðx ðå[u™ku ŒVkðŒ ™e[u {wsƒ Au :
• ònuh ðneðx ‚khe heŒu MÚkkr…Œ ÚkÞu÷ • ‚{ks fÕÞký ÔÞð‚kÞ Œhefu MÚkkr…Œ
ÔÞð‚kÞ Au Úkkyku. Œu Œu™k {q¤{kt ŒksuŒh™wt Au
• ònuh ðneðx r™Þ{ku y™u r™Þ{™ …h ðneðxeŒtºk™u {k„uo ykøk¤ ðÄðwt …zþu
¼kh {qfu Au • ‚{ks fÕÞký ðneðx {k™ðeÞ ‚tƒtÄku™u
• ònuh ðneðxfŒko™u ÔÞðMÚkk…f fwþ¤Œk Mkt¼k¤ðk {kxu f¤k …h ¼kh {qfu Au

ðÄw™e sYh nkuÞ Au • yuf ‚{ks fÕÞký ‚t[k÷fu ‚{…oý,
• ònu h ðneðxe f{o [ kheyku Œu { ™e «k{krýfŒk, ¼rõŒ™k „wýku ykí{‚kŒ

yk[kh‚trnŒk™ku ¼t„ fhŒkt ðÄw y™w…k÷™ fhðwt òuEyu
yð÷kuf™ fhu Au • ‚{ks fÕÞký f{o[kheyku {kxu ÔÞkð‚krÞf
• ònuh ðneðxeŒtºk «f]rŒ {kt ‚n¼k„e ‚tƒtÄku ™irŒf ‚trnŒk Œu{™k{kt ðŒo™™k
™Úke [ku¬‚ Äkuhýku™u {qŒo ƒ™kðu Au
• ònuh ðneðxe «ð]r¥kyku™wt ykðf rðMŒhý • ‚{ks fÕÞký ðneðx «f]rŒ ‚n¼k„e Au
ŒhV r™Ëuoþ™ fhðk{kt ykðu Au MðiråAf ‚tMÚkkyku™e ¼qr{fk ¾qƒ s Au
• ÔÞk…f MŒhu rðfk‚ Þku s ™k …rç÷f • ‚{ks fÕÞký ðneðx{kt {kLÞŒk «kÃík.
yuzr{r™MxÙuþ™™ku yÚko ½zðk{kt ykðu Au Œu ÷kðu Au rðrðÄ heŒu yu‚kur‚Þuþ™

ðÄkhðk {kxu ‚k{krsf ™erŒyku ™ u
‚k{krsf ‚uðkyku{kt y™wðkrËŒ fhku.
• ‚{ks fÕÞký ðneðx fkuE…ý ™Vku rð™k
‚uðk yk…ðk™ku W{Ëk nuŒw ‚kÚku nkÚk
Ähðk{kt ykðu Au
• [ku¬‚ ‚{wËkÞku™e rðrþü sYrhÞkŒku™u
ykÄkhu fkÞo¢{ku y™u ‚uðkyku ½zðk{kt
ykðu Au.
1. ònuh ðneðx™e þYykŒ fE ‚k÷ {kt fhðk{kt ykðe nŒe ?

y. 1875 ƒ. 1885 f. 1872 z. 1882
2. ònuh s™Œk™k r…Œk Œhefu ÞkuøÞ heŒu fnuðk{kt ykðu Au ?
y. ðwzÙku rðÕ‚™™u ƒ. furÕð™ Úkkyku‚u™
f. ÷uƒuõ‚ z. rð÷uLMfe
3. ykE. yu÷.yku. ™wt …qhwt ™k{ sýkðku ?
y. ELxh™uþ™÷ ÷uƒh yku„uo™kEÍuþ™ ƒ. ELxh™uþ™÷ ÷uƒ®h„ yku„uo™kEÍuþ™
f. ELxh™uþ™÷ ÷uƒuf‚ yku„o™
u kEÍuþ™ z. ELxh™uþ™÷ ÷uƒh Þwr™Þ™ yku„uo™kEÍuþ™
8
4. fku™k {Œ {wsƒ, “‘‚{ks fÕÞký’ yu ‚k{krsf ‚uðkyku y™u ‚tMÚkkyku™e ‚t„rXŒ rð¼kð™kí{f {k¤¾w
ÔÞðMÚkk Au
y. ðwzÙku rðÕ‚™™u ƒ. yu[.yu{. fur‚ze
f. r£z÷uLzh z. rð÷uLMfe
1.10 W…‚tnkh :
Mkk{krsf ûkuºk™e rðrðÄ rð¼kð™kyku™ku suðefu Mkk{krsf ‚uðk, Mkk{krsf hûký,

Mkk{krsf ‚whûkk, Mkk{krsf r™Œe, Mkk{krsf fÕÞký, ònuh ðneðx , ‚{ks fÕÞký ðneðx
{w£¼wŒ heŒu yufƒeò ‚kÚku™k …whf ÏÞk÷ Au su™k {khVŒu ÷kufku™u ‚wrð½kyku, ÷kufku™u fÕÞký
{kxu™k rðrðÄ hMŒk Au y™u ÔÞðMÚkk…™ y™u ‚{ks™k ÷kufku™k fÕÞký ™wt r{©ý Au
1. (y) 2. (y) 3. (y) 4. (f)
1.12 [kðeY… þçËku :
1. ‚k{krsf ‚uðk : yux÷u fu Œu ÔÞÂõíkyku™wt ‚t„rXŒ ÚkE yuðe «ð]r¥kyku fu su ‚eÄe

heŒu ‚thûký, y™u {k™ð ‚t‚kÄ™ku™e ‚wÄkhýk {kxu ‚tf¤kÞu÷e nkuÞ Au.
2. ‚{ks fÕÞký : yu ‚k{krsf ‚uðkyku y™u ‚tMÚkkyku™e ‚t„rXŒ ÔÞðMÚkk Au,
3. Mkk{krsf hûký : ‚{ks{kt rð[÷™ y™u „w™k™u r™ÞtrºkŒ fhðk {kxu W…[khkí{f
y™u …w™ðo‚™ ‚uðkyku™ku.
4. fÕÞký : hkßÞ yÚkðk ÷kufku™k ‚khk ¼rð»Þ, MðMÚk ykhkuøÞ, ‚w¾™e y™w¼wrŒ,
Sð™ Sððk{kt ‚{]rØ ð„uhu™k ‚tË¼uo™e rMÚkEŒ Au.
1. Mkk{krsf ‚uðk y™u ‚{ksfÕÞký™k yÚko™u ‚{òðe Œu™ku ÔÞð‚kÞef ‚{ksfkÞofh

Œhefu yuf ‚k½™ Œhefu {wÕÞktf™ fhku.
2. ‚{ks fÕÞký ðneðx y™u ònuh ðneðx ðå[u™ku ŒVkðŒ y™u ÏÞk÷ M…ü fhku.
1.14 «ð]r¥k :
ònuh ðneðx y™u ‚{ks fÕÞký ðneðx™u ‚{sðk {kxu rsÕ÷k f÷ufxh f[uhe™e
{w÷kfkŒ ÷R Œu™e fk{„ehe Œu™k rð¼k„ îkhk su{™u ‚uðkyku yk…ðk{kt ykðu Au Œu ð„o
y™u Þkus™kyku™ku yÇÞk‚ fhðku ‚kÚku‚kÚku ‚{ks fÕÞký ðneðx ‚{sðk {kxu rsÕ÷k ‚{ks
fÕÞký rð¼k„™e {w÷kfkŒ ÷R Œu™e fk{„ehe Œu™k rð¼k„ îkhk su{™u ‚uðkyku yk…ðk{kt
ykðu Au Œu ð„o y™u Þkus™kyku™ku yÇÞk‚ fhðku.
9
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.15 fu‚ Mxze :
{½wƒu™ y™u fwxwƒ

t ½ýkt ð»kkuoÚke Sð™™e fkuE …kÞk™e ‚„ðzku rð™k Œkz…ºke [kËhÚke
ZtfkÞu÷k þuz{kt hnuŒk nŒk. …rhðkh{kt {½wƒu™ ™ku …rŒ, ƒu ™k™kt çkk¤fku y™u ‚‚hk™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. Œuyku ¼tzku¤ ‚kÚku rðrðÄ ÔÞð‚krÞf …nu÷ þY fhe þfu Au y™u ðÄw
ykðf {u¤ððk {kxu Œuykuyu ‚{Þ‚h Œu™ku rðMŒkh fÞkuo. ò„]rŒ™k ð„kuo y™u fkiþÕÞ rðfk‚
Œk÷e{kuyu ¼rð»Þ rðþu™e Œu{™e ‚{s™u ƒË÷e ™k¾e. Œuykuyu Œu{™k {fk™™k yktrþf
ƒktÄfk{ {kxu y™u þki[k÷Þ™k ƒktÄfk{ {kxu, …kýe™k òuzký™e MÚkk…™k {kxu yuVze…e Vtz™ku
W…Þku„ fÞkuo nŒku Œu {kxu ‚hfkhe ¼tzku¤™ku W…Þku„ fÞkuo nŒku. rþrûkŒ {rn÷kyku nkuðk™u
fkhýu {½wƒu™ ‚{ks fÕÞký rð¼k„™k xufkÚke xâwþ™ ‚uLxh þY fhðk{kt ‚ûk{ nŒe. {½wƒu™
ƒfhe WAuh yuf{ …ý þY fhðk{kt ‚ûk{ nŒe. yk{, Œu …rhðkh™e ‚ðkot„e «„rŒ {kxu
ykðf™k ‚khk MŒh™ku V¤ku yk…e þfu Au. nðu Œu yu‚yu[S (SHG) ykurV‚ nkuÕzh Œhefu
fk{ fhu Au,
1.16 ‚tË¼o „útÚk :

New York.
Education.
10
‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo
yuf{–2
y™u rMkØktíkku
2.1 «MŒkð™k
2.2 ‚{ksfÕÞký ðneðx™ku yÚko ‚{sðku
2.3 ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku RrŒnk‚ òýðku
2.4 ‚{ksfÕÞký yuf f¤k Œhefu ‚{s {u¤ððe
2.5 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k rMkØktíkku™e ‚{s {u¤ððe
2.6 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo™e ‚{s {u¤ððe
2.8 W…‚tnkh
2.12 «ð]r¥k
2.13 fu‚ Mxze
(1) ‚{ksfÕÞký ðneðx™ku yÚko ‚{sðku.

(2) ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký ðneðx ™ku RrŒnk‚ òýðku.
(3) ‚{ksfÕÞký yuf f¤k Œhefu ‚{s {u¤ððe.
(4) ‚{ks fÕÞký ðneðx ™k rMkØktíkku™e ‚{s {u¤ððe.
(5) ‚{ks fÕÞký ðneðx ™k fkÞkuo™e ‚{s {u¤ððe.
2.1 «MŒkð™k :
ÔÞðMÚkk…™ {kºk™u {kºk fkh¾k™k, ft…™eyku fu {kuxk {kuxk yku½ku„ef yuf{ku {kxu
s sYhe ™Úke …htŒwt ÷kufku™k fÕÞký {kxu …ý sYhe Au Œuðe heŒu ðneðx fkÞkuo y™u rMkØktíkku
÷kufku™e ‚uðkyku fhðk{kt y™u ÷kuf fÕÞký™k fkÞkuo {kxu ¾qçks sYhe y™u …kÞk™k Au
‚{ksfkÞo™k ÔÞð‚kÞef MðY…{kt yk ƒkƒŒku ¾qçks {n¥ð™e ‚kƒeŒ ÚkÞu÷Au ði¿kk™ef ½kuhýu
{ËË W…hktŒ ÷kufku™u ‚e½e {ËË ™e søÞkyu ‚{ksfÕÞký™k rMkØktíkkuy™u Œu™k fkÞkuo™k ykÄkhu
11
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk fhðk{kt ykðŒe {ËË yu ‚{ksfkÞo ™k ÔÞð‚kÞ{kt ÷kufku™k …kÞk™k «§ku Wfu÷ðk{kt y™u
ykí{r™¼oh ƒ™kððk {kxu™k …kÞk™wt {k„oËþo™ yk…u Au.«MŒwŒ «fhý{kt ‚{ksfÕÞký
ðneðx ™k fkÞkuo y™u rMkØktíkku ™k ykÄkhu ‚{ksfÕÞký ðneðx ™e ‚{s {u¤ððk «Þk‚
fhðk{kt ykðe hnu÷ Au.
2.2 ‚{ksfÕÞký ðneðx™ku yÚko ‚{sðku :
‚{ks fÕÞký ðneðx™k yÚko™e [[ko fhŒkt …nu÷kt, Œu sYhe Au ðneðx þçË™ku
yÚko òýðku ðneðx yu fux÷kf ‚k{kLÞ æÞuÞku nkt‚÷ fhðk {kxu™ku ‚nfkhe {k™ðeÞ «Þk‚
Au. yk{ Ëhuf sqÚk «ð]r¥k{kt ðneðx™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au, …Ae ¼÷u Œu fwxwtƒ{kt, fkh¾k™k{kt,
nkurM…x÷{kt nkuÞ, Þwr™ðŠ‚xe, yÚkðk ‚hfkhe rð¼k„. ßÞkhu …ý ƒu fu ŒuÚke ðÄw ÷kufku
‚nfkh yk…u Au yuf÷k nkÚku ™ ÷E þfkÞ Œuðe «rfÞk fhðk™u ðneðx fne þfkÞ Au.
ðneðx þçË ÷urx™ þçË ‘yuz’ …hÚke ykÔÞku Au y™u ‘r{r™MxÙux’ su™ku yÚko ÚkkÞ
Au ‚uðk fhðe. MkV¤ ¼k»kk{kt Œu™ku yÚko ÚkkÞ Au ‘ÔÞðMÚkk…™ ƒkƒŒku’ yÚkðk ‘÷kufku™e Mkt¼k¤
hk¾ðe’. ðneðx fhðku yux÷u {u™us fhðwt, zkÞhuõx fhðwt y™u ‚ðo fhku.
yu÷.ze. ÔnkRx (1948) {k™u Au fu “ðneðx™e f¤k rËþk Au, fkuE nuŒw yÚkðk
WÆu~Þ «kÃík fhðk {kxu ½ýe ÔÞÂõíkyku™wt ‚tf÷™ y™u r™Þtºký.”
R.yu. r™„úku (1951) “ðneðx™u …whw»kku™k ‚t„X™ y™u W…Þku„ Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ
fhu Au y™u nuŒw r‚Ø fhðk {kxu™e ‚k{„úe.”
nƒoxo yu. r‚{ku™ (1960) y™w‚kh “Œu™k ÔÞk…f yÚko{kt, ðneðx ‚k{kLÞ …rh…qýo
fhðk {kxu ‚nfkhe sqÚkku™e «ð]r¥kyku Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhe þfkÞ Au
÷ûÞku :
rVV™h “ðneðx™u {k™ð™e ‚tMÚkk y™u rËþk Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au RråAŒ ytŒ
nkt‚÷ fhðk {kxu ¼kirŒf ‚t‚kÄ™ku.”
yk{, W…hkuõŒ ÔÞkÏÞkyku …hÚke M…ü ÚkkÞ Au fu ðneðxeŒtºk ‚tƒtrÄŒ Au RråAŒ
ytŒ nkt‚÷ fhðk {kxu …whw»kku y™u ‚k{„úe™wt ÞkuøÞ ‚t„X™. Œu ‚{kðu Au fk{ fhðk yÚkðk
yLÞ ÷kufku îkhk fk{ fhkððk™wt.
‚{ks fÕÞký ™k WÆu~Þku y™u WÆu~Þku r‚Ø fhðk {kxu ‚hfkh ½zðk{kt ykðu Au
‚k{krsf ™erŒyku y™u fkÞo¢{ku y™u Œu™k y™w‚Ät k™{kt ‚k{krsf fkÞËku ½zu Au, ™kýkfeÞ
‚nkÞ V¤ðu Au y™u ‚tMÚkkfeÞ y™u ðneðxe «Ëk™ fhu Au {tºkk÷Þku y™u rð¼k„ku™k MðY…{kt
òuzkýku. Œu ¼k„eËkhe …ý {kt„u Au rðrðÄ™k y‚hfkhf y{÷efhý {kxu rƒ™-‚hfkhe
‚tMÚkkyku ‚{ks fÕÞký fkÞo¢{ku. yk Œ{k{ «ð]r¥kyku™wt ‚t[k÷™ fhðk{kt ykðe hÌkwt Au
‚k{krsf ‚uðkyku y™u ‚{ks fÕÞký ™k ûkuºk{kt …Œ™ Œhefu „ýðk{kt ykðu Au ‚{ks
fÕÞký ðneðx™k ûkuºk{kt. rh[kzo yu{. xkRx{‚, 1948 {wsƒ, “‚k{krsf ðneðx ÔÞk…f
heŒu ‚k{krsf ‚uðkyku™k yÇÞk‚ Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhku su™ku WÆu~Þ ‚wÄkhýk Au fwxwtƒ y™u
sqÚk ‚tƒtÄku™k ‚u®x„{kt ÔÞÂõík™k Sð™™e þhŒku.” ze.ðe. zkur™‚™, 1961 ‚k{krsf
ðneðx™u “rðfk‚™k yÇÞk‚ Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au, ‚k{krsf ‚uðkyku™wt {k¤¾wt y™u
ÔÞðnkh.” Vkuzoh (1974) y™w‚kh “‚k{krsf ðneðx yÇÞk‚ ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au fÕÞký
12
«ýk÷e y™u ¾k‚ fhe™u ‚hfkh îkhk «kÞkursŒ ‚k{krsf ‚uðkyku” yk{, ‚k{krsf ðneðx ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo
fÕÞký ‚hfkh îkhk «kÞkursŒ ‚k{krsf ‚uðkyku «ýk÷e™k yÇÞk‚ ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au y™u rMkØktíkku
òu fu ðneðx™e rð¼kð™k ÔÞk…f yÚko{kt ÷k„w …zu Au ‚{ks fÕÞký, ðu…kh y™u
‚hfkh ‚rnŒ™k ûkuºkku [ku¬‚ Au ‚{ks fÕÞký ðneðx™e rðrþü ‚wrðÄkyku. ÷ûkýku™ku
‚khktþ ‚{ks fÕÞký ðneðx™e rðrþüŒk™u «fkrþŒ fhŒe ™e[u yk…u÷ Au:
Œu ‚k{krsf ‚tMÚkkyku ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au y™u Œu{™wt ‚{ks fÕÞký nkt‚÷ fhðk{kt
{ËË fhu Au ðneðx: ÷ûÞ ‚{wËkÞ{kt WÆu~Þku. Œu ¾k‚ fhe™u ÏÞk÷, «f]rŒ y™u yðfkþ
‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au ‚k{krsf WÆu~Þku™e yku¤¾ y™u Œu™e h[™k/y{÷efhý fkÞo¢{ku fkÞkoí{f
árüfkuýÚke, Œu ‚k{krsf ‚{MÞkyku™k ºký …k‚kyku™u ‚{kðu Au:
(i) ûkrŒ„úMŒ ‚k{krsf fkÞo™e …w™:MÚkk…™k; (ii) ‚t‚kÄ™ku™e òu„ðkE, ‚k{krsf y™u
ÔÞÂõík„Œ, ðÄw y‚hfkhf ‚k{krsf fkÞo {kxu; (iii) r™ðkhý ‚k{krsf r™r»¢ÞŒk. fË,
yðfkþ, ƒtÄkhý y™u fkÞo¢{ku™k «fkh{kt r¼LLkŒk nkuðk AŒkt, Ëhuf ‚tMÚkk …k‚u ytrŒ{
r™ýoÞ ÷uðk {kxu ‚ðkuoå[ ‚tMÚkk Œhefu „ð‹™„ ƒkuzo Au. ƒkuzo™wt «rŒr™rÄíð ‚k{kLÞ heŒu
Œu ‚{wËkÞ îkhk fhðk{kt ykðu Au su™u Œu ‚uðk yk…ðk {kt„u Au.
‚{ks fÕÞký ðneðx {kxu Œu™e W…÷çÄŒk™ku {n¥k{ W…Þku„ sYhe Au ‚r¢Þ
‚{wËkÞ™e ¼k„eËkhe ‚kÚku ‚t‚kÄ™ku, suÚke ytrŒ{ fkÞo¢{ku™wt ÷ûÞ ÞkuøÞ heŒu «kÃík fhe
þfkÞ Au. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkykuyu Œu{™k ‚t‚kÄ™ku™ku y{wf rnM‚ku r™ÄkorhŒ fhðk™ku
nkuÞ Au yrMŒíð {kxu. …htŒw yk™kÚke {kºkkí{f heŒu nkt‚÷ fhðk™e Œu{™e ûk{Œk™u {ÞkorËŒ
fhðe òuEyu ™nª y™u „wýkí{f þhŒku. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku ‚k{kLÞ heŒu ‚nfkhe
heŒu fkÞo fhu Au y™u Œu{™e «ð]r¥kyku™k ðneðx{kt Œ{k{ ‚ÇÞku™e ¼k„eËkhe™e ¾kŒhe
fhku. yk ‚tMÚkkyku{kt «kuVuþ™÷e ÷kÞfkŒ ÄhkðŒk ÷kufku™e ¼hŒe fhðk™ku xÙuLz ðÄe hÌkku
Au {k™ðþrõŒ Œu™kÚke fkÞo {kt ÔÞkð‚krÞf yr¼„{ Ëk¾÷ fhðk{kt {ËË {¤e Au
2.3 ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku RrŒnk‚ òýðku :
¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku RrŒnk‚ :

…hM…h ‚nkÞ Ëhuf ‚{ks™ku ¼k„ hne Au. fkuE™k ‚kÚkeËkhku™u {ËË fhðk™e RåAk
y™krË fk¤Úke yrMŒíð{kt Au …htŒw MðY…ku y™u …ØrŒyku ‚{ks™k ykÄkhu {ËË y÷„-
y÷„ hne Au, ykŠÚkf y™u hksfeÞ …rhçk¤ku. ‚{ks fÕÞký™ku ¼khŒeÞ …ht…hk„Œ árüfkuý
ËÞk, Ëk™, Ërûkýk, r¼ûkk, ‚kBÞ-¼kð, MðÄ{o y™u íÞk„, su™ku ‚kh Au Mð-rþMŒ, Mð-
ƒr÷Ëk™ y™u yLÞ ÷kufku {kxu rð[khýk. ‚ki™wt fÕÞký yk {qÕÞku …h ykÄkh hk¾u Au su
÷kufku ÔÞÂõík„Œ heŒu y™u ‚{wËkÞ îkhk ‚{Úko™ yk…u Au r¢Þk ƒÄk Ä{kuoyu Œu{™k ¼õŒku™u
yuf ¼k„ y÷„ hk¾ðk™e yk¿kk fhe nŒe Œu{™e ykðf™ku ‚¾kðŒe nuŒwyku {kxu W…Þku„
fhðk{kt ykðþu fkhý fu Œu Œu{™u y™wËk™ yk…þu yk s„Œ{kt ‚w¾ y™u …h÷kuf{kt {kuûk.
Œu þk‚fku fxkufxe Ëhr{Þk™ ðMŒe™k …erzŒ ¼k„™u {ËË {kxu rËð‚ku rðMŒ]Œ su{ fu …qh,
ÄhŒeft…, yk„, Ëw»fk¤ y™u yLÞ fwËhŒe ykVŒku ð„uhu. ðneðxe árüfkuýÚke, ¼khŒ{kt,
hkò yþkuf, n»ko™k þk‚™, [tÿ „wÃík {kiÞo, yfƒh, þuhþkn ‚qhe y™u rVhkuÍ Œw„÷f
Au ðneðx™k ‚e{kr[öku fu su{ýu ÷kufku™e ‚k{krsf sYrhÞkŒku™wt æÞk™ hkÏÞwt. rƒúrxþ ‚hfkhu
…ý nuŒw‚h yuf ðneðxe „kuXðý MÚkk…e {wÏÞíðu fkÞËku y™u ÔÞðMÚkk ò¤ððk {kxu. fux÷kf
‚k{krsf ‚wÄkhýk …„÷kt nŒk …‚kh ÚkÞu÷k yrÄr™Þ{ku îkhk ‚Œe «ŒerŒ …h «rŒƒtÄ
13
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk y™u rðÄðk …w™:÷ø™™u {tsqhe yk…e™u nkÚk Ähðk{kt ykÔÞku y™w¢{u 1829 y™u 1856 {kt.
MðŒtºkŒk …Ae, ykŠÚkf ‚uxy…™u y™wY… sYhe VuhVkhku ‚kÚku sq™e ðneðxe …ux™o ðÄw fu
ykuAk [k÷w hk¾ðk{kt ykðe nŒe ‚k{krsf, hksfeÞ y™u.
«Úk{ …t[ð»keoÞ Þkus™k Ëhr{Þk™ ‚{ks fÕÞký ûkuºku ‚hfkh ¼khŒu yuf y™ku¾e
ðneðxe {þe™he ƒ™kðe Au su{kt yuf MðkÞ¥k Au yku„Mx 1953{kt CSWB (fuLÿeÞ ‚{ks
fÕÞký ƒkuzo) ™k{™wt ƒkuzo. yu s heŒu, hkßÞ MŒhu ‚{ks fÕÞký ‚÷knfkh ƒkuzo™e MÚkk…™k
fhðk{kt ykðe nŒe. {wÏÞ ƒkuzo (CSWB) ™ku nuŒw ™kýkfeÞ y™u íkfTrLkfe «Ëk™ fhðk™ku
Au ‚{ks fÕÞký ™k ûkuºk{kt fk{ fhŒe MðiråAf ‚tMÚkkyku™u ‚nkÞ. òu yk…ýu ðneðxe
‚tMÚkk™k ErŒnk‚ …h ™sh fheyu, Œku yk…ý™u Œu …nu÷k òuðk {¤u Au
1964™k ‚{ks fÕÞký fkÞo¢{ku™wt ‚t[k÷™ rðrðÄ {tºkk÷Þku îkhk fhðk{kt ykðe hÌkwt
nŒwt su{ fu rþûký, ½h, Wãku„, ykhkuøÞ, ©{ ð„uhu Œu{ýu huýwfk hu ‚r{rŒyu 1960{kt
hsq fhu÷k Œu™k ynuðk÷{kt MÚkk…™k™e ¼÷k{ý fhe nŒe ‚k{krsf ‚whûkk rð¼k„™k.ðzk
«Äk™…Ë nuX¤ ƒnkËqh þk†e, ‚k{krsf ‚whûkk rð¼k„™e MÚkk…™k fhðk{kt ykðe nŒe y™u
Œu rMÚkŒ Au 14{e sq™ 1964™k hkus fkÞËk {tºkk÷Þ{kt. rð»kÞku, yux÷u fu, ‚k{krsf ‚whûkk,
‚{ks fÕÞký , …AkŒ ð„kuo y™u ¾kËe y™u nMŒf÷k V¤ððk{kt ykÔÞk nŒk ‚k{krsf
‚whûkk rð¼k„™u. 1966 {kt, Œu™wt ™k{ ƒË÷e™u ‚k{krsf hk¾ðk{kt ykÔÞwt fÕÞký rð¼k„.
Œu rþûký {tºkk÷Þ{kt rMÚkŒ nŒwt y™u 1971 {kt ‚{ks fÕÞký™e h[™k fhðk{kt ykðe nŒe.
Œu™ku Ëhßòu ðÄkhe™u {tºkk÷Þ ƒ™kððk{kt ykÔÞku nŒku ð»ko 1979. Œu™wt ™k{ ykøk¤ ƒË÷e™u
‚k{krsf y™u {tºkk÷Þ fhðk{kt ykÔÞwt 1984 {kt {rn÷k fÕÞký. yuf y÷„ rð¼k„™e
h[™k ‚kÚku {k™ð ‚t‚kÄ™ rðfk‚ {tºkk÷Þ{kt {rn÷k y™u çkk¤ rðfk‚, Œu™wt …w™„oX™ fhðk{kt
ykÔÞwt nŒwt y™u Œu™wt ™k{fhý ƒË÷e™u {tºkk÷Þ fhðk{kt ykÔÞwt nŒwt 1985{kt fÕÞký y™u
íÞkhƒkË Œu™wt ™k{ ƒË÷e™u ‚k{krsf {tºkk÷Þ hk¾ðk{kt ykÔÞwt LÞkÞ y™u ‚þrõŒfhý.
yk{, fuLÿ ‚hfkhu ‚t…qýo fûkk™wt {tºkk÷Þ y™u ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k fhe Au Œu™u „kiý, su{
fu y™w‚qr[Œ òrŒ-s™òrŒ {kxu hküÙeÞ fr{§, ÷½w{Œe ykÞku„, hküÙeÞ ‚k{krsf ‚thûký
‚tMÚkk, hküÙeÞ ‚tMÚkk rðf÷kt„ku {kxu, {rn÷k y™u çkk¤ rðfk‚ rð¼k„, fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký
ƒkuzo, ™uþ™÷ RrLMxxâwx ykuV …rç÷f fku-yku…huþ™ yuLz [kRÕz Œu™k ðneðxe r™Þtºký
nuX¤ rðfk‚ ð„uhu.
‚{ks fÕÞký ™e Þkus™kyku, Þkus™kyku y™u fkÞo¢{ku™k y{÷ W…hktŒ fuLÿ ‚hfkh
îkhk ‚t…qýo yÚkðk yktrþf heŒu «kÞkursŒ y™u rÄhký; hkßÞ ‚hfkhku y™u fuLÿþkr‚Œ «Ëuþku
fÕÞký™e h[™k fhu Au y™u Œu™ku y{÷ fhu Au Œu{™k ‚tƒtrÄŒ yrÄfkhûkuºkku{kt Œu{™k …kuŒk™k
…h ‚uðk fkÞo¢{ku. hkßÞ „ð™o{uLz Þwr™Þ™ xurhxheÍ yuzr{r™MxÙuþ™ Œu{™e fÕÞký™e
sðkƒËkheyku™wt …k÷™ fhu Au y™u fkÞo¢{ku {wÏÞíðu Œu{™k ‚{ks fÕÞký y™u MðiråAf
rð¼k„ îkhk ‚tMÚkkyku {kuxk ¼k„™k hkßÞku{kt nðu õÞkt Œku …qýofk÷e™ ‚r[ð Au ‚{ks
fÕÞký {kxu yÚkðk Œu ‚r[ð™k {wÏÞ …kuxoVkur÷Þku{kt™wt yuf Au. yk{ ‚{ks fÕÞký Þkus™kyku
nsw …ý yuf fhŒkt ðÄw rð¼k„ku …h Vu÷kÞu÷e Au. fux÷ef Þkus™kyku™k y{÷efhý™e …ux™o,
su{ fu ð]ØkðMÚkk …uLþ™, rðÄðk …uLþ™ y™u …qhf …ku»ký fkÞo¢{ku …ý y÷„ y÷„ nkuÞ
Au hkßÞÚke hkßÞ. òufu {kuxk ¼k„™k hkßÞku{kt nðu rsÕ÷k ‚{ks fÕÞký Au yrÄfkheyku,
ç÷kuf MŒhu fkuE ‚{ks fÕÞký fkÞofkhe ™Úke.
14
‚{ks fÕÞký ðneðx rð¿kk™ Au fu f¤k, yu «§ Au ‚{Þ …‚kh Úkðk ‚kÚku ¾qƒ ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo
{n¥ð Äkhý fÞwO. rðhkuÄk¼k‚e {tŒÔÞku Au y™u yk {wÆk …h™k {tŒÔÞku y™u Ëhuf Œu™e …kuŒk™e y™u rMkØktíkku
heŒu LÞkÞe sýkÞ Au.
‚{ks fÕÞký …kuŒk™u ƒu W…Þku„ku {kxu hsq fhu Au. yk «Úk{ Œu ‚{ks fÕÞký
fkÞo¢{ku {kxu ðneðx™e «r¢Þk {kxu ð…hkÞ Au. Œu ƒkirØf Œ…k‚™wt ûkuºk …ý Au. ƒeòu
yÇÞk‚ Au. «urõx‚ Œhefu ‚{ks fÕÞký ðneðx r™rùŒ…ýu yuf f÷k Au.
2.4 ‚{ksfÕÞký yuf f¤k Œhefu ‚{s {u¤ððe :
f÷k Œhefu ‚{ks fÕÞký ðneðx™e òýfkhe :

‚{ks fÕÞký ðneðx yu yuf f¤k Au. ‚{Úko™ yk…ðk ™e[u™e Ë÷e÷ku yk…ðk{kt
ykðe Au f¤k yu fwËhŒe ¼ux Au Œu{kt fkuE þtfk ™Úke. ‚t„eŒ, ™]íÞ, ™kxf yÚkðk …uR®Lx„
f÷k™e yk ©uýe™k WËknhýku Au. …htŒw fwËhŒe ¼ux fhe þfu Au ÞkuøÞ Œk÷e{ îkhk Œu{™e
©uc yr¼ÔÞÂõík þkuÄku, su™k rð™k …ý ©uc f÷kfkhku yòÛÞk {]íÞw …k{þu. ƒeS ŒhV
VŠ™[h ƒ™kðŒku ‚wÚkkh ÷kfzk{ktÚke y™u ‚ku™k™k yk¼q»kýku™u ykfkh yk…Œku ‚wðýo …ý
Œu™k WËknhýku Au f÷k™wt Œu yux÷k {kxu Au fkhý fu Œu{™e …k‚u ™e[u™k Œíðku Au:
(y) ÔÞÂõík„Œ fwþ¤Œk;
(ƒ) ÔÞðnkhw ¿kk™ fuðe heŒu;
(f) …rhýk{ yr¼„{;
(z) ‚so™kí{fŒk; y™u
(R) ‚t…qýoŒk™u æÞk™{kt hk¾e™u ‚ŒŒ yÇÞk‚.
I. Œuðe s heŒu ‚{ks fÕÞký ðneðx™e f¤k …ý {u¤ðe þfkÞ Au. «rŒ¼kþk¤e
ÔÞÂõíkyku ÞkuøÞ Œk÷e{ Îðhk ©uc ðneðxfŒko ƒ™u Au.
II. ‚{ks fÕÞký ðneðx Œu «f]rŒ{kt ÔÞÂõík÷ûke Au: yuf r[ºkfkh ht„ku™wt r{©ý fhe™u
f÷k{kt V¤ku yk…u Au. rþÕ…fkh Aeýe y™u nÚkkuze ðzu …kuŒk™wt fk{ fhu Au. yuf
‚k{krsf ¿kk™ y™u fkiþÕÞ™k W…Þku„ ‚kÚku fÕÞký ‚t[k÷f fhe þfu Au W…÷çÄ
{k™ð y™u yuf‚kÚku ¼u„k fhe™u y™u ÷kðe™u yòÞƒeyku ƒ™kðku hküÙ™wt ¼krð
ƒË÷ðk {kxu ¼kirŒf ‚t‚kÄ™ku.
¿kk™™ku ÔÞðnkrhf W…Þku„: ÔÞðrMÚkŒ ¿kk™ ™ku W…Þku„ fhðku Œu f÷k Au Œu {kºk
r‚ØktŒ ™Úke …htŒw Œu™u ÔÞðnkh{kt {qfu Au. yu s heŒu ‚{ks fÕÞký ðneðx yu {kºk r‚ØktŒ
™Úke …htŒw Œu yurÃ÷fuþ™ Au …ý y™u ©uc ¿kk™ VõŒ yÇÞk‚ îkhk s {u¤ðe þfkÞ Au.
2.5 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k rMkØktíkku™e ‚{s {u¤ððe :
r‚ØktŒku yuðk r™ðuË™ku yÚkðk r™ðuË™ku™u {k„oËþo™ yk…u Au su y™w¼ð{ktÚke ykðu

Au yÚkðk Œu ƒkƒŒ …h Úke ykðu Au su™ku yÚko ÚkkÞ Aufu ‚tþkuÄ™ fhku y™u ÏÞk÷™u ‚{sðk{kt
{ËË fhku. ‚{ks fÕÞký ðneðx ™k r‚ØktŒku yu rðrðÄ ¼qŒfk¤™k y™w¼ðku …h ykÄkrhŒ
‚k{kLÞefhý Au ‚t„X™ku fu su fkuE ¾k‚ heŒu ‚{ks fÕÞký ðneðx [÷kððk{kt {ËË fhu
Au heŒ xÙufh îkhk yk…ðk{kt ykðu÷ ‚{ks fÕÞký ðneðx™k r‚ØktŒku ™e[u {wsƒ Au :
15
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1. ‚k{krsf fkÞo {qÕÞku™ku r‚ØktŒ : ‚k{krsf fkÞo ÔÞð‚kÞ {qÕÞku …h ykÄkrhŒ Au
su{ fu ‚{k™Œk, ‚k{krsf LÞkÞ y™u ‚þrõŒfhý yk {qÕÞku …ý h[u Au ‚k{krsf
fkÞo ðneðx™e ‚uðk rðŒhý ÔÞðMÚkk su™k …h ykÄkrhŒ Au.
2. ‚{wËkÞ y™u „úknfku™e sYrhÞkŒku™ku r‚ØktŒ : ‚{wËkÞ™k ÷kufku yÚkðk ÷ûÞ sqÚk.
™e MðefkÞoŒk {kxu ‚{ks fÕÞký /rðfk‚ ‚tMÚkkyku îkhk y™w¼ðkÞu÷e sYrhÞkŒku
…h ykÄkrhŒ Au yk {n¥ð…qýo Au
3. ‚tMÚkk™k nuŒw™ku r‚ØktŒ : ‚tMÚkkyu M…ü…ýu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu÷ nkuðwt òuEyu, æÞuÞku y™u
nuŒwyku ½zâk y™u Œu rËþk{kt s fk{ fhðwt òuEyu.
4. ‚ktMf]rŒf ‚u®x„™ku r‚ØktŒ : ‚t[k÷fu ‚{sðk™e sYh Au Mðef]rŒ y™u nfefŒ{kt
‚uðkyku™e MkV¤Œk yÚkðk r™»V£Œk {kxu ‚{wËkÞ™wt ‚k{krsf-‚ktMf]rŒf heŒu y™w{kuË™
¾wƒ s{n¥ð™wt hnu÷wt Au. fkhý fu Œu ‚uðk™u ¾qƒ «¼krðŒ fhu Au.
5. nuŒw…qýo ‚tƒtÄ™ku r‚ØktŒ : y‚hfkhf nuŒw…qýo fkÞo MxkV, yLÞ ‚tMÚkkyku y™u
‚{wËkÞ™k ƒ½k ÷kufku ‚kÚku ðneðxfŒko ðå[u ‚tƒtÄ MÚkkr…Œ Úkðku òuEyu rnM‚uËkhku-
6. ‚tMÚkk™e ‚t…qýoŒk™ku r‚ØktŒ : ðneðx Rfku÷kuSf÷ yr¼„{ …h ykÄkrhŒ, yuf ‚tMÚkk
y™u Œu™e fk{„ehe™u Œu™e ‚t…qýoŒk{kt ‚{sðe òuEyu,.
7. ÔÞð‚krÞf sðkƒËkhe™ku r‚ØktŒ : ‚uðk rðŒhý{kt r«rL‚…k÷ ykuV «kuVuþ™k÷eÍ{
ò¤ððe hk¾ðw òuRyu su ÔÞkð‚krÞf ™erŒþk† ‚kÚku …ý òuzkÞu÷k Au ÔÞðnkh ™e
sðkƒËkhe y™u sðkƒËkhe ™k Œ{k{ MŒhu Wå[ ÔÞkð‚krÞf Äkuhýku ò¤ððk òuEyu.
8. fk{ {kt ¼k„eËkhe™ku r‚ØktŒ : rðfk‚ ðneðx ÷kufku …h ykÄkrhŒ Au ykÞkus™Úke
y{÷efhý ‚wÄe rðfk‚ «r¢Þk{kt ‚n¼kr„Œk y™u ‚uðkyku™wt {qÕÞktf™ yu ¾k‚ fhe™u
¼k„eËkhe ò¤ðe hk¾ðe yu {n¥ð™wt …k‚wt Au.
9. ‚tËuþkÔÞðnkh™ku r‚ØktŒ : Ëhr{Þk™„eheyku ‚rnŒ y‚hfkhf ‚uðk rðŒhý {kxu
‚t[kh™e ¾wÕ÷e [u™÷ku ykð~Þf Au.
10. ™uŒ]íð™ku r‚ØktŒ : ÷kufþkne y™u ‚n¼k„e yr¼„{ nkuðk AŒkt rðfk‚ ðneðx {kxu
sYhe Au, yuf Mð¡ÿük y™u …rhðŒo™þe÷ ‚ðkot„e rðfk‚™k æÞuÞ™u «kÃík fhðk
{kxu ™uŒ]íð …ý yux÷wt s {n¥ð™wt Au.
2.6 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo™e ‚{s {u¤ððe :
‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo :

‚{ks fÕÞký ðneðxe {kt ‚{ks fÕÞký ðneðx™wt {wÏÞ fkÞo yu Qòo™wt ykÞkus™
fhðk™wt Au ‚{k™ rð[khÄkhk ÄhkðŒk ÔÞÂõíkyku su nuŒwyku {kxu Œuykuyu r™ÄkorhŒ fÞko Au
Œu …rh…qýo fhðk ‚{ks{kt ‚wÄkhku :
‚tMÚkk™k ÞkuøÞ WÆu~Þku y™u fkÞo¢{ku ½zðk {kxu, Œu sYhe {krnŒe {u¤ððk y™u ‚{sðk
{kxu ¾qƒ s {n¥ð…qýo Au fw÷ ÃkrhÂMÚkrík.
(a) ‚tMÚkk{kt ‚k{kLÞ heŒu [ku¬‚ ¼ki„kur÷f rðMŒkh{kt [ku¬‚ ‚{MÞk …h æÞk™ furLÿŒ
fhu Au.
16
(b) yufrºkŒ {krnŒe™wt …]ÚÚkfhý fhðwt suÚke fhe™u ÞkuøÞ …„÷kt™e Þkus™k ƒ™kðe þfkÞ ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo
‚k{krsf ‚{MÞkyku n÷ fhku. ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk™wt fkÞo ‚k{krsf™u ‚tƒkuÄðk™wt y™u rMkØktíkku
Au Œu rðMŒkh™k ‚{ks™e ‚{MÞkyku.
(c) yku¤¾ðk, M¢e™ª„ fhðk y™u Wfu÷ðk {kxu ÞkuøÞ fkÞoðkne™e Þkus™k …‚tË fhðe
‚{MÞkyku y™u ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk™e …nu÷ku™wt ‚t[k÷™ fhðwt.
(d) y‚hfkhf heŒu y{÷{kt {qfðk {kxu ™erŒyku, fkÞo¢{ku y™u Þkus™kyku ½zðe
ykÞkursŒ heŒu ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk™k WÆu~Þku.
(e) ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk {kxu ÞkuøÞ f{o[kheyku™u ÞkuøÞ heŒu yku¤¾ðk ykurhyuLxuþ™
y™u Ëu¾hu¾ suÚke Œuyku WÆu~Þku y™u fuðe heŒu ‚{S þfu ‚tMÚkk™k æÞuÞku nkt‚÷ fhðk
{kxu fkÞo¢{ku™ku y{÷ fhðku.
(f) MðÞt‚uðfku™u «uhýk yk…ðe fu suyku …kuŒk™u æÞuÞku, WÆu~Þku{kt ‚k{u÷ fhe þfu y™u
‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk™k ÷ûÞku.
(g) ðneðxeŒtºku ytŒ„oŒ rðrðÄ rð¼k„ku™u fk{ MkkUÃkðk™wt nkuÞ Au ‚w…hðkRÍh suyku
MkkUÃkkÞu÷ fk{ {kxu sðkƒËkh nþu, rðrðÄ{kt rð¼k„ku fu su™wt ‚tf÷™ fhðwt sYhe
Au suÚke {n¥k{ …rhýk{ku {¤u {u¤ÔÞwt.
(h) r™Þ{ku, rðr™Þ{ku, «Úkkyku y™u «r¢Þkyku ‚wÞkursŒ fhðk™e hnuþu suÚke íÞkt ‚tMÚkk™k
Œ{k{ MxkV{kt yufY…Œk y™u sðkƒËkhe Au suÚke ‚tMÚkk™k WÆu~Þku MkV¤ŒkÚke …qhk
ÚkkÞ Au.
(i) ‚tMÚkkyu ÞkuøÞ hufkuzT‚o y™u rh…kuxT‚o hk¾ðk òuEyu. yk hufkuzT‚o y™u rh…kuxT‚o ‚tMÚkk™e
«„rŒ òýðk {kxu rð&÷u»ký y™u yÚko½x™ fhðwt ykð~Þf Au fk{
(j) ™kýkfeÞ ÔÞðnkhku ¾qƒ s ykŠÚkf heŒu y™u fzf heŒu r™ÄkorhŒ nkuðk òuEyu suÚke
fkuE „uhherŒ ™ ÚkkÞ. ™kýkfeÞ ƒkƒŒku [ku¬‚ nkuðe òuEyu VkR™kL‚™ku W…Þku„
y™u rn‚kƒ yu fkuE…ý ‚tMÚkk™e fhkuzhßsw Au. ŒuÚke ™kýkfeÞ ÔÞðMÚkk ÞkuøÞ heŒu
Úkðe òuEyu.
(k) Ëhuf ‚tMÚkkyu fk{™k [ku¬‚ Äkuhýku ™¬e fhðk y™u Œu ŒhV fk{ fhðwt …zþu Ëhuf
‚{Þu Œu Äkuhýku™u …qýo fhu Au. Wå[ fûkkyuÚke f{o[kheyku ‚kiÚke ™e[k MŒhu Äkuhýku™u
‚{sðwt y™u ò¤ðe hk¾ðwt òuEyu y™u Œu™k {kxu fk{ fhðwt òuEyu Œu ¾qƒ fk¤S
‚kÚku.
(l) {wÏÞ Úkúuzku …ife yuf Au su ‚{„ú ‚tMÚkk™u yuf‚kÚku òuzu Au ‚t[kh ‚tËuþkÔÞðnkh ƒÄkÚke
M…ü y™u MkV¤ nkuðku òuEyu ‚tMÚkk™k ûkuºkku Œu rð¼k„Úke rð¼k„ ‚wÄe ykzk nkuÞ,
yÚkðk W…hÚke ™e[u yÚkðk ™e[uÚke W…h ‚wÄe Q¼e. ‚tMÚkk …k‚u …ý nkuðwt òuEyu
‚{wËkÞ™k ÷kufku ‚kÚku ‚t[kh [u™÷ ¾ku÷ku.
(m) ‚{ks fÕÞký «þk‚™u yu …ý òuðwt òuEyu fu ‚tMÚkk …k‚u ÞkuøÞ Au ‚tMÚkk™k rðrðÄ
rð¼k„ku{kt y™u rðrðÄ rð¼k„ku{kt ‚tf÷™ ‚tMÚkk{kt MŒhku. ‚tMÚkk ßÞkhu Œu ‚t…qýo
heŒu fk{ fhu Au, Œu ƒ™e òÞ Au Œu™k WÆu~Þku™u …qýo fhðk {kxu ‚kiÚke y‚hfkhf.
‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyu …ý òuEyu ‚{k™ ûkuºk{kt fk{ fhŒe yLÞ ‚tMÚkkyku ‚kÚku
ÞkuøÞ ‚tf÷™ hk¾ku. ‚{k™ Úke{ ÄhkðŒe ‚tMÚkkyku ‚kÚku ™uxð‹f„ nkuðwt òuEyu
¼ki„kur÷f rðMŒkhku.
17
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk (n) ‚{ks fÕÞký ðneðx™e Ëu¾hu¾{kt {n¥ð™e ¼qr{fk Au y™u ‚tMÚkk™k fkÞo¢{ku™wt
{qÕÞktf™ y™u yuftËh fkÞo™wt {qÕÞktf™.
1. ‚e. yu‚. zƒÕÞw. ƒe ™wt …qhwt ™k{ sýkðku.

y. furLÿÞ ‚{ks ‚whûkk ƒkuzo ƒ. furLÿÞ ‚k{krsf fu¤ðýe ƒkuzo
f. fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo z. furLÿÞ ‚{ks fu¤ðýe fÕÞký ƒkuzo
2. fku™k {Œ {qsƒ “ðneðx™u {k™ð™e ‚tMÚkk y™u rËþk Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au RråAŒ
ytŒ nkt‚÷ fhðk {kxu ¼kirŒf ‚t‚kÄ™ku.”
y rVV™h ƒ. R yu r™„úku f. nƒoz yu r‚{ku™ z. [kÕ‚ ‚kR{™
3. ðneðx þçË õÞkt ÷urx™ þçË …hÚke ykÔÞku Au ?
y yuz ƒ. ðkux™ f. ðkrzÞ™ z. yurz÷
4. ‚{ks fÕÞký rð¼k„™e fÞkhu þYðkŒ fhðk{kt ykðe ?
y. 1965 ƒ. 1960 f. 1971 z. 1974
5. ‚{ks fÕÞký ðneðx {kt ¼k„eËkhe™ku rMkØktík fku™e ¼k„eËkhe W…h ¼kh {wfu Au.
y. ‚uðkyku Mðefkh™kh ƒ. ‚uðkyku rðf‚kð™kh
f. ‚uðkyku ™k ÔÞðMÚkk…fku z. W…hkufŒ {ktÚke yuf …ý ™ne.
2.8 W…‚tnkh :
yk{ òuRyuŒku ‚{ks fÕÞký ðneðx yu …ý ÷kufku™k fÕÞký {kxu ‚uðkyku™k ‚tf÷™
y™u ðnu[ýe {kt ÷kufku™u ‚kÚku hk¾ðk ÷kufku îkhk …kh …kzðk ‚kÚku y™u ÔÞð‚kÚkk…™ ™k
rMkØktíkku y™u {k™ðeÞ yr¼„{ ‚kÚku òuzkÞu÷ ƒkƒŒ Au. yux÷u Œu{kt hksfeÞ, {™kuði¿kkr™f,
Mkk{krsf y™u ykÚkeof™e ‚kÚku ‚kÚku ÔÞðMÚkk…™™k …k‚kyku ‚tf¤kÞu÷k òuðk {¤e hnÞk
Au.
1. (f) 2. (y) 3. (y) 4. (f) 5. (y)
1. r‚ØktŒku : yuðk r™ðuË™ku yÚkðk r™ðuË™ku™u {k„oËþo™ yk…u Au su y™w¼ð{ktÚke ykðu

Au
2. nuŒw…qýo ‚tƒ½ : {kºk™u {kºk su fkÞo …whŒku ‚tƒ½ h[kÞ AuŒu fkÞo …wýo ÚkŒk Œu ‚tƒ½
…ý …wýo ÚkkÞ Au.
3. CSWB : fuLÿeÞ ‚{ks fÕÞký ƒkuzo
18
2.11 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk : ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo
y™u rMkØktíkku
1. ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku ¼khŒ{kt RrŒnk‚ hsq fhku.
2. ‚{ks fÕÞký ðneðx™u f¤k Œhefu hsq fhku.
3. ‚{ks fÕÞký ðneðx™k rMkØktíkku hsq fhku.
4. ‚{ks fÕÞký™k fkÞkuo™u ‚{òðku.
2.12 «ð]r¥k :
1. fkuE…ý ‚uðk feÞ «ð]r¥k™wt Œ{khk rðMŒkh{kt ykÞkus™ fhe ‚{ks fÕÞký™k rMkØktíkku
y™u fkÞkuo™u «kÃík fhðk {kxu fk{„ehe fhðe.
2.13 fu‚ Mxze :
‚k{kLÞ heŒu …h…hk„Œ heŒu su Mkk{krsf {ËË y™u ‚uðkyku fhðk{kt ykðŒe
nŒe.Œu{kt ¾k‚ fhe ðneðxe ¿kk™, ÔÞð‚kÞef Œk÷e{ y™u ‚{ksfkÞo™e …Î½Œe™ku W…Þku„
òuðk {¤Œku ™ nŒku.…htŒwt yksu Œk÷e{çkØ ‚{ksfkÞofhku™e yusL‚e{kt ™e{ýwf Úkðk ÷k„e
su™k ÷e½u ‚tMÚkkyku™e fk{„ehe{kt LkkUÄ…kºk ‚w½khku ykÔÞku Au. y™u Œuyku™e fk{„ehe …ý
…heýk{™u [fk‚ðk ÷kÞf,{k…ðk ÷kÞf y™u …heýk{™u ™ku½e þfkÞ Œuðwt fkÞo ÚkE hnÞwt
Au.
2.14 ‚tË¼o „útÚk :

New York.
Education.
19
ðneðx :
yuf{–3
sqÚk fkÞo {qÕÞktf™ yunðk÷™e hsqykŒ
3.1 «MŒkð™k
3.2 sqÚk
3.3 ‚k{krsf sqÚkfkÞo™e ÔÞkÏÞkyku
3.4 sqÚkfkÞo™e ÷kûkrýfŒkyku
3.5 sqÚkfkÞo™e «r¢Þk
3.6 sqÚkfkÞofh™e ykð~Þf fwþ¤Œkyku
3.8 W…‚tnkh
3.12 «ð]r¥k
3.13 fu‚ Mxze
(1) sqÚk ™e ‚{s {u¤ððe.,

(2) ‚k{krsf sqÚkfkÞo ™e ÔÞkÏÞkyku™ku yÇÞk‚ fhðku.
(3) sqÚkfkÞo ™e ÷kûkrýfŒkyku™e òýfkhe {u¤ððe,
(4) sqÚkfkÞo ™e «r¢ÞkÚke òýfkhe {u¤ððe,
(5) sqÚkfkÞofh™e ykð~Þf fwþ¤Œkyku™ku yÇÞk‚ fhðku,
«MŒkð™k :- (y„kW ÷¾kÞu÷e {wfðe)
3.1 «MŒkð™k :
‚k{krsf fkÞo{kt sqÚk fkÞo ¾qƒ {n¥ð Ähkðu Au. ‚k{krsf fkÞo{kt sqÚkfkÞo yu yuf
{n¥ð™e …Ørík Au. su™k îkhk ‚k{krsf fkÞo fwþ¤íkkÚke y™u ‚h¤íkkÚke fhe þfkÞ Au.
su{kt ‚ÇÞku yufƒeò™u yku¤¾u, òýu y™u ‚{su íku ¾qƒ sYhe Au. ynª ‚k{krsf fkÞofh™e
¼qr{fk …ý y„íÞ™e ¼qr{fk ¼sðu Au. ‚k{krsf fkÞo™u y‚hfkhf ƒ™kððk {kxu sqÚkfkÞo
20
sYhe yt„ Au. sqÚkfkÞo fhðk {kxu ‚{ks{kt sqÚk fkÞofh™e ykðzíkku y™u ‚w{u¤¼Þko ‚tƒtÄku™ku ðneðx : sqÚk fkÞo {qÕÞktf™
rðfk‚ y„íÞ™wt …k‚wt Au. yk yuf{™k {kæÞ{Úke ‚{krsf ‚t„X™{kt sqÚkfkÞo™e y™u sqÚk yunðk÷™e hsqykŒ
fkÞofh™e ¼qr{fk™ku r[íkkh skuðk {¤þu.
3.2 sqÚk :
sqÚkku ‚k{krsf Sð™™ku {q¤¼qík ¼k„ Au. sqÚkku ¾qƒ s ™k™k …ý nkuE þfu fu su{kt
{kºk ƒu ÔÞÂõíkyku™ku s ‚{kðuþ ÚkkÞ, õÞkhuf yu ¾qƒ {kuxk …ý nkuÞ fu su{kt ƒu Úke ðÄw
ÔÞÂõíkyku™ku ‚{kðuþ …ý ÚkkÞ Au. sqÚk íku™k ‚ÇÞku íku{s ‚{ks {kxu yíÞtík ÷k¼ËkÞe
nkuÞ Au. sqÚk™e {ËËÚke ÔÞÂõíkyku{kt yLku Mk{ks{kt «ðíko{kLk yLku LkkUÄÃkkºk Mk{MÞkyku íku{s
íku{Lke MkkÚku òuzkÞu÷ òu¾{kuLku ™kƒqË fhðk{kt ‚nkÞY… ÚkkÞ Au. ‚tþkuÄ™, Mk{khfk{ y™u
r¢Þk {kxu sqÚk ¾qƒ y„íÞ™wt …k‚wt Au. y÷„íkkÚke yÚkðk yuf÷íkkÚke nfkhkí{f y‚h íkku
ÚkkÞ s Au; …htíkw, ÷ktƒk„k¤u yu íkýkð{kt …rhýk{u Au.
sqÚk ‚kÚku ‚k{krsf fkÞo :
sqÚk™k Sð™™wt …heûký íÞkhu s þõÞ Au sÞkhu fkuE, sqÚk™e ‚w‚wó þÂõíkyku™u yku¤¾u,
ÔÞÂõíkyku™k ð÷ý™e yufƒeò W…h íku™e y‚h y™u íku y‚h™e rf{ík ‚{su. sqÚk™e r¢Þk
«ríkr¢Þk, ‚k{krsf ƒ¤, fu su™k îkhk ÔÞÂõík„ík ð]rØ y™u rðfk‚ ÞkuòÞ Au. íku™ku yÚko
yu{ …ý Au su ‚k{krsf ð]rØ y™u …rh…qýoíkk sqÚk Sð™™u ‚k{krsf yr¼ð]rØ íkhV «Þký
fhkðu Au. sqÚk Sð™{kt ð]rØ þõÞ çkLkkðu Au. íkuLke rðYØ{kt yu sYhe LkÚke fu sqÚk SðLkÚke
ykLktrËík, ¾wþ, Mktíkwr÷ík yLku ÷kufþkne SðLk ½zkÞ yLku rðfMku Au. yk {qÕÞkuLkk ½zíkh
{kxu ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{qrnf {qÕÞku Ãkh íkuLkku ÃkkÞku nkuðku sYhe Au fu, suÚke ytíku ‚k{krsf
Sð™{kt yk™trËík, ¾wþ, ‚tíkwr÷ík y™u ÷kufþkne Sð™ ½zkÞ.
3.3 ‚k{krsf sqÚkfkÞo™e ÔÞkÏÞkyku :
sqÚk fkÞo fËk[ yuf þiûkrýf «r¢Þk Au su rðfk‚…h ¼kh {qfu Au. su™k îkhk MðuråAf
‚t„X™, ÔÞÂõík„ík y™u ‚{krsf „kuXðý™u {sƒqík fhe þfu Au.
fkuÞ÷u 1937 (Coyle 1937)™k {ík {wsƒ “sqÚk fkÞo™ku æÞuÞ
rðfk‚™ku Au, sqÚkfkÞo™e …rhrMÚkrík{kt ÔÞÂõíkíð™e y™w¼qrík fhe, ‚nfkh™e
¼kð™kÚke ‚k{kLÞ heíku ÔÞÂõíkíð rðfk‚ y™u ‚k{krsf rðfk‚ ‚kÄu
Au.”
(Association for the Advancement of Group Work-1948) økúwÃk ðfo Vkuh Ä
yuzðkL‚{ìLx ykuV yu‚kur‚Þuþ™™k {kxu “sqÚk fkÞoyu ‚k{krsf fkÞo™e yuf …Ørík Au su™k
îkhk ‚k{krsf fkÞofh rðrðÄ «fkh™k sqÚk ‚r¢Þ fhu Au, suÚke sqÚk r¢Þk-«ríkr¢Þk™u ðu„
{¤u Au íkÚkk ÔÞÂõík„ík rðfk‚ ‚kÄe þfkÞ Au. y™u ytíku RåA™eÞ ‚k{krsf æÞuÞ™e r‚rØ
nk‚÷ fhðk{kt ykðu Au.”
21
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3.4 sqÚkfkÞo™e ÷kûkrýfŒkyku :
sqÚkfkÞo™e {wÏÞ ÷kûkrýfíkkyku yk {wsƒ Au.

• sqÚkfkÞo sqÚk …kuíku fhu Au.
• {k™ðíkkðkËe ík¥ð¿kk™ W…h ykÄkh hk¾u Au.
• yLÞ™u {ËË fhðk {kxu {nk«ký …qhwt …zu Au.
• íku ðÄw fwþ¤íkk y™u òýfkhe …qhe …kzu Au.
• íku {k™ð ÔÞÂõíkíð rðfk‚ …{kzu Au.
sqÚk fkÞo™k nuíkwyku
 ÔÞÂõík„ík þe¾ððk {kxu ‚kÚku hnuðk y™u ‚kÚku {¤e™u fk{ fhðk y™u sqÚk «ð]r¥kyku{kt
¼k„ ÷uðk {kxu íku{™e ƒkirØf ÷k„ýe y™u þkherhf rðfk‚ ‚kÄðwt.
 sqÚk y™u fwxwtƒ{kt ‚khe heíku Sð™ Sððk {kxu, ÔÞÂõík„ík y™u ‚k{qrnf heíku ‚kÚku
{¤e™u fk{ fhðwt y™u rðrðÄ «ð]ríkyku{kt ¼k„ ÷uðwt.
 rðrðÄ sqÚk «r¢Þkyku™ku W…Þku„ fhe ÔÞÂõík„ík ÔÞÂõíkíð rðfk‚ fhðwt.
 ©{ rð¼ks™ rðþu òýðk {kxu
 rð[kh™e hkrþyku íku{s rûkríks™u rðMík]ík fhðk {kxu.
 ‚k{krsf …rhðíko™ y™u ƒË÷kð {kxu ÷kufku™u íkiÞkh fhðk {kxu.
 þkherhf, {k™r‚f y™u ¼kð™kí{f „kuXðý {kxu ‚{qn W…[kh ÷k„w fhðwt.
3.5 sqÚkfkÞo™e «r¢Þk :
þYykík{kt sqÚk rðfk‚ {kxu òýeíke Þkus™k™wt ½zíkh (Bruce Tuckman in 1965)
1965{kt çkúwMk xf{uLk ykÃÞwt yuðwt ®[íkfku™wt {k™ðwt Au. þYykík{kt íkuykuyu [kh íkçk¬k ËþkoÔÞk
níkkt y™u ‚{Þktíkhu íku{ýu …kt[{wt …ý W{uÞwO. yk íkƒ¬k ™e[u ËþkoÔÞk Au y™u íku{™e rðMík]ík
LkkUÄ …ý ÷¾e Au.
(1) sqÚk™e h[™k :
sqÚk™e h[™k yu «Úk{ …„rÚkÞwt Au. yk «Úk{ [hý{kt sqÚk™e h[™k ÚkkÞ Au. sqÚk™e
h[™k y÷„ y÷„ æÞuÞ™u ykÄkrhík nkuE þfu. íku{s sqÚk™e h[™k {kxu íku™k ‚ÇÞku
…ý …kuíkk™e EåAk {wsƒ sqÚk{kt skuzíkk nkuÞ Au. sqÚk™e h[™k …kA¤ sqÚk™k nuíkwyku
y™u nkt‚÷ fhðk {kxu æÞuÞ ™¬e fhðk{kt ykðu Au.
(2) rð[khýk :
sqÚk™e h[™k ÚkE „Þk …Ae™wt rîíkeÞ …„rÚkÞwt rð[khýk Au. yk …„rÚkÞk{kt sqÚk™k
‚ÇÞku rð[kh rð{þo fhu Au. rð[kh rð{þo™ku ykÄkh sqÚk™k nuíkwyku W…h r™¼oh
hk¾u Au. rð[khýk „n™ nkuÞ íku{ sqÚk™k ‚ÇÞku™e fk{„ehe …ý Wíf]c nkuðk™e
íkfku ðÄe òÞ Au.
22
(3) r™Þ{ ‚rníkk™e h[™k : ðneðx : sqÚk fkÞo {qÕÞktf™
yunðk÷™e hsqykŒ
swÚkfkÞo™e h[™k™k ºkeò ¼k„{kt r™Þ{ ‚rník™e h[™k ykðu Au. yk …„rÚkÞkt{kt
rLkÞk{kð÷e™e h[™k ÚkkÞ Au su™e {ËËÚke sqÚk rþMíkƒØ heíku ‚{ks{kt fkÞo fhe
þfu Au. rLkÞ{™ku™wt ½zíkh ÚkÞk …Ae íku™wt yÚko½x™ fhe sqÚk™k ‚ÇÞku fE heíku …k÷™
fhþu íku™e …ý [[ko fhðk{ktykðu Au.yk [[koyku ƒkË sqÚk™k ‚ÇÞku™u fkÞo«ýk÷e™e
y™w¼qrík ÚkkÞ Au fu suÚke ‚{Þktíkhu sqÚk™k ‚ÇÞku ðå[u ‚w{u¤ ‚ÄkÞ y™u fkÞo ÚkkÞ
y™u ytíku sqÚk îkhk ™¬e fhu÷ æÞuÞ r‚Ø fhe þfkÞ.
(4) yr¼™Þ :
sqÚk{kt [kuÚkwt …„rÚkÞwt yux÷u yr¼™Þ yÚkðk fkÞo fhðwt yu{ ÚkkÞ. sqÚk™e h[™k ÚkkÞ,
íku{kt rð[kh rð{þo ÚkkÞ, nuíkwyku™u ykÄkrhík r™Þ{ku™e h[™k ÚkkÞ y™u …Ae fkÞo
{kxu yr¼™Þ ÚkkÞ yÚkðk fkÞo fhðk™e þYykík ÚkkÞ. yk{, sqÚk™ku Ëhuf ÔÞÂõík
sqÚk™k nuíkwyku y™u æÞuÞ™u æÞk™ …h hk¾e yr¼™Þ fhu Au.
(5) fkÞo™e ‚{kró yÚkðk Aqxk …zðwt :
…kt[{wt …„rÚkÞwt yux÷u sqÚk™k ‚ÇÞkuyu ‚w{u¤ ¼ÞwO fkÞo fhe™u Awxk …kzðk™ku ‚{Þ
…kt[{wt y™u ytrík{ …„rÚkÞwt yux÷u sqÚk™k ‚ÇÞkuyu ¼u„k ÚkE fkÞo™e þYykík fhe
y™u sÞkhu æÞuÞ {u¤ðe ÷eÄku Au íÞkh …Ae swËk Úkðk™ku ‚{Þ fu suÚke yk Ëhuf
‚ÇÞku …kuík …kuíkk™k ™ðk sqÚk ƒ™kðe ™ðk fÞkou þY fhe ™ðk æÞuÞ nkt‚÷ fhe þfu
Au.
yk{, W«Þwõík …kt[ …„rÚkÞkÚke ÏÞk÷ ykðu fu fkuE …ý sqÚk™e h[™k yk …kt[
…„rÚkÞk …h ykÄkrhík Au y™u Ëhuf sqÚk™e h[™k yk {wsƒ yk„¤ ðÄíkk nkuÞ Au. yk
fkÞo fhðk {kxu sqÚk{kt fkÞo fhíkk fkÞo fhíkk …k‚u y{wf fwþ¤íkk nkuðe yrík ykð~Þf Au.
yu{kt™e y{wf fwþ¤íkkyku ™e[u {wsƒ yk…u÷e Au :
3.6 sqÚkfkÞofh™e ykð~Þf fwþ¤Œkyku :
(1) nuíkw…qýo ‚tƒtÄ MÚkk…ðk :

sqÚk™k ‚ÇÞku y÷„ y÷„ …]c¼qr{{ktÚke ykðíkk nkuÞ Au. Ëhuf™e ‚k{krsf ‚ÇÞíkk
y™u ÔÞÂõíkíð™e h[™k …ý swËk swËk ðkíkkðhý{kt ÚkE nkuðkÚke ‚ÇÞku™k ðíko™{kt
…ý y÷„íkk nkuÞ Au. ykðe …rhrMÚkrík{kt sqÚk fkÞofh sqÚk™u sqÚk™k nuíkwyku ‚{òðe
Ëhuf ‚ÇÞku ðå[u nuíkw…qýo ‚tƒtÄku™k rðfk‚{kt {ËËY… ÚkkÞ Au, fu suÚke Ëhuf ‚ÇÞ™u
sqÚk™k nuíkwyku™e òý nkuÞ y™u íkuyku yuf ƒeò ‚kÚku ‚w{u¤¼Þko ‚tƒtÄkuÚke ‚{ks{kt
fkÞo fhe þfu. íku{s sÞkhu yu sqÚk™wt fkÞo …qýo ÚkkÞ Au íÞkhu ‚ki ‚w{u¤¼Þko ‚tƒtÄu
sqÚk{ktÚke swËk ÚkR ƒeS «ð]r¥k{kt skuzkE ƒeò fkÞkuo nkÚk Ähe þfu Au.
(2) sqÚk …rhrMÚkrík rð&÷u»ký :
sqÚk fkÞofh …k‚u sqÚk™e sðkƒËkhe nkuÞ Au íku™e ‚kÚku ‚kÚku sqÚk™e …rhrMÚkrík™wt
rð&÷u»ký fhðk™e ûk{íkk …ý yux÷e s ykð~Þf Au. sqÚkLkk Ëhuf MkÇÞLke «f]rík
yLku WAuhLkk ðkíkkðhý {wsƒ íku{™e h[™k ÚkR nkuðkÚke sqÚk™e …rhrMÚkrík y÷„
y÷„ rð¼kð™k ÷E þfu. …herMÚkrík y™w‚kh sqÚk fkÞofh r™ýoÞ ÷R þfíkku / þfíke
23
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk nkuðe skuEyu. rð…heík …rhÂMÚkrík{kt …ý nfkhkí{f r™ýoÞ ÷R sqÚk™u íku™k æÞuÞ íkhV
÷R Sð™wt fkÞo sqÚk fkÞofh™wt Au.
(3) sqÚk ‚kÚku ¼k„eËkhe :
sqÚk fkÞofh sqÚk™k Ëhuf ‚ÇÞ ‚kÚku ‚w{u¤¼Þko ÔÞðnkh™e y…uûkk hk¾u Au. ‚w{u¤¼Þkou
ÔÞðnkh íÞkhu s s¤ðkE hnu fu sÞkhu sqÚk{kt Ëhuf ‚ÇÞ …kuíkk™wt fk{ …kuíkk™e heíku
‚n¼k„e ÚkE™u r™¼kðu. sqÚk{kt Ëhuf ‚ÇÞ™e ¼k„eËkhe ¾qƒ sYhe Au. sqÚk fkÞofh
Ëhuf ‚ÇÞ{kt yufíð™e ¼kð™k Vu÷kðe ¼k„eËkhe™u ykðfkhu Au.
(4) sqÚk ÷k„ýe ‚kÚku ÔÞðnkh :
sqÚk {k™ð ‚{wËkÞ™wt ƒ™u÷wt nkuðkÚke ‚ÇÞku ðå[u …ý ÷k„ýe™k ‚tƒtÄku rðf‚kððk
y™u ò¤ððk sYhe Au. Ëhuf ‚ÇÞ ðå[u sÞkhu ÷k„ýe™k ‚tƒtÄku s¤ðkþu íÞkhu
‚ÇÞku ðå[u ‚{sqíke y™u yufƒeò™u ‚{sðk y™u r™¼kððk™e ûk{íkk™ku rðfk‚
Úkþu. yk{ {k™ðeÞ ÷k„ýe sqÚk™e h[™k y™u fkÞoûk{íkk{kt {n¥ð™wt MÚkk™ Ähkðu
Au.
(5) fkÞo¢{ rðfk‚ :
sqÚk™e h[™k ƒkË sqÚk™k ‚ÇÞku™e fkÞoûk{íkk {wsƒ sqÚk fkÞofh fkÞo¢{™ku rðfk‚
fhu Au. su™e {ËËÚke sqÚk™k ‚ÇÞku {khVíku sqÚk™k nuíkwyku y™u æÞuÞ «kó fhe þfkÞ
Au. fkÞo¢{™e Y…hu¾k fkÞo¢{™e r‚rØ rðþu hsqykík fhe þfu Au. fkÞo¢{ sux÷ku
y‚hfkhf yux÷k s «{ký{kt ‚ÇÞku™u fkÞo fhðk™e {ò ykðu Au.
(6) ‚tÚkkfeÞ y™u ‚k{wËkrÞf Mkúkuíkku™ku W…Þku„ :
sqÚk™e h[™k fkuE yr™ðkÞo fkÞo …qýo fhðk {kxu h[kíkwt nkuÞ Au. sqÚk fkÞofh sqÚk™k
nuíkwyku™u y™wY… fkÞo¢{™e h[™k y™u þYykík fhu Au. ykðk fkÞo¢{ fhðk {kxu
y{wf «fkh™k Mkúkuík™e sYh …zu Au yu{kt …ý ‚tMÚkkfeÞ íku{s ‚k{wËkrÞf Mkúkuík W…÷çÄ
nkuÞ Au. sqÚk fkÞofh …k‚u yuðe ykðzík nkuðe skuEyu fu suÚke yu ‚tMÚkkfeÞ íku{s
‚k{wËkrÞf Mkúkuík™ku ‚qÍƒqÍ…qðof fkÞo …kh …kze þfu.
(7) {qÕÞktf™ :
ytrík{ …„rÚkÞwt yux÷u {qÕÞktf™. sqÚk fkÞofh ytíku {qÕÞktf™ fhu Au fu sqÚk™e h[™k
ƒhkƒh ÚkR níke, ‚ÇÞku ðå[u ‚w{u¤ níkku, ‚ÇÞkuyu æÞuÞ r‚Ø fÞko y™u Ëhuf ‚ÇÞ™u
nuíkwyku {¤ðk™ku ‚tíkku»k Au fu fu{ ? {qÕÞktf™™e {ËËÚke sqÚk fkÞofh™u ™ðe h[™k
y™u fkÞo™e ‚e{kyku ™¬e fhðk{kt {ËËY… ™eðzu Au.
1. fku™k {Œ {wsƒ “sqÚk fkÞo ™ku æÞuÞ rðfk‚™ku Au. sqÚk fkÞo ™e …rhrMÚkŒe{kt ÔÞÂõík™e
y™w¼qrŒ fhe, ‚nfkh™e ¼kð™k Úke ‚k{kLÞ heŒu ÔÞÂõíkíð rðfk‚ y™u ‚k{krsf
rðfk‚ ‚kÄu Au” ?
y. fkuÞ÷u 1937 ƒ. fkuR÷ 1935
f. ƒúw‚ xf{u™ 1945 z. xf{u™ 1955
24
2. fku™k {Œ {wsƒ “sqÚk fkÞoyu ‚k{krsf fkÞo ™e yuf …ØŠŒ Au su™k îkhk ‚k{krsf ðneðx : sqÚk fkÞo {qÕÞktf™
fkÞofh rðrðÄ «fkh™k sqÚk ‚r¢Þ fhu Au. suÚke sqÚk r¢Þk-«rŒr¢Þk ðu„ {¤u Au yunðk÷™e hsqykŒ
ÚkŒkt ÔÞÂõík rðfk‚ ‚kÄe þfkÞ Au. ‚k{krsf æÞuÞ r‚rØ nk‚÷ fhðk{kt ykðu Au” ?
y. yu‚kur‚Þuþ™ Vkuh Ä yuzTðkL‚{ux ykuV „úq… ðfo
ƒ. yu‚kur‚Þuþ™ Vkuh Ä yuzTðkL‚{ux ykuV ðfo
f. yu‚kur‚Þuþ™ Vkuh Ä yuzTðkL‚{ux ykuV „úq… rðfk‚
z. yu‚kur‚Þuþ™ Vkuh Ä yuzTðkL‚ „úq…
3. {k™ððkËe yr¼„{ .......... …h ykÄkh hk¾u Au ?
y. Œíð¿kk™ ƒ. {™kurð¿kk™
f. ‚k{krsf rð¿kk™ z. ykŠÚkf rð¿kk™
4. sqÚk rðfk‚ {kxu òýeŒe Þkus™k™wt ½zŒh .......... fku™k îkhk fhðk{kt ykðu÷ Au.
y. fkuÞ÷u 1936 ƒ. fkuR÷ 1935
f. ƒúw‚ xf{u™ 1945 z. zur™Þ÷ ƒú‚ 1955
5. ƒúw‚ xf{u™ îkhk sqÚk rðfk‚ {kxu fux÷k Œƒfkyku ËþkoÔÞk Au ?
y. ƒu ƒ. [kh f. ºký z. …kt[
3.8 W…‚tnkh :
‚{ks {kt ½ýe ƒÄe søÞkyku yu sqÚk fkÞo Úke ‚{ks {kt ƒË÷kð ykðe þfu Au.
sqÚk ™e {ËË Úke {rn÷kyku,ð]Økyku y™u çkk¤fku ™u yk…ýu ÞkuøÞ ‚nkÞ fhðk{kt ykðu Au.
Œuyku™u ‚k{krsf heŒu Œuyku™u «„rŒ ¾qƒ s sYhe Au. sqÚk ™e ¼k„eËkhe y™u sqÚk ™e
«{krýŒk Úke yk…ýu ½ýwt ƒÄw yk…ýu «„rŒ nk‚÷ fhe þfeyu Aeyu. sqÚk fkÞo îkhk Sð™{kt
¾wþ ‚tŒwr÷Œ y™u ÷kufþkne Sð™ ½zkÞ Au.
1. (y) 2. (y) 3. (y) 4. (f) 5. (çk)
1. sqÚk : sqÚk y™u xku£k{kt Vhf nkuÞ Au sqÚk yu [kuff‚ nuŒwyku {kxu yufXk ÚkÞu÷k
÷kufku nkuÞ Au.
2. «rfÞk : yux÷u fu Œƒ¬kðkh fk{„ehe™e þwt¾÷kyku ‚{kÞu÷e nkuÞ Au.
3. sqÚkfkÞo : yux÷u [ku¬‚ WËuþÞ {kxu sqÚk ™ku ™uŒk ‚{„ú sqÚk ™wt Ëkuhe‚t[kh fhe
fhŒk nkuÞ Au.
25
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 3.11 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk :
1. sqÚk fkÞofh ™e ykð~Þf fwþ¤Œkyku sýkðku

2. sqÚk fkÞo ™e ÷kûkrýfŒkyku y™u …Š¢Þk rðþu ‚{s yk…ku.
3. sqÚk fkÞo nuŒwyku y™u ‚k{krsf fkÞo rðþu rð„Œðkh ‚{sqŒe yk…ku
3.12 «ð]r¥k :
1. {rn÷kyku ™k sqÚk ƒ™kðe Œuyku™u ‚k{krsf, ykŠÚkf heŒu Œuyku™u ykí{r™¼oh ÚkE
þfu Œuðk sqÚk fkÞo fhðk.
3.13 fu‚ Mxze :
sqÚk fkÞo yu {k™ððkËe yr¼„{ ™u {ËË fhðk™e fwþ¤Œkyku y™u òýfkhe …qhe
…zu Au. {k™ð ÔÞÂõík ™k rðfk‚ {kxu sqÚk fkÞo ¾qƒ {kuxe ¼qr{fk ¼sðu Au. ÔÞÂõík„Œ
þe¾ðk {kxu ‚kÚku hunðk y™u ‚kÚku {¤e™u fk{ fhðk y™u sqÚk {kt ¼k„ ÷uðku {kt ykðu
Au. ©{ rð¼ks™ ™u ‚k{krsf …rhðŒo™ y™u sqÚk fkÞo™e sqÚk h[™k y™u rð[khýk Úke
‚{ks {kt ƒË÷kð ykðe þfu Au.
3.14 ‚tË¼o „útÚk :

New York.
Education.
26
yuf{–4 {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
4.1 «MŒkð™k
4.2 fBÃÞqxh RrŒnk‚ y™u {krnŒe
4.3 fBÃÞqxh þwt Au ?
4.4 fBÃÞqxh™e ÷kûkrýfŒkyku
4.5 fBÃÞqxh r‚Mx{™k ¼k„ (½xfku)
4.7 W…‚tnkh
4.11 «ð]r¥k
4.12 fuMk Mxze
(1) fBÃÞqxh RrŒnk‚ y™u {krnŒe «kÃík fhðe.

(2) fBÃÞqxh þwt Au ? Œu™ku yÇÞk‚ fhðku.
(3) fBÃÞqxh™e ÷kûkrýfŒkyku òýðe.
(4) fBÃÞqxh r‚Mx{™k ¼k„ (½xfku) ™ku yÇÞk‚ fhðku.
4.1 «MŒkð™k :
yks™k yk ykÄwr™f Þw„{kt sÞkhu rðï «„rík y™u rðfk‚ íkhV nhýVk¤ ¼he
hÌkwt Au íÞkhu fBÃÞqxh {n¥ð™wt {þe™ Au. fBÃÞqxh {k™ðe™u z„÷u ™u …„÷u {ËËY… ™eðzâwt
Au. fBÃÞqxh™e ‚nkÞÚke {k™ðe Íz…e ƒLÞku Au. {k™ðe™e þkherhf fkÞo …Ørík™k {qÕÞ{kt
ðÄkhku fhe ËeÄku Au. fBÃÞqxh {k™ð {„s™e su{ s fkÞo fhu Au; W…hktík, íku fkÞo fwþ¤íkk
«Ëk™ fhu Au, ‚{Þ™ku ƒ[kð fhu Au, y™u fkÞo{kt r™rùíkíkk y™u fkÞoËûkíkk «Ëk™ fhu
Au. {k™ðe™e fkÞoûk{íkk{kt ƒuðzku ðÄkhku …ý fhe yk…u Au.
27
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ynuðk÷ku™k ÷u¾™ íku™e ò¤ðýe y™u r™rùíkíkk™ku …whkðku yk…u Au. yk{, fBÃÞqxh
{k™ðe {kxu ¾qƒ y„íÞ™e sYrhÞkík Au. sÞkhu ‚k{krsf fkÞofh íku™k W…Þku„Úke ‚{ks
fkÞo y™u íku™e …Ørík™u ‚kfkh fhðk frxƒØ ƒ™u íkku ‚k{krsf fkÞo{kt ¾qƒ {ËË {¤e hnu
Au.
4.2 fBÃÞqxh RrŒnk‚ y™u {krnŒe :
ykÄwr™f fBÃÞqx‚o™u {¤íkk ykðíkk …nu÷k rzðkRr‚‚ 20{e ‚Ëe™e {æÞ™k níkk
(1940-1945), skufu fBÃÞqxh™ku yr¼„{ y™u rðrðÄ Þtºkku y„kW yrMíkíð Ähkðíkk fBÃÞqx‚o
suðkt níkkt. y„kW™k R÷uõxÙkur™f fBÃÞqx‚o rðþk¤ ykuhzk™k fË™k níkkt, y™u ykÄwr™f ‚ku
sux÷k …‚o™÷ fBÃÞqx‚o sux÷e ðes¤e ðk…he ™k¾íkkt níkkt. ykÄwr™f fBÃÞqx‚o ™k™e RrLx„úxu uz
‚Šfx …h ykÄkrhík Au y™u {krníke™k ‚t„ún™e árüyu yƒòu „ýk ðÄw ‚ûk{ Au.nk÷{kt,
‚kËk fBÃÞqx‚o fktzk ½rzÞk¤{kt ‚{kðe þfkÞ íkux÷k ™k™k ƒ™e þfu Au y™u íku ½rzÞk¤™e
ƒuxheÚke [÷kðe þfkÞ Au. rðrðÄ «fkh™k …‚o™÷ fBÃÞqx‚o {krníke Þw„™k yku¤¾ r[LnkuY…
Au, skufu, nk÷{kt su «fkh ‚ðo ‚k{kLÞ Au íku yuBƒuzuz fBÃÞqxh. yuBƒuzuz fBÃÞqx‚o ™k™k
‚h¤ Þtºkku Au su™ku W…Þku„ ƒeò Þtºkku™u ytfwþ{kt hk¾ðk ÚkkÞ Au-WËknhý íkhefu, yuBƒuzuz
fBÃÞqx‚o ÷zkfw rð{k™Úke ÷R™u ykiãkur„f hkuƒkuxT‚, rzrsx÷ fu{uhk y™u ƒk¤fku™k h{fzkt{kt
skuðk {¤e þfu Au.
‚q[™kyku™e ÞkËe™ku ‚t„ún y™u y{÷ fhðk™e ûk{íkk™u fBÃÞqxh «ku„úk{ fnu Au su
fBÃÞqx‚o™u ¾qƒ s W…Þku„e ƒ™kðu Au y™u yLÞ „ý™ ÞtºkkuÚke (suðk fu fuÕõÞw÷uxh)Úke íku™u
y÷„ …kzu Au. [[o xLkeO„ rÚk‚e‚ yu yk rðrðÄíkk™wt „rýíkeÞ r™Y…ý Au : [ku¬‚ ykuAk{kt
ykuAe ûk{íkk ‚kÚku™wt fkuE …ý fBÃÞqxh íku ‚iØktríkf heíku yLÞ fBÃÞqxhku su fkÞo fhu Au íku
s fkÞo nkÚk Ähðk ‚ûk{ nkuÞ Au. íkuÚke, …‚o™÷ rzrsx÷ ykr‚Mxtx (r…rzyu) y™u
‚w…hfBÃÞqxh ‚wÄe™e ûk{íkk y™u srx÷íkk Ähkðíkk fBÃÞqx‚o ‚{k™ ‚{Þ y™u ‚t„únþÂõík
‚kÚku yuf‚h¾k fBÃÞqxuþ™÷ fk{ fhðk ‚ûk{ nkuÞ Au.
fBÃÞqxh™ku Rríknk‚
yøkkWLkk Mk{Þ{kt fBÃÞqxMkoLkkt fkuE yuf rzðkRÍLku yku¤¾ðwt Ãký y½Y Au fkhý
fu Mk{Þktíkhu “fBÃÞqxh” þçË™ku yÚko ƒË÷kíkku òÞ Au. {q¤Y…u, “fBÃÞqxh” þçË yuðk
ÔÞÂõík™ku WÕ÷u¾ fhu Au su yktfzkfeÞ „ýíkhe fhe þfu ykðk {k™ðeÞ fBÃÞqxh ½ýeðkh
Þktrºkf „ýíkhe™k ‚kÄ™™e …ý {ËË ÷uíkk nkuÞ Au.
ykÄwr™f fBÃÞqxh™ku Rríknk‚ ƒu y÷„ «kiãkurøkf rð¿kk™ ‚kÚku þY ÚkkÞ Au -
yk…kuyk… Úkíke „ýíkhe y™u «ku„úk{urƒr÷xe.
y„kW™k Þktrºkf „ý™ ‚kÄ™ku™k WËknhý{kt yƒkf‚, M÷kRz Y÷ („ýíkhe yk…kuyk…
fhe þfkÞ íkuðe …èe) y™u ™ûkºk{k…f Þtºk íkÚkk yurLxr¾Úkuhk™e Þktrºkf …Ørík(su 150-
100 ƒe.‚e.™k ‚{Þ{kt yrMíkíð Ähkðíkk níkk) ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yu÷uõÍkLzÙeÞk™k nuhku™
(c.10-70 AD) {kt r{fur™f÷ rÚkÞuxh ƒLÞwt níkwt su 10 r{r™x ‚wÄe ™kxf ƒíkkðíkwt níkwt y™u
íku Ëkuhzkyku íkÚkk zÙB‚™e srx÷ …Ørík îkhk [k÷íkw níkwt, r{fur™Í{™ku fÞku rnM‚ku ¾u÷ fhþu
íku ™¬e fhðk fËk[ íku™e h[™k fhðk{kt ykðe níke, yk «ku„úk{urƒr÷xe™ku ‚kh Au.
28
“fu‚÷ õ÷kuf”, ¾„ku¤þk†™u ÷„íke ½rzÞk¤™e þkuÄ y÷-sÍkheyu E.Mk.1206{kt {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
fhe níke, íku™u ‚kiÚke …nu÷wt «ku„úk{ fhe þfkÞ íkuðwt yu™k÷ku„ fBÃÞqxh „ýðk{kt ykðu Au.
íku hkrþ, ‚qÞo™e ¼ú{ýfûkk y™u [tÿ™e ¼ú{ýfûkk ƒíkkðíkwt níkwt yÄo[Lÿkfkh …kuRLxh Ëh
f÷kfu MðÞMkt[kr÷ík Ëhðkò ¾ku÷e™u ƒnkh ykðu Au y™u ðkuxh Ône÷ ‚kÚku skuzu÷k fuBþu^x
îkhk [k÷íkk r÷ðh îkhk …kt[ hkuƒkurxf ‚t„eíkfkhku ‚t„eík ð„kzu Au.‚{„ú ð»ko ËhBÞkLk rËð‚
y™u hkík™e ƒË÷íke ÷tƒkE {k…ðk Ëhhkus rËð‚ y™u hkík™e ÷tƒkE™u Vhe «ku„úk{ fhe
þfkÞ Au.
{æÞÞw„™k ytík{kt Þwhkur…Þ™ {uÚku{urxõ‚ y™u yurLsr™Þhª„{kt Lkðwt òu{ òuðk {éÞwt
yLku rðÕnuÕ{ rþfkzoLkwt E.Mk. 1623 Þtºk ÞwhkurÃkÞLk yuÂLsrLkÞMko îkhk çkLkkððk{kt ykðu÷k
r{furLkf÷ fuÕõÞw÷uxMko{kt …nu÷wt níkwt. skufu, íku{k™kt fkuR…ý rzðkRrÍ‚ fBÃÞqxh™e ykÄwr™f
ÔÞkÏÞk{kt ƒtÄ ƒu‚íkk ™Úke fkhý fu íku™u «ku„úk{ fhe þfkíkk ™Úke.
E.Mk. 1801{kt, sku‚uV {uhe suõðkzou fk…z ƒ™kððk™e ‚k¤{kt ‚wÄkhku fÞkou níkku.
íku{ýu ‚k¤{kt srx÷ …uxL‚o™wt ðýkx fk{ ykuxku{urxf÷e ÚkkÞ íku {kxu [ku¬‚ Zƒu fkýkt …kzu÷k
…u…h™e ©uýe™ku W…Þku„ Zkt[k íkhefu fÞkou níkku. íku™k …rhýk{u fBÃÞqxh™k rðfk‚{kt suõðkzo
÷q{ {n¥ð™wt …„÷tw ƒ™e hÌkwt fkhý fu ðýkx™e …uxL‚o íkhefu …t[ fhu÷k fkzo™ku W…Þku„
‚kiÚke …nu÷ku {ÞkorËík «ku„úk{urƒr÷xe™k «fkh íkhefu òuE þfkÞ.
íku ykuxku{urxf „ýíkhe™wt «ku„úk{urƒr÷xe ‚kÚku™wt r{©ý níkwt íkuýu …nu÷wt yku¤¾kðe þfkÞ
íkuðwt fBÃÞqxh çkLkkÔÞwt níkwt. E.Mk.1837{kt, yuLkkr÷xef÷ yuÂLsLk fnuðkíkwt MktÃkqýo «kuøkúk{ fhe
þfkÞ íkuðk r{furLkf÷ fBÃÞqxh™e fÕ…™k y™u rzÍkR™ yk…™kh [kÕ‚ ƒuƒus …nu÷ku níkku.
{ÞkorËík ¼tzku¤™u fkhýu, y™u rzÍkR™ ‚kÚku ƒuËhfkhe ™ ‚ne þf™kh ƒuƒusu ¾hu¾h õÞkhuÞ
yu™kr÷xef÷ yurLs™ ƒ™kðe þõÞk ™ níkk.
xìçÞw÷u®x„ {þe™ îkhk y{urhfk™k ‚tÞwõík Þw™kRxuz hkßÞku™e ðMíke„ýºke, 1890{kt
…t[ fkzo™ku {kuxk…kÞk™ku ykuxku{uxuz zuxk «ku‚u‚ fhðk{kt ykÔÞku níkku, su™e rzÍkR™ n{o™
nkuÕ÷urhÚk îkhk íkiÞkh fhðk{kt ykðe níke y™u fBÃÞqxª„ xuçÞw÷uxª„ hufkuzoª„ fkuÃkkouhuþ™ îkhk
Wí…kË™ fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. su ÃkkA¤Úke ykRƒeyu{ ÚkÞwt. 19{e ‚Ëe™k ytík{kt y‚tÏÞ
xìf™kì÷kìSyku, su ÃkkA¤Úke «uõxef÷ fBÃÞqxhku Ëu¾kðk {ktzâk ƒkË rhÞ÷kRsuþ™{kt W…Þku„e
‚krƒík ÚkÞkt níkkt. su{kt …t[fkzo, çkwr÷Þ™ rƒs„rýík, ðuõÞq{ xâqƒ, Úk{oeÞkur™f ðkÕð y™u
xur÷r«Lxh™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
20{e ‚Ëe™k …qðokÄ{kt ði¿kkr™f „ýºkeyku™e ½ýe sYrhÞkík ÔÞðnkhËûk yu™k÷ku„
fBÃÞqxh îkhk …qhe fhðk{kt ykðíke níke, su „ýºke {kxu ‚eÄk Þtºk[kr÷ík yÚkðk rðãwík[kr÷ík
{kìzu÷™ku W…Þku„ fhu Au. skufu, íku «ku„úk{ fhe þfkÞ íkuðk ™nkuíkk y™u {kuxu¼k„u íku{kt ykÄwr™f
rzrsx÷ fBÃÞqx‚o suðe ‚t…qýoíkk y™u Íz…™ku y¼kð Au.
¢{þ: ðÄw þÂõíkþk¤e y™u ÷ð[ef fBÃÞq®x„ rzðkRr‚‚™e h[™k 1930 y™u 1940{kt
ÚkE níke, Äe{u Äe{u íku{kt ykÄwrLkf fBÃÞqxh{kt òuðk {¤íke {n¥ðLke ÷kûkrýfíkkykuLkku W{uhku
Úkíkku økÞku. rzrsx÷ R÷uõxÙkur™õ‚ ({kux¼u k„u õ÷wz þu™™ îkhk 1937{kt þkuÄkÞu÷wt) y™u ðÄw
÷ð[ef «ku„úk{urƒr÷xe™ku W…Þku„ ykð~Þf sYhe …„÷kt níkkt, …ý yk {k„o ‚kÚku yuf
…kuRLx™u …nu÷wt rzrsx÷ R÷uõxÙkur™f fBÃÞqxh „ýkððwt {w~fu÷ Au. LkkUÄLkeÞ r‚rØyku™ku ‚{kðuþ
fhðk{kt ykÔÞku Au :
29
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk fku™huz Íw‚™kt R÷uõxÙkur{fur™f÷ Ä Íuz 3 (1941) …nu÷w yuðw ð‹f„ {þe™ níkwt su{kt
rîytfe „rýík™e rðrþüíkk níke, íku{kt ^÷ku®xøk ÃkkuRLx yurhÚk{urxf yLku «kuøkúk{urçk÷exeLkk
Mk{kðuþ Úkíkku níkku. 1998{kt Íuz 3 ÔÞðrMÚkík heíku ‚t…qýoíkk Ähkðíkwt ‚krƒík ÚkÞwt níkwt, íkuÚke
íku rðï™wt …nu÷wt yku…huþ™÷ fBÃÞqxh ƒLÞwt.
«ku„úk{ ™ ÚkE þfu íkuðwt yux™k‚kuV-ƒuhe fBÃÞqxh (1941) ðuõÞw{ xâqƒ ykÄkrhík
fBÃÞqxuþ™, rîytfe yktfzkyku, y™u rhs™hurxð fu…ur‚xh {u{he™ku W…Þku„ fhu Au.
hnMÞ{Þ rƒúrxþ fku÷ku‚‚ fBÃÞqx‚o (1943), su™e «ku„úk{ ûk{íkk {ÞkorËík níke …ý
yuðwt ÷k„íkwt níkwt fu yk rzðkRÍ{kt ð…hkíke nòhku xâqç‚ ¼hku‚k…kºk ƒ™e þfu y™u
R÷uõxÙkur™f heíku íku Vhe «ku„úk{ fhe þfkÞ.íku™ku W…Þku„ s{o™ ÞwØ ‚{Þ™kt fkuzT‚ ƒúuf
fhðk {kxu Úkíkku níkku.
nkhðzo {kfo «Úk{ (1944), ÷kso-Mfu÷ R÷uõxÙkur{fur™f÷ fBÃÞqxh su™e «ku„úk{ª„
ûk{íkk {ÞkorËík níke.
Þw. yu‚. yk{eo™e ƒur÷rMxõ‚ ‚tþkuÄ™ «Þku„þk¤k yìr™ykf (1946), su Ëþktþ
„rýík™ku W…Þku„ fhíkwt níkwt y™u íku™u …nu÷wt ‚k{kLÞ nuíkw {kxu™wt rðòýw fBÃÞqxh fne þfkÞ
fku™hkz Íw‚™wt 1941™wt Íuz 3 R÷uõxÙkurLkõMkLkk MÚkkLku R÷uõxÙku{uøLkuxTMkLkku WÃkÞkuøk fhíkwt níkwt.
òufu, þYykík{kt, ENIACLkwt ykŠfxuõ[h ÷ð[ef ™nkuíkwt su™k «ku„úk{ª„{kt VuhVkh fhðk
íku™wt Vhe ðkÞ®h„ sYhe níkwt.
ENIAC™k fux÷ktf rðfk‚fkhku íku™k «ðknku™u yku¤¾e hÌkkt níkkt, y™u ðÄw ÷ð[ef
íkÚkk ¼ÔÞ rzÍkRLk ÷ELku ykÔÞk, su Mxkuzo «kuøkúk{ ykŠfxuõ[h yÚkðk ðkuLk LÞq{uLk ykŠfxuõ[h
íkhefu yku¤¾kíke níke. yk rzÍkR™™wt yki…[krhf ðýo™ ‚kiÚke …nu÷k ßnku™ ðku™ LÞq{u™
îkhk …u…h{kt VMxo zÙk^x ykuV y rh…kuxo yku™ EDVAC, íkhefu ÚkÞwt níkwt,íku™e ðnU[ýe 1945{kt
ÚkR níke. yk ‚{Þ„k¤k{kt Mxkuzo-«ku„úk{ ykÄkrhík fBÃÞqx‚o rðf‚kððk ½ýkt «kusuõxT‚ nkÚk
ÄhkÞkt níkkt, íku{kt™ku …nu÷ku „úux rƒúx™{kt Ãkqhku ÚkÞku níkku. {kL[uMxh M{ku÷-Mfu÷ yuõ‚…urh{uLx÷
{þe™ (SSEM yÚkðk “Baby”)™u ‚kiÚke …nu÷k fk{ fhíkwt «ËŠþík fhðk{kt ykÔÞwt níkwt,
ßÞkhu SSEM™kt yuf ð»ko …Ae EDSAC …qhku ÚkÞku níkku, íku Mxkuzo «ku„úk{ rzÍkR™™wt …nu÷wt
«urõxf÷ y{÷efhý níkwt.íku™k Úkkuzk ‚{Þ ƒkË ðku™ LÞq{u™™k …u…h{kt ËþokðkÞu÷w {þe™
EDVAC …whwt ÚkÞwt níkwt …ý ðÄw ƒu ð»ko ‚wÄe íku™ku ‚t…qýo W…Þku„ skuðk {éÞku ™nkuíkku.
÷„¼„ Ëhuf ykÄwr™f fBÃÞqx‚o Mxkuzo «ku„úk{ ykŠfxuõ[h™k fux÷ktf «fkh™ku W…Þku„
fhu Au, íku™u yuf{kºk yuðwt ÷ûký çkLkkðu Au suLkk îkhk nðu “fBÃÞqxh” þçË yku¤¾kÞ Au.
1940™k Ãknu÷k R÷uõxÙkurLkf, Mkk{kLÞ nuíkwLkk fBÃÞqxMko fhíkk nðu xufTLkkì÷kuS{kt Äh¾{ VuhVkh
ÚkÞk nkuðk Aíkkt, {kuxu¼køku nsw Ãký LÞq{u™ ykŠfxuõ[h™ku W…Þku„ ÚkkÞ Au.
R÷uõxÙkurLkf yur÷{uLxTMk íkhefu ðuõÞw{ xâwçkLkku WÃkÞkuøk fhíkk fBÃÞqxMko 1950 MkwÄe
ðÃkhkíkk níkk, 1960 MkwÄe{kt íkuLkk MÚkkLku xÙkÂLÍMxh ykÄkrhík {þeLMk ykðe økÞk, su ðÄw
LkkLkk, Íz…e, Wí…kË™{kt ‚Míkk, ykuAe ðes¤e ðkÃkhLkkhk yLku ðÄw rðïMkrLkÞ níkk. Ãknu÷wt
xÙkÂLÍMxhkRÍTz fBÃÞwxh ÞwrLkðŠMkxe ykuV {kL[uMxh{kt 1953{kt çkíkkððk{kt ykÔÞwt níkwt.
1970{kt RÂLxøkúuxuz MkŠfx xìfTLkkì÷kuS yLku íÞkhçkkË íkhík ÚkÞu÷e RLxu÷ 4004 suðk
{kR¢ku«ku‚u‚‚o™e h[™kyu, íku™k fË y™u ®f{ík{kt ðÄw ½xkzku fÞkou níkku íkÚkk Íz… y™u
fBÃÞqx‚o™e rðï‚r™Þíkk{kt ðÄkhku fÞkou níkku. 1980 ‚wÄe{kt fBÃÞqx‚o ½ýkt ™k™k y™u ‚Míkk
30
ÚkE „Þkt níkk, suÚke ðku®þ„ {þeL‚ suðk ½hu÷wt W…fhýku{kt ‚h¤ r{fur™f÷ ftxÙku÷ íkhefu {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
{qfe þfkÞ. 1980 nku{ fBÃÞqxh™wt …ý ‚kûke ƒLÞwt y™u nðu ‚ðoÔÞk…f …‚o™÷ fBÃÞqxh
Au. RLxh™ux™e Wí¢ktrík ‚kÚku, …‚o™÷ fBÃÞqx‚o ½h™e xur÷rðÍ™ y™u xur÷Vku™ suðe ðMíkwyku
sux÷k ‚k{kLÞ ƒ™e „Þkt.
ykÄwr™f M{kxoVku™ xufr™f÷ heíku ‚t…qýo «ku„úk{ ûk{íkkðk¤k fBÃÞqx‚o Au y™u 2009{kt
{kuxk¼k„u yk «fkh™k fBÃÞqx‚o yrMíkíð Ähkðu Au.
fBÃÞqxh «ku„úk{, ðzo «ku‚u‚h yÚkðk ðuƒ ƒúkWÍh {kxu™k «ku„úk{ku™e su{ Úkkuze
‚q[™kykuÚke ÷E™u y‚tÏÞ ‚q[™kyku™u y™w‚he þfu Au. rðrþü ykÄwr™f fBÃÞqxh ‚uftz ËeX
„e„knxoÍ yÚkðk Syu[Íuz™e yƒsku ‚w[™kyku™u y™w‚he þfu Au y™u ¼køÞu s ykì…huþ™™k
y™uf ð»kkou ‚wÄe ¼q÷ fhe þfu Au. {kuxk fBÃÞqxh rðrðÄ nòhku ‚q[™kyku™ku ‚{kðuþ fhíkk
nkuÞ Au y™u íku ÷¾ðk {kxu y™uf «ku„úk{‚o™e ‚nkÞ ÷E þfu Au, yk{ ¼q÷ rð™k ‚{„ú
«ku„úk{ ÷¾kE sðk™e ‚t¼kð™k yíÞtík ykuAe Au. fBÃÞwxh «ku„úk{{k ykðíke ¼q÷ku™u
“ƒø‚” fnuðkÞ Au. ƒø‚ ‚khk nkuE þfu Au y™u «ku„úk{™e W…Þkur„íkk™u y‚h fhíkk ™Úke
yÚkðk ™Sðe y‚h nkuE þfu Au; …htíkw, fux÷ktf rfM‚k{kt íku «ku„úk{™u “nuL„” fhe þfu
Au yux÷u fu MÚkrøkík fhe þfu Au- fu suÚke fBÃÞqxh {kW‚ rõ÷õ‚ yÚkðk feMxÙkuõ‚™ku «rík¼kð
yk…íkwt ™Úke yÚkðk ‚t…qýo…ýu r™»V¤ yÚkðk “¢uþ” ÚkE òÞ Au. y÷ƒ¥k ‚khk ƒø‚
fux÷efðkh ¾hkƒ RhkËk ‚kÚku “yuõ‚Ã÷kuRx”÷¾íkk ¾hkƒ ÞqÍh îkhk ™wf‚k™ …nkut[kze
þfu Au- ƒ„ y™u «ku„úk{™ku ÞkuøÞ y{÷ ¾kuhððk {kxu fkuz íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk Au.
ƒø‚ yu {kux¼ u k„u fBÃÞqxh™e ¾k{e™u ÷eÄu ykðíkk ™Úke. fBÃÞqxhku íku{™u yk…ðk{kt ykðíke
‚q[™kyku™u s y™w‚híkk nkuðkÚke ƒø‚ {kuxu¼k„u «ku„úk{h™e ¼q÷™wt …rhýk{ yÚkðk «kuøkúk{Lke
rzÍkRLk{kt fhu÷ ¼q÷Lkwt Ãkrhýk{ nkuÞ Au. {kuxk¼køkLkk fBÃÞqxhku{kt, ÔÞÂõíkøkík Mkq[LkkykuLku
{þe™ fkuz íkhefu Mxkuh fhðk{kt ykðu Au, su{kt Ëhuf ‚q[™kyku™u rðrþü ™tƒh(íku™k yku…huþ™
fkuz yÚkðk xqtfký {kxu yku…fkuz yk…ðk{kt ykðu Au. ƒu ™tƒh W{uhðk {kxu™k f{kLz™u yuf
yku…fkuz nþu, íku{™k økwýkfkh fhðk {kxu™k f{kLz™u yLÞ yku…fkuz y™u íku heíku nþu. ‚h¤
fBÃÞqxhku Úkkuze rðrðÄ ‚q[™kyku™u y™w‚hðk ‚ûk{ nþu; ßÞkhu ðÄw srx÷ fBÃÞqxhku …k‚u
rðrþü LÞw{rhf÷ fkuz ‚kÚku nßòhku{ktÚke …‚tË„e fhðk™e hnuþu. fBÃÞqxh™e {u{he ™tƒhku
Mxkuh fhðk ‚ûk{ nkuðkÚke íku ‚q[™k fkuzT‚ …ý Mxkuh fhe þfu Au. íku™k fkhýu yuf y„íÞ™e
nfefík yuðe ÚkkÞ Au fu ‚{„ú «ku„úk{ (fu su Võík ‚q[™kyku™e ÞkËe Au)™u ™tƒhku™e ÞkËe
íkhefu «ËŠþík fhe þfkÞ Au y™u íku sku LÞq{rhf zuxk nkuÞ íkku fBÃÞqxh™e ytËh íku{™e heíku
¾kuxk yktf Ëþokðe þfu Au. íkuyku su yku…hux fhu Au íku zuxk™e ‚kÚku fBÃÞqxh™e {u{he{kt «ku„úk{
Mxkuh fhðk™ku {q¤ ÏÞk÷ yu Au fu ðku™ LÞq{u™™ku ¢õ‚ yÚkðk Mxkuh ÚkÞu÷k ykŠfxuõ[h
«ku„úk{ Au. fux÷kf rfM‚kyku{kt fBÃÞqxh fux÷kuf zuxk ‚uð þfu Au yÚkðk íku ykì…hux fhu
Au íku zuxk{ktÚke y÷„ {qfkÞu÷k ‚{„ú «ku„úk{™u {u{he{kt ‚{kðe þfu Au. íku™u nkðozo {kfo
I fBÃÞqxh ƒkË nkðozo ykŠfxuõ[h fnuðkÞ Au. ykÄwr™f ðku™ LÞq{u™ fBÃÞqxh íku{™e rzÍkR™{kt
nkðozo ykŠfxuõ[h™k fux÷ktf ÷ûkýku su{ fu ‚e…eÞw fuþ, ‚{kðu÷ nkuÞ Au. “{rþ™ ¼k»kk”™k
÷ktƒk ™tƒhku™e ÞkËe™e su{ fBÃÞqxh «ku„úk{ ÷¾ðku þõÞ Au y™u yk íkhfeƒ™ku W…Þku„
y„kW™k fBÃÞqxhku{kt fhðk{kt ykðíkku níkku, su ÔÞðnkh{kt ykðe heíku, ¾k‚ fhe™u srx÷
«ku„úk{ {kxu fhðwt yíÞtík ftxk¤ks™f Au. íku™k ƒË÷u íku™k Vtfþ™™ku r™Ëouþ fhíke nkuÞ íkuðe
xqft k ™k{ðk¤e Ëhuf {q¤ ‚q[™kyku yk…e þfkÞ y™u íku ™u{kurLkf™u ÞkË hk¾ðe ‚h¤ Au
31
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk su{ fu yuzeze, ‚ƒ, {Õx yÚkðk st…. yk ™u{kur™õ‚ ‚k{qrnf heíku fBÃÞqxh™e “yu‚uBƒ÷e
¼k»kk” íkhefu yku¤¾kÞ Au. yu‚uBƒ÷e ¼k»kk{kt ÷¾u÷k «ku„úk{ku™u fBÃÞqxh ¾hu¾h ‚{S
þfu ({rþ™ ¼k»kk) íkuðe ¼k»kk{kt Y…ktíkh fhðk™wt fk{ yu‚uBç÷h íkhefu yku¤¾kíkk fBÃÞwxh
«ku„úk{ îkhk fhðk{kt ykðu Au. {þe™ ¼k»kkyku y™u yu‚uBƒ÷e ¼k»kkyku™u ‚k{qrnf heíku
÷ku ÷uð÷ «ku„úk{ª„ ÷Uøðus íkhefu yku¤¾kÞ Au y™u íku ¾k‚ «fkh™k fBÃÞqxh íkhefu rðrþü
ƒ™ðk ÷kÞf Au. WËknhý íkhefu yuykhyu{ ykŠfxuõ[h fBÃÞqxh (su{ fu …‚o™÷ rzrsx÷
ykr‚Mxtx (…ezeyu) yÚkðk nuLz nuÕz ðerzÞku„u{) RLxu÷ …urLxÞ{ yÚkðk yuyu{ze yuÚk÷ku™
64, su fËk[ …‚o™÷ fBÃÞqxh{kt nkuE þfu Au, fBÃÞqxh™e {þe™ ¼k»kk ‚{S þfu ™nª.
{þe™ ¼k»kk fhíkk LkkUÄ…kºk heíku ‚h¤ nkuðk Aíkkt yu‚uBƒ÷e «ku„úk{{kt ÷ktƒk «ku„úk{ku ÷¾ðk
½ýeðkh {w~fu÷ y™u ¼q÷ ÚkE þfu íkuðk nkuÞ Au. íkuÚke, {kuxk¼k„™k srx÷ «ku„úk{ku ðÄw
‚trûkó nkR÷uð÷ «ku„úk{ª„ ¼k»kk{kt ÷¾u÷k nkuÞ Au, su õBÃÞqxh «ku„úk{h™e sYrhÞkíkku™u
ðÄw ‚h¤ (y™u íkuÚke «ku„úk{h™u ykuAe ¼q÷ku fhðk ‚nkÞ fhu Au) heíku Aíke fhðk ‚ûk{
nkuÞ Au. nkR ÷uð÷ ¼k»kkyku ‚k{kLÞ heíku ft…kR÷h ™k{™k yLÞ fBÃÞqxh «ku„úk{™ku W…Þku„
fhe™u ‚k{kLÞ heíku {þe™ ¼k»kk{kt (yÚkðk fux÷efðkh yu‚uBƒ÷e ¼k»kk y™u íÞkhƒkË {þe™
¼k»kk{kt) “¼k»kktíkrhík’’ nkuÞ Au. nkE÷uð÷ ¼k»kkyku yu‚uBƒ÷e ¼k»kkyku fhíkk ðÄw ‚trûkó
nkuðkÚke, rðrðÄ «fkh™k fBÃÞqxh™e {þe™ ¼k»kk{kt ‚{k™ «fkh™e nkE÷uð÷ ¼k»kk ¼k»kktíkh
fhðe fhðk {kxu y÷„ ft…kR÷hku™ku W…Þku„ fhðku þõÞ Au. rðrðÄ «fkh™k fBÃÞqxh
ykŠfxuõ[h su{ fu …Mko™÷ fBÃÞqx‚o y™u y÷„ y÷„ ðerzÞku „uR{ fkuL‚ku÷ {kxu ðerzÞku
„uR{ W…÷çÄ fhkðe þfkÞ íku {kxu™k ‚kì^xðìh™k y™uf W…kuÞku„ku™ku yuf ¼k„ Au. {kuxe
‚kì^xðìh r‚MxB‚ rðf‚kððk™wt fkÞo …w»f¤ …hM…hkð÷tƒe «ÞJ Au. ÄkhýkÞwfík rþzâq÷
y™u ƒsux …h MðefkÞo. Ÿ[e rðï‚™eÞíkk ‚kÚku ‚ku^xðuh™k Wí…kË™u yiríknkr‚f heíku ¼khu
…zfkh VUõÞku Au; ‚ku^xðuh yurLs™eÞhª„™e þiûkrýf y™u ÔÞkð‚krÞf rþMík ¾k‚ fhe™u
yk ‚{MÞk …h æÞk™ furLÿík fhu Au.
ftxÙku÷ Þwr™x
ftxÙku÷ Þwr™x (½ýe ðkh ftxÙku÷ r‚Mx{ yÚkðk ‚uLxÙ÷ ftxÙku÷h íkhefu yku¤¾kÞ Au)fBÃÞwxh™k
rðrðÄ fkuBÃkkuLkuLxLku ykËuþ ykÃku Au. íku «kuøkúk{{kt yuf ÃkAe yuf Mkq[Lkkyku ðkt[u Au yLku
Ëw¼kr»kík (rzfkuzTMk) fhu Au. ftxÙku÷ r‚Mx{ Ëhuf ‚q[™kyku™u rzfkuz fhu Au y™u íku™u y‚tÏÞ
ftxÙku÷ r‚ø™÷ku{kt Y…ktíkh fhu Au su fBÃÞqxh™k yLÞ ¼k„™u yku…hux fhu Au. yuzðkL‚z
fBÃÞqxh{kt ftxÙku÷ r‚Mx{ fk{„ehe{kt ‚wÄkhku ÷kððk {kxu fux÷ef Mkq[™kyku™k ¢{{kt VuhVkh
fhe þfu Au. Ëhuf ‚e…eÞw{kt y„íÞ™ku fkuB…ku™Lx yux÷u fu «ku„úk{ fkWLxh ‚ðo‚k{kLÞ nkuÞ
Au, ¾k‚ {u{he ‚u÷ hrsMxh su, nðu …Ae™e Mkq[™k {u{he™k õÞk ÷kufuþ™{kt ðkt[ðk{kt
ykðþu íku™wt æÞk™ hk¾u Au.
ftxÙku÷ r‚Mx{™wt Vtfþ™ ™e[u Ëþokðu÷e LkkUÄ «{kýu Au, su{ fu yk yuf ‚h¤ ðýo™
Au y™u yk{k™k fux÷ktf …„÷ktyku yuf s ‚{Þu yÚkðk íkku ‚e…eÞw™k «fkh™k ykÄkhu rðrðÄ
heíku y™w‚hðk{kt ykðþu.
1. «ku„úk{ fkWLxh îkhk Ëþkoððk{kt ykðu÷k ‚u÷{ktÚke …Ae™e ‚q[™k {kxu fkuz ðkt[ku.
2. Ëhuf r‚MxB‚ {kxu f{kLz y™u r‚ø™Õ‚™k f{kLz™k ‚ux{kt ‚q[™k {kxu LÞq{rhf fkuz™u
rzfkuz fhku.
3. «ku„úk{ fkWLxh{kt ð½khku fhku, suÚke …Ae™e ‚q[™k™u y™w‚hu.
32
4. {u{he (yÚkðk fËk[ R™…wx rzðkR‚){kt hnu÷k ‚u÷{ktÚke sYhe Mkq[™k™ku su íku zuxk {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
ðkt[ku. yk sYhe zuxk™wt ÷kufuþ™ ¾k‚ fhe™u RLMxÙõþ™ fkuz{kt Mxkuh ÚkÞu÷wt nkuÞ Au.
5. yuyu÷Þw yÚkðk hrsMxh™u sYhe zuxk …qhku …kzku.
6. sku ‚q[™kyku yuyu÷Þw yÚkðk ¾k‚ nkzoðuh™u …qýo fhðk {kxu sYhe nkuÞ íkku, rð™tík
fhkÞu÷ fk{„ehe nkÚk Ähðk {kxu nkzoðuh™u ‚q[™k yk…ku.
7. yuyu÷Þw ƒuf xw {u{h ÷kufuþ™ yÚkðk íkku hrsMxh yÚkkuðk fËk[ ykWx…wx rzðkR‚{ktÚke
…rhýk{ ÷¾ku.
8. (1) Mxu… …h …kAk ykðku.
«ku„úk{ fkWLxh (‚h¤ heíku){kºk {u{he ‚uÕ‚™ku ‚ux nkuðkÚke, íku™u yuyu÷Þw{kt „ýíkhe
îkhk Vuhðe þfkÞ Au. «ku„úk{ fkWLxh{kt 100 W{uhíkk ðÄw zkW™ «ku„úk{ {kxu 100
÷kufuþ™{ktÚke íku …Ae™e ‚q[™k ðkt[ðk{kt …rhý{þu. su «ku„úk{ fkWLxh™u ‚wÄkhu Au íku
‚q[™kyku™u ½ýe ð¾ík “stÃ‚” íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au y™u ÷qÃ‚™e {tsqhe yk…u Au
(fBÃÞqxh îkhk ðkhtðkh fhðk{kt ykðíke ‚q[™kyku)y™u ½ýe ð¾ík þhíke ‚q[™kí{f y{÷
(ytfwþ «ðkn)™k ƒÒku WËknhýku fhu Au. yuðwt LkkUÄe þfkÞ Au fu «ku‚u‚ îkhk ftxÙku÷ Þwr™x
su ©uýeƒtÄ fk{„ehe fhu Au íku ‚q[™k íku™e heíku xqtfk fBÃÞqxh «ku„kú { suðe s nkuÞ Au y™u
¾hu¾h, fux÷kf ðÄw srx÷ ‚e…eÞw rzÍkRL‚{kt yLÞ yuf ðÄw ™k™wt fBÃÞqxh nkuÞ Au su
{kR¢kur‚õðL‚h íkhefu yku¤¾kÞ Au, su {kR¢kufkuz «ku„úk{ h™ fhu Au, su yk íkk ½x™kyku™k
r™{oký {kxu fkhý¼qík nkuÞ Au.
yurhÚk{urxf / ÷kursf Þwr™x (ALU)
yuyu÷Þw fk{„ehe™k ƒu «fkh {kxu ‚ûk{ nkuÞ Au : yurhÚk{urxf y™u ÷kursf. ¾k‚
yuyu÷Þw xufku …qhku …kzu Au íkuðe yurhÚk{urxf fk{„ehe™ku ‚ux fËk[ W{uhý fu ƒkËƒkfe {kxu
{ÞkorËík nkuÞ yÚkðk íkku økwýkfkh yÚkðk ¼køkkfkh, rºkfkuýr{rík VtõþLMk (MkkRLk, fkuMkkELk
ðøkuhu) yLku ðøko{q¤Lkku Mk{kðuþ fhíke nkuÞ. fux÷kf ÷kufku ‚t…qýo ¢{ktfku (RLxush) yku…hux
fhe þfíkk nkuÞ, ßÞkhu yLÞku {ÞkorËík r«r‚þ™ Aíkkt rhÞ÷ ™tƒhyku Aíkk fhðk {kxu ^÷kuxª„
…kuRLx™ku W…Þku„ fhu Au. skufu, yLÞ fkuR …ý fBÃÞqxh fu su Võík ‚h¤{kt ‚h¤ ykì…huþ™
nkÚk Ähðk ‚ûk{ nkuÞ íku™u íku fk{ fhe þfu íkuðk ‚h¤ …„÷ktyku{kt ðÄw srx÷ yku…huþ™ku
íkkuze …kzðk{kt «ku„úk{ fhe þfkÞ. íkuÚke, fkuR…ý fBÃÞqxh™u fkuR …ý yurhÚk{urxf «ku„úk{
nkÚk Ähðk {kxu «ku„úk{ fhe þfkÞ, skufu, íku™wt yuyu÷Þw sku yku…huþ™™u ‚eÄku xufku …qhku
…kzíkwt ™ nkuÞ íkku íku ðÄw ‚{Þ ÷uþu. yuyu÷Þw …ý ¢{ktfku™e íkw÷™k fhe þfu Au y™u yuf
yuf™e ‚{k™, yLÞ fhíkk ðÄw fu ykuAk (“þw 64 65 fhíkk {kuxk Au?”)íku™k ykÄkhu ƒw÷eÞ™
xTÚ‰ k ðuÕÞw (‚k[e fu ¾kuxe)…hík yk…e þfu Au.
÷kursf ykì…huþL‚{kt ƒwr÷Þ™ ÷kursf : yuLz, yuõMk ykuh yLku LkkuxLkku ‚{kðuþ ÚkkÞ
Au. yk srx÷ þhíke rðÄk™ y™u «ku‚u‚ª„ ƒwr÷Þ™ ÷kursf yu{ ƒÒku {kxu W…Þku„e ÚkE
þfu Au.
‚w…hMfu÷‚o fBÃÞqx‚o{kt yuf fhíkk ðÄw yuyu÷Þw™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au, suÚke yuf s
‚{Þu rðrðÄ ‚q[™kyku™e «ku‚u‚ fhe þfu. yu‚ykRyu{ze y™u yu{ykRyu{ze ÷kûkrýfíkkyku
‚kÚku™k „úkrVõ‚ «ku‚u‚‚o ½ýe ð¾ík yuðk yuyu÷Þw …qhk …kzu Au su ‚Ëeþ y™u {urxÙ‚u‚
…h yurhÚk{urxf nkÚk Ähe þfu Au.
33
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk {u{he
{uÂøLkrxf fkuh {u{he (Magnetic core memory)™u
ßÞkt ‚wÄe ‚ur{ftzõxh {u{he îkhk ‚t…qýo…ýu Ëqh fhðk{kt
™ ykðe íÞk ‚wÄe 1960™k ËkÞfk{kt fBÃÞqx‚o {kxu ÷kufr«Þ
{uR™ {u{he níke
‚u÷™e ÞkËe íkhefu fBÃÞwxh™e {u{he™u skuR þfkÞ Au, su{kt ¢{kfku {qfe þfkÞ Au
yÚkðk ðkt[e þfkÞ Au. Ëhuf ‚u÷™u ¢{ktrfík “yuzÙu‚” nkuÞ Au y™u íku™u yuf s ¢{ktf{kt
Mxkuh fhe þfkÞ Au. fBÃÞqxh™u “‚u÷ ¢{krfík 1357{kt 123 ¢{ktf {qfðk fne þfkÞ Au”
yÚkðk “‚u÷ 1357Úke ‚u÷ 2468 ‚wÄe{kt ¢{ktf W{uhðk y™u ‚u÷ 1595{kt sðkƒ {qfðk”
‚w[™k yk…e þfkÞ Au. {u{he{kt Mxkuh ÚkÞu÷ {krníke ÔÞðnkrhf heíku ftR …ý «ËŠþík fhe
þfu Au yûkhku, ¢{ktfku y™u fBÃÞqxh ‚q[™kyku …ý ‚{k™ ¢{{kt {qfe þfkÞ Au. rðrðÄ
«fkh™e {krníke ðå[u ‚e…eÞw y÷„ ™ne …zíkk nkuðkÚke {u{he ¢{ktf™e ©uýe r‚ðkÞ ƒesw
fþwt s skuíke ™Úke íku™u y„íÞíkk yk…ðk™ku ykÄkh ‚ku^xðuh …h Au.
{kuxu¼k„u Ëhuf ykÄwr™f fBÃÞqxhku{kt ykX ƒex™k sqÚk{kt (su ƒkRx íkhefu yku¤¾kÞ
Au) rîytfe yktfzk ‚t„ún fhðk {kxu Ëhuf {u{he ‚u÷ ™k¾ðk{kt ykðu÷ku nkuÞ Au. Ëhuf ƒkÞx
256 rðrðÄ ™tƒhku «ËŠþík fhðk ‚ûk{ nkuÞ Au; õÞkt íkku 0Úke 255 yÚkðk -128Úke +127‚wÄe.
{kuxk ™tƒhku Mxkuh fhðk {kxu, rðrðÄ …rh{kýku{kt ƒkÞxT‚™ku W…Þku„ fhe þfkÞ (¾k‚ fhe™u
ƒu, [kh yÚkðk ykX). ßÞkhu ™fkhkíf ™tƒh™e sYrhÞkík nkuÞ íÞkhu, íku™u ‚k{kLÞ heíku
xwÍ fkuBÃ÷e{uLx ™kuxuþ™{kt Mxkuh fhðk{kt ykðu Au. yLÞ ÔÞðMÚkkyku þõÞ Au; …htíkw, ¾k‚
«fkh™e yuÃ÷efuþ™ku yÚkðk yiríknkr‚f ‚tË¼oku™e ƒnkh ‚k{kLÞ heíku skuðk {¤íke ™Úke.
fBÃÞwxh ßÞkt ‚wÄe ™tƒh™k MðY…{kt «ËŠþík Úkíke nkuÞ íÞkt ‚wÄe fkuR …ý «fkh™e {krníke™u
{u{he{kt Mxkuh fhe þfu Au. ykÄwr™f fBÃÞqxhku yƒsku yÚkðk xÙe÷eÞ™ ƒkÞxT‚ {u{he …ý
Ähkðu Au.
‚e…eÞw {u{he ‚uÕ‚™ku ¾k‚ ‚ux Ähkðu Au su hrsMx‚o íkhefu yku¤¾kÞ Au, su {uR{
{u{he yurhÞk fhíkk ðÄw Íz…Úke ðkt[e fu ÷¾e þfkÞ Au. ƒu yÚkðk yuf‚ku hrsMx‚o™e
ðå[u ‚e…eÞw™k «fkh™k ykÄkhu xe…ef÷e nkuÞ Au. sYh nkuÞ íkuðk Ëhuf ‚{Þu {uR™ {u{he{kt
«ðuþðk™wt Ëqh fhðk {kxu ðkhtðkh sYh …zíkk zuxk {kxu hrsMx‚o W…Þku„{kt ÷uðk{kt ykðu
Au. zuxk ‚íkík yk„¤ ðÄíkk nkuðkÚke, {uR{ {u{he(su ½ýe ð¾ík yuyu÷Þw y™u ftxÙku÷ Þwr™x™e
íkw÷™k{kt ½ýe ð¾ík Äe{w nkuÞ Au){kt «ðuþðk™e sYrhÞkík{kt ½xkzku fhu Au y™u íku™k ÷eÄu
fBÃÞqxh™e M…ez{kt ¼khu ðÄkhku fhu Au.
fBÃÞqxh {uR{ {u{he ƒu {wÏÞ òíkku{kt ykðu Au: huLz{ yuõ‚u‚ {u{he yÚkðk hu{
y™u hez ykuL÷e {u{he yÚkðk hkì{. ‚e…eÞw f{kLz yk…u íku{ hu{ fkuR …ý ‚{Þu ðkt[e
y™u ÷¾e þfu Au, …htíkw ykhykuyu{ zuxk y™u ‚kì^xðìh ‚kÚku r« ÷kuzuz nkuÞ Au, su{kt fË
VuhVkh Úkíkku ™Úke, íkuÚke ‚e…eÞw íku™e …hÚke Võík ðkt[e s þfu Au. hku{ ¾k‚ fhe™u fBÃÞqxh™k
«khtr¼f Mxkxo y… ‚q[™kyku™u Mxkuh fhðk {kxu W…Þku„{kt ÷uðk{kt ykðu Au. ‚k{kLÞ heíku,
hku{ r™:þtf…ýu íku™ku zuxk …w™:«kó fhu Au y™u fBÃÞqxh™ku …kðh ykuV fhíke ð¾íku ykhyuyu{™e
ÞkËe ¼qt‚kR òÞ Au. …e‚e{kt, ƒkÞku‚ íkhefu yku¤¾kíkk ¾k‚ «ku„úk{™ku hku{{kt ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au, su fBÃÞqxh [k÷w fhðk{kt yÚkðk rh‚ux fhðk{kt ykðu íÞkhu nkzo rzMf zÙkRð …hÚke
hku{{kt fBÃÞqxh™e yku…hu®x„ r‚Mx{ ÷kuzª„ fhðk™ku ykËuþ yk…u Au. su{kt rzMf zÙkRð
34
™ nkuÞ íkuðk yu{ƒuzuz fBÃÞqx‚o{kt ík{k{ ‚kì^xðìh™u ykhykuyu{{kt ‚{krðü xkMf fhðk™e {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
sYh …zu Au. ykhykuyu{{kt ‚{krðü ‚kì^xðìh V{oðuh íkhefu yku¤¾kÞ Au, fu{ fu íku Mkkì^xðìh
fhíkk nkzoðuh su{ ðÄw fkÕ…r™f nkuÞ Au. x™o ykuV nkuÞ íÞkhu zuxk «kó fhe™u ykhykuyu{
y™u ykhyuyu{ ðå[u ^÷uþ {u{he íkVkðík …kzu Au, …htíkw hu{ su{ …w™:÷¾e þfkÞ íku{
nkuÞ Au. skufu, ^÷uþ {u{he …ht…hk„ík ykhykuyu{ y™u ykhyuyu{™e íkw÷™k{kt ½ýwt Äe{w
nkuÞ Au, íkuÚke ßÞkhu nkR M…ez sYh ™ nkuÞ íÞkhu yuÃ÷efuþ™ku {ÞkorËík fhðk{kt íku™ku W…Þku„
ÚkkÞ Au.
yíÞtík ykÄwr™f fBÃÞqx‚o{kt yuf fu íku™kÚke ðÄw ykhyuyu{ fuþ {u{he nkuÞ Au, su
hrsMx‚o fhíkk Äe{e nkuÞ Au; …htíkw, {uR™ {u{he fhíkk Íz…e nkuÞ Au. rðrðÄ «fkhu™e
fu[ ‚kÚku™k fBÃÞqxhku™u ‚k{kLÞ heíku fu[{kt yk…kuyk… heíku s ‚íkík sYhe zuxk ¾‚uzðk
{kxu íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk nkuÞ Au, su{kt ½ýe ð¾ík «ku„úk{h™u ¼køÞu s ËhBÞkLk„ehe
fhðk™ku ð¾ík ykðu Au.
R™…wx/ykWx…wx (I/O)
nkzo rzMf fkuBÃÞqxMko ‚kÚku ð…hkíkk ‚k{kLÞ rzðkEr‚‚ Au.
I/O yux÷u fu fBÃÞqxh ƒnkh™e Ëwr™Þk{ktÚke
{krníke {u¤ðu Au y™u íku™k …rhýk{ku …hík {kuf÷u
Au. fBÃÞqxh™u R™…wx fu ykWx…wx …qhk …kzíkk
rzðkR‚™u …urhVuh÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
rðrþü «fkhLkk ÃkMkoLk÷ fBÃÞqxhLkk ÃkurhVuhÕMk{kt
RLkÃkwx rzðkRMkeMk su{ fu fe çkkuzo yLku {kWMk yLku
ykWxÃkwx rzðkR‚e‚ su{ fu fBÃÞqxh {kur™xh (rzMÃ÷u) y™u r«Lxh™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
nkzo rzMf zÙkRð, ^÷ku…e rzMf zÙkRð, ykuÃxef÷ rzMf zÙkRð y™u …ì™ zÙkRð R™…wx y™u
ykWx…wx rzðkR‚ yu{ ƒÒku heíku W…Þku„e Au. fBÃÞqxh ™uxð‹f„ I/O ™ku ƒesku yuf «fkh
Au. ½ýe ð¾ík I/O rzðkR‚e‚{kt íku{™k …kuíkk™k ‚e…eÞw y™u {u{he nkuðkÚke yufheíku íkuyku
…ý fkuBÃ÷uõ‚ fBÃÞqx‚o Au. „úkrVõ‚ «ku‚u‚ª„ Þwr™x{kt …[k‚ yÚkðk ðÄw ™kswf fBÃÞqx‚o™ku
fËk[ ‚{kðuþ ÚkR þfu Au, su ºke…he{kýeÞ „úkrVõ rzMÃ÷u fhðk {kxu sYhe „ýíkheyku
nkÚk Ähu Au. ykÄwr™f zuMfxku… fBÃÞqxh{kt ™k™k fBÃÞqxhku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au, su {uR™
‚e…eÞw™u I/O nkÚk Ähðk{kt {ËË fhu Au.
{ÕxexkMfª„
fBÃÞqxh™u íku™e {uR™ {u{he{kt ‚{krðü yuf {nkfkÞ «ku„úk{ h™ fhu Au íku heíku
s fËk[ skuR þfkÞ Au, íÞkhu fux÷ef r‚Mx{ rðrðÄ «ku„úk{ku yufe ‚kÚku [÷kðe þfu íkuðku
Ëu¾kð yk…u íku sYhe Au. ðkhkVhíke Ëhuf «ku„úk{ku h™ fhðk Íz…Úke fBÃÞqxh Mðe[ Vuhðíkk
yk nkt‚÷ fhe þfkÞwt Au. fux÷kf ÷kufku yuðwt {k™u Au fu RLxhÃx íkhefu fnuðkíkk ¾k‚ «fkh™k
r‚ø™÷ ‚kÚku yk …qhwt ÚkE „Þwt Au, su ‚k{rÞf Äkuhýu fBÃÞqxh™u ‚q[™kyku™ku ßÞkt íku nkuÞ
y™u íku™k ƒË÷u ftR ƒeswt fhðk™k y{÷ fhðkÚke yxfkðe Ëu Au. RLxhÃx …nu÷k íku y{÷
fhíkwt níkwt íku ÞkË fhíke ðu¤kyu fBÃÞqxh xkMf{kt ƒkË{kt …hík Vhe þfu Au. sku rðrðÄ «ku„úk{ku
“yuf s ‚{Þu [k÷íkk nkuÞ” íÞkhu, RLxhÃx™e Wí…r¥k Ëh ‚uftzu rðrðÄ nßòhku RLxhÃ‚™k
WË¼ð{kt …rhý{u Au, su Ëhuf «ku„úk{ Mðe[ {kxu fkhý¼qík ƒ™u Au. {k™ðeÞ árüfkuý
fhíkk Íz…e {uø™exâqz™k rðrðÄ ykuzohku™e ykÄwr™f fBÃÞqxhku rðrþü heíku ‚q[™kyku™ku y{÷
35
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk fhu Au, íÞkhu fËk[, «Míkwík WËknhý{kt Võík yuf s y{÷ fhíkwt nkuðk Aíkkt ½ýk «ku„úk{ku
yuf ‚{Þu [k÷íkk nkuÞ íkuðwt Ëu¾kÞ Au. yk {ÕxexkMfª„™e …Ørík™u ½ýe ð¾ík “xkR{
þuhª„”íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au, fu{ fu Ëhuf «ku„úk{™u ðkhVhíke ‚{Þ™e “M÷kR‚”
Vk¤ððk{kt ykðe nkuÞ Au.
‚Míkk fBÃÞqx‚o™k Þw„ …nu÷k, {ÕxexkMfª„ {kxu™ku {wÏÞ W…Þku„ ‚{k™ fBÃÞqxh™e
ðnU[ýe {kxu ½ýk ÷kufku™u {tsqhe yk…ðk™ku níkku.
{ÕxexkMfª„ fBÃÞqxh™u íku fux÷k «ku„úk{ku [÷kðu Au íku™k ‚eÄk «{ký{kt rðrðÄ «ku„úk{ku
h™ fhðk™e ðå[u ðÄw Äe{e heíku fk{ fhðk™e Vhs …kzþu íkuðwt ÷k„u Au. skufu, {kuxk¼k„™k
«ku„úk{ku …kuíkk™k xkMf …qhk fhðk{kt M÷ku R™…wx/ykWx…wx rzðkR‚ {kxu hkn skuðk{kt …kuíkk™k
{kuxk¼k„™ku ‚{Þ ¾[o fhu Au. sku «ku„úk{, ÞqÍh {kW‚ …h rõ÷f fhu yÚkðk íkku feƒkuzo
…h™e fe Ëƒkðu íku™e hkn skuíkku nkuÞ íkku, íku su ½x™k Úkðk™e hkn swyu Au íku ™ ÚkkÞ
íÞkt ‚wÄe “xkR{ M÷kR‚” ÷uþu ™net. yk r¢Þk yLÞ «ku„úk{ku™u y{÷ {kxu {wõík fhu Au,
suÚke ½ýk «ku„úk{ku yMðefkÞo M…ez ÷ku‚ rð™k yufe ‚{Þu [k÷e þfu.
{Õxe«ku‚u®‚„
¢u yu ½ýk ‚w…h fkuBÃÞqxMko íkiÞkh fkÞo níkk, su{kt
{Õxe«ku‚u®‚„ {kuxk…kÞu W…Þku„ fhkÞku níkku. fux÷kf fBÃÞwxh
{Õxe«ku‚u‚ª„ ‚t[h™k™wt ‚so™ fhe™u yuf fu íku™kÚke ðÄw
‚e…eÞw ðå[u …kuíkk™wt fk{ ðnU[e þfu Au. …ht…hk„ík heíku,
yk íkhfeƒ {kuxk y™u þÂõíkþk¤e fBÃÞqxh su{ fu ‚w…hfBÃÞqxh, {uR™£u{ fBÃÞqxh y™u
‚ðo‚o{kt ð…hkþ{kt ÷uðk{kt ykðe níke. skufu, {Õxe«ku‚u‚h y™u {Õxe fkuh (‚ª„÷ RLxe„úxu uz
‚Šfx …h {Õxe…÷ ‚e…eÞw)…‚oku™÷ y™u ÷uÃxku… fBÃÞqx‚o ÔÞk…f «{ký{kt W…÷çÄ ƒLÞkt
Au y™u …rhýk{ MðY…u ÷kuyh yuLz ƒòhku{kt ðÄw …zíkk ð…hkþ™k «kht¼ ÚkE hÌkku Au.
‚w…hfBÃÞqxh rðrþü heíku ½ýe ð¾ík rðrþü ykŠfxuõ[h Ähkðíkk nkuÞ Au, su ƒurÍf
Mxkuh fhu÷k «ku„úk{ ykŠfxuõ[h y™u ‚k{kLÞ nuíkw ðk¤k fBÃÞqx‚oÚke LkkUÄ…kºk heíku y÷„
…zu Au.íku ½ýe ð¾ík nßòhku ‚e…eÞw, fMx{kRÍTz nkR M…ez RLxhf™uõx‚ y™u ¾k‚
fBÃÞqxª„ nkzoðuh Ähkðu Au. {kuxk ¼k„™k «ku„kú { yku„ou™kRÍuþ™ku™u yuf ‚{Þu {kuxk¼k„™k
W…÷çÄ Mkúkuíkku™ku ‚V¤íkk…qðof W…Þku„ fhðk™e sYrhÞkík nkuðk™u fkhýu yk «fkh™e rzÍkR™ku
Võík ¾k‚ xkMf {kxu W…Þku„e ƒ™e þfu íku{ Au. ‚w…hfBÃÞqx‚o ‚k{kLÞ heíku {kuxk …kÞk™k
r‚BÞw÷uþ™, „úkrVõ‚ huLzhª„ y™u r¢Ãxku„úkVe yuÂÃ÷fuþLk{kt íku{s fnuðkíkk “yuBƒúu‚ª„÷e
…uhu÷÷” xkMf{kt W…Þku„{kt ykðu Au.
™uxð‹f„ y™u RLxh™ux
RLxh™ux …h hkW®x„™k á~Þ
fBÃÞwxhku™ku 1950Úke yuf fhíkk ðÄw MÚkk™ku ‚kÚku {krníke
‚tf÷™ {kxu W…Þku„ Úkíkku ykÔÞku Au. y{urhfk™e r{r÷xhe™k ‚u{e
ykuxku{urxf „úkWLz yuLðkÞo™{uLx (‚ìs)yu yk «fkh™e r‚Mx{™wt
‚ki«Úk{ {kuxk …kÞk™wt WËknhý Au, su y‚tÏÞ ¾k‚ nuíkw ðk¤e ÔÞk…khe r‚Mx{ku su{ fu
“‚uƒúu”{kt …rhý{e níke.
36
1970{kt y{urhfk™e ‚tþkuÄ™ ‚tMÚkkyku ¾kíku™k fBÃÞqxh yurLs™eÞhkuyu xur÷fkuBÞwr™fuþ™ {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
xìf™kì÷kìS™k W…Þku„ ðzu …kuíkk™k fBÃÞqxhku™u ‚ktf¤ðk™ku «kht¼ fÞkou níkku. yk «ÞJ™u
yuykh…eyu (nðu zeyuykh…eyu)y™u fBÃÞqxh ™uxðfo îkhk ¼tzku¤ …qhwt …kzðk{kt ykÔÞwt níkwt
fu suýu yÃkko™ux (yuzðkLMz rh‚[o «kusuõxT‚ yusL‚e ™uxðfo yÚkðk yuykh…eyuyu™Rxe)™wt
Wí…kË™ fÞwO níkwt. xìf™kì÷kìSyu yÃkko™ux™u þõÞ Vu÷kðk y™u rðfk‚ {kxu þõÞ ƒ™kðe níke.
ËhBÞkLk{kt ™uxðfo þiûkrýf y™u r{r÷xhe ‚tMÚkkykuÚke …ý yk„¤ Vu÷kÞwt níkwt y™u RLxh™ux
íkhefu òýeíkw ƒLÞwt. ™uxðfoª„™k WËT¼ð{kt fwËhík™e …w™:ÔÞkÏÞk y™u fBÃÞqxh™e ‚hnËku™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ÔÞÂõík„ík fBÃÞwxh™k Mkúkuíkku™k rðMíkhý íkhefu ™uxðfo …h™k yLÞ fBÃÞqxh™k
Mkúkuíkku su{ fu …urhVuh÷ rzðkR‚, ‚t„úrník {krníke y™u íkuðk «fkhku™u ÔÞkÏÞkrÞík fhðk{kt
y™u yuõ‚u‚ fhðk™e ûk{íkk™ku ‚{kðuþ fhðk {kxu fBÃÞqxh yku…hu®x„ r‚MxB‚ y™u
yuÃ÷efuþ™ku™u ‚wÄkhðk{kt ykðe níke. «kht¼{kt yk Mkð÷ík su ÷kufku nkRxuf ÃkÞkoðhýku{kt
fk{ fhíkk níkk íku{Lku WÃk÷çÄ níke; Ãkhtíkw, 1990{kt yuÂÃ÷fuþLkku su{ fu R{u÷ y™u ðÕzo
ðkRz ðuƒ™e ‚kÚku ‚Míke Íz…e ™uxðfoª„ xìf™kì÷kìS su{ fu RÄh™ux y™u yuzeyu‚yu÷™k
Vu÷kðk ‚kÚku fBÃÞqxh ™uxðfoª„ ÷„¼„ ík{k{ MÚk¤u W…÷rçÄ íkhefu W¼he ykðe níke.
nfefík{kt ™uxðfo ÚkÞu÷k fBÃÞqxhku™e ‚tÏÞk {kuxe {kºkk{kt ðÄíke òÞ Au. …‚o™÷ fBÃÞwx‚o™ku
{kuxku¼k„ {krníke™e yk…-÷u{kt r™Þr{ík…ýu RLxh™ux ‚kÚku skuzkÞu÷ku Au. “ðkÞh÷u‚”
™uxðfoª„ ½ýe ð¾ík {kuƒkR÷ Vku™ ™uxðfo™ku W…Þku„ fhu Au, íku™ku yÚko yu fu {kuƒkR÷
fBÃÞqxª„ …Þkoðhý{kt …ý ™uxðfoª„™ku ‚ðoMð W…÷rçÄ™ku ÔÞk… ðÄíkku òÞ Au.
4.3 fBÃÞqxh þwt Au ?
fBÃÞwxh™ku …rh[Þ þY fhíkk …nu÷k ík{khu yksu

fkuBÃÞqxh™wt ðirïf Míkhu Þku„Ëk™ ‚{sðwt ¾qƒ y„íÞ™wt
ƒ™u Au. fkuBÃÞqxh yk…ýk Sð™™ku yr¼Òk yt„ ƒLÞku
Au. íku yk…ýk Sð™™u yuf Þk çkeS heíku yMkh fhu s
Au. fBÃÞqxhLke {ËËÚke ÷uðkíke MkuðkykuLke ÞkËe ¾qçk ÷ktçke
Au. su{ fu yuh÷kELMk rh‚ðouþ™, xu÷eVku™ y™u E÷uõxÙerMkxe
ƒe÷, ƒu®f„, íkƒeƒe r™Ëk™, nðk{k™™e yk„kne ð„uhu ‚uðkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk{
fkuBÃÞqxh Sð™™ku yr¼Òk yt„ ƒ™e „Þwt Au.‚uðkyku™e ‚kÚku ‚kÚku fBÃÞqxhÚke Sð™ ½ýwt
‚h¤ y™u ‚ns ƒ™e „Þwt Au.
W…Þowõík VkÞËk™u skuíkk ½ýe ðkh yu{ …ý ÷k„u fu fBÃÞqxh îkhk {k™ð r™Š{ík
nkuðk Aíkkt {k™ð fhíkk ðÄw ƒwrØþk¤e y™u fkÞoûk{ Au. fBÃÞqxh {k™ð ‚so™kí{fíkk nýe
÷eÄe Au. ½ýeðkh yu {k™ð fhíkk ðÄw ƒwrØ{¥kkðk¤wt ÷k„u.
yu{ fnuíkk yríkþÞkurõík ™ fnuðkÞ fu „ýºkefhðk™k WÆuþÚke þkuÄÞu÷ Þtºk yuf
{k™ð™e y¿kkÚke y™u ‚t[k÷™Úke ¾qƒ Íz…e „ýºke íkÚkk fkÞo™e Wíf]üíkk ðÄkhe yk…u Au.
ynet yu ÞkË hk¾ðwt fu sux÷e [kuf‚kEÚke ‚q[™ku yk…ðk{kt ykðu yux÷e s [kuf‚kEÚke fBÃÞqxh
îkhk fk{ …ý ÷E þfkÞ Au. fBÃÞqxh yuf {þe™ Au y™u fBÃÞqxh™e {ËËÚke ½ýkƒÄk
fÞkou fhe þfkÞ Au; …htíkw, fBÃÞqxh {þe™™u [k÷w fhðk yux÷u fu fk{ fhðk {kxu ‚ûk{
ƒ™kððk {kxu ‚ki «Úk{ íku{kt yku…huxet„ r‚Mx{ (Operating System) nkuðe sYhe Au.
37
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk yku…huxª„ r‚Mx{ (Operating System)™e {ËËÚke {þe™ y™u {ký‚ ðå[u ‚w{u¤ s¤ðkE
hnu Au y™u íkuÚke yk ƒt™u™u skuzíke fzeY…u yku…huxet„ r‚Mx{ (Operating System)
fkuBÃÞqxh{kt ™ nkuÞ íkku ¼÷u fkuBÃÞqxh ™ðwt s nþu Aíkkt …ý íku [k÷þu Lknª. yux÷u fu fBÃÞqxh
[k÷w fhðk {kxuLke «Úk{ þhík yu fu fkuBÃÞqxh{kt ykuÃkhuxªøk rMkMx{ (Operating System)nkuðe
sYhe Au.
4.4 fBÃÞqxh™e ÷kûkrýfŒkyku :
yks™k ‚{Þu fBÃÞqxh îkhk Ëhuf ûkuºku {ËË ÷uðk{kt ykðu Au.fBÃÞqxh îkhk f]rºk{
ELxu÷esL‚ «kó fhe þfkÞ Au. yk nfefík ™u y…ýu ¼køÞu s ™fkhe þfeyu. fBÃÞqxhÚke
yk…ý™u {wÏÞ «fkhu ºký VkÞËk ÚkE þfu Au, su ™e[u {wsƒ Au:
1. Íz…
2. [kuf‚kE
3. {nu™ík
fBÃÞqxh ¾wƒs Íz…Úke fkÞo fhu Au. ½ýeðkh {k™ð fhíkk …ý ðÄw Íz…e nkuÞ Au.
fBÃÞqxh{kt sku [kuf‚kE…qðof {krníke «Ëk™ fhðk{kt ykðu íkku íku Íz…e y™u ¼q÷ ð„h íkkhýku
fkZe yk…u Au. ÷ktƒk ‚{Þ™k y™u {kuxk¼k„™k fkÞkou{kt {k™ðeÞ ¼q÷ku ðÄw nkuÞ Au. yu{
fnuðkÞwt Au fu, ‘{ký‚ {kºk ¼q÷™u …kºk’; …htíkw, fBÃÞwxh™e ðkík{kt Þtºk fhíkk {k™ð ¼q÷ku
ðÄw nkuÞ Au. {k™ð™e ‚h¾k{ýe{kt fBÃÞwxh™e ¼q÷ku ¾qƒ s ™Sðe nkuÞ Au.
yk{ Aíkkt, fBÃÞqxh {™w»Þku fhíkk ykuAk ƒktÄAkuz (Flexible) fh™khk nkuÞ Au. íkuyku
{™w»Þku™e su{ ík{k{ «ð]ríkyku fhíkk ™Úke. íkuykuyu þwt fhðwt íku™e ‚íkík òý {™w»Þu fhíkk
hnuðwt …zu Au. fBÃÞqxh íku™e ÔÞkÏÞkrÞík {ÞkoËkÚke ƒnkh fk{ fhe þfíkwt ™Úke. sku ÄÞko ƒnkh™e
…rhrMÚkrík Q¼e ÚkkÞ íkku fBÃÞqxh ¾kuxk …rhýk{ku yk…u Au, yÚkðk íkku fkÞo …zíkwt {qfe Ëu
Au. íkuÚke fne þfkÞ, fu íkuyku{kt ðifrÕ…f W…kÞ þkuÄe fkZðk™e ûk{íkk nkuíke ™Úke.
4.5 fBÃÞqxh r‚Mx{™k ¼k„ (½xfku) :
…‚o™÷ fBÃÞqxh™k ¼k„ - nkzoðuh

xkR…hkExh suðwt ¾qƒ ‚{k™íkk Ähkðíkwt ½xf fe-ƒkuzo (Key Board)
r‚Mx{™u [÷kððk ƒkuûk suðwt {k¤¾wt sYhe fkuB…ku™u™x‚ Ähkðu Au su™u r‚Mx{ Þwr™x
yÚkðk ‚uLxÙ÷ «ku‚u®Mk„ Þwr™x (Central Processing Unit - CPU) fnuðkÞ Au.
38
{krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
r«Lxh îkhk ÷¾kÞu÷k fu ËkuhkÞu÷k ¼k„™u Ak…ðk {kxu ð…hkÞ Au.
r‚Mx{ Þwr™x™u skuzðk {kxu ðkÞhÚke òuzíkk yt„™u {kW‚ fnuðk{kt ykðu Au.
‚uLxÙ÷ «ku‚u®Mk„ Þwr™x (Central Processing Unit - CPU) :

sÞkhu fBÃÞqxh™u {krníke (Data) yk…ðk{kt ykðu Au íÞkhu íku™wt «ku‚u‚ ÚkkÞ Au y™u
ykWx…wx rzðkE‚{kt …rhýk{ Ëu¾kÞ Au. «ku‚u®Mk„ ‚uLxÙ÷ «ku‚u®M‚„ Þwr™x{k ÚkkÞ Au. yk
¾hu¾h «ku‚u‚{kt ‚{krðü ‚uLxÙ÷ «ku‚u®Mk„ ÞwrLkx™ku ½xf {kE¢ku «ku‚uMk Au.
{kE¢ku «ku‚u‚h W…hktík CPU {kt {krníke(Data)™k ‚t„nú {kxu søÞk nkuÞ Au. ßÞkt
¾hu¾h «ku‚u‚ Úkíkk …nu÷k {krníke™ku ‚t„ún ÚkkÞ Au. ßÞkt ‚t„nú rðMíkkh™u RLxh™÷ Mxkuhus
(Internal Storage) fnuðkÞ Au. íku™u «kE{he Mxkuhus, {uE™ {u{he yÚkðk huLz{ yuõ‚u‚{u{he
(Random Access Memory - RAM) fnuðkÞ Au.
swËk swËk (PC) fBÃÞqxh{kt RLxLko÷ MkwrðÄkyku y÷øk y÷øk nkuÞ Au. Mkk{kLÞ heíku
fkuEÃký fBÃÞqxh{kt 640000 fuhuõxh‚ fu íkuÚke ðÄw™ku ‚t„ún fhðk™e ûk{íkk Ähkðu Au, yk
ûk{íkk {kºk yktíkrhf Au.
ðzo VkE÷ (Word)
(Microsoft Word) yu MkkiÚke ðÄkhu ðÃkhkíkwt Mkku^xðuh Au. yk Mkku^xðuhLke {ËËÚke
ykìrVMk (office)™u ÷„íkwt fk{ Íz…e þõÞ ƒLÞwt Au. (Word){kt (Document) íkiÞkh fhe
þfkÞ Au.y™u sYrhÞkík {wsƒ ‚wÄkhku (Editing) y™u Vku{ou®x„ (Formatting) …ý fhe
þfkÞ Au. ðzo ‚ku^xðuh (Word Software)™k W…Þku„Úke {nu™ík{kt ½xkzku ÚkkÞ Au y™u
fkÞoûk{íkk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
39
MS Word yu Word Processor {kxu™ku yuf Programme Au. yk programme

Microsoft corporation ™k{™e USA™e yuf ft…™e îkhk íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ Au. yk
ft…™e™k MÚkk…f rƒ÷ „uxT‚ Au. su rðï™k Ä™kZâ ÔÞÂõík íkhefu yku¤¾kÞ Au. Word™e
{ËËÚke Document ƒ™kðe þfkÞ Au. íku™wt Ak…fk{ …ý ÚkE þfu Au. íku{s íku Document™ku
fkÞ{e ‚t„ún …ý ÚkkÞ Au.
yk W…hktík yu Document ™u Editing (‚wÄkhku) y™u ÔÞðrMÚkík (Formatting) …ý
fhe þfkÞ Au.
1. ykÄwr™f õBÃÞqxh ™u {¤Œk ykðŒk …un÷k rzðkRr‚‚ .......... ‚Ëe™e BæÞ™k nŒk.
y. 20 {e ‚Ëe™k ƒ. 25 {e ‚Ëe™k
f. 10 {e ‚Ëe™k z. 15 {e ‚Ëe™k
2. fu‚÷ õ÷kuf ¾„ku£þk†™u ÷„Œe ½rzÞk£™e þkuÄ y÷ - sÍkhe yu E.‚. ..........{kt
fhe nŒe.
y. 20 {e ‚Ëe™k ƒ. 25 {e ‚Ëe™k
f. 10 {e ‚Ëe™k z. 15 {e ‚Ëe™k
40
3. rð÷nuÕ{ rþfkzo ™wt E.‚. 1623 {kt Þtºk .......... îÙkhk ƒ™kððk{kt ykðu÷ nŒwt.? {krnŒe «kiãkur„fe rð¿kk™
y. y{urhf™ yutrsr™Þo‚ ƒ. ¼khŒeÞ yutrsr™Þo‚
f. z[ yutrsr™Þo‚ z. Þwhkur…Þ™ yutrsr™Þo‚
4. ðÄw þrõŒþk¤e y™u ÷ð[ef õBÃÞq®x„ rzðkR‚ ™e h[™k .......... {kt fhðk{kt
ykðe nŒe. ?
y. 1930/1940 ƒ. 1952/1954 f. 1935/1938 z. 1953/1955
5. rðï™wt …un÷w yku…huþ™÷ õBÃÞqxh fE ‚k÷ {kt ƒ™u÷ nŒwt. ?
y. 1989 ƒ. 1990 f. 1998 z. 1995
4.7 W…‚tnkh :
«Míkwík yuf{{kt yk…ýu fkuBÃÞwxh rðþu™e rðMík]ík òýfkhe {u¤ðe. yks™k Þw„{kt
fkuE…ý fk{ fhðk {kxu fkuBÃÞwxh yu yrð¼kßÞ yt„ ƒ™e „Þwt Au. íkuÚke Mk{ksfkÞo{kt
…ý íku™wt ¾qƒ {n¥ð Au. Mk{ksfkÞo™e Ëhuf …Ørík y™u «r¢Þk™wt ÞkuøÞ ËMíkkðuSfhý fhðk,
yktfzkyku «kÃík fhðk y™u Ëhuf ™k™k-{kuxk zuxk {uE™xuE™ fhðk {kxu fkuBÃÞwxh ¾qƒ
sYhe Au.
yk yuf{{kt yk…ýu fkuBÃÞwxh þwt Au, íku™ku RríknkMk y™u íku™e fkÞo…úr¢Þk rðþu
Qtzký…qðof {krníke «kÃík fhe. W…hktík, fkuBÃÞwxh™k rðrðÄ {n¥ð™k ¼k„ku suðk fu,
Mke.…e.Þw., {ku™exh, nkzo zÙkEð, fe-ƒkuzo, {kWMk, r«Lxh, Mfu™h ð„uhu ½xfku rðþu …ý
rðMík]ík {krníke {u¤ðe.
1. (y) 2. (y) 3. (z) 4. (z) 5. (f)
1. «ð]r¥k : fBÃÞwxh îkhk ÚkŒe fk{„ehe rð»ku „úk{eý rðMŒkh {kt ð‚Œk ÷kufku ™u
{krnŒ„kh fhðk y™u Œuyku™u yk rðþu ‚{s …qhe …kzðe .
1. fBÃÞwxhLkku RríknkMk yLku íkuLke {krníkeLke yøkíÞíkk sýkðku.

2. fBÃÞwxhLkk ¼køkku yLku íkuLke ÷kûkrýfíkkyku sýkðku.
4.11 «ð]r¥k :
fBÃÞwxh yu {k™ð òrŒ {kxu ¾qƒ s W…Þku„e ‚kÄ™ Au, õ{ÃÞwxh îkhk {k™ðe ½ýe
ƒÄe ƒkƒŒku y™u {n¥ð™e ðMŒwyku™wt ‚t„ún fhe þfu Au. fBÃÞwxh yu îkhk {k™ðe yu ykÄwr™f
Sð™ þu÷e y…™kðe Au yk þu÷e {k™ðe™u ¾qƒ ‚khe «„rŒ fhe Au fBÃÞwxh yu îkhk
{k™ðe yuf Ëuþ Úke ƒeò Ëuþ y™u ‚{„ú rðï ™u yuf ‚kÚku òuze ™u hk¾u Au ykÚke yk
ykÄwr™f ‚kÄ™ ™e þkuÄ ÚkðkÚke rzrsx÷ Ëwr™Þk {kt ™ðe ™ðe Œf™efku rðf‚kð{kt ykðe
41
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk Au. fBÃÞwxh îkhk y™uf fk{ MkV¤ y™u Íz…e ÚkkÞ Au. fBÃÞwxh {kt ™ðe þkuÄ ÚkðkÚke ÷u…xku…
suðk ykrð»fkh …ý þfÞ ƒ™kÔÞk Au.
4.12 fuMk Mxze :
™k™k çkk¤fku ™u fBÃÞwxh rðþu æÞk™ Ëkuhðwt y™u Œuyku™u Œu™k ‚khk ÷k¼ku rðþu ‚{s
…qhe …kzðe, çkk¤fku ™u fBÃÞwxh îkhk ™ðe ™ðe Œf™efku þe¾ðkÚke Œuyku fBÃÞwxh ™u ¾qƒ
s ‚khe heŒu W…Þku„ fhe þfu Au. Þwðk™ku ™u fBÃÞwxh ™u ÷„Œe {krnŒe {u¤ðe Œuyku™u
yk rðþu ™e ÞkuøÞ ‚{s yk…ðkÚke Œuyku Ëuþ y™u Ëwr™Þk ™u ™ðk ykrð»fkh fhe þfu
Au. Œuyku™u Œu {kxu …qhŒk ‚kÄ™ku ™e ðÞðMÚkk fhðe ¾qƒ s sYhe Au. „úk{eý rðMŒkhku
{kt fBÃÞwxh ™e {krnŒe yk…ðk Úke ÷kufku …ý ‚{Þ ™e ƒ[Œ ÚkkÞ Au.
New York.
Education.
42
BSWR-402
rð¼køk
4
‚k{krsf ðneðx

ISBN : 978-93-91071-15-8
÷u¾f
©e yÃkoý LkkÞf
y{ËkðkË
Edition : 2022
Acknowledgement
ÚkkÞ Au.
Úkðwt òuEyu.
«MíkkðLkk

W…Þku„

½xf …rh[Þ :

½xf nuíkwyku :
{krníke {u¤ððe.
yuf{–1 ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk : ¼k„-1
1.1 «MŒkð™k
1.2 ‚tMÚkk™ku yÚko ‚{sðku
1.3 ‚{ks{kt ‚tMÚkk™e sYrhÞkík y™u Œu™k fkÞkuo rðþu ‚{s «kÃík fhðe
1.4 ‚tMÚkk{kt fkÞkuo™wt ykÞkus™ y™u ÔÞÂõík„Œ ðneðx rðþu {krníke {u¤ðe þfkþu
1.5 ‚tMÚkk{kt ƒsux y™u ytËks…ºk rðþu {krníke {u¤ðe þfkþu
1.6 ¼khŒ{kt ‚k{kLÞ ytËks…ºk fuðe heŒu ƒ™kððk™wt þY ÚkÞw ? Œu™k RrŒnk‚™ku yÇÞk‚
fhðku
1.8 WÃkMktnkh
1.12 «ð]r¥k
1.13 fuMk Mxze
(1) ‚tMÚkk™ku yÚko ‚{sðku.

(2) ‚{ks{kt ‚tMÚkk™e sYrhÞkík y™u Œu™k fkÞkuo rðþu ‚{s «kÃík fhðe.
(3) ‚tMÚkk{kt fkÞkuo™wt ykÞkus™ y™u ÔÞÂõík„Œ ðneðx rðþu {krníke {u¤ðe þfkþu.
(4) ‚tMÚkk{kt ƒsux y™u ytËks…ºk rðþu {krníke {u¤ðe þfkþu.
(5) ¼khŒ{kt ‚k{kLÞ ytËks…ºk fuðe heŒu ƒ™kððk™wt þY ÚkÞw ? Œu™k RrŒnk‚™ku yÇÞk‚
fhðku.
1.1 «MŒkð™k :
yk…ýu y„kW™k yuf{ku{kt yÇÞk‚ fÞkou fu ‚{ksfÕÞký™e «r¢Þkyku™u ðÄw y‚hfkhf

ƒ™kððk {kxu íku™wt ‚tMÚkkfeÞ heíku ÔÞðrMÚkík ykÞkus™ nkuðwt ¾qƒ sYhe Au. íku™u {kxu ‚t„X™
fu ‚tMÚkk™wt yrMíkíð sYhe Au. yk ‚tMÚkk ‚hkfkhe, rƒ™‚hfkhe/¾k™„e fu yÄo‚hfkhe «fkh™e
1
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk nkuE þfu Au. yk yuf{{kt yk…ýu ‚tMÚkk™ku yÚko y™u íku™wt {n¥ð ‚{Sþwt. ðneðxe
«r¢Þkyku{kt ykÞkus™ rðþu ‚{Sþwt. W…hktík, ykÞkus™{kt ƒsux™wt {n¥ð y™u íku™k {kxu™wt
ytËks…ºk fuðe heíku ƒ™u íku™e ‚{s M…ü fheþwt. yk…ýk Ëuþ™e ðneðxe «r¢Þkyku {kxu
ƒ™íkk ytËks…ºk rðþu™e {krníke {u¤ðeþwt.
1.2 ‚tMÚkk™ku yÚko ‚{sðku :
MktMÚkkyu yuf Mkk{krsf ÔÞðMÚkk Au, su Mkk{qrnf ÷ûÞLkwt yLkwfhý fhu Au, ÃkkuíkkLke
fk{økeheLku rLkÞtrºkík fhu Au y™u íku …kuíkk™k ðkíkkðhý îkhk swËwt s ðíkow¤ h[u Au. „úef
þçË organon …hÚke yk þçË™e ÔÞwí…r¥k ÚkR Au, su ¾qƒ s òýeíkk þçË ergon …hÚke
÷uðk{kt ykÔÞku níkku.
‚k{krsf rð¿kk™{kt, rðrðÄ ‚tMÚkk yu Mk{ksþk†, yÚkoþk†, hksfeÞ rð¿kkLk,
{Lkkurð¿kkLk, {uLkus{uLx yLku MktøkXLk Mkt[kh suðk ‚tÏÞkƒtÄ rð»kÞku {kxu rð&÷u»ký™e ƒkƒík
Au. ðÄw [ku¬‚ ‚tË¼o{kt, ¾k‚ fhe™u ‚{ksþk†eyku {kxu yk þçË “‚tMÚkk” …‚tË„efkhf
nkuE þfu. ‚tMÚkk™wt ÔÞk…f rð&÷u»ký ‚tMÚkk„ík rð&÷u»ký™k ‚tË¼ou fhkÞ Au. rðr¼Òk ‚tÏÞkƒtÄ
r‚Øktík y™u árüfkuý™wt yrMíkíð Au, su{ktÚke fux÷kf ‚w‚t„íkíkk Ähkðu Au,
– ‚tMÚkk - «r¢Þk ‚tƒtÄe : yrMíkíð Äkhý fhe hnu÷ (…w™:) ykÞkus™ (‚tMÚkk fkÞo™k
yÚkðk r¢Þk™k Y…{kt).
– ‚tMÚkk - r¢Þkí{f : yuf r¢Þkí{f Y…{kt ‚tMÚkk, su™ku W…Þku„ ÄtÄkËkhe yÚkðk hkßÞ™k
yrÄfkheyku fhu Au (‚tMÚkk fkÞ{e {k¤¾k™k Y…{kt).
– ‚tMÚkk - ‚tMÚkk„ík : yrMíkíð Äkhý fhe hnu÷ ‚tMÚkk (‚k{krsf ‚tË¼o{kt ‚tMÚkk yu
ðkMíkrðf WËu~Þ…qýo ÔÞðMÚkk)
1.3 ‚{ks{kt ‚tMÚkk™e sYrhÞkík y™u Œu™k fkÞkuo rðþu ‚{s «kÃík fhðe :
fkuR…ý ‚tMÚkk™k ykÄwrLkf rð¿kkLkLkk Y…{kt ‚{ksþk†™u …rh¼kr»kík fhe þfkÞ Au,
[ku¬‚ ‚tMÚkk™k yð‚h{kt, yuf ‚þõík þheh™k yðÞðku™u rðr¼Òk fhðk {kxu Mk{kLk
fk{økehe fhu Au. ‚k{kLÞ heíku ‚k{krsf y™u hks™erík rð¿kk™{kt, yuf ‚tMÚkk ðÄ wrþÚke÷
Þkus™k™k Y…{kt ‚{S þfkÞ, ‚{fûk y™u {™w»Þ™k nuíkw÷ûke …„÷kt ÷uðk {kxu ‚{k™ ÷ûÞ
‚wÄe …nkut[ðk yÚkðk ðkMíkrðf WíÃkkËLkLkwt rLk{koý fhðk. yk …„÷kt ‚k{kLÞ heíku r™Þ{‚h™k
‚ÇÞ y™u Y…hu¾k (‚tMÚkk„ík r™Þ{ku) y™w‚kh ½zkÞk Au. ‚{ksþk† ‚tMÚkk þçË™u ykÞkursík
yki…[krhf y™u rƒ™ykÞkursík y™ki…[krhf{kt rð¼krsík fhu Au (W.Ëk. MðÞt MVwrhík
h[™k).‚{ksþk† ‚tMÚkk™u ‚tMÚkk„ík ÿrü{kt «Úk{ …trõík{kt rð&÷u»ký fhuAu. yk yÚko{kt,
‚tMÚkk„ík ík¥ð™e MÚkkÞe yðMÚkk Au. yk íkíðku y™u íku™kt fkÞkuo r™Þ{k™w‚kh f]íkr™ùÞe Au,
íkuÚke r™rùík fkÞo©{ rð¼ksLkLke Mk{fûk «ýk÷e™k {kæÞ{ îkhk …qhk ÚkR þfu Au.
‚tMÚkk íku™k ytík„oík ík¥ðku (fu su ‚tMÚkk ‚kÚku ‚tƒtrÄík Au …ý y™u ™nª …ý) îkhk
{ÞkorËík Au, íku™wt MktËuþkÔÞðnkh íku ík¥ðku™wt ykËk™-«Ëk™ y™u fuðe heíku íkuyku ‚tËuþkÔÞðnkh
fhu Au), íku™e MðkÞ¥kíkk ({uõMk ðuçkhLke MðkÞ¥kíkk ÃkhLke …h™e ÔÞkÏÞk : ykuxkuMkuVk÷e (su
…rhðíko™ MðkÞ¥k ‚tMÚkk yÚkðk íku™k íkíðku îkhk y{÷ fhu Au ?), y™u íku™k …„÷kt™k r™Þ{ku
ƒnkh™ ík¥ðku ‚kÚku ‚h¾k{ýe fhu Au (su™k fkhýu ‚tMÚkk ‚k{qrnf yr¼™uíkk™k Y…{kt fkÞo
2
fhu Au). íkíðku™k ‚{LðrÞík y™u ykÞkuSík‚nfkh îkhk, ‚tMÚkk íkíðku™e ûk{íkkyku™e ƒnkh ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
nkuÞ íkuðk fkÞkuo™wt r™hkfhý÷kððk ‚ûk{ ƒ™u Au. íkíðku îkhk [qfðkR „Þu÷ ®f{ík ík¥ðkuLke ¼k„-1
MðíktºkíkkLkk ytþ™e {ÞkoËk Au. ‚wÄkhku (‚{k™ «fkh™ku), ðÄkhku (rðrðÄ ÷kûkrýfíkkyku™wt
r{©ý) y™u rðMíkkh fhðku yu ‚tMÚkk™k ÷k¼ku Au. r™r»¢Þíkk(‚{LðÞ ËhBÞk™) y™u
ðkík[eíkLke WýÃk íku™k „uh÷k¼ nkuR þfu.
1.4 ‚tMÚkk{kt fkÞkuo™wt ykÞkus™ y™u ÔÞÂõík„Œ ðneðx rðþu {krníke {u¤ðe
þfkþu :
yk…ýk r™»ýktíkkuyu {ì™us{ìLx™kt [kh {wÏÞ yt„ - ykÞkus™ yux÷u fu Planning,
‚tÞkus™ (Organizing), ™uík]íð (Leading) y™u r™Þtºký (Control) rðþu rðþË [[ko fhe.
yk {wÏÞ yt„ku™u yk…ýe ‚t½x™k{kt fuðe heíku WÃkÞkuøk{kt ÷kðe þfkÞ íku òuEþwt. {ìLkus{uLxLkwt
{n¥ðLkwt ytøk ykÞkusLk Au. fkuE …ý «fÕ…™wt ykÞkus™ fhðk {kxu y„kW [[ou÷e ºký
ðkíkku yk…ýkt nrÚkÞkh nkuÞ Au. yk™wt …w™: Wå[khý fheyu :
a. çkes{tºk (Mission Statement) : nfefík{kt yk yk…ýku Äúwðíkkhf Au. íku™u ‚íkík
æÞk™{kt hkÏÞk r‚ðkÞ yk…ý™u fkuE rËþk ‚qÍe þfu ™nª.
b. SWOT Analysis : ™¬e ÚkÞu÷e rËþk{kt yk„ufq[ fhðk yk rð&÷u»ký yk…ýe
fuð¤ þÂõík s ™nª, yuf Mð¡r‚rØ {kxu™wt ƒkirØf þ† y™u fð[ Au. ynet SWOT™ku
Ãkqhku yÚko Strenght (íkkfkík); Weekness (Lkçke¤kE); Opportunities (íkfku) yLku
Thregh (¼ÞMÚkkLkku) yu{ ÚkkÞ Au.
c. PEST Analysis : PEST Lkku yÚko Political (hksfeÞ); Economic (yÚkoþk†eÞ);

Social (Mkk{krsf) Technological (íkfLkefe) ÚkkÞ Au. yk{ òuEyu íkku yk™e
ytík„oík su rð»kÞku™wt rð&÷u»ký fhðk{kt ykðu Au, íku íkh÷ y™u…rhðíko™þe÷ nkuÞ
Au. Ëuþ™e hksfeÞ, ykŠÚkf, xìfLkkì÷kìrsf÷ suðe ƒkƒíkku{kt õÞkhu y™u fuðe VuhƒË÷e
ÚkkÞ Au, íku™wt …kfwt y™w{k™ fhðwt yþõÞ nkuÞ Au, …ý r™Þr{ík heíku yk ƒkƒíkku™wt
‚íkík r™heûký fhðk{kt ykðu íkku ™Sf™k, ð[„k¤k™k íkÚkk Ëqh™k ‚{Þ{kt íku™e
yk…ýk ÔÞk…kh …h fuðe y‚h …ze þfu Au íku™wt y™w{k™ fhe, íku™e íkiÞkhe fhe
þfkÞ.
W…h sýkðu÷e ðkíkku™u æÞk™{kt ÷E yk…ýu yk…ýk «fÕ…™wt ykÞkus™ fhðk™ku rð[kh
fheþwt, íkku yuðwt ÷k„þu fu yk…ýu ‚ðoÔÞk…e ûkuºk™e ÔÞqnh[™k™wt ykÞkus™ fhðk™e sYh
Au. yk™u {ì™us{ìLx™e ¼k»kk{kt ÔÞqnkí{f ykÞkus™ (Strategic Planning) fnuðkÞ Au.
yk…™u fËk[ ™ðkE ÷k„þu fu, Strategic þçË þu™k ‚kÚku ½r™c heíku ‚tf¤kÞu÷ku
Au. yk…ýu yk þçË™e ÔÞwí…r¥k{kt ™nª Qíkheyu. òufu yux÷wt fnuðwt sYhe Au fu ÞwØ {kxu
íkiÞkhe fhðk™e ÚkkÞ íkku íku™k {kxu ƒes{tºk Äúwðíkkhf nkuÞ Au. yk™wt WËknhý : {nk¼khík™k
ÞwØ{kt ©ef]»ýu …ktzðku™u yuf þçË™ku ƒes{tºk ykÃÞku níkku : Ä{oÞwØ ! yuf þçË™k ƒes{tºk{kt
yk¾e ¼„ðËTøkeíkk ‚{kE níke ! …ktzðkuyu yk ƒes{tºk™k ‘Ä{o’ …h ¼kh ykÃÞku y™u
ykþk hk¾e fu fkihðku …ý Ä{o™ku yk„ún hk¾þu. íku{™u ÏÞk÷ ™ ykÔÞku fu íku{™k «ríkM…Äeo
õÞkhu y™u fuðk‚tòu„ku{kt íku{™e {kLÞíkk y™u {qÕÞku™ku „uhVkÞËku WXkðþu, íkuÚke íku™k …h
fËe rðïk‚ hk¾e þfkÞ ™nª. fux÷ef ðkh y‚t¼rðík ÷k„íke …rhrMÚkrík™ku y[k™f ‚k{™ku
3
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk fhðku …zu, íÞkhu íku™ku «ríkfkh fhðk {kxu™e ÔÞðMÚkk - su™u ÞwØ™e ¼k»kk{kt ‘reserve troops‘
y™u søÞk fu hý™erík{kt VuhVkh fhðk …nu÷uÚke r™rùík fhu÷ ‘fall-back position’ fnuðkÞ
Au, íku™ku «ƒtÄ yk…ýk strategic planning{kt fhðku sYhe ƒ™u Au. yk{ fkuE…ý «fÕ…™wt
ykÞkus™ fhðk™wt ÚkkÞ íku™e ‚ðkO„eý ÔÞqnh[™k fhðe ykð~Þf Au. {nk¼khíkLkku s Ëk¾÷ku
÷Eyu íkku Ä{oÞwØLkk çkÄk rLkÞ{ku çkkswyu {qfe yïíÚkk{kyu hkºku ¼hrLkÿk{kt ‚qíku÷k …ktzð…wºkku™ku
‚tnkh fÞkou, íÞkhÚke ‚½¤wt ƒË÷kE „Þwt ! Þw„ ƒË÷kE „Þku y™u yuf ™ðe …rh¼k»kk ‚òoE
: ÞwØ y™u «u{{kt ƒÄwt s LÞkÞ…qýo nkuÞ Au - Everything is fair in love and war.
yk{kt nðu yuf ™ðk þçË™ku W{uhku ÚkÞku Au : Everything is fair in love, war and
- Business ! yk™ku ÏÞk÷ hk¾e yksu ™ðe ðkíkku™e [[ko fhe.
ƒes{tºk íkÚkk íku™k …qhf ík¥ð SWOT íkÚkk PEST™ku ‚kÚk ÷E ‚tMÚkk™k Mð¡Ë]ük
íku{™wt Mð¡ r‚Ø fhðk yuf ‚ðoûkuºkeÞ ÔÞqnkí{f ykÞkus™ fhþu. yk yuf rðþk¤ ðz÷k
suðwt nkuÞ Au, su™e AkÞk nuX¤ {wÏÞíðu ™e[u sýkðu÷k rð»kÞku™kt Ëqh÷ûke ykÞkus™ ykðe
sþu :
1. {k™ð ‚t‚kÄ™ku / Human Resource
2. Wí…kË™ / Production
3. ðu[ký / Marketing
4. ‚tþkuÄ™ y™u rðfk‚ / Research and Development
yk rð»kÞ …h [[ko fheyu íkku Vhe yuf ðkh Infosys™k ƒes{tºk (su™u íku{ýu ™ðwt
™k{ ‘Vision’ ykÃÞwt) ík…k‚ðku sYhe Au, yk™wt fkhý yk„¤ síkkt M…ü Úkþu.
sq™k Þw„{kt fkuE …ý ‚tMÚkk™e yMõÞk{ík (assets){kt {fk™, {þe™he íkÚkk [÷-
y[÷ ‚t…r¥k™e „ý™k Úkíke. yksu f{o[kheyku™u …ý yuf «fkh™k {qÕÞðk™ Assets „ýðk{kt
ykðu Au. íku «kó fhðk {kxu™e hý™erík™k ƒu …kÞk™k r‚Øktík Au :
1. Acquisition - yÚkðk Recruitment, y™u 2. Retention.
1. Recruitment : ‚tMÚkk™wt fkÞoûkuºk sux÷wt íkktrºkf y™u ¾k‚ «fkh™kt ¿kk™ fu fkiþÕÞ™e
sYrhÞkíkðk¤wt nkuÞ, yux÷wt s {w~fu÷ fk{ yk fkÞo fh™kh íksT¿kku™u þkuÄðk™wt nkuÞ
Au. sux÷wt Äkheyu íkux÷wt yk fk{ ‚nu÷wt ™Úke. ‚kiÚke …nu÷kt íkku su fk{ fhðk {kxu
yk…ýu f{o[khe þkuÄeyu Aeyu, íku fk{™k Ëhuf {wÏÞ …k‚kt™wt …Ørík‚h rð&÷u»ký fhe,
su su fk{ fhðk {kxu ¾k‚ fkiþÕÞ™e sYh Au, íku™wt ðýo™ íkiÞkh fhðwt òuEþu. yk™u
Job Description yÚkðk xqtf{kt JD fnuðkÞ Au. ‚k{kLÞ heíku JD{kt f{o[khe …k‚uÚke
÷uðk{kt ykð™kh Ëhuf fk{™e …qhe íkV‚e÷ (rð„ík) M…ü heíku ÷¾ðe òuEyu, fu{
fu íku ™kufhe™k fhkh™ku {wÏÞ¼k„ nkuÞ Au. yk ðkík sux÷e fk{™k fhkh {kxu sYhe
Au, yux÷e s íku f{o[khe ™k fk{ yt„u™e rLkÃkwýoíkk rðþu M…üefhý fhu Au. fkuE
W{uËðkh yk{kt™k fkuE {wÆk{kt yÄqhku …zíkku nkuÞ íkku íku™u ÏÞk÷ ykðe òÞ Au fu
íku yk fk{ {kxu ÷kÞf Au fu ™nª. íkuÚke, JD {kt ƒíkkðu÷e sYrhÞkíkku{kt yhsËkh
òýe þfu Au fu íku™k{kt sYhe ÷kÞfkík Au fu ™nª. yk{, þYykíkÚke s ÞkuøÞ
W{uËðkhku™e yhSyku ykððk ÷k„u y™u HRD {kxu ÷kÞf W{uËðkhku™e yhSyku
«ku‚u‚ fhðk{kt y™wfq¤íkk Úkíke nkuÞ Au.
4
2. Retention : Retention Lkku Mkk{LÞ yÚko yðhkuÄ ÚkkÞ Au. ynª yk {wÆkLkk MktË¼o{kt ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
òuEyu íkku f{o[kheLke rLkÞwÂõíkLke «rfÞk çkkË f{o[khe MktMÚkk MkkÚku òuzkÞ íku Ëhr{ÞkLk ¼k„-1
Ãký yLkuf yðhkuÄ ykðíkkt nkuÞ Au. su{ fu, õÞkhuf yuðwt çkLku fu fkuE ÔÞÂõíkLke
rLkÞwÂõík ÚkR økR nkuÞ Ãkhtíkw íku Mk{Þ {ÞkoËk{kt MktMÚkk MkkÚku òuzkE þfu Lkne. íkuLkk
sqLkk fk{Lkk MÚk¤Lkku «kuçkuþLk Mk{Þ ¾qçk ðÄkhu nkuÞ. MktMÚkk îkhk ykÃkðk{kt ykðíkku
Ãkøkkh rLkÞwõík ÔÞÂõíkLku ykuAe ÷køku. JD {kt ykðhe ÷uðkÞu÷k {wÆk{ktÚke fkuE {wÆkÃkh
fk{ fhðkLkku íku ÔÞÂõík ELkfkh fhu. rVÕz ðfo {kxu çknw Ëqh fu hkºke hkufký {kxu
sðkLkku RLkfkh fhu. Lkkufhe ÂMðfkhðk {kxu rð[khðkLkku ðÄw Mk{Þ {ktøku. MktMÚkk{kt
íkuLkk þYykíkLkk «kuçkuþLk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk fk{{kt MkkÁt «ËþoLk fhe Lk þfu. yk{,
yðhkuÄku Q¼k ÚkðkLkk yLkuf fkhýku nkuR þfu Au. Mkk{kLÞ ðkíkr[ík yLku [[ko-Ãkhk{þo
îkhk yk «§kuLkku rLkfk÷ ykðe þfu Au Mk{kÄkLk ÚkE þfu Au. yk{, Mk{kÄkLk Þwõík
ð÷ý yÃkLkkðeLku su-íku ÔÞÂõíkLku rLkÞwõík yLku ¼híkeLke «rfÞkLku Ãkqýo fhðk{kt ykðu
Au.
1.5 ‚tMÚkk{kt ƒsux y™u ytËks…ºk rðþu {krníke {u¤ðe þfkþu :
ƒsux™u „wshkíke{kt ytËks…ºk fnuðk{kt ykðu Au. ƒsux™e ÔÞkÏÞk yk «{kýu yk…e
þfkÞ. ƒsux yux÷u ‚hfkh™e ykðf y™u òðf™wt ‚hðiÞwt, ƒeò þçËku{kt ‚hfkh Yr…Þku
fÞktÚke {u¤ðþu y™u Yr…Þku fuðe heíku ¾[oðk{kt ykðþu.
¼khík™k ƒsux™u ƒu rð¼k„{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au. huÕðu ƒsux y™u ‚k{kLÞ ƒsuxhuÕðu
ƒsux ¼khík™k huÕðu «Äk™ ƒnkh …kzu Au. ßÞkhu ‚k{kLÞ ƒsux ¼khík™k ™kýk«Äk™ ƒnkh
…kzu Au. ytËks…ºk™u yk…ýu yt„úuS{kt ‘ƒsux’ (Budget) íkhefu yku¤¾eÞu Aeyu. ƒsux þçË
{æÞÞwøk™k “Bowgett” þçË …hÚke Wíkhe ykÔÞku Au. ßÞkhu “Bowgette” þçË {æÞÞw„™k
£U[ þçË “Bowgette” þçË …hÚke Wíkhe ykÔÞku Au. su™ku yÚko ÚkkÞ Au “[k{zk™ku Úku÷ku”
yk{, ƒsux™ku yÚko rn‚kƒku y™u ËMíkkðuòu hk¾ðk™e ™k™e Úku÷e fu ƒu„, fu …Ae ðíko{k™
‚tË¼o{kt òuRyu íkku “ƒúeVfu‚” yuðku ÚkkÞ Au. ™kýk{tºke ‚t‚Ë{k yu{™e “ƒúeVfu‚” {kt
su rn‚kƒku y™u ËMíkkðuòu ÷E™u ykðu ík™e hsqykík fhu yux÷u ytËks…ºk/ƒsux™e hswykík.
yuf s{k™k{kt ‘ytËks…ºk’ ð¥kkykuAk ytþu {kºk ‚hfkh™ku ™kýkfeÞ rðÄk™ „ýkíkwt níkwt;
…htíkw, ðíko{k™ ‚{Þu yuÚke …ý f#f rð»kuþ {n¥ð Ähkðíktw ™kýkfeÞ rðÄk™ Au, íku{ {k™ðk{k
ykðu Au.
fkuR…ý ÔÞÂõík fwxwtƒ {nk™„h…kr÷fk, hkßÞ nkuÞ fu Ëuþ íkuýu …kuíkk™k ykðf ¾[o
ðå[u [ku¬‚ ‚w{u¤ ‚kÄðk ytËks…ºk ƒ™kððw yr™ðkÞo ƒ™e hnu Au. òu ÔÞðrMÚkík ytËks…ºk
ƒ™kðu÷ nkuÞ íkku [ku¬‚ ÷ûÞktfku ‚khe heíku …kh …kze þfkÞ Au. fwxwtƒ™k ytËks…ºk y™u
‚hfkh™k ytËks…ºk ðå[u yuf {n¥ð™ku íkVkðík òuðk {¤u Au. su{ fu fwxt wƒ™k ytËks…ºk{kt
«Úk{ ykðf™e „ýíkhe fhðk{k ykðu Au. y™u íku …Ae s ¾[o ™¬e fhkÞ Au. ßÞkhu
Ëuþ™k ytËks…ºk{kt ‚ki «Úk{ ¾[o™w yÞkus™ fhe íku ¾[o™u …nku[ t e ð¤ðk {kxu õÞkt õÞkt
Mkúkuíkku{ktÚke fux÷e ykðf {u¤ððe íku ™¬et fhðk{kt ykðu Au.
5
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 1.6 ¼khŒ{kt ‚k{kLÞ ytËks…ºk fuðe heŒu ƒ™kððk™wt þY ÚkÞw ? Œu™k RrŒnk‚™ku
yÇÞk‚ fhðku :
– ¼khík{kt ‚ki«Úk{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk rƒúrxþ íkks nuX¤™e RMx RLzeÞk ft…™eyu
1857 ™kt rðÃ÷ð{kt ‚V¤íkk {u¤ÔÞk …Ae 1860 ™e 7{e yur«÷u suB‚rðÕ‚™u hsw
fÞow níkwt.
– 2001 …nu÷k Ëuþ™wt ‚k{kLÞ ytËks…ºk ‚ktsu 5 f÷kfu hsq fhðk™e …ht…hk níke.
su 1924{kt ƒur‚÷ ç÷ufuèu þY fhe níke. yk{ fhðk …kA¤™k ƒu WÆuþku níkk fu
rçkúrxþ ‚{Þ ¼khíkeÞ ‚{Þ fhíkk ÷„¼„ 5 Úke 6 f÷kf …kA÷ nkuðkÚke ¼khík{kt
‚ktsu 5 ðk„u ƒsux hsq ÚkkÞ íÞkhu rƒúrxþ ‚kt‚Ë 'nkW‚ ykuV fku{L‚' ™e ƒuXf
[k÷w nkuÞ Au y™u ƒeòu WÆuþ ƒsux™k ËMíkkðuòu íkiÞkh fhíkk f{o[kheyku™u ƒsux™e
ònuhkík™k yuf yXðkrzÞk y„kW ™kýk{tºkk÷Þ{kt yufktíkðk‚{kt hk¾ðk{kt ykðu Au.
suyku ‚íkík fk{ fhðkÚke y™u ƒsux™e yk„¤™e hkºku hkík¼h fk{ fhðkÚke íku{™u
…qhíkku ykhk{ {¤e hnu íku {kxu ‚ktsu 5 f÷kfu ytËks…ºk hsq fhðk™e …ht…hk 2000
‚wÄe [k÷e ykðe níke.
– …krfMíkk™™k «Úk{ ðzk«Äk™ ƒ™u÷k r÷Þkfík y÷e ¾k™u ¼khík-…krfMíkk™ ™k¼k„÷k
…nu÷k 1846-47 {kt ð[„k¤k™wt ytËks…ºk hsq fÞow níkw. su{k íku{ýu Wå[ rnLËw ©e{tík
ð„o …h ykðfðuhku ™kÏÞku níkku. su™ku òuhËkh rðhkuÄ ÚkÞku níkku. yk r™ýoÞu …ý
¼khík-…rfMíkk™™k ¼k„÷k{kt {n¥ð™ku ¼k„ ¼sÔÞku Au.
– ykÍkË ¼khík™tw «Úk{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk ykÍkËe …Ae 26{e ™ðuBƒh 1947™k rËð‚u
‚ktsu 5 ðk„u ykh.fu.þý{w¾{ huœe yu hsq fÞow níktw.
– 1948-49{kt ykh. fu. þý{w¾{ huœe yu ‚ki «Úk{ ð[„k¤k™tw ytËks…ºk yuðku þçË
«Þku„ fÞkou níkku. íÞkhƒkË ð[„k¤k™k ytËks…ºk ™ku yÚko xwtfk„k¤k™t wytËks…ºk
yuðku Úkðk ÷køÞku.
– «ò‚¥kkf ¼khík™wt ‚ki«Úk{ ytËks…ºk 28{e Vuçkúwykhe 1950 ™k hkus snku™ {ÚkkE
yu hsq fÞow níktw. «ò‚¥kkf ¼khík™k «Úk{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk™e hswykík ‚{Þu
ykÞkus™…t[ yrMíkíð {kt ykÔÞw níkw.snku™ {ÚkkE …nu÷k huÕðu«Äk™ níkk …Ae
™kýk«Äk™ ƒ™u÷k.
– ‚e. ze. Ëuþ{w¾u ™kýk{tºke íkhefu 1950 Úke 1956 ‚wÄe ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsw fÞko
níkk. ‚e. ze. Ëuþ{w¾u ™kýkt«Äk™ ƒLÞk íku …nu÷k 11 yku„Mx 1943 Úke 30 sw™
1949 ‚wÄe rhÍðo ƒUf ykuV RÂLzÞk™k „ð™oh íkhefu™e sðkƒËkhe ‚t¼k¤e níke.
yk{, ‚e. ze. Ëuþ{w¾ ™kýkt{tºke íkhefu ytËks…ºk hsq fh™kh rhÍðoƒUf ™k …nu÷k
„ð™oh níkk.
– 1955-56Úke ‚k{kLÞ ytËks…ºk™k ËMíkkðuòu rnLËe ¼k»kk{k …ý íkiÞkh fhðk™e
þYykík ÚkE. …nu÷k {kºk yt„úuS ¼k»kk{kt s ËMíkkðuòu íkiÞkh fhðk{kt ykðíkk níkk.
– ¼khík{kt ‚kiÚke ðÄw ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsw fh™kh ™kýk{tºke íkhefu „wshkík ™k …™kuíkk
…wºk yuðk ©e {kuhkhS Ëu‚kE yu 10 ðkh ‚k{kLÞ ytËks…ºkku hsw fÞko Au. su{k
[e™ ‚kÚku™k ÞwæÄ …Ae™wt 1962-63™wt y™u 1967-68™wtyu{ ƒu ð[„k¤k™k ytËks…ºkku™ku
6 …ý ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
– 1965-66™k ytËksÃkºk{kt Mkki «Úk{ ð¾ík fk¤k LkkýktLke ònuhkíkLke ÞkusLkk y{÷{kt ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
{qfðk{kt ykðe. ¼k„-1
– {kuhkhS Ëu‚kE Ëuþ™k yuf{kºk yuðk ™kýk{tºke Au, su{ýu …kuíkk™k sL{rË™u ytËks…ºk
hsq fÞko Au. su{kt 29{e Vuçkúwykhe ð»ko 1964 y™u ð»ko 1968 ™k ytËks…ºk™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au.
– 1973-74 ™k ytËks…ºk™e „ý™k ¼khík™k Rríknk‚{kt fk¤k ytËks…ºk íkhefu ÚkkÞ
Au fkhýfu yu ð»ko ytËks…ºkeÞ ¾kÄ Y. 550/- fhkuz™e ÚkE níke.
– fw÷ ºkýðkh Ëuþ™k ðzk«Äk™ îkhk ‚k{kLÞ ytËks…ºkku hsq ÚkÞk Au su{ fu, (1)1958-
59{kt sðknh÷k÷ ™nuhwyu (2)1970-71{kt RLËehk „ktÄeyu (3)1987-88{kt hkSð
„ktÄeyu òu„k™wòu„ ºkýuÞ yufs fwtxƒ
w ™k ðkh‚Ëkhku r…íkk-…wºke y™u {kíkk …wºk Au.
– RLËehk „ktÄe Ëuþ™k yuf {kºk {rn÷k Au su{ýu Ëuþ™wt ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsw fÞow
nkuÞ.
– “«ýð {w¾So” «Úk{ yuðk ™kýkt «Äk™ níkk suyku hkßÞ‚¼k™k ‚ÇÞ íkhefu ™kýk
¾kíkk™ku nðk÷ku ‚t¼k¤íkk níkk, íku{ýu hkßÞ‚¼k™k ‚ÇÞ y™u ™kýk«Äk™ íkhefu
1982 Úke 1985 ËhBÞkLk [kh ytËks…ºkku hsq fÞko níkk. íÞkhƒkË íku{ýu 2010 Úke
2012 ‚wÄe ÷kuf‚¼k™k ‚ÇÞ y™u ™kýk«Äk™ íkhefu ºký ytËks…ºkku hsq fÞko níkk.
yk{, íku{ýu fw÷ ‚kík ytËks…ºkku hsq fÞko Au.
– ðíko{kLk ðzk«ÄkLk zkì. {LkkunLk®Mknu ð»ko-1991-92{kt Lkkýk{tºke íkhefu hsq fhu÷
ytËksÃkºk ¼khíkeÞ hkßÞ‚¼k™k ‚ÇÞ ‚k{kLÞ ytËks…ºk™k Rríknk‚™w ¢ktríkfkhe
ytËks…ºk „ýkÞ Au. su{kt ík{ýu ykŠÚkf ûkuºku WËkh ð÷ý y…™kÔÞwt. su™k …rhýk{u
yksu ¼khík ykŠÚkf ûkuºku rðï™k xku…-10 Ëuþku {ktMÚkk™ Ähkðu Au y™u ¼khík™e ykŠÚkf
rMÚkrík {sƒwík ƒ™e Au.
– 2001 …nu÷k™w fuLÿ™w ‚{kLÞ ytËks…ºk ‚ktsu 5-00 f÷kfu hsq Úkíkwt níkwt …htíkw, 2001{kt
yu™.ze.yu.‚hfkh{kt yxT÷rƒnkhe ƒks…uE ðzk«Äk™ níkkíÞkhu ™kýkt {tºke Þþðtík
®‚nk yu ‚ðkhu 11 f÷kfu ytËks…ºk hsq fhe yuf ð»keo sq™e …ht…hk ƒË÷e níke.
– fkuÃkkuohux xuûk ‚ki«Úk{ ð¾ík hkSð „ktÄeyu 1987™k ytËks…ºk{kt ™kÏÞku níkku. yk
íku{™tw yuõ{kºk ytËks…ºk níkwt su íku{ýu ðzk«Äk™ íkhefu hsq fÞow níkwt.fkuÃkkuohuxxuõ‚
ðíko{k™ ‚{Þu ‚hfkh™u ‚kiÚke ðÄw ykðf yk…íkku fhu Au.
– 1991-92{kt ð[„k¤k™wt ytËks…ºk y™u y®ík{ ytËks…ºk ƒu swËkswËk …ûkku™k
™kýk{tºkeykuyu hsw fÞko níkk; su{fu, ð[„k¤k™wt ytËks…ºk ¼ks…™k Þþðtík®‚nkyu
y™u ytrík{ fkut„úu‚™k zkì. {™{kun™ ®‚nu hsq fÞow níktw. su{k ykŠÚkf ûkuºku ¼khíku
WËkh ð÷ý y…™kÔÞw níkwt.
– 1994{kt ™kýk{tºke zkì. {™{kun™ ®‚nu «Úk{ ð¾ík ‚Šð‚ xuõ‚ Ëk¾÷ fÞkou níkku.
– ð»ko 2012-13Lkwt Mkk{kLÞ ytËksÃkºk Ãkkt[ hkßÞLke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýeLku fkhýu

VuçkúwykheLkk ytrík{ rËð‚™u ƒË÷u [wtxýe™k …rhýk{ …Ae 16 {k[ou hsq fÞow níktw.
– íkk.28{e Vuç›ykhe 2013 ™k „whwðkhu ð»ko 2013-14 ™wt 82{wt ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsq
ÚkÞwt. su Ëuþ™k ™kýk{tºke …e. r[ËBƒh{u hsw fÞow.
7
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk – …e.r[ËBƒh{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsw fh™khk Ëuþ™k 28{k ™kýk«Äk™ Aufu su{ýu
‚kiÚke ðÄw 10 ‚k{kLÞ ytËks…ºk hsq fh™kh ™kýk{tºke {kuhkhS Ëu‚kE …Ae ƒeò
¢{u 8 ‚k{kLÞ ytËks…ºkku hsq fÞko Au.
– Ëuþ™wt ‚ki «Úk{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk fw÷ 193 fhkuz Yr…ÞkLkwt níkwt. ßÞkhu 82{wt ytËks…ºk
fw÷ Yr…Þk 16,65,297/- fhkuzLkwt ytËksðk{kt ykÔÞw Au.
– ¼khíkeÞ ytËks…ºk …h ‚kiÚke y‚hfíkko òu fkuE …rhƒ¤ nkuÞ íkku íku Ëuþ™e [qtxýe
Au. Ëuþ{kt ykðíke [qtxýeyku™e ‚eÄe y‚h Ëuþ™k ‚k{kLÞ, huÕðu fu fkuE…ý hkßÞ™k
ytËks…ºk …h M…ü òuðk {¤íke nkuÞ Au.
1. ‚tMÚkkyu .......... «fkh™e ÔÞðMÚkk Au. ?

y. þiûkrýf ƒ. Mkk{krsf f. hksfeÞ z. ykÚkeof
2. {u™us{uLx ™k {wÏÞ [kh ¼k„ku r™»ýktŒku hsq fhu Au. su{kt ™e[u {wsƒ™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au
y. Ã÷k™ª„, ‚tÞkus™, ™uŒwíð, r™Þºký
ƒ. Ã÷k™ª„, «rfÞk, ‚tÞkus™, {wtÕÞktf™
f. {wÕt Þkf™, yusÞwfuþ™, ‚tÞkus™, r™Þºký
z. r™Þtºký, «rfÞk, ™uŒwíð, ‚tÞkus™
3. SWOT analysis yux÷u þw ?
y. Strenth ƒ. Weeknes
f. Opertunities and Threat z. W…hkufŒ Œ{k{
4. ƒsux þçË fR ¼k»kk W…hÚke ykÔÞku Au ?
y. RÂLzÞ™ ƒ. ÷uxe™ f. VuL[ z. fu™uzeÞ™
5. ¼khŒ{kt ‚ik «Úk{ ‚k{kLÞ ytËks…ºk 1860 ™e 7{e yur«÷™k hkus fkuýu hsq fÞwo ?
y. yu{.fu.„kt½e ƒ. ‚hËkh ðÕ÷¼¼kR …xu÷
f. suB‚rðÕ‚ z. rð÷eÞ{ òun™
1.8 WÃkMktnkh :
fkuE…ý ‚tMÚkk™e MÚkk…™k y™u rðfk‚ {kxu íku™e …Ørík™e íkkíke sYrhÞkík Au. ‚tMÚkk™k
WíÚkk™ y™u «„rík {kxu ½ýk …k‚k™e sYrhÞkík nkuÞ Au su{ fu ykÞkus™k, ÔÞÂõíkyku™ku
yÇÞk‚ y™u íkuyku™wt ‚t[k÷™, r™ýoÞþÂõík y™u ûk{íkk, ‚¥kk, ÔÞðMÚkk…™, ytËks…ºk y™u
{qÕÞktf™. yk ‚ðou ‚tMÚkk™k rðfk‚{kt ¾qçk {n¥ð y™u y„íÞ™wt MÚkk™ Ähkðu Au.
1. (çk) 2. (y) 3. (z) 4. (f) 5. (f)
8
1.10 [kðeYÃk þçËku : ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
¼k„-1
1. SWOT analysis yux÷u fu Strenth Weeknes Opertunities and Threat su™k
ykÄkhu fkuE…ý ƒkƒŒ™ku yÇÞk‚ fhe þfkÞ Au.
2. PEST analysis yux÷u fu …ku÷exef÷,Rfku™ku{ef,Mkku~Þ÷ y™u xuf™ku÷kuSf÷
yu™k÷e‚e‚
3. HRD Human Resources Development {k™ð MktþkÄLk rðfk‚
1. ‚tMÚkk™ku yÚko ‚{òðe ‚{ksþk²keÞ ÿüeyu Œu™e y„íÞŒk M…ü fhku.

2. ‚{ks{kt ‚tMÚkk™e sYrhÞkík y™u Œu™k fkÞkuo rðþu ‚{s hsq fhku.
3. ‚tMÚkk™k fkÞkuo™wt ykÞkus™ y™u ÔÞÂõík„Œ ðneðx rðþu {krníke hsq fhe ‚tMÚkk{kt
ƒsux y™u ytËks…ºk rðþu {krníke WËknhý ‚kÚku hsq fhku.
4. ¼khŒ{kt ‚k{kLÞ ytËks…ºk ™ku RrŒnk‚ hsq fhku.
1.12 «ð]r¥k :
fkuE…ý ‚tMÚkk™e «„rŒ fu Œu™ku yÇÞk‚ fhðk {kxu SWOT analysis Úke Œu™e {krníke
{u¤ðe þfkÞ Au. rðãkÚkeo r{ºkku fkuE…ý ‚tMÚkk™e fk{„ehe™u SWOT analysis™k {wÏÞ
{wÆkyku suðkfu Strenth Weeknes Opertunities and Threat suðk {wÆkyku ykÄkhu yu™k÷e‚e‚
fhðk «Þk‚ fhðku.
1.13 fuMk Mxze :
hk{ yuLxh«kRÍ ¾qçks rðþk¤ {k¤¾k{kt f…zk ƒ™kððk™wt {kuxw fk{fks fhŒe
yku½ku„ef yuf{ ¾qçks «„rŒ fh™kh sqÚk ‚uðkyku yk…e hnÞw nŒwt yufkyuf ft…™e ¾kux{kt
sðk ÷k„e y™u ¾qçks {kuxw ™wf‚k™e ‚n™ fhðe …ze íÞkhu ‚t[k÷™ f{exe îkhk SWOT
analysis fhe Strenth Weeknes Opertunities and Threat ™ku yÇÞk‚ fÞkuo y™u sYhe
‚w½khk fÞko y™u íÞkhƒkË f…™e™wt ÎÞk™ su ¾kuxe ƒkƒŒ nŒe Œu …h „Þw y™u íÞkhƒkË
‚w½khku ykððk ÷køÞku.
1. Kempf, Karl (1961). Historical Monograph: Electronic Computers Within
the Ordnance Corps. Aberdeen Proving Ground (United States Army).
2. Lua error in rð¼køk :Citation/CS1/Date_validation at line 33: attempt
to compare number with nil.
3. Shannon, Claude Elwood (1940). A symbolic analysis of relay and
switching circuits.Massachusetts Institute of Technology.
4. Digital Equipment Corporation (1972). PDP-11/40 Processor Handbook
(PDF).Maynard, MA: Digital Equipment Corporation.Check date values
in: 1972 (help)
9
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 5. Verma, G.; Mielke, N. (1988).Reliability performance of ETOX based
flash memories. IEEE International Reliability Physics Symposium.
6. Lua error in rð¼køk :Citation/CS1/Date_validation at line 33: attempt
to compare number with nil.
7. Lavington, Simon (1998), A History of Manchester Computers (2 ed.),
Swindon: The British Computer Society, ISBN 0902505018
8. S. G. Nash, A History of Scientific Computing (1990); D. I. A. Cohen,
Introduction to Computer Theory (2d ed. 1996);
9. P. Norton, Peter Norton’s Introduction to Computers (2d ed. 1996); A.
W. Biermann, Great Ideas in Computer Science: A Gentle Introduction
(2d ed. 1997);
10. R. L. Oakman, The Computer Triangle: Hardware, Software, People(2d
ed. 1997);
11. R. Maran, Computers Simplified (4th ed. 1998); A. S. Tanenbaum and
J. R. Goodman. Structured Computer Organization (4th ed. 1998)
10
2.1 «MŒkð™k
2.2 ‚Œk™e ‚{s {u¤ððe
2.3 ‚tf÷™™e ‚{s {u¤ððe
2.4 ykuVe‚ {u™us{uLx™e ‚{s {u¤ððe
2.5 {wÕt Þkf™™e ‚{s {u¤ððe
2.6 yusÞwfuþ™™e ‚{s {u¤ððe
2.8 WÃkMktnkh
2.12 «ð]r¥k
2.13 fuMk Mxze
(1) ‚Œk™e ‚{s {u¤ððe.

(2) ‚tf÷™™e ‚{s {u¤ððe.
(3) ykuVe‚ {u™us{uLx™e ‚{s {u¤ððe.
(4) {wÕt Þkf™™e ‚{s {u¤ððe.
(5) yusÞwfuþ™™e ‚{s {u¤ððe.
2.1 «MŒkð™k :
yksu ÔÞðMÚkk…™™e Ëhuf ûkuºk{kt sYrhÞkík W¼e ÚkÞu÷ Au. y™u Œu™k y‚hfkhf
y{÷Úke …heýk{ W…h y‚h ÚkŒe nkuÞ Au Wí…kË™ fhŒe ft…™eyku™e ‚kÚku ‚kÚku yksu
‚uðkfeÞ «ð]r¥kyku{kt …ý ÔÞðMÚkk…™ ™k rMkØktíkkuy™u ÔÞðMÚkk…™™e ÚkeÞhe W…Þku„{kt ÷uðk{kt
ykðe hne Au. ‚{ks fÕÞký ðneðx …ý yksu ÔÞðMÚkk…™™k rMkØktíkku™ku {kuxk …kÞu W…Þku„
fhe ÷kuf fÕÞký™e «ð]r¥kyku fhŒe nkuÞ Au. y™u fkÞkuo{kt …khËþeoŒk ÷kððk «Þk‚ fhu
11
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk Au. «MŒwŒ «fhý{kt yk…ýe ‚k{kLÞ ðneðx «rfÞk-¼k„-2 {kt ‚Œk,‚tf÷™,ykuVe‚
{u™us{uLx, {wÕt Þkf™ y™u rþûký suðk {n¥ð™k …k‚kyku W…h ‚{sý {u¤ððk™k Aeyu.
ÔÞkð‚krÞf r™…wýŒk {kxu ‚k{krsf fkÞofh “‚k{krsf fkÞo” {kt ðneðxe yurÃ÷fuþ™™k
{qÕÞ y™u sYrhÞkŒ™u ‚{su Au. ‚kurþÞ÷ ðfo yuzr{r™MxÙuþ™ yu {kºk ðneðxe r‚ØktŒku™ku
‚k{krsf {kxu W…Þku„ Au ‚{ksfkÞo su «kusuõx{kt r™…wýŒk, y‚hfkhfŒk y™u ÷ûÞ r‚rØ
ƒ™kðu AuŒu «kusuõx xqtfku fu ÷ktƒku nkuE þfu …htŒw ‚tMÚkk [÷kððk {kxu, ðneðxe r‚ØktŒku
yíÞtŒ sYhe Au. yuf ÷kR™ {kt ðneðx yu {qÕÞku™ku nuŒw…qýo W…Þku„ Au su sýkðu Aufu
WÆu~Þku y™u ykÞkus™ fkÞo¢{ku, ‚t‚kÄ™ku™wt yufºkefhý y™u ò¤ðýe, y™u …rhýk{ku™wt
{qÕÞktf™.
{u™us{uLx{kt POLC £u{ðfo …ý {n¥ð™e Au. su{kt MÚkk™ rð™k, ‚tMÚkk{kt fkuE {k¤¾wt
™ nkuÞ fu Vkuf‚ ykuAwt nkuÞ ™ [k÷u {u™us{uLx™k r‚ØktŒku …h™ku yuf W¥k{ r‚ØktŒ nu™he
VuÞku÷u Œu{™k 1916™k …wMŒf, “yuz{e™eMxÙuþ™ RLzrMxÙy÷ yux s™h÷”{kt ÷ÏÞku nŒku.
xufr™f÷ fkiþÕÞku fhŒkt ‚t[k÷feÞ fkiþÕÞku …h æÞk™ furLÿŒ fhe™u, yk r‚ØktŒku yk…ý™u
“‚khk ‚t[k÷™” Œhefu yku¤¾ðk {kxu™ku …kÞku yk…u Au.
nu™he VuÞku÷™k {u™us{uLx™k 14 r‚ØktŒku ÔÞð‚kÞ™u MkV¤Œk ‚kÚku [÷kððk{kt {ËË
fhu Au ‚{ks fÕÞký yuzr{MxÙuþ™ yu yuf ÔÞð‚kÞ Au fu fu{ Œu «§™ku sðkƒ yk…Œk
…nu÷k ÔÞÂõíkyu ÔÞð‚kÞ y™u Œu™k r™Äkohý™e ykð~Þf rðþu»kŒkyku òýðe òuEyu ‚{ks
fÕÞký ðneðx{kt yk ÷ûkýku õÞkt ‚wÄe òuðk {¤u Au. ‚{sðwt òuRyu ‚k{kLÞ heŒu, ßÞkhu
zkìõxh™u {urzf÷ «kuVuþ™÷ fnuðk{kt ykðu íÞkhu ÷kufku ðktÄku WXkðŒk ™Úke, yuf ÔÞð‚kÞ
Œhefu rþûký yÚkðk Œu ƒkƒŒ {kxu fkÞËku ÔÞð‚kÞ Œhefu. suýu rðþu»kŒk «kÃík fhe Au
¿kk™ fu su™ku W…Þku„ Œu yLÞ™u ‚q[™k yk…ðk, {k„oËþo™ yk…ðk yÚkðk ‚÷kn yk…ðk
{kxu ÚkkÞ Au. yuf yku…huþ™÷ ÔÞð‚kÞ™e ÔÞkÏÞk yuðe nkuÞ su{kt ÔÞð‚kÞ yuf yuðku
ÔÞð‚kÞ Au su™k {kxu rðþu»k ¿kk™, fkiþÕÞ y™u Œk÷e{ sYhe Au y™u yk fkiþÕÞku™ku W…Þku„
ykí{‚tŒku»k {kxu ™Úke …htŒw Œu™ku W…Þku„ ‚{ks™k {kuxk rnŒku y™u MkV¤Œk {kxu ÚkkÞ Au.
yk fkiþÕÞku {kºk …i‚k™k ‚tË¼o{kt {k…ðk{kt ykðŒe ™Úke. yk{ Œ{k{ ÔÞð‚kÞku
yu yÚko{kt ÔÞð‚kÞku Au fu Œuyku ykSrðfk™wt ‚kÄ™ «Ëk™ fhu Au. òu fu, ƒÄk ÔÞð‚kÞku
ÔÞð‚kÞku ™Úke fkhý fu fux÷kf{kt ÔÞð‚kÞ™e [ku¬‚ ÷kûkrýfŒkyku™ku òuðk {¤Œe ™Úke.
rðrðÄ ÷ûkýku ÔÞð‚kÞ™ku WÕ÷u¾ yk heŒu fhe þfkÞ Au: ¿kk™™k ‚t„rXŒ y™u ÔÞðrMÚkŒ
yt„ku™wt yrMŒíð; ¿kk™ «kÂÃík™e yki…[krhf …ØrŒ; Œu™k æÞuÞku Œhefu ÔÞð‚kÞefhý ‚kÚku™k
òuzký™wt yrMŒíð; ™irŒf ÷ûÞku™e h[™k; y™u ‚uðk ‚qºk. yk ƒÄe rðþu»kŒkyku ‚{ks fÕÞký
ðneðx {kt fux÷e nËu òuðk {¤u Au Œu™e [[ko fheyu ŒkuŒu ÔÞð‚kÞ Au fu ™nª ?
¿kk™™wt yrMŒíð ‚{ks fÕÞký ðneðxeŒtºku ¿kk™™e yuf y÷„ ƒkuze rðf‚kðe Au,
srx÷ ‚k{krsf ‚{MÞkyku™k WË¼ð™u ‚t[kr÷Œ fhðk™e sYrhÞkŒ™k «rŒ¼kð{kt ðÄw ‚khe
heŒu. ¼khŒ{kt, ‚k{krsf fkÞo™k ÷„¼„ Œ{k{ yÇÞk‚¢{ku fku‚o ykuVh fhu Au rðãkÚkeoyku™u
‚{ks fÕÞký ðneðx yk{, Œu sYrhÞkŒ™u ‚tŒku»ku Au ¿kk™™k yrMŒíð™k MðY…{kt ÔÞð‚kÞ™wt.
òu fu, ‚{ks fÕÞký ðneðx nsw …ý rðfr‚Œ ÚkE hÌkku Au y™u ™ðe {k„oËŠþfk
rðf‚kððk{kt ykðe hne Au òu fu yk yuf ÔÞð‚kÞ Œhefu Œu™e rMÚkEŒ™u y‚h fhŒwt ™Úke.
¿kk™ «kÂÃík ÔÞÂõík ¿kk™ «kÃík fÞko …Ae s ÔÞð‚kÞ{kt «ðuþ fhe þfu Au y™u
yki…[krhf Œk÷e{ îkhk fwþ¤Œk sYhe Au. WËknhý Œhefu, {kºk yki…[krhf heŒu «rþrûkŒ
12
ÔÞÂõíkyku fkÞËk, yurLsr™Þ®h„ yÚkðk Ëðk™k ÔÞð‚kÞku{kt «ðuþ fhe þfu Au. yk{ ‚{ks ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
fÕÞký ðneðx™u ÔÞð‚kÞ Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au fkhý fu ‚k{krsf þk¤kyku fkÞo ¼k„-2
y™u ònuh ðneðx™e þk¤kyku yk rþMŒ{kt Œk÷e{ yk…u Au
ÔÞkð‚krÞf ‚t„X™ yuf ÔÞð‚kÞ fu su ÔÞð‚kÞ nkuðk™ku Ëkðku fhu Au Œu™wt ‚t„X™
nkuðwt òuEyu. ÔÞkð‚krÞfku™wt ykðwt «rŒr™rÄ {tz¤ ÔÞð‚kÞ™wt r™Þ{™ y™u rðfk‚ fhu Au
«ð]r¥kyku ÔÞð‚krÞf ‚t„X™ku {kxu™k Äkuhýku …ý ‚q[ðe þfu Au su ÔÞÂõíkyku ÔÞð‚kÞ{kt
«ðuþðk {kt„u Au. …htŒw y{u nsw …ý Œu™k {kxu ‚t½»ko fhe hÌkk Aeyu yuf ‚ðkuoå[ ‚tMÚkk
su ‚k{krsf {kxu r™Þ{ku y™u þhŒku™wt r™Þ{™ fhþu
™irŒf ‚trnŒk Ëhuf ÔÞð‚kÞ{kt ™irŒf ‚trnŒk nkuÞ Au. fkuzT‚ ÞkuøÞ {k„oËþo™ …qhwt
…kzu Au ßÞkhu nkÚk …h™e ÃkrhÂMÚkrík yu ‚khk y™u ¾hkƒ r™ýoÞ ðå[u™e …‚tË„e nkuÞ Au.
yk{ ™irŒf ‚trnŒk {k„oËþof ‚rnŒ ÔÞð‚kÞ {kxu y™uf fkÞkuo fhu Au
‚uðk ‚qºk ykÄwr™f ‚{Þ{kt, Œ{k{ {k™ð «ð]r¥kyku …i‚k ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au. …htŒw
{kt yu ÔÞð‚kÞ, yu òuðk™ku «Þk‚ fhðk{kt ykðu Au fu ‚uðk™k ‚qºk™u «çk¤ Úkðwt òuEyu
™kýkfeÞ rð[khýkyku. ÔÞkð‚krÞfkuyu Œu{™k{kt ‚k{krsf rnŒ hk¾ðwt òuEyu Œu{™e ÔÞkð‚krÞf
‚uðkyku {kxu Ve ð‚q÷Œe ð¾Œu æÞk™{kt hk¾ku. WËknhý Œhefu, zkìõxh ËËeo™u {kºk Ve
ð‚q÷ðk{kt s ™nª, …htŒw {k™ðŒk™e ‚uðk fhðk{kt …ý {ËË fhu Au
2.2 ‚Œk™e ‚{s {u¤ððe :
‚¥kk yu ‚tMÚkk™ku {wÏÞ r‚ØktŒ Au : ykuÚkkurhxe ‚tMÚkkfeÞ {k¤¾k …h [[ko{kt y„úýe

MÚkk™ Ähkðu Au. ðneðxfŒkoyku yÚkðk yrÄfkheyku Œu{™k nðk÷k nuX¤™k Œ{k{ fkÞkuo …kuŒu
fhŒk ™Úke. Œu{ýu ¾k÷e yLÞ ÷kufku îkhk fk{ fhkðu Au. ðMŒwyku {u¤ððk {kxu ðneðxfŒkoyku™u
[ku¬‚ yrÄfkh™e sYh nkuÞ Au yk yrÄfkh™u íkfTrLkfe heŒu ‚¥kk fnuðk{kt ykðu Au. Œu
yLÞ™u ftEf fhðk {kxu ykËuþ yk…ðk™e þrõŒ Au yÚkðk ‚¥kk™k {kr÷f su nkt‚÷ fhðk
{kxu ÞkuøÞ {k™u Au ŒuÚke, Œu ÔÞðMÚkk…fku™k r™fk÷™e ‚wrðÄk yÚkðk ‚t‚kÄ™ Au ðMŒwyku
…qýo fhðk {kxu. ‚¥kk rð™k, ‚t[k÷f fkÞo fhe þfŒku ™Úke y™u fhe þfŒku ™Úke Œu™u Œu™k
[kso nuX¤™k fkÞkuo™e fk{„ehe {kxu sðkƒËkh „ýðk{kt ykðþu.
‚¥kk™ku yÚko : ‚¥kk yki…[krhf ‚tMÚkkyku™k …kÞk …h Au. Œu [rZÞkŒe y™u ðå[u™e
òuzký™e ‚ktf¤ Au ykuõ‚Vkuzo rzõþ™he ‚¥kk™u “þrõŒ” Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhu Au ykuzoh
yk…ðk y™u yLÞ™u …k£ðk {kxu; ™irŒf yÚkðk fk™q™e ‚ðkuo…rhŒk; ykËuþ ð„uhu™ku yrÄfkh
Œu™e …k‚u Au Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhðk{kt ykðe Au: nu™he VuÞku÷: “‚¥kk yu [ku¬‚ yk¿kk…k÷™
{kxu ykËuþku y™u ‚¥kk yk…ðk™ku yrÄfkh Au.” {q™e: ‚¥kk yu “‚ðkuoå[ ‚tf÷™ þrõŒ”
Au.
fkuLxTÍ y™u yku-zku™÷ sýkðu Au fu, “ykuÚkkurhxe yu {u™us{uLx òuƒ™e [kðe Au. íÞkhÚke
{u™us{uLxu ðMŒwyku …qýo fhðk {kxu ÷kufku îkhk fk{ fhðwt òuEyu, {u™us{uLx rÚkÞhe sYhe
Au ©uc- „kiý ‚tƒtÄku™k ‚tfw÷ ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au y™u ŒuÚke, Œu™k …h MÚkkr…Œ ÚkÞu÷ Au
‚¥kk™ku ÏÞk÷ :
yu÷™ : “ykuÚkkurhxe yu MkkUÃku÷ fkÞo™e fk{„ehe þõÞ ƒ™kððk {kxu MkkUÃkðk{kt ykðu÷e
‚¥kkyku y™u yrÄfkhku™ku ‚hðk¤ku Au.”
13
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk [uMxh ƒ™kozo : “ykuÚkkurhxe yu yki…[krhf ‚tMÚkk{kt ‚t[kh™wt …kºk Au su™k ykÄkhu
Œu ‚tMÚkk™k Þku„Ëk™fŒko yÚkðk “‚ÇÞ” îkhk ‚t[k÷f Œhefu Mðefkhðk{kt ykðu Au Œu su
r¢Þk{kt V¤ku yk…u Au.
‚tMÚkk{kt ‚¥kk™ku yÚko Au r™ýoÞku ÷uðk™e þrõŒ, ðkŒ[eŒ fhðk™e „kiý yrÄfkheyku™k
r™ýoÞku, Œuyku fk{ fhe hÌkk Au Œu™e ¾kŒhe fhðk {kxu Œu{™e fk{„ehe™wt r™heûký fhu
Au RråAŒ WÆu~Þ nkt‚÷ fhku, òu Œuyku rð[r÷Œ ÚkkÞ Œku Œu{™e ðŒoýqf™u {k„oËþo™, r™Ëuoþ™
y™u ‚wÄkhýk RråAŒ {k„o …hÚke. ƒË÷k{kt ykðk r™ýoÞku ÷u™kh ÔÞÂõíkyku …ý ‚¥kk™u
ykÄe™ Au Œu{™k W…he yrÄfkheyku™e. ‚tMÚkk{kt ‚¥kk™e …ux™o™u ykuÚkkurhxe MxÙõ[h Œhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. {kt fkíÍ y™u fkö™k þçËku: “r™heûkfkuyu ‚q[™k yk…ðe, ðkŒ[eŒ
fhðk™e sYrhÞkŒ Au ƒË÷ku, sYhe fk{„ehe{ktÚke fkuE…ý rð[÷™ku™u Xef fhku; xqtf{kt Œuyku
«¼krðŒ fhðk™k Au. ƒË÷k{kt, Œuyku Œu{™k …kuŒk™k ‚w…hðkRÍh™k «¼kð™u Mðefkhðk™k
Au, Mðef]Œ y™u yk¿kk…k÷™ W…he y™u „kiý yrÄfkheyku™e ûk{Œk y™u [wfkËk …h ykÄkh
hk¾u Au. yk W…he yrÄfkheyu yuðwt ðkŒkðhý Q¼wt fhðwt …zþu fu ßÞkt „kiý yrÄfkheyku
MðuåAkyu Œu™e ‚¥kk Mðefkhu. ykðe Mðef]rŒ™e „uhnkshe{kt W…he yrÄfkhe Œu™e {kuxk¼k„™e
‚¥kk „w{kðu Au.
2.3 ‚tf÷™™e ‚{s {u¤ððe :
‚tf÷™ : ‚tf÷™ yu ‚tMÚkk™ku ¾qƒ s {n¥ð…qýo r‚ØktŒ Au. nu™he VkÞku÷ su {u™us{uLx
rð[kh™k ÷kufr«Þ rð[khfku{kt™k yuf Au su{ýu ‚tf÷™ rðþu ‚ki«Úk{ ÷ÏÞwt nŒwt …kA¤Úke
ÏÞk÷ ‚ki«Úk{ ÕÞwÚkh „wr÷f îkhk MxkV …u…h{kt Ëu¾kÞku y™u r÷Lz÷ WŠðf ƒúkW™÷ku ‚r{rŒ
{kxu ÷¾kÞu÷. ‚trûkÃík þçË{kt …„÷ktyku {kxu ð…hkÞ Au ðneðx «r¢Þk: ykÞkus™, ykÞkus™,
Mxk®V„, r™Ëuoþ™, ‚tf÷™, ynuðk÷ y™u ƒsu®x„. ÕÞwÚkh „wr÷fu Œu{™e “™kuxT‚ yku™ Ä
rÚkÞhe ykuV yku„uo™kEÍuþ™, ƒúkW™÷ku™k ‚ÇÞ Œhefu fr{xeyu ðfŒ]íð fhŒkt …qAâwt fu, [eV
yurõÍõÞwrxð™wt þwt fk{ Au? Œu þwt fhu Au ? POSDCORB sðkƒ nŒku. yk{ POSDCORB
™k r‚ØktŒku …ife yuf fku-ykuŠz™uþ™ Au. ™x-þu÷ ‚tf÷™{kt rðrðÄ ¼k„ku™u yktŒh-‚tƒtrÄŒ
fhðk™e Œ{k{ {n¥ð…qýo Vhòu™ku WÕ÷u¾ fhu Au
‚tf÷™™ku yÚko : fk{ {kt ™fkhkí{f Œfhkh™u Ëqh fhðe, yufƒeò™k nuŒwyku …h fk{
fhðwt y™u ðneðxÚke ykuðh÷u®…„. ‚fkhkí{f yÚko{kt, ‚tf÷™™ku WÆu~Þ ‚tMÚkk{kt fk{ fhŒk
½ýk f{o[kheyku ðå[u ‚nfkh y™u xe{ ðfo™u ‚whrûkŒ fhðk™ku Au. ykøk¤ Œu yu LkkUÄðwt
òuRyu fu ‚tf÷™ rð™k ‚tMÚkk™wt ÷ûÞ «kÃík fhe þfkŒwt ™Úke
‚tf÷™™wt {n¥ð : ‚tf÷™ yu ‚tMÚkk™k {wÏÞ r‚ØktŒku{kt™wt yuf Au. ™e „uhnkshe{kt
‚tf÷™ ‚tMÚkk{kt {qtÍðý yÚkðk yhksfŒk nþu. “Œu ™k r‚ØktŒku «Úk{ Au ‚tMÚkk y™u Œu™e
ytËh yLÞ Œ{k{ r‚ØktŒku™ku ‚{kðuþ fhu Au su Œu™k îkhk „kiý Au su Œu [÷kðu Au” (su.ze.
{q™e). Œu ÔÞðMÚkk…™™ku …ý «Úk{ r‚ØktŒ Au. ‚{LðÞ yu {kºk ytŒ ÷kððk™wt yuf ‚kÄ™
Au y™u …kuŒu s ytŒ ™Úke. LÞw{u™™k sýkÔÞk {wsƒ “Œu ™Úke yuf y÷„ «ð]r¥k …htŒw
yuf yuðe þhŒ fu su ðneðx™k Œ{k{ Œƒ¬kyku™u yr„ú{ fhðk òuEyu”.
‚tf÷™ nuX¤, „wr÷f LkkUÄu Au fu rð¼krsŒ ©{™k ‚tf÷™™u «kÃík fhðk {kxu ƒu
…ØrŒyku™ku W…Þku„ fhe þfkÞ Au. «Úk{ ‚tMÚkk îkhk, yÚkðk fk{Ëkhku™u {u™ushku nuX¤ {qfðk
suyku Œu{™k «ÞJku™wt ‚tf÷™ fhu Au. ƒeswt yuf rð[kh™k ð[oMð îkhk Au, ßÞkt Ëhuf fkÞofh{kt
14
þwt fhðk™e sYh Au Œu™ku M…ü ÏÞk÷ rðfr‚Œ ÚkkÞ Au, y™u Ëhuf fkÞofh Œu{™k fkÞo™u ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
‚t…qýo sYrhÞkŒku ‚kÚku ƒtÄƒu‚u Au. „wr÷f LkkUÄu Au fu yk ƒu rð[khku …hM…h rðrþü ™Úke, ¼k„-2
y™u ßÞkhu ƒt™u™ku W…Þku„ fhðk{kt ykðu íÞkhu {kuxk¼k„™k ‚kn‚ku ©uc heŒu fkÞo fhu Au.
„wr÷f LkkUÄu Au fu fkuE…ý {u™ush …k‚u {ÞkorËŒ ‚{Þ y™u þrõŒ nþu, y™u ‚tf÷™
nuX¤ r™Þtºký™k ‚{Þ„k£k™e [[ko fhu Au. nu™he VkÞku÷™k fkÞo …hÚke ËkuhŒk, „wr÷f LkkUÄu
Au fu fkuE…ý yuf {u™ush r÷Lz÷ WŠðf îkhk Œu™k 1956 ™k ¼k„ Ä {u™ush™k M…u™ ykuV
ftxÙku÷{kt ƒkË{kt r™Þtºký™ku „k£ku rðMŒkhðk{kt ykÔÞku y™u Œu™ku Ÿzký…qðof ƒ[kð fhðk{kt
ykÔÞku.
‚tf÷™, Œu{s ‚t„X™ nuX¤, „wr÷f ykËuþ™e yufŒk™k r‚ØktŒ …h ¼kh {qfu Au:
fu Ëhuf fkÞofh …k‚u {kºk yuf ‚eÄku ©uc nkuðku òuEyu suÚke {qtÍðý y™u rƒ™fkÞoûk{Œk
xk¤e þfkÞ.
„wr÷f nku®Õz„ ft…™e™k ÏÞk÷™e [[ko fhu Au su {ÞkorËŒ ‚tf÷™, ykÞkus™ yÚkðk
ƒsu®x„ fkÞkuo fhe þfu Au. …uxkft…™e ‚tMÚkkyku MðkÞ¥kŒk ‚kÚku Œu{™wt fkÞo fhe þfu Au, …htŒw
nku®Õz„ ft…™e Œu{™e ‚¥kk y™u rËþk™k ykÄkhu …hðk™„e yk…u Au.
2.4 ykuVe‚ {u™us{uLx™e ‚{s {u¤ððe :
ykurV‚ {u™us{uLx yu ÔÞð‚krÞf WÆu~Þku™u nkt‚÷ fhðk {kxu ykurV‚ «ð]r¥kyku™wt

ykÞkus™, ykÞkus™, ‚tf÷™ y™u r™Þtºký fhðk™e Œf™ef Au y™u Œu ykurV‚™k fkÞo™e
fkÞoûk{ y™u y‚hfkhf fk{„ehe ‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au. ÔÞð‚kÞ™e MkV¤Œk Œu™e ykurV‚™e
fkÞoûk{Œk …h ykÄkrhŒ Au. ykiãkur„fefhý, ðMŒe rðMVkux, ‚hfkhe r™Þtºký y™u fkuE…ý
ÔÞð‚krÞf ‚kn‚{kt rðrðÄ fh y™u ©{ fkÞËk ÷k„w Úkðk™u fkhýu yk rËð‚ku{kt ykurV‚ku{kt
fkøk¤™k fk{™wt «{ký y™uf„ýwt ðÄe „Þwt Au. fkÞoûk{Œk y™u y‚hfkhfŒk su {u™us{uLx™k
{wÏÞ þçËku Au Œu ÞkuøÞ ykÞkus™ y™u «ð]r¥kyku™wt r™Þtºký, ykurV‚ ¾[o{kt ½xkzku y™u
ÔÞð‚kÞ™e Œ{k{ «ð]r¥kyku™k ‚tf÷™ îkhk s «kÃík ÚkkÞ Au.
“ykurV‚ {u™us{uLx™u ykÞkus™, ‚tf÷™, ykurV‚{kt [ku¬‚ WÆu~Þku ŒhV yLÞ ÷kufku™k
«ÞJku™u «kuí‚krnŒ fhðk™k fkÞo Œhefu ÔÞkÏÞkrÞŒ fhe þfkÞ Au.”
“ykurV‚ {u™us{uLx, yuf fkÞo Œhefu, {u™us{uLx™e f¤k y™u rð¿kk™™e Œu þk¾k Au
su ßÞkhu …ý y™u ßÞkt …ý Œu fkÞo fhðk™wt nkuÞ íÞkhu ykurV‚™k fkÞo™k fkÞoûk{ «Ëþo™
‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au.” - rðr÷Þ{ òu. ÷u®V„ðu÷ y™u yuzrð™ yu{. hkux.
“ykurV‚ {u™us{uLx yu ©uc ‚t¼rðŒ …rhýk{ku nkt‚÷ fhðk {kxu {ký‚ku, …ØrŒyku,
{þe™ y™u ‚k{„úe™wt r™Þtºký Au - ykuAk{kt ykuAk þõÞ y‚h y™u ¾[o™k ¾[o ‚kÚku,
ykuAk{kt ykuAk ÔÞðnkhw ‚{Þ{kt, y™u MðefkÞo heŒu. xku[™wt ‚t[k÷™.”- nuhe yu[. ðkÞ÷e.
yk ÔÞkÏÞk ©uc y™u ‚MŒe heŒu y™u ykuAk{kt ykuAk þõÞ ‚{Þ{kt WÆu~Þku y™u
…rhýk{ku «kÃík fhðk {kxu ÔÞð‚kÞ™k ‚t‚kÄ™ku suðk fu ‚k{„úe, …ØrŒyku ð„uhu™k W…Þku„
…h ¼kh {qfu Au.
“ykurV‚ {u™us{uLx yu ykurV‚™k f{o[kheyku™u Œu™k r™ŠËü nuŒw™u «kÃík fhðk {kxu
Œu™k …Þkoðhý™u y™wY… {kæÞ{ku™k W…Þku„ {kxu {k„oËþo™ yk…ðk™e f¤k Au.” - r{Õ‚
y™u MxurLzLnVkuzo.
15
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ykurV‚ {u™us{uLx™wt {n¥ð :
™e[u yk…u÷k {wÆkyku ykurV‚ {u™us{uLx™wt {n¥ð Ëþkoðu Au:
(i) ÷ûÞku™e r‚rØ{kt {ËË fhu Au : ÷ûÞku yÚkðk æÞuÞku yu {kºkkí{f ÿrüyu …rhýk{ku
Au su yk…u÷ ‚{Þ{kt nkt‚÷ fhðk™k Au. {u™us{uLx ÷kufku™u æÞuÞku™e y™w¼qrŒ fhkðu
Au y™u yk ÷ûÞku™e r‚rØ ŒhV Œu{™k «ÞJku™u rËþk{k™ fhu Au.
(ii) ‚t‚kÄ™ku™ku ©uc W…Þku„ : ‚t[k÷™ ‚t‚kÄ™ku™ku y‚hfkhf heŒu W…Þku„ fhðk{kt
{ËË fhu Au. Ëw÷o¼ ‚t‚kÄ™ku {u™ushku îkhk ykþkðkËe heŒu W…Þku„ fhðk {kxu {qfðk{kt
ykðu Au. {u™ushku rðrðÄ ‚t‚kÄ™ku™wt ‚tf÷™ y™u yufefhý ÷kðu Au. Œu {u™us{uLx
Au su ykurV‚{kt f{o[kheyku™u ‚t‚kÄ™ku™k W…Þku„{kt {k„oËþo™ yk…u Au.
(iii) ¾[o{kt ½xkzku : fkÞoûk{ ‚t[k÷™™k {k„oËþo™ y™u r™Þtºký nuX¤ s ykurV‚ ¾[o
½xkze þfkÞ Au. ykurV‚ {u™us{uLx ykurV‚™e «ð]r¥kyku™u ©uc y™u ‚MŒe heŒu fhðk
‚kÚku ‚tƒtrÄŒ Au. ¾[o{kt ½xkzku yu {u™us{uLx™ku yuf nuŒw Au su fkÞo MkV¤efhý y™u
r{fu™kRÍuþ™ îkhk «kÃík fhe þfkÞ Au. ƒnuŒh ykÞkus™, ‚[kux ‚t„X™ y™u
y‚hfkhf r™Þtºký îkhk, {u™us{uLx ¾[o ½xkzðk y™u øk¤k fk…ðk™e M…Äko™ku ‚k{™ku
fhðk {kxu yuLxh«kRÍ ŒiÞkh fhðk {kxu ®[Œk™u ‚ûk{ fhu Au.
(iv) fkÞo™ku MkV¤ «ðkn : òu ÞkuøÞ ykÞkus™ y™u r™Þtºký nkuÞ Œku s fkÞo™ku yrðhŒ
«ðkn þõ ƒ™u Au. ‚t[k÷™ fkÞoûk{ y™u MkV¤ «ðkn™e ¾kŒhe fhu Au.
(v) ykurV‚ fkÞoûk{Œk ò¤ððk{kt {ËË fhu Au : {u™us{uLx ykurV‚{kt fkÞoûk{Œk ò¤ððk{kt
{ËË fhu Au. yuf {u™ush {kºk …rhýk{ s ™Úke yk…Œwt y™u Wí…LLk fhu Au, …htŒw
Œu ‚kiÚke ðÄw fkÞoûk{ heŒu …ý fhu Au suÚke ™Vku Wí…LLk fhðk{kt Þku„Ëk™ yk…e
þfkÞ.
(vi) ‚tMÚkk™u SðtŒ hk¾ðk{kt {u™us{uLxu {n¥ð™e ¼qr{fk ¼sððk™e nkuÞ Au. xu<kì÷kìS
y™u …ØrŒyku{kt …rhðŒo™™e y…uûkk hk¾ðe òuEyu y™u yrMŒíð y™u ð]rØ {kxu
y™wfqr÷Œ Úkðe òuEyu. {kºk {u™us{uLx s ykðwt fhe þfu Au y™u ykðk ƒË÷kŒk
ðkŒkðhý{kt yuLxh«kEÍ™u {kuÕz fhe þfu Au.
(vii) ™ðe™Œk «Ëk™ fhu Au: ™ðe™Œk yu ðŒo{k™ fkÞo fhðk™e ™ðe, y÷„ y™u ðÄw
‚khe …ØrŒ þkuÄu Au. ™ðe™Œk™wt ykÞkus™ y™u ‚t[k÷™ fhðk {kxu, {u™us{uLxu
{n¥ð™e ¼qr{fk ¼sððk™e nkuÞ Au. „úknfku™k ‚q[™ku, ‚uÕ‚{u™™e {krnŒe, M…Äofku™e
«ð]r¥kyku …h Íeýðx¼he ™sh ™ðe™Œk™ku MkúkuŒ …qhku …kzu Au.
(viii) «rŒ¼k ò¤ðe hk¾ðk{kt y™u ykurV‚ MxkV{kt ðVkËkhe™e ¼kð™k fu¤ððk{kt {ËË
fhu Au : fkÞoûk{ ‚t[k÷™ «rŒ¼kþk¤e y™u {nu™Œw f{o[kheyku™u ykhk{ËkÞf fkÞo
ðkŒkðhý «Ëk™ fhe™u ò¤ðe hk¾ðk{kt {ËË fhu Au. {u™ushu Œu™k f{o[kheyku™u
Œu{™e «rŒ¼k™u yku¤¾e™u y™u «þt‚k fhe™u «kuí‚krnŒ fhðk òuEyu.
(ix) ™uŒ]íð …qhwt …kzu Au : {u™us{uLx ykurV‚ f{o[kheyku™u «¼krðŒ fhe™u y™u {k„oËþo™
yk…e™u ™uŒ]íð …qhwt …kzu Au. {u™ushku Œu™k „kiý yrÄfkheyku™u ‚tMÚkkfeÞ ÷ûÞku nkt‚÷
fhðk {kxu MðuåAkyu fk{ fhðk {kxu «¼krðŒ fhu Au.
(x) ÔÞðMÚkk…™ …rhðŒo™ : ykurV‚ {u™us{uLx™wt {n¥ð yu Au fu Œu …rhðŒo™™wt ykÞkus™
fhðk{kt y™u Œu™u ÞkuøÞ ‚{Þu y™u ÞkuøÞ heŒu hsq fhðk{kt {ËË fhu Au. xu<ku÷kuS™e
16
…ØrŒyku{kt VuhVkh™u fkhýu fkÞoûk{Œk y™u yÚkoÔÞðMÚkk {kxu fkÞo «r¢Þk ð„uhu ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
ƒË÷ðe …zu Au. …rhðŒo™™k fkhýku™u ‚{sðk™k y¼kð y™u ™ðe …ØrŒyku{kt ¼k„-2
Œk÷e{™k y¼kð™u fkhýu ÷kufku …rhðŒo™™ku «rŒfkh fhu Au. {u™us{uLx ÷kufku™k
«rŒfkh™u ½xkzðk{kt {ËË fhu Au y™u [uLs-yusLx Œhefu fk{ fhu Au.
(xi) ònuh ‚tƒtÄku ò¤ððk : ykurV‚ {u™us{uLx „úknfku y™u ‚k{kLÞ ÷kufku™e VrhÞkËku™ku
‚k{™ku fhe™u ònuh ‚tƒtÄku ‚wÄkhðk y™u yuLxh«kRÍ™e ‚Kkð™k ðÄkhðk{kt {ËË
fhu Au.
(xii) ‚k{krsf ÷k¼ku : {u™us{uLx {kºk ðu…khe ‚kn‚ku {kxu s ™nª …htŒw ‚{ks™k rðrðÄ
ð„kuo {kxu …ý VkÞËkfkhf Au. Œu rðrðÄ «fkh™k ‚Ã÷kÞ‚o, ƒUfku, ðe{k ft…™eyku,
‚hfkhe rð¼k„ku y™u ‚k{kLÞ s™Œk ‚kÚku ®÷f «Ëk™ fhu Au y™u ò¤ðe hk¾u
Au. Œu Œu™e ‚uðkyku …qhe …kze™u ‚{„ú ‚{ks™u ÷k¼ yk…u Au.
(xiii) ykurV‚™k rðrðÄ fkÞkuo™k ‚tf÷™ y™u r™Þtºký™e ‚wrðÄk yk…u Au : ykurV‚ {u™us{uLx
Œ{k{ ykurV‚ «ð]r¥kyku™u ‚w{u¤{kt hk¾ðk{kt {ËË fhu Au. Œu ykÞkus™™u y™wY…Œk
‚wr™rùŒ fhðk ½x™kyku™k ðŒo™™u «¼krðŒ fhe™u r™Þtºký™e ‚wrðÄk yk…u Au.
fkuBÞwr™xe ELxh«exª„ yu yuf «fkh™e Ëw¼kr»kÞk ‚uðk Au su {wÏÞíðu ‚{wËkÞ
ykÄkrhŒ ÃkrhÂMÚkríkyku{kt òuðk {¤u Au. Œu {kuxe ‚tÏÞk{kt ðtþeÞ ÷½w{Œeyku ÄhkðŒk
‚{wËkÞku{kt …qhe …kzðk{kt ykðŒe ‚uðk Au, su Œu ÷½w{Œeyku™u ‚uðkyku ‚wÄe ÃknkU[ðk{kt
‚ûk{ ƒ™kðu Au ßÞkt ¼k»kk yðhkuÄ yuf yðhkuÄ nkuE þfu Au. ‚tË¼kuo fu su{kt ykðk Ëw¼kr»kÞk
sYhe Au Œu{kt Œƒeƒe, þiûkrýf, ykðk‚, ‚k{krsf ‚whûkk y™u fkÞËkfeÞ ûkuºkku™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au. ‚k{wËkrÞf yÚko½x™{kt ‚ktfurŒf ¼k»kk Œu{s ƒku÷kŒe ¼k»kk™k yÚko½x™™ku ‚{kðuþ
ÚkkÞ Au.
‚k{wËkrÞf Ëw¼kr»kÞkykuyu su ¼k»kk™wt Œuyku yÚko½x™ fhe hÌkk Au Œu{kt {kºk yM¾r÷Œ
nkuðwt sYhe ™Úke, …ý Œu{kt ‚tf¤kÞu÷e ònuh ‚uðkyku ‚kÚku …ý, yÚko½x™™k fkÞo™k ‚ktMf]rŒf
y™u ðtþeÞ y‚hkuÚke ðkfuV hnuðk™e sYh Au. ‚k{wËkrÞf yÚko½x™ ‚k{kLÞ heŒu MkúkuŒ-xuõMx
÷ûke nkuÞ Au, su y™wðkËku fu su ÷ûÞ-«uûkf ÷ûke nkuE þfu Œu™e rðhwØ Au. Ëw¼kr»kÞkykuyu
…ý Ëw¼kr»kÞk™e ™irŒf ‚trnŒk™wt …k÷™ fhðk™e y…uûkk hk¾ðk{kt ykðu Au.
÷uƒ÷™u Œu ÷kufku îkhk rððkËkM…Ë {k™ðk{kt ykðu Au suyku Ë÷e÷ fhu Au fu rðrðÄ
«fkh™k yÚko½x™™wt ð„eofhý Mðk¼krðf heŒu rð¼ks™fkhe Au.
2.5 {wtÕÞkf™™e ‚{s {u¤ððe :
{qÕÞktf™™ku yÚko yu Au fu ‚tMÚkk îkhk …qýo fhu÷ fkÞo™wt ykf÷™ fkÞo þY fhŒk …nu÷k
yk…ðk{kt ykðu÷ ykÞkus™ y™u ‚q[™kyku. {qÕÞktf™ yuf {n¥ð…qýo Au ‚tMÚkk™e fk{„ehe
{kxu ‚{ks fÕÞký ðneðx™ku ½xf. ‚{ks fÕÞký ‚t[k÷f Œhefu ‚k{krsf fkÞofh ‚w…hðkRÍhe
fkÞo Ähkðu Au fk{™e V¤ðýe, yÚkðk Œu ÚkkÞ Au Œu òuðk™wt, y™u Œu fuðe heŒu ÚkkÞ Au.
Œu {qÕÞktf™ fhu Au ‚tMÚkk™e fw÷ fk{„ehe. {kur™x®h„ y™u {qÕÞktf™ yu M&E Œhefu òýeŒwt
Au «kusuõx {u™us{uLx{kt W…Þku„{kt ÷uðkŒe ¾qƒ s {n¥ð…qýo Œf™efku. ykuõ‚Vzo rzõþ™he
y™w‚kh, {kur™x®h„ ‚kð[uŒ Au
17
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk 2.6 yusÞwfuþ™™e ‚{s {u¤ððe :
«r¢Þk yÚkðk «ð]r¥k™wt yð÷kuf™ yu Œ…k‚ðk {kxu fu Œu ðn™ fhu Au yufË{ ƒnkh.
ƒeS ŒhV {qÕÞktf™ yu yuf yr¼«kÞ Au fhu÷ fk{™e hf{, {qÕÞ yÚkðk „wýð¥kk. «ku„úk{
{qÕÞktf™ y™u {ku™exhª„ Ëhr{Þk™ ÔÞðrMÚkŒ «r¢Þkyku Œhefu rðfk‚ ÚkÞku ‚k{krsf
fkÞo¢{ku™e y‚h™u {k…ðk {kxu 1990 y™u ¾k‚ fhe™u ™k„rhfku™k fÕÞký{kt ‚wÄkhku fhðk™k
nuŒwÚke ™erŒyku ðtr[Œ sqÚkku. ‚{ks fÕÞký ðneðx, Ëu¾hu¾ y™u {qÕÞktf™{kt ¾qƒ s
{n¥ð…qýo Au. ÷„¼„ Œ{k{ yu™Syku y{wf «fkh™ku W…Þku„ fhu Au Œu{™k «kusuõxT‚{kt
Ëu¾hu¾ y™u {qÕÞktf™ ‚kÄ™ku. {ku™exhª„ y™u fkÞo™wt {qÕÞktf™ yktŒrhf f{o[kheyku îkhk
fhðk{kt ykðu Au yÚkðk ƒkÌk ‚tMÚkkyku.
{ku™exhª„ yuLz EðuÕÞwyuþ™ (M&E) ™ku W…Þku„ ykfkhýe fhðk {kxu ÚkkÞ Au
«kusuõx, ‚tMÚkkyku y™u fk{„ehe ‚hfkh îkhk MÚkkr…Œ fkÞo¢{ku, yktŒhhküÙeÞ ‚tMÚkkyku y™u
yu™Syku. Œu™wt ÷ûÞ ‚wÄkhðk™wt Au
ykWx…wx™wt ðŒo{k™ y™u ¼krð ‚t[k÷™, …rhýk{ku y™u y‚h. Ëu¾hu¾ ‚ŒŒ Au
«khtr¼f rð„Œðkh™k ykÄkhu fkÞo¢{ku™wt {qÕÞktf™ [k÷w™e «„rŒ yÚkðk rð÷tƒ yt„u™e
{krnŒe ykfkhýe «ð]r¥kyku. {qÕÞktf™ yu yuf …heûkk Au ‚w‚t„ŒŒk, y‚hfkhfŒk, fkÞoûk{Œk
yt„u y™u WÕ÷ur¾Œ™k «fkþ{kt «ð]r¥kyku™e y‚h WÆu~Þku
{qÕÞktf™ yu ðkMŒrðf «kusuõx y‚hku™e ‚h¾k{ýe Au ‚t{Œ ÔÞqnkí{f Þkus™kyku
‚k{u.
• {wÕÞktf™yu þwt fhðk™wt ™¬e fÞwO Au y™u Œ{u fuðe heŒu Œu …rh…qýo fÞwO.
• {wÕÞktf™ yu h[™kí{f nkuE þfu Au yÚkðk ‚trûkÃík fk{„ehe{kt fne þfkÞ.
1. fku™k {Œ {wsƒ , “ykuÚkkurhxe yu {u™us{uLx òuƒ™e [kðe Au.

y. r{Õ‚ y™u MxurLzLnVkuzo ƒ. [uMxh ƒ™kozo
f. fkuLxTÍ y™u yku-zku™÷ z. nu™he VuÞku÷
2. fku™k {Œ {wsƒ “ykurV‚ {u™us{uLx yu ykurV‚™k f{o[kheyku™u Œu™k r™ŠËü nuŒw™u
«kÃík fhðk {kxu Œu™k …Þkoðhý™u y™wY… {kæÞ{ku™k W…Þku„ {kxu {k„oËþo™ yk…ðk™e
f¤k Au.”? .
y. nu™he VuÞku÷ ƒ. r{Õ‚ y™u MxurLzLnVkuzo
f. yku-zku™÷ z. MxurLzLnVkuzo.
3. yk fÚk™ fku™u sýkðu÷ Au. “‚¥kk yu [ku¬‚ yk¿kk…k÷™ {kxu ykËuþku y™u ‚¥kk
yk…ðk™ku yrÄfkh Au.”
y. r{Õ‚ rh[tz ƒ. MxurLzLnVkuzo. f. [uMxh ƒ™kozo z. nu™he VuÞku÷
4. nu™he VuÞku÷u yu fE ‚k÷ {kt, “ðneðx RLzrMxÙy÷ yux s™h÷” …wMŒf ÷¾u÷
Au ?
y. 1999 ƒ.1918 f. 1916 z. 1995
18
5. “ykuÚkkurhxe yu yki…[krhf ‚tMÚkk{kt ‚t[kh™wt …kºk Au. yk fÚk™ fkuýu sýkðu÷ Au? ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
¼k„-2
y. [uMxh ƒ™kozo ƒ. nu™he VuÞku÷ f. yku-zku™÷ z. MxurLzLnVkuzo.
2.8 WÃkMktnkh :
ðneðxLkk ík{k{ fkÞkuo{kt ykÃkýu Mk{s {u¤ðe Au fu ÞkuøÞ Lkuíkkøkehe, fk{økeheLkwt

Mktf÷Lk, fkÞkuoLke Mk{kLk heíku ðnU[ýe, ykurVMkLkwt ÔÞðMÚkkÃkLk yLku fkÞkuoLkwt Mkíkík {qÕÞktfLkÚke
ðneðx{kt Mkh¤íkk, Mkwøk{íkk yLku Mk{kÞkusLk MkkÄe þfkÞ Au.
1. (f) 2. (çk) 3. (z) 4. (f) 5. (y)
1. ÔÞð‚kÞ yux÷u su™k {kxu rðþu»k ¿kk™, fkiþÕÞ y™u Œk÷e{ sYhe Au y™u yk
fkiþÕÞku™ku W…Þku„ ykí{‚tŒku»k {kxu ™Úke …htŒw Œu™ku W…Þku„ ‚{ks™k {kuxk rnŒku
y™u MkV¤Œk {kxu ÚkkÞ Au.
2. ‚¥kk yu [ku¬‚ yk¿kk…k÷™ {kxu ykËuþku y™u ‚¥kk yk…ðk™ku yrÄfkh Au
3. POSDCORB : Ã÷k™ª„, yku„u™kRs, MxkVª„, zkÞhufþ™, fkuykuzeo™uþ™,he…kuxeot„,
ƒsUxª„
1. ykuÚkkuhexe™ku yÚko yk…e ‚khk ðneðx fŒko Œhefu Œu™e y„íÞŒk ‚{òðku.
2. ykuVe‚ {u™us{uLxÚke ÚkŒk VkÞËkyku Ëþkoðku.
3. ™uŒwíð {kxu ‚tf÷™ fŒko™e ¼qr{fk yuf MkV¤ ‚tMÚkk ™k xÙMxe Œhefu Œ{khe {ik÷ef
{kLÞŒkyku M…üÙ fhku..
2.12 «ð]r¥k :
fkuE…ý ‚tMÚkk™e {w÷kfkŒ ÷R Œu{kt ‚{ks fÕÞký ðneðx ™k Œ{k{ fkÞkuo suðkfu
ykuVe‚ {u™us{uLx, ‚tf÷™, {wÕÞktf™,yusÞwfuþ™, ykuÚkkuhexe™ku „úkV ƒ™kðe Œuyku™e fk{„ehe™u
hsq fhku.
2.13 fuMk Mxze :
hkò™k Ëhƒkh{kt hkò ¾qçks nkuþeÞkh ¾qçks {nu™Œwt ‚ŒŒ hkßÞ™k rðfk‚ {kxu
r[ŒkŒwh hnuŒk. hkßÞ{kt hkus ƒhkus ™k Œ{k{ fk{ku {kt ÔÞMŒ hnuŒk …htŒwt hkßÞ™ku rðfk‚
Œku fkuR ‚tòu„ku{kt ÚkŒku ™ nŒku. y™u rË™ «rŒËe™ hkßÞ ft„k£ y™u Ëuðk Ëkh ƒ™ðk
÷køÞw hkò ¾wsƒ s ®[ŒkŒwh hnuŒk Œuykuyu Ëuþ rðËuþÚke ‚khk hkßÞ ðneðx fŒkoyku™u
ƒku÷kÔÞk …ý fkuR fk¤u fkuR Wfu÷ ™k {éÞku yk¾hu hkò yu Œ{k{ {tºke {tz¤™u ƒku÷kðe
ðkŒ fhe y™u Œuyku™k yr¼«kÞ {k„e Œuyku™u fnÞw fu ykøk¤ Œ{u ™ffe fhku Œu {wsƒ
19
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ðneðx fheyu y™u hkßÞ{kt ™ðk ÄtÄk hkus„kh MÚkk…ðk™k ‚w[™ku™ku y{÷ fÞkuo y™u nk÷™e
ÃkrhÂMÚkrík{kt su ¾k{eyku nŒe Œu™u Ëqh fhðk {kxu Œu{™k s ‚kÚkeyku îkhk y…kÞu÷ Wfu÷ku
îkhk ‚{MÞkyku W…h fk{ fhðk{kt ykÔÞku Œku hkò ¾wþ ÚkÞk y™u hkßÞ™ku ðneðx ‚w½he
„Þku y™u ÷kufku ¾qçks ¾wþ y™u yk™tËÚke hnuðk ÷køÞk. yk{ ‚tf÷™, ‚khk ðneðx y™u
ykuÚkkuhexe yk…ðkÚke fuðk ÷k¼ ÚkkÞ Au. Œu òuR þfkÞ Au.
New York.
Education.
20
3.1 «MŒkð™k
3.2 ðneðxeŒtºk™k {wÏÞ ÷ûkýku
3.3 ðneðxeŒtºk™k Ëku»kku
3.4 ykÞkus™
3.5 ykÞkus™ yÚko
3.6 ykÞkus™™k ÷ûkýku
3.7 ykÞkus™™k «fkhku
3.8 MkV¤ ykÞkus™ yt„u™e þhŒku
3.10 WÃkMktnkh
3.14 «ð]r¥k
3.15 fuMk Mxze
(1) ðneðxeŒtºk™k {wÏÞ ÷ûkýku™e òýfkhe {u¤ððe,

(2) ðneðxeŒtºk™k Ëku»kku rðþu {krníke {u¤ððe,
(3) ykÞkus™™ku yÚko, ÷ûkýku, «fkhku™e „n™ŒkÚke {krníke {u¤ððe,
(4) MkV¤ ykÞkus™ fŒko îkhk nkÚk ½hðk™k fkÞkuo òýðk.
(5) ‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™™e «rfÞk{kt ykÞkus™™e sYrhÞkík y™u {n¥ð™ku yÇÞk‚
fhðku.
3.1 «MŒkð™k :
‚™Ëe ‚uðk yÚkðk fkÞ{e ðneðxeíktºk, ‚hfkh™k ðneðxeíktºk™ku {wÏÞ ¼k„ Au. Aíkkt
÷kufku íku rð»ku ‚k{kLÞ heíku ¾qƒ s ykuAe {krníke Ähkðu Au. yk íktºk™u fkÞ{e ðneðxeíktºk
21
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk …ý fnuðkÞ Au. fu{ fu íku™k yrÄfkheyku y™u f{o[kheyku™e r™{ýqtf fkÞ{e heíku ÚkkÞ Au.
«Äk™ku íkku ykðu Au ™u òÞ Au …ý ðneðxe yrÄfkheyku íkku íku{™k MÚkk™u fkÞ{e Äkuhýu
xfe hnu Au.
Ëuþ™e hksfeÞ fkhkuƒkhe™wt fkÞo hks™erík™e rð[khýk y™u h[™k™wt Au; …ý, yu
™eríkyku™ku y{÷ fhðk™e sðkƒËkhe íkku ¾kíkkyku ðkh ðnU[kÞu÷k ðneðkíkeíktºk™e nkuÞ Au.
ykÄwr™f hkßÞÔÞðMÚkk{kt sÞkhu sÞkhu ‚hfkh, Äkhk‚¼k îkhk fÕÞký™e fkuE ‚„ðz
…qhe …zíkku fkÞËku h[u Au íÞkhu íku fkuE ™ðk ¾kíkk™u …ý sL{ yk…u Au. ykðe heíku ykÄwr™f
hkßÞku{kt …ý ‚hfkh™k fkÞ{e ðneðxeíktºk™ku rðMíkkh Úkíkku hÌkku Au. ykðe heíku ykÄwr™f
hkßÞku{kt y™uf ¾kíkkyku nkuÞ Au …ý íku{ýu {wÏÞuíðu [kh rð¼k„{kt ðnut[e þfkÞ Au. ‚kiÚke
«Úk{ íkku hkßÞ™wt ™kýk¾kíkwt ykðu Au. íÞkh ƒkË ÷~fhe, yktíkrhf ‚whûkk, LÞkÞ y™u ð„uhu.
íÞkhƒkË yk…ýu …h hkßÞku ‚kÚku ÔÞðnkh ¾kíkwt „ýkðeyu Aeyu. ºkeò rð¼k„{kt y…ýu
‚hfkh™e ykŠÚkf ™erík™ku y{÷ fhíkk y™u ykŠÚkf sðkƒËkhe W…kzíkk ¾kíkkyku™e „ýºke
fhe þfeyu. [kuÚkk rð¼k„{kt, ‚k{krsf ‚uðkyku™e ÔÞðMÚkk W…kzíkk ¾kíkkyku™u {qfe þfeyu.
fkÞ{e ðneðxeíktºk{kt MÚkk™ {u¤ðíkk yrÄfkheyku y™u f{o[kheyku™e r™{ýqtf, íku{™e
òýfkhe y™u íkk÷e{™k Äkuhýu fhðk{kt ykðu Au. íkuyku íku{™k fk{{kt r™»ýktík nkuÞ Au y™u
y™w¼ðu ðÄw r™»ýktík ƒ™u Au.
£kR™hu fÌkwt Au fu, ònuh ðneðx yux÷u ònuh fkLkq™™ku rð„íkðkh y™u …Ørík‚h™ku
ðneðx. ònuh ðneðx{kt ¼k„ ÷uíkk hkßÞ ‚uðk™k ‚ÇÞku yux÷u fkÞ{e, …„khËkh y™u
íku{™k fkÞo{kt r™»ýktík ònuh ‚uðfku™ku ‚{qn.
yksu yk…ýu ðe‚{e ‚Ëe{kt su «fkh™e ¢{ƒØ y™u ‚w„úrÚkík ðneðxe ÔÞðMÚkk òuEyu
Aeyu ™u y™u yku„ýe‚{e ‚Ëe™e {nk™ þkuÄ Au yu{ fne þfkÞ. yðok[e™ fk¤{kt ‚kiÚke
«Úk{ «þeoÞk™k hkßÞ{kt ‚hfkhe ™kufhe {kxu ¼híke, ƒZíke y™u Vhòu íkÚkk ðíko™™k
rð„íkðkh r™Þ{ku™e h[™k fhe.
3.2 ðneðxeŒtºk™k {wÏÞ ÷ûkýku :
ðneðxeíktºk™k {wÏÞ ºký ÷ûkýku Au, su yk «{kýu Au :

1. íkxMÚkíkk : ðneðxeíktºk™wt ‚kiÚke «Úk{ ÷ûký íkku yu Au fu íku™k yrÄfkheyku™e r™{ýqtf
íku{™e ÷kÞfkík y™u rðrþü òýfkhe™u Äkuhýu s fhðk{kt ykðu Au. ðneðxeíktºku,
fkLkq™™ku ðneðx íkxMÚkíkk…qðof fhðk™ku nkuÞ Au íkuÚke íku™k yrÄfkheyku™e r™{ýqtf{kt
÷k„ð„ y™u fwxwtƒ…hMíke™ku ‚t…qýo y¼kð nkuÞ Au íku sYhe Au. yk fkhýÚke yksu
‚ðoºk ònuh‚uðk™e Wå[ r™{ýqtfku™e ÔÞðMÚkk fhðk {kxu Äkhk‚¼k™u sðkƒËkh yuðk
ònuh ‚uðk™k …t[™e h[™k fhðk{kt ykðu Au.
2. fûkkÔÞðMÚkk : ðneðxeíktºk™wt ƒeswt ÷ûký íku íku™e fûkkÔÞðMÚkk Au. hkßÞ™e ‚uðk™k
«fkh swËk swËk hnuðk™k. fux÷ef ‚uðkyku Wå[ «fkh™e òýfkhe {kt„e ÷u Au y™u
ƒeS fux÷ef ‚uðkyku yuf s Ähuzðk¤e y™u ‚k{kLÞ nkuÞ Au. íku «{kýu ðuík™™e
ÔÞðMÚkk …ý íkuðe s nkuÞ Au. ‚hfkhe ™kufhku™k …„kh Äkuhý yuðk nkuðk òuEyu
fu íkuyku r™rùík {™u íku{™e sðkƒËkheyku W…kze þfu y™u yk„¤ ðÄðk™e «uhýk
y™w¼ðu. fkÞofwþ¤ y™u Vhs{kt ò„úík ™kufh {kxu ƒZíke™e …ý ÔÞðMÚkk nkuðe òuEyu.
22
s„ík™k ƒÄk hkßÞku nðu íku{™k ™kufhku™k fÕÞký y™u íku{™e Wí‚knþÂõík™u W¥kus™k™e ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
ykð&Þfíkk …h ¼kh {qfu Au. ‚hfkhe ™kufh™wt Sð™ ‚whrûkík y™u rMÚkh „ýkÞ Au. ¼k„-3
fu{fu yuf ð¾ík fkÞ{e MÚkk™ {u¤ÔÞk …Ae íku™u ¼Þtfh „w™k™e ¼q÷ r‚ðkÞ ™kufhe{ktÚke
nktfe fkZðk{kt ykðíkku ™Úke.
3. ‚hfkhe ™kufh ònuh «þt‚kÚke …h Au : ‚hfkhe ™kufh …kuíkk™wt fíkoÔÞ, fíkoÔÞ¼kð™kÚke
s ƒòðu Au yux÷u fu Þþ {u¤ððk™k EhkËkÚke yÚkðk íkku ÷kuf«þt‚k™e ¾uð™kÚke
fE fhíkku ™Úke. íku nt{uþk y¿kkík hnuðwt …‚tË fhu Au, fu{fu hkßÞ íkuLkk fÕÞkýLke
Mk{økú sðkçkËkheyku Ähkðu Au. ÷kt[Áïík ÷uðe yu Ãký Mkhfkhe Lkkufhe{kt ¼Þtfh
„w™ku „ýkÞ Au y™u ðneðxeíktºk™k r™Þ{ «{kýu ‚ò™u …kºk Xhu Au. ‚hfkhe ™kufh
nt{uþk y¿kkík hne™u s fk{ fhðk™wt …‚tË fhu Au. íku fkuE hksfeÞ …ûk™ku ‚ÇÞ
™k™e þfíkku ™Úke fu [qtxýe™k W{uËðkh íkhefu Q¼ku hne þfíkku ™Úke. „{u íku …ûk
hkßÞ™e ‚¥kk Ähkðíkku nkuÞ …ý ‚hfkhe íktºk™wt fk{ íkku íku …ûk™e ™eríkyku™ku y{÷
fhðk™wt Au. íkuÚke s ònuh ðneðx™e ‚{„ú sðkƒËkhe {kxu hksfeÞ fkhkuƒkhe™u
sðkƒËkh „ýðk{kt ykðu Au. ‚hfkhe ™kufhku íkku hksfeÞ fkhkuƒkhe™e yk¿kk WXkð™khk
s nkuÞ Au.
3.3 ðneðxeŒtºk™k Ëku»kku :
ykÄwr™f ðneðxe íktºk™u íku™e íkxMÚkíkk, fkÞor™…wýíkk, fíkoÔÞ…hkÞýíkk y™u yk¿kk…k÷fíkk

{kxu ¾wƒ s ð¾kýðk{kt ykðu Au; …htíkw, íku™k fux÷ktf ™kUÄ…kºk Ëku»kku …ý òuðk {¤u Au.
1. íku™ku ‚kiÚke {kuxku Ëku»k íkku ™kufhþkne ÔÞðMÚkk™ku Au. ™kufhþkne ÔÞðMÚkk íkhefu íku
yÔÞÂõík„ík heíku ðíkou Au. íku íku™ku ‚Ë„wý nþu …ý íku ‚kÚku íku ½ýeðkh sz heíku
…ý ðíkou Au. ™kufh™e ¼q÷ {kxu íku™u W…he y{÷Ëkh ‚ò fhe þfu Au; íkuÚke, ™e[÷ku
™kufh ½ýeðkh W…¢{þe÷íkk ƒíkkðíkku ™Úke y™u sq™u [e÷u s [k÷ðwt …‚tË fhu Au.
2. sq™u [e÷u [k÷ðk™wt …‚tË fhíkk ™kufhku íkw{khþkne™wt ‚so™ fhu Au y™u íkuÚke fkÞo{kt
y‚kÄkhý rð÷tƒ Úkðk ‚t¼ð Au. y¿kkík heíku fk{ fhíkk ™e[÷k ™kufhku …ý Äkhu
íkku ‚k{kLÞ ƒkƒík™u „t¼eh ƒ™kðe þfu Au. ½ýeðkh íkku r™ýoÞ™e sðkƒËkhe™u xk¤ðk
¾kíkh …ý fk„r¤Þkt Q¼k fhe™u yuf ¾kíkk{ktÚke ƒeò ¾kíkk{kt fk„¤eÞkt ™u Äfu÷ðk{kt
ykðu Au.
3.4 ykÞkus™ :
‘ykÞkus™’ þçË {k™ðSð™{kt íkkýkðkýk™e {kVf ðýkE [qõÞku nkuÞ íkuðwt sýkÞ
Au. fu{fu, ykÄwr™f ‚{Þ{kt, Ähíke™k …è …h ™k™k{kt ™k™k fkÞoÚke {ktze™u fkuE …ý {kuxk
fkÞo™e ‚V¤íkk™ku …kÞku yu ykÞkus™ Au. ykÞkus™ rð™k™wt {k™ðSð™ rËþkþqLÞ fu
rËþkrðne™ ‚{k™ ƒ™e òÞ Au. ykÞkus™ {kºk ykŠÚkf ûkuºk{kt s ½ýwt {n¥ð™wt MÚkk™ Ähkðu
Au íku{ fne þfkÞ ™net. …htíkw, yksu Ëhuf ûkuºkku su{ fu ‚k{krsf ûkuºk, þiûkrýf ûkuºk, ‚tMf]ríkf
ûkuºk fu hksfeÞ ûkuºk nkuÞ ykÞkus™ íku{kt y™ufrðÄ ‚uðkyku …qhe …zu Au.
ykÚkes yuf rðîk™ku™k {ík y™w‚kh ykÞkus™ rð»ku xqft {kt yk «{kýu fnuðk{kt ykðu÷wt
Au fu su{ ykãkrí{f ûkuºk{kt Eïh™wt MÚkk™ xku[ …h hnu÷wt Au. íkus «{kýu ykŠÚkf ûkuºk{kt
23
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ykÞkus™ Eïh™e {kVf ½ýwt s {n¥ð™wt MÚkk™ Ähkðu Au. Ëhuf yÚkoíktºk™k ík{k{ «fkh™k
ykŠÚkf ËËkuo™ku hk{ƒký E÷ks yu ykÞkus™ Au.
3.5 ykÞkus™ yÚko :
ykÞkus™™ku ÏÞk÷ ½ýku s rðMík]ík y™u ÔÞk…f Au. ykÞkus™ yux÷u ƒktÄu÷e Äkhýkyku
{wsƒ fhðk{kt ykðíkwt ðíko™.
«ku. ykÚkoh ÷uðe‚™k {ík {wsƒ
1. ykÞkus™ yux÷u MÚkkr™f fûkkyu y™u hküÙeÞ fûkkyu fhðk{kt ykðíkwt ÔÞðrMÚkík
ykÞkus™ Au. Ëk.ík. ¼ki„kur÷f …rhƒ¤ku y™w‚kh su{ fu MÚkkr™f fûkkyu MÚkkr™f
hnuýktfku, ‚e™u{kyku, þnuh fu hküÙeÞ fûkkyu fhðk{kt ykðíkwt ykÞkus™ Au.
2. ykÞkus™ yux÷u yk…u÷ ‚{Þ„k¤k ËhBÞk™ ‚hfkh ¼rð»Þ {kxu fux÷k «{ký{kt
™kýkt™ku ¾[o fhu Au?
3. ykŠÚkf ykÞkus™ yu yÞkursík yÚkoíktºk{kt rðþu»k ‚V¤ ƒ™e þfu Au. fu{fu, ykÞkursík
yÚkoíktºk{kt fuLÿeÞ ‚hfkh îkhk Ëhuf Wí…krËík yuf{™u «kÃÞ Wí…kË™™k ‚kÄ™ku™ku
su{fu ©r{fku, fk[ku {k÷-yÄoíkiÞkh {k÷ y™u yLÞ Wí…krËík ‚kÄ™ku™e Vk¤ðýe
fuðe heíku fkÞoûk{ heíku fhðe fu su{™k îkhk Ëhuf yuf{™u {n¥k{ ð¤íkh «kÃÞ ÚkR
þfu ? yk yt„u furLÿÞ ‚¥kk îkhk ykÞkus™ fhðk{kt ykðu Au.
4. ykÞkus™ yux÷u y{wf r™Äkorhík nuíkwyku™u …kh …kzðk {kxu ‚hfkh îkhk ònuh ûkuºk
y™u ¾k™„e ûkuºk™e ðå[u Wí…kË™™k ‚kÄ™ku™e ðunU[ýe fhðk{kt ykðu Au; …htíkw,
ynª {kºk yuf-ƒu Wãku„ku yÚkðk y{wf s «fkh™e ‚uðkyku «kÃÞ nkuÞ íku ‚{Þu
hkßÞ ƒt™u ûkuºkku ðå[u íku{™e y…uûkk y™w‚kh Wí…kË™™k ‚kÄ™ku™e ðnU[ýe fhe þfu
Au.
5. ykÞkus™ yux÷u yÚkoíktºk{kt [ku¬T‚ nuíkwyku™e …rh…qíkoíkk {kxu ‚hfkh ‚{„ú yÚkoíktºk{kt
swËk swËk rð¼k„ku™e ðå[u su{ fu ©{, rðËuþe nqtrzÞk{ý, fk[ku{k÷ y™u yLÞ
‚kÄ™ku™e su ðnU[ýe fhu Au íku «r¢Þk.
6. y{wf ‚{Þu ‚hfkh îkhk ¾k™„eûkuºk™u rðf‚kððk {kxu [ku¬T‚ «Þk‚ku fhðk{kt ykðu
Au.
«ku. {kEf÷ …e. xkuzkhku y™u yLÞku
‘ykÞkus™ yux÷u …qðor™Äokrhík [ku¬‚ WÆuþku™u …kh …kzðk {kxu ‚hfkh îkhk ‚¼k™…ýu
fuLÿeÞ ÔÞðMÚkk™k ‚nÞku„Úke «íÞûk…ýu su «Þk‚ku fhðk{kt ykðu Au íku{™u ykÞkus™ fne
þfkÞ Au. íkËw…hktík ‚hfkh™wt ykÞkus™ {wÏÞíðu «íÞûk heíku furLÿÞ ÔÞðMÚkk{kt yk{q÷
…rhðíko™ ÷kððk yt„u™wt nkuÞ Au y™u sÞkhu y{wf rfM‚kyku{kt y{wf hkßÞ™k rðrþü ykŠÚkf
/ ‚k{krsf rðfk‚ {kxu furLÿÞ fûkkyu ykŠÚkf …rhƒ¤ku{kt VuhVkh fhðk{kt ykðu Au.”
«ku. rzfeL‚™™k yr¼«kÞ y™w‚kh
“ykÞkus™ yu yuf yuðe «r¢Þk Au fu su{kt {wÏÞ ykŠÚkf r™ýoÞku ‚¼k™…ýu ‚{„ú
yÚkoíktºk™e {kusýe™u ykÄkhu ÷uðk{kt ykðu Au. su{kt {n¥ð™k ykŠÚkf r™ýoÞku suðk fu þwt
Wí…kË™ fhðwt ? fux÷k «{ký{kt Wí…kË™ fhðwt? fku™k {kxu Wí…kË™ fhðwt? ð„uhu ‚tƒtÄe
24 ykŠÚkf r™ýoÞku furLÿÞ / yrÄf]ík ‚hfkh îkhk ÷uðk{kt ykðu Au.”
3.6 ykÞkus™™k ÷ûkýku : ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
¼k„-3
1. ‚tMÚkk„ík/ ‚tMÚkkfeÞ «ð]ríkyku : fkuE…ý yÚkoíktºk{kt ‚¥kkÄkhe ‚hfkh fu ‚tMÚkk îkhk
r™rùík nuíkwyku …rh…qýo fhðk {kxu ‚tMÚkkfeÞ «ð]ríkyku {kæÞ{ íkhefu ¼qr{fk ¼sðu
Au. ‚k{kLÞ heíku ykÞkus™{kt {wÏÞíðu [kh ƒkƒíkku ‚{kÞu÷e Au. su{fu, Þkus™kyku
íkiÞkh fhðe, Þkus™kyku™u y™wY… r™ýoÞku ÷uðk, Þkus™kyku™wt y{÷efhý fhðwt y™u
Þkus™kyku™k r™Þ{™™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. y÷ƒík, swËk swËk Ëuþku{kt swËe swËe
ykÞkus™™e …Øríkyku y{÷e ƒ™kððk{kt ykðu Au.
2. æÞuÞ y™u ‚kÄ™ku™e …rh…qŠík : ykÞkus™™e …rh…qŠík {kxu ‚tMÚkkfeÞ «ð]ríkyku yuf
{kæÞ{ fu yku„o™ íkhefu™e ¼qr{fk …qhe …zu Au. íku s heíku ykÞkus™™wt yuf {n¥ð™wt
÷ûký r™Äokrhík æÞuÞku y™u WÆuþku …rh…qýo fhðk™wt Au. su{ fu fkuE …ý yÚkoíktºk{kt
fuLÿ ‚hfkh fu MÚkkr™f MðhkßÞ ‚hfkh îkhk [ku¬‚ ‚{Þ„k¤k{kt r™Äokrhík WËuþku™u
«kÃÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk{kt fE heíku …kh …ze þfkÞ? íku yt„u™e ÔÞðrMÚkík Y…hu¾k
swËk swËk Míkhu /swËk swËk ‚{Þ™k ‚tË¼o{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au.
3. fkÞo¢{ku™wt y{÷efhý : ykÞkus™™wt yuf yk„ðwt ÷ûký yu …ý íkkhððk{kt ykðu÷wt
Au fu [ku¬T‚ ‚{Þ™k ‚tË¼o{kt «kÃÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk{kt æÞuÞku ™¬e fhðk{kt ykðu
Au; …htíkw, ‚kiÚke ðÄw {n¥ð™e ƒkƒík yu „ýkðe þfkÞ fu æÞuÞ™u y™wY… ykÞkus™
y{÷efkhý Úkðwt òuEyu. rðï™k ‚{ksðkËe y™u r{© yÚkoíktºk Ähkðíkk hküÙku{kt
¼rð»Þ™k ‚tË¼o{kt swËk swËk ûkuºkku™k rðfk‚ {kxu Þkus™kyku íkiÞkh fhðk{kt ykðu
Au. íku{s Þkus™k™u y™wY… y{÷efhý fE heíku y™u fux÷k «{ký{kt ÚkE þfu Au
íku ƒkƒík ¾qƒ s {n¥ð™e Au. ƒeò þçËku{kt fneyu íkku, Þkus™kyku™wt fkÞoûk{ y™u
y‚hfkhf heíku y{÷efhý fux÷k «{ký{kt ÚkE þfu Au íku™k …h ykÞkus™™e
‚V¤íkk™ku ‚k[ku ykÄkh hnu÷ku Au. sÞkhu yk™e ‚k{u, rðï™k rðf‚eík {wzeðkËe
hküÙku{kt ¼rð»Þ™k ‚tË¼o{kt fkuE Þkus™k íkiÞkh fhðk{kt ykðíke ™Úke.
4. [ku¬T‚ fu rðrþü rðMíkkh {kxu™ku fkÞo¢{ : ykÞkus™ yu yuf ‚{Þ y™u [ku¬T‚
rðMíkkh ‚tƒtrÄík árüfkuý Ähkðu Au. ykÞkus™™k {wÏÞíðu ƒu rðrþü ÷ûkýku òuðk
{¤u Au :
(1) ‚{Þ y™u (2) MÚk¤
ykÞkus™™e ‚V¤íkk™ku {wÏÞ ykÄkh yk…u÷ [ku¬T‚ ‚{Þ{kt ykÞkus™™wt y{÷efhý
fux÷k «{ký{kt ÚkE þfu Au íku™k …h Au y™u ƒeS {n¥ð™e ƒkƒík ykÞkus™{kt
yu …ý òuðk {¤u Au fu y{wf …Akík «Ëuþku™k rðfk‚ {kxu™e rðrþü Þkus™kyku
íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au. ‚k{kLÞ heíku 1 ð»ko, 3 ð»ko, 5 ð»ko, 7 ð»ko y™u y{wf
rfM‚kyku{kt 10 ð»ko {kxu™e {æÞ„k¤k™e Þkus™k y™u ÷ktƒk„k¤k™k rðfk‚ {kxu 15
ð»ko, 20 ð»ko fu íkuÚke ðÄw ‚{Þ {kxu™e Þkus™k íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au. ‚{Þ™u
y™w÷ûke™u ykÞkus™{kt Þkus™k õÞkhu þY ÚkkÞ Au y™u Þkus™k õÞkhu …qhe ÚkkÞ Au
íku ƒt™u™ku ‚{Þ„k¤ku Ëþokððk{kt ykðu Au.
5. ƒwrØ…qðof ‚kÄ™ku™e Vk¤ðýe : ykÞkus™™e yuf rðrþü ÷kûkrýfíkk yuf yu …ý
Au fu, hkßÞ fu ‚hfkh fu …Ae MÚkkr™f MðhkßÞ™e ‚hfkh îkhk Þkus™k íkiÞkh fhðk{kt
ykðu Au íku ‚{Þu «kÃÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk{kt swËk swËk rð¼k„ku, swËk swËk «Ëuþku
25
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk ðå[u ‚kÄ™ku™e Vk¤ðýe ƒwrØ…qðof™e fhðe rðþu»k yr™ðkÞo Au. yLÞÚkk ykÞkus™
‚V¤ ÚkE þfu ™nª. yuftËhu ík…k‚eyu íkku sýkþu fu, ykÞkus™™e «r¢Þk{kt swËk
swËk æÞuÞku yufƒeò ‚kÚku M…Äkoí{f …ýu òuzkÞu÷k Au. ykðk ‚{Þu ‚hfkh y™u
ykÞkusfkuyu Ëhuf æÞuÞ™e ‚w‚t„íkíkk y™u fkÞoûk{íkk fux÷k «{ký{kt Au íku ƒkƒíku
árü ‚{ûk hk¾e™u ykÞkus™™wt ƒwrØ…qðof™wt ½zíkh y™u y{÷efhý fhðwt òuEyu.
6. ykŠÚkf r™ýoÞku{kt ‚{Y…íkk / ‚w‚t„íkíkk : ykÞkus™™e yk„ðe fu rðrþü ÷kûkrýfíkk
yu …ý „ýkðe þfkÞ fu {kuxk¼k„™k ‚tòu„ku{kt ykÞkus™™e «r¢Þk{kt fuLÿ ‚hfkh,
hkßÞ ‚hfkh y™u MÚkkr™f ‚hfkh îkhk su ftE Þkus™k™wt ½zíkh y™u y{÷efhý™k
‚tË¼o{kt ykŠÚkf r™ýoÞku ÷uðk{kt ykðu Au. íku{kt ‚{Y…íkk fu Ëhuf fûkkyu ‚w‚t„íkíkk
s¤ðkE hnu Au. y÷ƒ¥k, y…ðkËY… rfM‚kyku{kt yuðwt …ý ƒ™u fu su{kt ykŠÚkf
r™ýoÞku{kt ‚{Y…íkk s¤ðkE þõíke ™Úke.
7. ykÞkus™™k nuíkwyku …wðo rLkÄkorhík nkuÞ Au : ykÞkus™{kt sÞkhu fkuE …ý «fkh™e
Þkus™k íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au íku ‚{Þu «Úk{ …kÞk™e ƒkƒík yu Au fu WÆuþku™wt r™Äkohý
fhðk™wt nkuÞ Au.
8. y„úíkk¢{™e …‚tË„e : ‚k{kLÞ heíku ykÞkus™{kt swËk swËk ûkuºkku™ku rðfk‚ fhðk
{kxu™wt yr¼Þk™ ‚hfkh îkhk nkÚk Ähðk{kt ykðu Au íku ‚{Þu ‚hfkh y™u ykÞkusfku™e
‚{ûk yuf ‚{MÞk ‚skoÞ Au y™u yk Mk{MÞk Au yøkúíkk¢{Lke ÃkMktËøke ytøkuLke. ykÚke,
ykðk Mk{Þu swËk swËk WÆuþkuLke yufçkeò ‚kÚku íkw÷™k fhu Au. y™u íkw÷™k fÞko ƒkË
{ÞkorËík ‚kÄ™-{ÞkoËk{kt {n¥k{ ‚k{krsf fÕÞký fE heíku ÚkE þfþu ? íku{™u y™wY…
Ëhuf ûkuºk™k rðfk‚™u y„úíkk¢{ yk…þu. yk{, ykÞkus™™e «r¢Þk y„úíkk¢{™e
…‚tË„e yuf yk„ðwt ÷ûký „ýkðe þfkÞ.
3.7 ykÞkus™™k «fkhku :
ykÞkus™™k MðY… …hÚke ykÞkus™™k fux÷kf ™e[u {wsƒ™k «fkhku …kzðk{kt ykðu÷k
Au :
1. ‚{Þ™u y™w÷ûke™u ykÞkus™™k «fkhku
(1) xqtfk„k¤k™wt ykÞkus™
(2) {æÞ{„k¤k™wt ykÞkus™
(3) ÷ktƒk„k¤k™wt ykÞkus™
2. MðY…™u y™w÷ûke™u ykÞkus™™k «fkhku
(1) rMÚkh ykÞkus™
(2) …rhðíko™þe÷ ykÞkus™
3. MÚk¤™u y™w÷ûke™u ykÞkus™™k «fkhku
(1) MÚkkr™f ykÞkus™
(2) «kËurþf ykÞkus™
(3) hküÙeÞ ykÞkus™
26 (4) yktíkhhküÙeÞ ykÞkus™

4. {k¤¾k™u ykÄkhu ykÞkus™™k «fkhku ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
¼k„-3
(1) ‚tMÚkkfeÞ/ {k¤¾k„ík ykÞkus™
(2) fkÞo÷ûke ykÞkus™
5. ykÞkus™™k yr¼„{™u ykÄkhu ykÞkus™™k «fkhku
(1) rLkËouþkí{f ykÞkus™
(2) ykËuþkí{f ykÞkus™
3.8 MkV¤ ykÞkus™ yt„u™e þhŒku :
ykÞkus™™ku yÚko {kºk «kÃÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk{kt æÞuÞku y™u ÷ûÞktfku ™¬e fhðk y™u
íÞkhƒkË íku{Lkwt ½zíkh yLku y{÷efhý fhðk Ãkqhíkwt Mker{ík LkÚke; Ãkhtíkw, ðkMíkð{kt ykÞkusLk{kt
Lk¬e fhðk{kt ykðu÷ ÷ûÞktfku™u [ku¬T‚ ‚{Þ{ÞkoËk{kt fux÷k «{ký{kt …qýo fhe þõÞk Aeyu
yu ƒkƒík ‚kiÚke ðÄw {n¥ð™e Au. íkËw…hktík ½ýeðkh yuðwt …ý ƒ™u Au fu, ykÞkus™{kt yktrþf
‚V¤íkk {¤u fu yktrþf r™»V¤íkk …ý {¤u, fu{ fu ykÞkus™™k y{÷efhý{kt ‚V¤íkk y™u
r™»V¤íkk {kxu y™uf …rhƒ¤ku sðkƒËkh Au.
ykÚke Mðk¼krðf Au fu fkuE …ý Ëuþu ykÞkus™™u ‚V¤ ƒ™kððk {kxu ‚V¤ ykÞkus™™e
y{wf þhíkku æÞk™{kt hk¾ðk™e sYh nkuÞ Au. ykÚke, nðu …Ae yne yk…ýu ‚V¤ ykÞkus™
{kxu™e þhíkku rðþu {krníke {u¤ðeþwt.
1. ðkMíkrðf æÞuÞku : ykÞkus™™u ‚V¤ ƒ™kððk {kxu™e «Úk{ þhík yu Au fu fkuE …ý
«fkh™k ykÞkus™™wt ½zíkh fhðk{kt ykðu íÞkhu ‚ki «Úk{ íku{™k ÷ûÞktf™u fu æÞuÞ™u
™¬e fhðk yt„u™e Au. ykÞkus™™e ‚V¤íkk™ku ykÄkh íku{™k æÞuÞku …h nkuÞ Au.
òu fkuE …ý Ëuþ{kt Þkus™k™k ½zíkh{kt ÷ûÞktfku ðÄw …zíkk Ÿ[k y™u yðkMíkrðf
™¬e fhðk{kt ykðu íkku Mðk¼krðf Au fu ‚kÄ™ku™e íkt„e™u …rhýk{u ykÞkus™ ‚V¤
ÚkE þfu ™nª.
2. ÃkqhfwÃkýwt : Þkus™k™k æÞuÞku ™¬e fkÞo ƒkË ƒeS {n¥ð™e þhík yu Au fu Ëhuf æÞuÞku
yufƒeò™k …qhf nkuðk òuEyu, yÚkðk íkku ƒeò þçËku{kt fneyu íkku ykÞkus™™k
æÞuÞku{kt yufƒeòt™e ‚kÚku rðhkuÄk¼k‚e ð÷ý nkuðwt òuEyu.
3. …rhðíko™þe÷ : ykÞkus™™e ‚V¤íkk {kxu yuf ƒkƒík yu …ý ¾qƒ s sYhe {k™ðk{kt
ykðu Au fu ykÞkus™™wt {k¤¾wt …rhðíko™þe÷ nkuðwt òuEyu. fu{fu ‚{Þ y™u ‚tòu„ku{kt
Úkíkkt …rhðíko™ku™u y™wY… ykÞkus™{kt …ý …rhðíko™ fhðwt òuEyu. Ëk.ík. fwËhíke
…rhƒ¤ku, Vuþ™-xuð, yr¼Yr[, xìf™kì÷kursf÷ …rhðíko™ku, {kt„ ð„uhu …rhƒ¤ku
…rhýk{u ykÞkus™{kt …ý VuhVkh fhðk sYhe Au. yLÞÚkk ykÞkus™ ‚V¤ ÚkR þfu
™nª.
4. ÞkuøÞ ™erík y™u ‚kÄ™ku™wt ‚tÞkus™ ykð~Þf : ykÄwr™f yÚkoþk†eyku™e rð[kh‚hýe
y™w‚kh fkuE …ý «fkh™k ykÞkus™™e ‚V¤íkk™ku ykÄkh ykŠÚkf ™erík y™u ‚kÄ™ku
…h hnu÷ku Au. fu{fu, ½ýeðkh yuðwt ƒ™u fu ykÞkus™{kt ™¬e fhðk{kt ykðu÷ ÷ûÞktfku™e
íkÆ™ rðhkuÄk¼k»ke ™erík y™u ‚kÄ™ku™wt ‚tÞkus™ ÞkuøÞ «fkh™wt fhðk{kt ykÔÞwt ™ nkuÞ
íkku ykÞkus™ ‚V¤ ÚkE þfu ™nª. ykÚke ‚V¤ ykÞkus™™e yuf ‚V¤ [kðe yu
27
Mk{ksfÕÞký ÔÞðMÚkkÃkLk …ý Au fu Þkus™k{kt ™¬e fhðk{kt ykðu÷k ÷ûÞktfku™u y™wY… ÞkuøÞ «fkh™e ™erík
y™u íku{™u y™wY… ‚kÄ™ku™wt ‚tÞkus™ Úkðwt sYhe Au.
5. «{ký¼qík y™u ykÄkh¼qík {krníke sYhe : ykÞkus™™e ‚V¤íkk™ku ykÄkh «{ký¼qík
y™u rðï‚™eÞ {krníke fux÷k «{ký{kt «kó ÚkE þfu Au íku{™k …h yð÷trƒík Au.
‚hfkh îkhk swËk swËk ûkuºkku™ku rðfk‚ fhðk {kxu ykÞkus™™wt ½zíkh fhðk{kt ykðu,
íku ‚{Þu íku{™e ‚k{u …qhíkk «{ký{kt «{ký¼qík y™u ykÄkh¼qík rðï™eÞ {krníke
îkhk s y„k{e Þkus™k™wt ‚[kux {k¤¾wt íkiÞkh ÚkE þfþu. íkËw…hktík ykÄkh¼qík {krníke
…hÚke s fÞk ûkuºk™k rðfk‚ {kxu fux÷k «{ký{kt ™kýkfeÞ ‚kÄ™ku™e ykð~Þfíkk
Au íku yt„u™ku r™ýoÞ ÷uðk{kt ykÄkh¼qík {krníke W…Þku„e {k™u Au. yk{, ykÞkus™™e
‚V¤íkk y™u rðï‚™eÞ {krníke ƒt™u yufƒeò ‚kÚku „kZ heíku ‚tf¤kÞu÷k Au.
6. rðÄuÞkí{f yr¼„{-rðfk‚¼e{w¾ yr¼„{ : rðf‚íkk hküÙku{kt ykŠÚkf rðfk‚™k
Ëh{kt ðÄkhku fhðk {kxu ykÞkus™™e …Ørík y…™kððk{kt ykðu Au; …htíkw, rðf‚íkk
hküÙ™e y™u ‚{MÞkyku{kt yuf „t¼eh ‚{MÞk yu Au fu ynª™wt ‚k{krsf {k¤¾wt
sz yLku YrZ[wMík nkuÞ Au. «ýkr÷fkøkík Mkk{krsf {k¤¾wt ykŠÚkf rðfkMk{kt yðhkuÄf
ƒ™u Au. ‚hfkh îkhk swËk swËk ûkuºkku™k rðfk‚ {kxu™e su fkE ™ðe Þkus™kyku y{÷e
ƒ™kððk{kt ykðu íku{™ku ÷kufku îkhk Íz…Úke Mðefkh fhðk{kt ykðíkku ™Úke. yk™u
…rhýk{u ‚hfkh™e Þkus™k™u y…urûkík ‚V¤íkk {¤e þfu ™nª ykÚke ykÞkus™ yu
«fkh™wt nkuðwt òuEyu fu, su{kt ÷kufku{kt ði¿kkr™f y™u ykÄwr™f árü®ƒËw Ähkðíkk nkuðkÚke
‚hfkh™e fkuE …ý Þkus™k ‚V¤ ÚkE þfu Au. sÞkhu ¼khík suðk yLÞ rðf‚íkk
hküÙku{kt «ýk÷e„ík ‚k{krsf {k¤¾wt ‚hfkh™k ykÞkus™™u ‚V¤ ƒ™kððk{kt rðûku…
…uËk fhu Au.
7. Þkus™k™wt ½zíkh ™kýkfeÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk{kt Úkðwt sYhe : ykÞkus™™e ‚V¤íkk {kxuýe
yuf …qðoþhík yu …ý Au fu Þkus™k™wt ½zíkh fhðk{kt ykðu íku ‚{Þu hküÙ™e …k‚u
«kÃÞ fwËhíke ‚kÄ™‚t…rík, {k™ðeÞ ‚t…r¥k y™u ™kýkfeÞ ‚kÄ™ku™e {ÞkoËk æÞk™{kt
÷uðe sYhe ƒ™u Au. fu{fu yLÞÚkk ykÞkus™™k ÷ûÞktfku y™u ðkMíkrðfíkk ðå[u yuf
«fkh™e rð‚tðkrËíkk ‚skoÞ Au.
8. yk{s™íkk™ku ‚kÚk y™u ‚nfkh «kó fhðku òuEyu : y„kW™k ‚{Þ{kt ‚hfkh îkhk
s Þkus™k™wt ½zíkh y™u y{÷efhý fhðk{kt ykðíkwt ník; …htíkw, yk™u …rhýk{u
Þkus™k™k ÄkÞko …rhýk{ku «kó ÚkE þfíkk ™nkuíkk. Þkus™k™k ‚khk y{÷efhý {kxu
yk{ s™íkk™ku ‚kÚk y™u ‚nfkh fu¤ððku ¾qƒ s sYhe Au.
9. hksfeÞ rMÚkhíkk : ykÞkus™™e ‚V¤íkk™ku ykÄkh hksfeÞ rMÚkhíkk …h Au. fu{fu
‚hfkh îkhk su Þkus™k™wt ½zíkh fhðk{kt ykÔÞwt nkuÞ íku{kt y{÷efhý™wt …k‚wt ½ýe
s {n¥ð™e ¼qr{fk ¼sðu Au.
10. «{krýf y™u fkÞoËûk ðneðx : fkuEÃký fk{{kt «{krýfíkkyu íkuLke MkV¤íkkLkku
yøkíÞLkku {kÃkËtz Au. fkuEÃký fk{{kt íkuLkku ðneðx ÞkuøÞ heíku Mkt[kr÷ík nkuÞ íkku
fk{ ÃkqÁt fhðk{kt Mkh¤íkk hnu Au íkÚkk fk{ MkkÚku òuzkÞu÷k ÷kufku {kxu Mknu÷wt çkLke
òÞ Au.
28
3.9 ík{khe «økrík [fkMkku: ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk :
¼k„-3
1. ™e[u™k{ktÚke fkuýu fkuý ykÞkus™™ku yÚko hsq fÞkuo Au ?
y. «ku.ykÚkoh y™u «ku.rzfL‚ ƒ. «ku. VkuRz y™u {uM÷ku
f. «ku. h½w™kÚk y™u suB‚ z. «ku. [kðzk y™u …xu÷
2. ykÞkus™™k MðY…™u y™w÷ûke fÞkt fÞk «fkhku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au ?
y. xwfk „k¤k™wt y™u {ÎÞ{ „k£k™wt
ƒ. MÚkkr™f ykÞkus™ y™u «kËuþef ykÞkus™
f. rMÚkh ykÞkus™ y™u …heðŒo™þe÷ ykÞkus™
z. W…hkufŒ Œ{k{
3. MkV¤ ykÞkus™{kt fÞk fÞkt {wÆkyku™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au ?
y. ðkMŒrðf ÎÞuÞku,,«{ký¼wŒ y™u ykÄkh ¼wŒ {krníke
ƒ. …whf…ýw, …heðŒo™þe÷,
f. ÞkuøÞ Lkerík y™u ‚k½™ku™wt ‚Þkus™þe÷,
z. W…hkufŒ Œ{k{
4. yk½w™ef ðneðxŒtºk™k Ëku»k fÞkt fÞkt ?
y. Œw{khþkne™wt ‚so™ fhu Au. ƒ.™kufhþkne ÔÞðMÚkk Au.
f. yuf…ý ™ne. z. ƒLLku ™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au
5. ònuh ðneðx yux÷u ònuh fk™w™™ku rð„Œðkh™ku y™u …Î½rŒ‚h™ku ðneðx yk ƒkƒŒ
fku™u sýkðe Au ?
y. VkR™h ƒ. «ku. VkuRz f. «ku. suB‚ z. «ku. …xu÷
3.10 WÃkMktnkh :
Þkus™k™e ‚V¤íkk {kxu ‚kiÚke ðÄw {n¥ð™wt …rhƒ¤ «{krýf y™u fkÞoËûk ðneðxíktºk™u
{k™ðk{kt ykðu Au. rðþu»k fhe™u ¼khík y™u yLÞ rðï™k Ëuþkuyu su ykÞkus™™ku {k„o
y…™kÔÞku Au íku{kt ðneðxeíktºk™wt …k‚wt ykÞkus™™e ‚V¤íkk{kt ¾qƒ {n¥ð™e fk{„ehe ƒòðu
Au. {kuxk¼k„™k hküÙku{kt ykÞkus™™wt y{÷ fh™khwt ðneðxeíktºk rƒ™fkÞoûk{, y«{krýf,
y™u y™iríkf Ëw»kýkuÚke ½uhkÞu÷wt Au. yk™u …rhýk{u …rhrMÚkrík yu «fkh™e ‚skoÞ Au fu
ykÞkus™™k ÷ûÞktfku ‚khk nkuðk Aíkkt …ý íku{™wt y…urûkík …rhýk{ «kó ÚkE þfíkwt ™Úke.
ykÚke, «{krýf y™u fkÞoËûk ðneðx sYhe ƒ™u Au.
1. (y) 2. (f) 3. (z) 4. (z) 5. (y)
29
1. ykÞkus™ yux÷u ƒktÄu÷e Äkhýk {wsƒ fhðk{kt ykðŒwt ðŒo™.

1. ðneðxLkk ÷ûkýkuLke Mk{s MÃkü fhe, ðneðx íktºk{kt hnu÷ Ëku»kkuLku hsq fhku.
2. ykÞkusLkLkku ÏÞk÷ MÃkü fhe ykÞkusLkLkkt «fkhku sýkðku.
3.14 «ð]r¥k :
‚{ks fÕÞký yÚkuo fkÞo fhŒe ‚tMÚkkyku ™e {w÷kfkŒ ÷uðe y™u íÞkt ÚkŒkt ÷kufku õ÷kÞý
™k fkÞkuo ™k ykÞkus™ rðþu ‚{s {u¤ðe y™u MÚkkr™f ¬T»kkyu yu ‚{ks W…Þku„e ykÞkus™
fhe ‚hfkh îkhk …qhe …kzðk{kt ykðŒe Þkus™kyku rðþu {krnŒe …qhe …kzðe. ÞkuøÞ™erŒ
™k ykÞkuß™ îkhk y™uf ÷kufku Œuyku ÷k¼ {u¤ðe þfu Au.
3.15 fuMk Mxze :
hk{…h „k{ {kt ½ýk ‚{Þ Úke ¾uzqŒku ™u …kýe ™e ¾qƒ s ‚{MÞk hunŒe nŒe.
ykÚke „k{™k ‚h…t[u yuf rËð‚ „k{ ÷kufku ™e r{®x„ ƒku÷kðe. „k{ ÷kufku yu ¼u„k {¤e™u
„k{ {kt yuf Œ£kð™wt r™{koý fhðk™wt ™¬e fÞwO, yk {kxu ‚h…t[ îkhk ÞkuøÞ ™erŒ, y™u
™kýkfeÞ y™u ‚{Þ, ¾[o ð„uhu ðMŒwyku™wt ykÞkus™ fhe „k{™k ÷kufku îkhk ‚½™ Œk÷{u÷
fhe „k{{kt ¾qƒ s ‚wtËh y™u rðþk¤ yuf Œ£kð ™wt ykÞkuß™ fÞwO. yk{ fhðkÚke „k{
{kt ¾uzqŒku ™u …kýe™e ‚{MÞk ™wt r™hkfhý ykÔÞwt.
New York.
Education.
30
zkì.ƒkƒk‚knuƒ yktƒuzfh
yku…™ Þwr™ðrMkoxe
ßÞkurŒo{Þ …rhMkh, ‚h¾us-„ktÄe™„h nkEðu,
Akhkuze, y{ËkðkË-382481
ðuƒMkkEx : www.baou.edu.in

BSWR 402 SLM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BSWR 402 SLM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BSWR 402 SLM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zkì.

yuf{–1 ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku ÏÞk÷

yuf{–2 fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)

yuf{–3 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k y™u LkkUÄýe

yuf{–4 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™

rð¼køk–1 : ‚{ks fÕÞký ÔÞðMÚkk…™

yuf{–1 ‚{ksfÕÞký ÔÞðMÚkk…™™ku ÏÞk÷

yuf{–2 fÕÞký÷ûke ‚tMÚkkyku (fkÞËkfeÞ y™u MðiråAf)

yuf{–3 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkkyku™e MÚkk…™k y™u LkkUÄýe

yuf{–4 {k™ð MktMkkÄLk ÔÞðMÚkk…™

rð¼køk–2 : Þkus™k r™{koý y™u s™‚t…fo

yuf{–1 ‚{ks fÕÞký ‚tMÚkk{kt Þkus™k r™{kýo y™u ™kýkfeÞ MkúkuŒ™ku

yuf{–2 s™‚t«f sYrhÞkŒ y™u ÏÞk÷

yuf{–3 s™‚t…of™k ‚tË¼o{kt ‚tËuþk ÔÞðnkh™ku ÏÞk÷

rð¼køk–3 : ‚k{krsf ðneðx

yuf{–1 rð¼kð™kí{f {k¤¾w

yuf{–2 ‚{ks fÕÞký ðneðx™k fkÞkuo y™u rMkØktíkku

yuf{–3 ðneðx : sqÚk fkÞo {qÕÞktf™ yunðk÷™e hsqykŒ

yuf{–4 {krníke «kuãkurøkfe rð¿kkLk

rð¼køk–4 : ðneðxe «r¢Þk

yuf{–1 ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk : ¼k„ – 1

yuf{–2 ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk : ¼k„ – 2

yuf{–3 ‚k{kLÞ ðneðx «r¢Þk : ¼k„ – 3

fkuE…ý Wãkuøk, ÄtÄk fu ÔÞð‚kÞ{kt ÔÞðMÚkk…™™k rMkØktíkku™k W…Þku„Úke sqÚk™k

1.11 fuMk Mxze

1.0 yuf{Lkk nuíkwyku :

(1) ‚tMÚkk™ku yÚko, rð¼kð™k y™u Œu™k ÷ûkýku™e {krníke {u¤ððe.

1.3 ‚{ks fÕÞký™ku yÚko :

y. «Äk™{tºke y™w‚wr[Œ òrŒ yÇÞwËÞ Þkus™k

1.7 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku :

1. (f) 2. (çk) 3. (çk) 4. (çk) 5. (y)

4. NGO : NON GOVERNMENT ORGANISATION

1.9 MðkæÞkÞ ÷u¾Lk :

1. ‚tMÚkk™ku yÚko sýkðe Œu™k ÷ûkýku sýkðku.

1.11 fu‚ Mxze :

5. „}¢¢… ÜUË²¢‡¢ Ðíà¢¢„Ý Tejaskar Pandey and Baleshwar Pandey 2018

2.11 fuMk Mxze

2.0 yuf{Lkk nuíkwyku :

(1) ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e {krníke {u¤ððe.

2.2 ‚hfkhe y™u ƒe™ ‚hfkhe ‚tMÚkkyku :

2.3 MðiråAf ‚tMÚkk y™u fkÞËkyku îkhk MÚk…kÞu÷ ‚tMÚkkyku™e sYrhÞkík :

2.4 ‚tMÚkkyku™e {ÞkoËkyku y™u ÷k¼ :

rƒ™-‚hfkhe ‚tMÚkkyku™u y÷„-y÷„ ™k{kuÚke yku¤¾ðk{kt ykðu Au Œu{ktÚke fux÷kf™e

2.5 ík{khe «økrík [fkMkku :

y. [kRÕz hkRLx Þkus™k ƒ. [kRÕz henuƒ÷exuþ™ Þkus™k

2.7 ík{khe «økrík [fkMkkuLkk W¥khku :

1. (y) 2. (f) 3. (çk) 4. (z) 5. (çk)

2.8 [kðeYÃk þçËku :

1. CRY : [kRÕz hkRxT‚ yuLz Þw

1. ‚hfkhe ‚tMÚkk™ku …he[Þ yk…e fkuE…ý ƒu ‚hfkhe ‚tMÚkkyku™e fk{„ehe Ëþkoðku.

1. fkuE…ý MðiråAf ‚tMÚkk™e {]÷kfkŒ ÷R Œuyku™k {k¤¾k™u ‚{sðk™ku «Þk‚ fhðku.

2.11 fu‚ Mxze :

2.12 ‚tË¼o „útÚk :

5. „}¢¢… ÜUË²¢‡¢ Ðíà¢¢„Ý Tejaskar Pandey and Baleshwar Pandey 2018

3.11 fuMk Mxze

3.0 yuf{Lkk nuíkwyku :

(1) ¼khŒ{kt ‚{ks fÕÞký fk{„ehe™ku RrŒnk‚ ™ku yÇÞk‚ fhðku.

3.4 ‚ku‚kÞxe hSMxÙuþ™ yuõx nuX¤ LkkUÄýe {kxu™e fkÞoðkne :

LkkUÄýe™k nuŒw {kxu ™e[u™k ËMŒkðuòu sYhe Au.