2021 Sept TM Magazine

ôdô|º+ãsY 2021 ø£¬s+{Ÿ nô|ò’sY‡
S
K
A
Team AKS www.aksias.com 8448449709
2
eTT+<äTe÷≥
eT]+‘· $q÷ï‘·ï+>± m.¬ø.mdt. ø£¬s+{Ÿ nô|ò’sY‡
m.¬ø.mdt.◊@mdt ø£¬s+{Ÿ nô|ò’sY‡ e÷dü |üÁ‹ø£, $$<Ûä yêsêÔ |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì
s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
S
πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúsTT\˝À ñ<√´>∑+ bı+<ë\+fÒ ` Äj·÷ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T`|ü<∏äø±\T, sê»ø°j·T, Ä]úø£,
kÕ+düèÿ‹ø£, uÛÖ>√[ø£, kÕe÷õø£, düeTø±©q n+XÊ\ô|’ ˝À‘Óq’ n<Û´ä j·Tq+ eT]j·TT $X‚w¢ Dü ≤ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·T≈£îqï
yês¡T e÷Á‘·y˚T \øå±´ìï #˚s¡Tø√>∑\s¡T.
IA
ô|’q #Ó|üŒã&çq nìï n+XÊ\qT düŒè•dü÷Ô, ‘Ó\T>∑T˝À \_Û+#·ì düe÷#êsêìï 3600 ø√D+‘√ düeTÁ>∑+>± `
Á|æ*yéT‡, yÓTsTTHé‡ |üØø£å\≈£î ñuÛÑj·T ‘ês¡ø£+>±, |üØø£å\ &çe÷+&é≈£î ‘·>∑Z≥Tº>± m.¬ø.mdt. ø£¬s+{Ÿ mô|ò’sY‡ Á|ü‹ $uÛ≤>±ìï
S
Äj·÷ ìcÕí‘·T\sTTq $wüj·T ì|ü⁄DT\#˚ s¡÷bı+~+∫ MT eTT+<äT≈£î rdüT≈£îsêe&ÉyÓTÆq~.
K
&Ûç©¢ eT]j·TT ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì n‘·T´‘·ÔeT bòÕ´ø£©º#˚ Á>∑÷|t`1,2(m|æ|æmdtdæ/{Ïmdt|æmdtdæ) u≤´#Y\≈£î n&çàwüqT¢
»s¡T>∑T#·Tqï$, Á>∑÷|t`1 f…dtº d”Ødt\T »s¡T>∑T#·Tqï$. $esê\ ø=s¡≈£î e÷ Ä|ò”düTq+<äT, á`yÓTsTT˝Ÿ, bò˛Hé ˝Ò<ë
ÄHé˝…’Hé <ë«sê dü+Á|ü~+#·>∑\s¡T.
A
M.S. Shashank
Director

3
$wüj·Tdü÷∫ø£
1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ - |ü]bÕ\q ........................................................................................................................... 7` 11
e-RUPI ÁbÕs¡+uÛÑ+ μ ..................................................................................................... 7
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î 9 eT+~ ø=‘·Ô »&û®\T .................................................................................... 8
eTVæ≤fi¯\T NDA |üØø£å≈£î Vü‰»s¡T ø±e&ÜìøÏ düTÁ|”+ ø√s¡Tº nqTeT‹+∫+~ ...................................... 9
n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü»\T ............................................................................................ 10
¬s+&ÉT sêÁwüº _\T¢\≈£î sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<ä+ ............................................................................... 10
S
Á|ü‘·´ø£å kÕø£åý˚T ñ‘·ÔeT+: düTÁ|”+ø√s¡Tº ................................................................................... 11
97e sêC≤´+>∑ dües¡D bÕøÏåø£ s¡<äT› .................................................................................... 11
A
EyÓHÓ’˝Ÿ »dæºdt dües¡D _\T¢≈£î bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ ................................................................. 11
I
2. Ä]∆ø£ eédüú ....................................................................................................................................................... 12` 14
e+≥ q÷HÓ\ô|’ C≤rj·T $TwüHé≈£î πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ ................................................................. 12
Ç+&çj·÷ - ADB : u…+>∑fi¯Ss¡T yÓTÁ{À ø√dü+ USD 500 $T*j·THé s¡TD ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~ ......... 12
S
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘ Á>√‘Y kıôd’{° jÓTTø£ÿ ø=‘·Ô n<Ûä´≈£åî&ÉT >± mHé.¬ø. dæ+>¥ .............................. 13
#·¬øÿs¡qT m>∑TeT‹ #˚ùd $T\T¢\≈£î Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤+ .............................................................. 13
3.
Ubharte Sitaare |ò+
K
ü &éμ ............................................................................................... 14
n+‘·sê®rj·T dü+ã+<Ûë\T ................................................................................................................................. 15`20
A
ÄÁùdº*j·÷ - Ç+&çj·÷ H˚M ≥T H˚M ]˝ÒwüHéwæ|t ø√dü+ ñeTà&ç e÷s¡Z<ä s¡Ùø£‘·«+ ................................. 15
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+- $j·T‘êï+: <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À <Ó’«bÕøÏåø£ düeTTÁ<ä Á&ç˝Ÿ......................................... 15
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+-ã+>±¢<˚XŸ: $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ëìï πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷~+∫+~ .................... 16
EAM ªj·TTHÓ’{Ÿ ny˚sYμ f…ø˘ jÓTTø£ÿ ÁbÕs¡+uÛ≤ìï Á|üø£{Ï+∫+~ ...................................................... 17
WTO: >√¢ã˝Ÿ >∑÷&é‡ ÁfÒ&é ]ø£eØ ..................................................................................... 17
IAEA : ÇsêHé j·TTπsìj·T+ düTdü+|üqï‘·qT y˚>∑e+‘·+ #˚dæ+~ ................................................... 18
‘ê*u≤q¢ nBÛq+˝ÀøÏ n|òüÈìkÕÔHé ....................................................................................... 19
øÏå|üDT\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ j·T÷πø˝À uÛ≤s¡‘Y ˇ|üŒ+<ä+ ......................................................................... 20
4. |üsêés¡D+ ....................................................................................................................................................... 22`24
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 14 f…Æ>∑sY ]»sY«\≈£î >√¢ã˝Ÿ ø£q®πs«wüHé kÕº+&ÉsY¶‡ >∑T]Ô+|ü⁄ ....................................... 22
bÕ¢dæºø˘ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D dües¡D ìj·Te÷\T, 2021 ................................................................ 22
sêyéTdüsY C≤_‘ê˝À eTs√ Hê\T>∑T uÛ≤s¡rj·T ∫‘·Ô&ç H˚\\T .......................................................... 23
|ü•ÃeT ø£qTeT˝À¢ ø=‘·Ô ø£|üŒC≤‹ ........................................................................................ 24

4
5. ôd’Hé‡ f…ø±ï\J ................................................................................................................................................ 25`28
ÇÁk˛ eTs¡Ã+&Ó’»sY Áb˛Á>±yéT 8 ø£+ô|˙\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ............................................................... 25
u≤*ºø˘ »˝≤˝À¢ uÛ≤s¡‘Y-s¡cÕ´ j·TT<ä∆ $Hê´kÕ\T ....................................................................... 25
>∑Ts¡T Á>∑Vü≤ #·+<äe÷eTô|’ ˙{Ï Ä$] >∑T]Ô+|ü⁄ ......................................................................... 25
Äø±XŸ-øÏå|üDÏ Á|üjÓ÷>∑+ $»j·Te+‘·+ ................................................................................. 26
ÁbòÕHé‡ qT+∫ eTs√ eT÷&ÉT s¡ù|ò˝Ÿ j·TT<ä∆ $e÷Hê\T ................................................................. 26
yêj·TTùdq˝À #˚]qÆ ‘=* m+Ä¬s‡yéT eT<Ûä´ÁX‚DÏ øÏå|üDÏ ................................................................ 26
ø=‘·Ô j·TT<ä∆ $e÷Hêìï Ä$wüÿ]+∫q s¡cÕ´ ............................................................................ 26
DRDO #˚ n_Ûe~∆ #˚j·Tã&çq n<ÛäTHê‘·q #ê|òt f…ø±ï\J ........................................................ 27
n+>±s¡ø£ qeT÷Hê ùdø£s¡D˝À |ü¬s‡e¬sHé‡ $|òü\+ .................................................................... 27
dü÷s¡T´&ç bıs¡ >∑T≥Tº $|æŒq uÛ≤s¡‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T........................................................................ 28
ª◊y√{°μ ø√dü+ yÓTs¡T¬>’q u≤¢ø˘ #ÓsTTHé Ábı{Àø±˝Ÿ ...................................................................... 28
6. ìy˚~ø£\T .......................................................................................................................................................... 29`30
j·TTe‘· n_Ûe~∆ dü÷∫ ................................................................................................... 29
2100 Hê{ÏøÏ ø£&É* >∑s¡“¤+˝ÀøÏ 12 q>∑sê\T .......................................................................... 29
7. yês¡Ô˝À¢ e´≈£îÔ\T .................................................................................................................................................. 31-33
8. Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T .............................................................................................................................................. 34`35
Äs√>∑´ <Ûës¡ 2.0- ø°\ø£ n+XÊ\T...................................................................................... 34
XÊ{≤ïyé bÕ\d” - 2021 ................................................................................................ 34
s¡÷.10 y˚\ ø√≥¢‘√ 736 »\eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D .................................................................. 34
9. Áø°&É\T ............................................................................................................................................................. 36-40
10. Ç‘·s¡ n+XÊ\T ................................................................................................................................................... 41-48
11. #·]Á‘· dü+düÿè‹ .............................................................................................................................................. 48`48
11. s¡ø£åD ............................................................................................................................................................. 49-51
12. nyês¡T¶\T .......................................................................................................................................................... 52`53
13. ‘Ó\+>±D .......................................................................................................................................................... 54-61
14. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ......................................................................................................................................................... 62`64
RNI : AP B 1814786
All Legal Issues Are Subjected To Rajahmundy Juristriction Only
Copyright @ by AKS IAS

All rights are reserved. No part of this document may be reproduced, stored in a retrieval
system or transmitted in any form or by any means, Electronic, Mechanical, Photocopying,
Recording or otherwise without prior permission of AKS IAS.
This Material is for Internal Circulation Only

5
1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ - |ü]bÕ\q

e-RUPI ÁbÕs¡+uÛÑ+ μ
uÛ≤s¡‘˝Y À &çõ≥˝Ÿ #Ó*+¢ |ü⁄\ Á|üÁøÏjT· qT eT]+‘· $düÔ ‘·+ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >± e÷s¡qTHêïsTT. mø£ÿ&Ü eT<Û´ä es¡T\Ô Á|üyT˚ j·T+
#˚j·T&É+˝À uÛ≤>∑+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ªÇ-s¡÷|”μ $<ÛëHêìï ˝Òq+<äTq m˝≤+{Ï neø£‘·eø£\≈£î neø±X¯+ ñ+&É<äT. n˝≤π>
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. Ä>∑wüßº 2q Á|ü<ÛëqeT+Á‹ qπs+Á<ä Äs√>∑´+, Wwü<Ûë\≈£î dü+ã+~Û+∫q ùde\qT n+<äCÒùd+<äT≈£î
yÓ÷B Bìï ˝≤+#Ûq· +>± ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. q>∑<Tä s¡V≤æ ‘· ˝≤yê<˚M\ ≈£L&Ü Ç$ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+&ÉqTHêïsTT. e÷‘ê-•X¯ó
Áb˛‘ê‡Vü≤+, eT<Ûäé]Ô‘·« kÕ<ÛäHê\ Á|üy˚Tj·÷ìï ‘·–Z+#·&Éy˚T dü+ã+~Û‘·, {°; ìs¡÷à\q, Äj·TTcÕàHé uÛ≤s¡‘Y, |”m+ Äs√>∑´
\ø£å´+>± Bìï rdüTø=#êÃs¡T. Á|ü‘·´ø£å q>∑<äT ã~© (&û;{°) jÓ÷»q, ms¡Te⁄\ sêsTTr.. e+{Ï |ü<∏äø±\ neT\T Ç-s¡÷|”
$<Ûëq+˝À Ç-s¡÷|” ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#·qT+<äì á dü+<äs“¡ +¤ >± <ë«sê eT]+‘· düeTs¡ú+>± »]π> neø±X¯+ ñ+~. ñ<√´>∑T\
S
Á|ü<ëÛ ì yÓ÷B #ÓbÕŒs¡T. á eédüqú T H˚wqü ˝Ÿ ù|yÓT+{Ÿ‡ ø±s=ŒπswüHé dü+øπ eå T+ düV‰ü Ç‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\qT n+~+#˚+<äT≈£î Áô|y’ ≥ ˚ T,
Ä|òt Ç+&çj·÷, Ä]úø£ eT+Á‹‘·« XÊK, Äs√>∑´ eT+Á‹‘·« XÊK, ø±s=Œπs{Ÿ dü+düú\T ôd’‘·+ Ç-s¡÷|”ì $ìjÓ÷–+#·e#·Ãì
H˚wüq˝Ÿ ôV≤˝ŸÔ n<∏ë]{° düVü≤ø±s¡+‘√ n_Ûe~∆ #˚XÊs¡T. Á|üuÛÑT‘·«+ z Á|üø£≥q˝À ‘Ó*|æ+~.
Ç-s¡÷|” n+fÒ.. m˝≤ _ÛqïyÓTÆ+~?
K
á eédüú˝À ˇø£ ≈£L´sY ø√&é ˝Ò<ë mdtm+mdt Ádæº+>¥ >∑÷>∑T˝Ÿ ù|, j·T÷|”◊, bò˛Hé ù|, ù|{°m+, Ç+≥¬sï{Ÿ
y√#·s¡¢qT \_∆<ës¡T&ç yÓTTu…’˝Ÿ bò˛HéøÏ |ü+|ækÕÔs¡T. M{ÏH˚ Ç- u≤´+øÏ+>¥ e+{Ï #Ó*¢+|ü⁄ $<ÛëHê\ e˝Ò Ç-s¡÷|” ˇø£ ù|yÓT+{Ÿ
s¡T|”>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. n+<äT˝À ìπs›•‘· &ÉãT“qT eTT+<˚ ˝À&é bÕ¢{≤Œ¤s¡+ ø±<äT. Ç~ ì]›wüº ùde\≈£î ñ<˚›•+∫q ˇø£ y√#·sY
#˚dæ ô|&É‘ês¡T. ˇø£ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç$ Á|”ô|sTT&é –|òtº e÷Á‘·y˚T. u≤´+≈£î U≤‘ê, &çõ≥˝Ÿ ù|yÓT+{Ÿ j·÷|t, kÕàsYº bò˛Hé
y√#·s¡¢ ˝≤+{Ïy˚. á y√#·sY ˝Ò<ë ≈£L´ÄsY ø√&éqT \_∆<ës¡T&ÉT ˝Ò≈î£ Hêï á y√#·sq¢¡ T ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ. y√#·sq¢¡ T ø=qT>√\T
A
‘·q≈£î nedüs¡yÓTÆq #√≥ n+fÒ dü+ã+~Û‘· ùde\T n+<˚#√≥ #˚dæ Ç‘·s¡T\≈£î C≤Ø #˚düTÔqï e´øÏÔ y√#·s¡¢ $ìjÓ÷>±ìï Á{≤ø˘
$ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. BìøÏ u≤´+≈£î, j·÷|t, ÄHé˝H’… é u≤´+øÏ+>¥.. #˚j·Te#·TÃ.?
e+{Ï eT<Ûäé]Ô‘·« y˚~ø£˝ÒM nedüs¡+ ˝Ò<äT. m˝≤ Ø&ûyéT #˚düTø√yê*?
á y√#·sY\qT m˝≤ C≤Ø #˚kÕÔs¡T.. M{Ïì Ø&ûyéT #˚düTø√e&ÜìøÏ y√#·sY ø±s¡T¶ ˝Ò<ë Vü‰sY¶
Ç-s¡÷|” eédüúqT neT\T #˚ùd+<äT≈£î ø=ìï ø°\ø£ ø±|” nedüs¡+ ˝Ò<äT. dü+<˚X¯+˝À e∫Ãq ≈£L´ÄsY ø√&é ñ+fÒ
u≤´+≈£î\T eTT+<äT≈£î e#êÃsTT. eT]ø=ìï u≤´+≈£î\T ≈£L&Ü dü]b˛‘·T+~. kÕàsYºbò˛Hé ˝Òì yês¡T y√#·sY ø√&é #Ó|æŒHê #ê\T.
sêqTqï s√E˝À¢ M{Ïì Á|üy˚X¯ô|fÒº neø±X¯+ ñ+~. á y√#·s¡T¢ Á|ü d ü T Ô ‘ · + 11 u≤´+≈£ î \T Ç-s¡ ÷ |” ùde\qT
ø±yê*‡q yês¡T dü<äs¡T u≤´+≈£î\qT dü+Á|ü~+#ê*. bò˛Hé n+~düTÔHêïsTT. n$ :ùdº{Ÿ u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj·÷, ◊d”◊d”◊
q+ãs¡T‘√ düVü‰ \_∆<ës¡T\ $esê\qT yê]øÏ n+<äCÒj·÷*. u≤´+ø˘, ôV≤#Y&mû |òdt ” u≤´+ø˘, |ü+C≤uŸ H˚wqü ˝Ÿ u≤´+ø˘, j·÷øÏ‡dt
y√#·sY $\Te m+‘√ ≈£L&Ü ‘Ó*j·TCÒdæ.. yÓTT‘·Ô+ kıeTTàqT u≤´+ø˘, u≤´+ø˘ Ä|òt ãs√&Ü á ≈£L|üqT¢ C≤Ø #˚j·T&É+‘√
#Ó*¢+#ê*. n˝≤π> Ä #Ó*¢+|ü⁄\T m+<äTø√dü+ #˚düTÔHêïs√ ≈£L&Ü bÕ≥T, Ø&ûyéT #˚düT≈£îH˚ yÓdüT\Tu≤≥TqT ø£*ŒdüTÔHêïsTT. ¬øqsê
‘Ó*j·TCÒj·÷*. nø£ÿ&ç qT+∫ Ä y√#·s¡T¢ n$ ÇdüTÔqï yê] u≤´+ø˘, Ç+&Édt Ç+&é u≤´+ø˘, Ç+&çj·THé u≤´+ø˘, ø√≥ø˘
ù|s¡T MT<äT>± H˚s¡T>± \_∆<ës¡T&çøÏ #˚]b˛‘êsTT. eTV”≤+Á<ë u≤´+ø˘, j·T÷ìj·THé u≤´+ø˘ πøe\+ Ç-s¡÷|”
mø£ÿ&É ñ|üjÓ÷–+#˚ M\T+~? ≈£L|üq¢qT C≤Ø #˚düTÔHêïsTT. M{ÏøÏ ¬s&ûyéT dü<äTbÕj·T+ ˝Ò<äT.
eTTK´+>± Á|üuÛÑT‘·« dü+πøåeT |ü<∏äø±\ neT\T≈£î Ç$

6
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î 9 eT+~ ø=‘·Ô »&û®\T
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î ø=‘·Ô>± 9 eT+~ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T •KsêìøÏ #˚]q eT÷&√ ‘Ó\T>∑T e´øÏÔ>± #·]Á‘·|ü⁄≥˝À¢øÏ mπøÿ
ìj·T$T+|üã&Ü¶s¡T. Ç~es¡≈£î mqï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± ˇπøkÕ] neø±X¯+ ñ+~. ø=©õj·T+ dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ 9 eT+~˝À q\T>∑Ts¡T
eTT>∑TZs¡T ôV’≤ø√s¡Tº eTVæ≤fi≤ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\≈£î |ü<√qï‹ ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ø±>±, eTs√ q\T>∑Ts¡T
ø£*Œ+#ês¡T. Ç+<äT˝À Á|üdTü ‘Ô +· ø£sêí≥ø£ ôV≤’ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô>± Hê´j·TeT÷s¡T\Ô T>± |üì#˚dTü HÔ êïs¡T. ˇø£sT¡ düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·Tyê~.
ñqï »dæºdt _.$.Hê>∑s¡‘·ï 2027˝À Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± »dæºdt Hê>∑s¡‘·ïB Hê´j·T H˚|ü<∏äý˚T
u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü{Ïº <˚X¯+˝À Ä kÕúHêìøÏ m~–q ‘=* eTVæ≤fi¯>± »dædº t Hê>∑s‘¡ ï· Hê´j·TeT÷]Ô ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q yês¡T.
#·]Á‘· düwæº+#˚ neø±X¯+ ñ+~. ÄyÓT ø±≈£î+&Ü Á|üdüTÔ‘·+ ù|s¡T¢ ÄyÓT ‘·+Á&ç »dæºdt Ç.mdt. yÓ+ø£Á{≤eTj·T´ düTÁ|”+ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq
dæbòÕs¡T‡ #˚düTÔqïyê]˝À >∑T»sê‘Y ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô Hê´j·TeT÷]Ô>± |üì#˚XÊs¡T. 1987 nø√ºãs¡T 28q u…+>∑fiS¯ s¡T˝À
»dædº t $Áø£yTé Hê<∏,é düTÁ|”+ø√s¡T˝º À Á|üdTü ‘Ô +· d”ìj·TsY Hê´j·Tyê~>± Hê´j·Tyê~>± ù|s¡T qyÓ÷<äT #˚düT≈£îqï ÄyÓT sêC≤´+>∑+,
S
ñqï ‘Ó\T>∑T e´øÏÔ |æ.mdt.qs¡dæ+Vü≤ ≈£L&Ü uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Á|ü<Ûëq yêDÏ»´+, ;e÷, ñ<√´>∑ eéVü‰sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ˝À¢
Hê´j·TeT÷]Ô>± u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü≥ºe#·TÃ. ÁbÕø°ºdüT #˚XÊs¡T. 2008 |òæÁãe] 18q ø£sêí≥ø£ ôV’≤ø√s¡Tº˝À
Á|üdTü ‘Ô +· d”ìj·÷]{° |üs+¡ >± 19e kÕúq+˝À ñqï »dædº t n<äq|ü⁄ Hê´j·TeT÷]Ô>± ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T. 2010 |òæÁãe]
dü÷s¡´ø±+‘Y 2025 qe+ãs¡T 24e ‘˚B qT+∫ 2027 |òæÁãe] 17q XÊX¯ « ‘· Hê´j· T eT÷]Ô nj· ÷ ´s¡ T . ÄyÓ T Á|ü < Û ë q
9es¡≈£î Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô>± ø=qkÕπ> neø±X¯+ ñ+~. Ä Hê´j·TeT÷]Ô>± u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü&ç‘˚ ‘·+Á&ç, ≈£îe÷¬sÔ\T Ç<ä›s¡÷
K
‘·sê«‘· Á|üdüTÔ‘·+ |ü<√qï‹ es¡Tdü˝À ñqï >∑T»sê‘Y ôV’≤ø√s¡Tº n‘·T´qï‘· |ü<ä$ bı+~q ns¡T<Ó’q ]ø±s¡T¶qT kÕ~ÛkÕÔs¡T. bòÕ¢wt
Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt $Áø£yéTHê<∏é Ä @&Ü~ ôdô|º+ãs¡T q÷´dt ù|]≥ edüTqÔ ï ndü‘´· yês¡\Ô qT ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î #·s´¡ \T
23 es¡≈î£ d”C◊Ò >± u≤<Û´ä ‘·\T #˚|≥ü eº #·TÃ. nq+‘·s+¡ ôdô|+º ãs¡T rdüTø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+<äì 2012˝À rs¡TŒ Ç#êÃs¡T.
24 qT+∫ nø√ºãs¡T 30e ‘˚B es¡≈£î »dæºdt Hê>∑s¡‘·ï Á|ü<Ûëq Ä\j·÷\T nH˚$ yêDÏ»´ dü+düú\T ø±e+≥÷ 2019˝À Ç+ø√
A
Hê´j·TeT÷]Ô>± ø=qkÕ>∑e#·TÃ. M] ‘·sê«‹ es¡Tdü˝À |æ.mdt. ø°\ø£ rs¡TŒ yÓ\Te]+#ês¡T. düeTÁ>∑+>± yê<äq\T $ì, y˚>∑+>±
qs¡dæ+Vü≤ Ä kÕúq+˝ÀøÏ e#˚Ã neø±X¯+ ñ+~. rs¡TŒ ÇkÕÔs¡qï ù|s¡T ñ+~.
‘Ó\T>∑Tyê]˝À »dæºdt ˝≤e⁄ Hêπ>X¯«s¡sêe⁄ ‘·sê«‘· Ç+‘·es¡≈£î »&û®\T>± 8 eT+~ eTVæ≤fi¯˝Ò
düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·Tyê~ qT+∫ H˚sT¡ >± Hê´j·TeT÷]Ô>± |ü<√qï‹
Ç+‘·es¡≈£î düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À πøe\+ mì$T~ eT+~
bı+<˚ neø±X¯+ ñqï ¬s+&√ e´øÏÔ qs¡dæ+ùV≤. <˚X¯yê´|üÔ+>±
eTVæ≤fi¯\T e÷Á‘·y˚T Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T>± |üì#˚XÊs¡T. 1989˝À
9e e´øÏÔ ø±e&É+ $X‚wü+.
»dæºdt m+.bòÕ‹e÷ ;$ ‘=*kÕ]>± Hê´j·TeT÷]Ô |ü<ä$
‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqïyês¡T... #˚|ü{≤ºs¡T. nq+‘·s¡+ »dæºdt düTC≤‘ê edü+‘· eTH√Vü≤sY, »dæºdt
ø=©õj·T+ dæbòÕs¡T‡ #˚dæq yê]˝À ˇø£¬s’q »dæºdt Væ≤e÷ s¡Te÷ bÕ˝Ÿ, »dæºdt C≤„Hé düT<Ûä $TÁX¯, »dæºdt s¡+»Hê <˚XÊsTT,
ø√Væ≤¢ Á|üdüTÔ‘·+ ‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔHêïs¡T. »dæºdt ÄsY. uÛ≤qTeT‹, »dæºdt Ç+<äT eT˝ÀΩÁ‘ê, »dæºdt Ç+~sê
eTs=ø£s¡T »dæºdt C….¬ø. eTùV≤X¯«] neTsêe‹˝Àì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ u…qØ®\T Hê´j·TeT÷s¡TÔ\j·÷´s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ $<ÛäT˝À¢ ñqï »dæºdt
ôV≤’ ø√s¡Tº ‘=* Á|ü<ëÛ q Hê´j·TeT÷]Ô>± 2019 nø√ºãs¡T 7 qT+∫ Ç+~sê u…qØ® e#˚Ã @&Ü~ ôdô|º+ãs¡T 23 es¡≈£î ø=qkÕ>∑
2021 »qe] 5es¡≈£î |üì#˚XÊs¡T. |æ.mdt. qs¡dæ+Vü≤ qTHêïs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ≈£î #Ó+~q e´øÏÔ. B+‘√ ‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\‘√ <Ûäs¡à|”sƒêìøÏ eTs√ ‘Ó\T>∑T ‘˚»+
|ü]#·j·TeTTqï e´≈£îÔ\T eTT>∑TZs¡T düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î |ü<√qï‹
düTÁ|”+ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô |ü<ä$ì eTs√ ‘Ó\T>∑T ‘˚»+
bı+<ës¡T. qs¡d+æ Vü≤ Á|ü<ëÛ q Hê´j·TeT÷]Ô>± u≤<Û´ä ‘·\T #˚|&ü ‘ç ˚
n~Ûwæ˜+#˚ neø±X¯+ ñ+~. düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À Á|üdüTÔ‘·+ d”ìj·TsY
»dæºdt ø√ø± düTu≤“sêe⁄, »dæºdt s¡eTD\ ‘·sê«‘· Ä ñqï‘·

7
Hê´j·Tyê~>± ÁbÕø°ºdt #˚düTÔqï |æ.mdt. qs¡dæ+Vü≤ ù|s¡TqT $sêCŸe÷Hé ‘·s¡|òü⁄q eTVü≤+‘Y sêeT#·+Á<ä<ëdt≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+
Hê´j·TeT÷]Ô |ü<ä$øÏ ø=©õj·T+ dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. Äj·Tq eVæ≤dü÷Ô yê<äq\T $ì|æ+#ês¡T. ñ∫‘·+>± Hê´j·Tùde\T
n~Ûø±s¡ u≤<Û´ä ‘·\T #˚|&ü ‘ç ˚ Á|üdTü ‘Ô +· düTÁ|”+ø√s¡T˝º À ñqï Á|ü<ëÛ q n+~+#˚ H˚wqü ˝Ÿ ©>∑˝Ÿ düØ«ôddt n<∏ë]{°˝À düuTÑÛ ´&ç>± ñHêïs¡T.
Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt s¡eTD, »dæºdt ˝≤e⁄ Hêπ>X¯«s¡sêe⁄, »dæºdt düTÁ|”+ø√s¡Tº ìj·T$T+∫q Hê´j·T düV‰ü j·T≈£î&ç ôVA<ë˝À ;d”d◊”
ÄsY. düTuÛ≤wt¬s&ç¶\ ‘·sê«‘· Hê\T>√ ‘Ó\T>∑T Hê´j·TeT÷]Ô |üì $<Ûëq+˝À uÛ≤Ø e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&É+˝À ø°\ø£uÛÑ÷$Tø£
ne⁄‘ês¡T. Hê´j·T $<ä´ Äj·Tq≈£î ‘·+Á&ç qT+∫ yês¡dü‘·«+>± b˛wæ+#ês¡T.
e∫Ã+~. Äj·Tq ‘·+Á&ç »dæºdt |æ.ø√<ä+&ÉsêeTj·T´ 1982 E˝…’ Hê´j·TeT÷s¡TÔ˝…’q Hê´j·Tyê<äT\T
9 qT+∫ 1988 nø√ºãsY 26 <ëø± ñeTà&ç Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ôV≤’ ø√s¡Tº
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î #Ó+~q 9 eT+~ Hê´j·Tyê<äT\T
Hê´j·TeT÷]Ô>± ùde\+~+#ês¡T. ns¡¸ $C≤„q Á≥dtº <ë«sê Á|üeTTK
Ç+‘·es¡≈£î H˚s¡T>± Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T>± ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T.
dü+düÿ‘· s¡#·q\qT ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ nqTe~+∫ Á|ü#·T]+#·&É+˝À
‘=*kÕ]>± 1964˝À mdt.m+.dæÁøÏ á |òüTq‘·qT bı+<ës¡T.
ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T. Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ yÓ÷<˚|*ü ø¢ Ï #Ó+~q Äj·Tq
1971˝À Äj·Tq Á|ü<ëÛ q Hê´j·TeT÷]Ô ø±e&É+ $X‚w+ü . 1971˝À
S
ø£cÕí õ˝≤¢ >∑D|ües¡+˝À dæús¡|ü&Ü¶s¡T.
»dæºdt düT_eT˝Ÿ #·+Á<ä sêjYT, 1988˝À »dæºdt ≈£î\B|t dæ+>¥\T
1963 y˚T 3q ôV’≤<äsêu≤<é˝À »ìà+∫q qs¡dæ+Vü≤ ;@ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\j·÷´s¡T. 1993˝À ø=©õj·T+ $<Ûëq+˝À
ìC≤+ ø±˝ÒJ˝À, m˝Ÿm˝Ÿ; ~©¢ j·T÷ìe]‡{°˝Àì ˝≤ ø±´+|üd˝t À neT˝À¢øÏ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· nsTT<äT>∑Ts¡T Hê´j·Tyê<äT\T á
#˚XÊs¡T. 1988 Ä>∑düTº 25q Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ u≤sY øöì‡˝Ÿ˝À >ös¡yêìï bı+<ës¡T. »dædº t mHé.dü+‘√wt ôV≤π>¶ (1999-2005),
K
Hê´j·Tyê~>± ù|s¡T qyÓ÷<äT #˚sTT+#·T≈£îHêïs¡T. n|üŒ{Ï qT+∫ »dædº t ÄsY.m|ò.t Hê]eTHé (2014-2021), »dædº t j·TT.j·TT.\*‘Y
1990 es¡≈£î @|” ôV’≤ø√s¡Tº˝ÀH˚ ÁbÕø°ºdt #˚XÊs¡T. 1990˝À (2014), m˝Ÿ.Hêπ>X¯«s¡sêe⁄ (2017), Ç+<ä÷ eT˝ÀΩÁ‘ê (2018-
düTÁ|”+ø√s¡Tº≈£î e÷sês¡T. nø£ÿ&É d”ìj·TsY Hê´j·Tyê~ >ös¡e+ 2021) á |ü<$ä ì n~Ûw+˜æ #ês¡T. M]˝À j·TT.j·TT.\*‘Y Á|ü<ëÛ q
bı+<ës¡T. 2014 qT+∫ 2018 es¡≈£î n<äq|ü⁄ kı*dæ≥sY Hê´j·TeT÷]Ô nj˚T´ neø±X¯+ ñ+~. á C≤_‘ê˝À ‘êC≤>±
»qs¡˝Ÿ>± |üì#˚XÊs¡T. sêeT»qàuÛÑ÷$T πødüT˝À sêyéT\˝≤¢
A
ÄsY.mHé.qs¡dæ+Vü≤ #˚s¡qTHêïs¡T.
eTVæ≤fi¯\T NDA |üØø£å≈£î Vü‰»s¡T ø±e&ÜìøÏ düTÁ|”+ ø√s¡Tº nqTeT‹+∫+~
ôdô|º+ãsY 5, 2021 q »s¡>±*‡q H˚wüq˝Ÿ &çô|òHé‡ Á|üy˚X¯ |üØø£å˝À eTVæ≤fi¯\qT nqTeT‹+#·&ÜìøÏ ø√s¡T‘·÷ ≈£îwt
nø±&ÉMT (mHé&çm) |üØø£å≈£î Vü‰»s¡Tø±e&ÜìøÏ düTÁ|”+ ø√s¡Tº ø£Á˝≤ |æ{ÏwüHé <ëK\T #˚XÊs¡T. sêC≤´+>∑+˝Àì Ä]ºø£˝Ÿ 14,
eTVæ≤fi¯\qT nqTeT‹+∫+~. 15, 16 eT]j·TT 19 \ ñ\¢+|òüTq düeTdü´qT |æ{ÏwüHé ôV’≤˝…’{Ÿ
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T #˚dæ+~, m+<äTø£+fÒ ns¡Ω‘· ñqï eTVæ≤fi≤ nuÛÑ´s¡Tú\T NDA ˝À
#˚s¡&ÜìøÏ neø±XÊìï ìsêø£]düTÔHêïs¡T.
mHé&çm Á|üy˚X¯ |üØø£å\˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ eTVæ≤fi¯\qT
nqTeT‹+#·q+<äT≈£î uÛ≤s¡‘· ôdH’ ê´ìï ≈£L&Ü ø√s¡Tº ‘·|⁄ü Œ|ü{+ºÏ ~. H˚wüq˝Ÿ &çô|òHé‡ nø±&ÉMT (NDA)
NDA nH˚~ uÛ≤s¡‘· kÕj·TT<Ûä <äfi≤\ ñeTà&ç s¡øD
å£ ùdyê
ÄØà $<Ûëq ìs¡íj·÷ìï *+>∑ $eø£å>± ø√s¡Tº ù|s=ÿ+~.
•ø£åD≤ dü+düú. nø±&ÉMT˝À, Ç+&çj·THé ÄØà, Ç+&çj·THé msTTsY
n‘·T´qï‘· Hê´j·TkÕúq+ Á|üø±s¡+, n&çàwüqT¢ ø√s¡Tº ‘·T~ bò˛sY‡ eT]j·TT Ç+&çj·THé H˚M nH˚ eT÷&ÉT düØ«düT\ ø±´&Ó{Ÿ\T
Ä<˚XÊ\≈£î ˝Àã&ç ñ+{≤sTT. Á|”-ø£$TwüHé Áf…Æì+>¥ ø√dü+ dü+ã+~Û‘· düØ«dt nø±&ÉMTøÏ
H˚|ü<∏ä´+ yÓfi&¢¯ ÜìøÏ eTT+<äT ø£*dæ •ø£Då bı+<äT‘ês¡T. Ç~ eTVü‰sêÁwü˝º Àì
≈£îwt ø£Á˝≤ <ëK\T #˚dæq ]{Ÿ |æ{ÏwüHéì nqTdü]+∫ |üPDÒ˝Àì K&Éø±«kÕ¢˝À ñ+~. á nø±&ÉMT Á|ü|ü+#·+˝À
düTÁ|”+ø√s¡Tº NDA |üØø£≈å î£ eTVæ≤fi¯\qT nqTeT‹+∫+~. NDA yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Áf…Æ-düØ«dt nø±&ÉMT. H˚wüq˝Ÿ &çô|òHé‡ nø±&ÉMT

8
&çôd+ãsY 7, 1954 q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~, Bì ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡e+ NDA |üØø£å
»qe] 16, 1955 q »]–+~. NDA øÏ <äs¡U≤düTÔ<ës¡T\T UPSC <ë«sê ìs¡«Væ≤+∫q
NDA |üPs¡« $<ë´s¡Tú\T sê‘· |üØø£å <ë«sê m+|æø£ #˚j·Tã&É‘ês¡T. <ëì ‘·sê«‘· düØ«ôddt
NDA |üPs¡« $<ë´s¡Tú\˝À 3 |üs¡eT Ms¡ #·Áø£ Á>∑V”≤‘·\T
ôd\ø£Hå é uÀsY¶ <ë«sê $düÔ ‘·yTÓ qÆ Ç+≥s¡÷«´\T »s¡T>∑T‘êsTT. Ç~
eT]j·TT 12 eT+~ nXÀø£ #·Áø£ Á>∑V”≤‘·\T ñHêïs¡T. Ç~ Ç|üŒ{Ï yÓ<’ ´ä |üØø£\å ‘√ bÕ≥T kÕ<Ûës¡D Ä|æ≥º ÷´&é, {°yTé dæÿ˝Ÿ‡, ôdø’ ˝£ ≤õø£˝Ÿ
es¡≈£î 27 düØ«dt N|òt‡ Ä|òt kÕº|òt\qT ≈£L&Ü ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ+~. f…d+ºæ >¥, XÊØs¡ø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT |üØøÏdå Tü +Ô ~
n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü»\T
u≤~Û‘·T\ qT+∫ |òæsê´<äT\T d”«ø£]+#˚+<äT≈£î Çø£ô|’ e÷]Ã˝À kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëì+∫+~. n|üŒ{Ï
ª&Éj·T˝Ÿ 112μ $ìjÓ÷>∑+˝ÀøÏ sêqT+~. nyÓT]ø±˝Àì 911 qT+∫ Á|ü»\T, u≤~Û‘·T\T 100, 108, 101 Ç˝≤ @ n‘·édüs¡
‘·sV¡ ‰ü ˝À <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± ˇπø n‘·édüs¡ q+ãsY ñ+&Ü\ì s¬ +&˚fi¢¯ ùde\≈£ î bò ˛ Hé #˚ d æ H ê <ëq+‘· ≥ n<˚ 112≈£ î
S
øÏ+<ä≥ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+∫+~. BìøÏ ÁbÕ#·Ts¡´+ nqTdü+<ÛëqeTe⁄‘√+~.
ø£*Œ+#ê\+≥÷ πø+Á<ä ôVA+ eT+Á‹‘·«XÊK 2021 @&Ü~ bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ¬s+&ÉT ø°\ø£ _\T¢\ ÄyÓ÷<ä+
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À Ä<˚XÊ\T C≤Ø #˚d+æ ~. s¬ +&ÉT HÓ\\ es¡≈L£ Á|ü»\T,
u≤~Û‘·T\T &Éj·T˝Ÿ 100≈£î bò˛Hé #˚dæHê 112 q+ãsY≈£î bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ìs¡düq\ eT<Û˚´ ˝Àø˘ düuÛÑ ¬s+&ÉT ø°\ø£
K
nqTdü+<ÛëqeTj˚T´˝≤ #˚kÕÔsT¡ . Ä ‘·sê«‘· qT+∫ 112 øÏ e÷Á‘·yT˚ _\T¢\qT ÄyÓ÷~+∫+~.
&Éj·T˝Ÿ #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. 2021 nø√ºãs¡T Hê{ÏøÏ nìï |üqTï #·{≤º\ (dües¡D) _\T¢-2021
n‘·édüs¡ ùde\≈£î á q+ãs¡Tøπ ø±˝Ÿ #˚ùd˝≤ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º\ì πø+ÁBj·T $X¯«$<ë´\j·÷\ (dües¡D) _\T¢-2021.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ‘Ó*|æ+~. 112 m+<äT≈£î? Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ πøs¡fi¯˝À ªVü‰sYº ô|òsTT\÷´sY ãjÓ÷u≤´+ø˘ <˚X¯+˝ÀH˚ ‘=*kÕ]>±
A
b˛©dt ≈£î 100, n+ãT˝…qT‡ 108, n–ïe÷|üø£ XÊK≈£î 101 ªVü‰sYº ô|sò TT\÷´sY ãjÓ÷u≤´+ø˘ qT øπ s¡fi˝¯ Àì ‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+˝À
ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+. M≥ìï+{Ï‘√ bÕ≥T.. $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñqï ªÁo ∫Á‘· ‹s¡THê˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ |òüsY yÓT&çø£˝Ÿ ôd’HÓ‡dt n+&é
>∑Vü≤Væ≤+dü, y˚~Û+|ü⁄\ u≤~Û‘·T\≈£î ùde\+~+#˚+<äT≈£î ˇπø f…ø±ï\Jμ˝À Ä>∑dTü º 5q @sêŒ≥T #˚dqæ ≥Tº øπ +Á<ä XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£
q+ãs¡T ñ+&Ü\ì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~. nìï $uÛ≤>∑+ ‘Ó*|æ+~.
sêÁcÕº\‘√ dü+Á|ü~+∫q nq+‘·s+¡ s¬ +&˚fi¢¯ ÁøÏ‘+· 112 q+ãs¡TqT
$ìjÓ÷–+#ê\ì dü÷∫+∫+~. kÕ+πø‹ø£ düeTdü´\T, kÕ|òtº y˚sY >∑T+&Ó X¯Ádü∫Ô øÏ‘‡· \ düeTj·T+˝À eTT+<ädTü Ô düeTà‹ ‘Ó*|æq
˝À e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\ ø±s¡D+>± Hê\T¬>’<äT sêÁcÕº\T $TqVü‰ Vü≤Á<√>∑T\ s¡ø+Ô£ , ãj·÷d”Œ qeT÷Hê\T, &ûmHé@, øÏì¢ ø£˝Ÿ &˚{≤qT
mø£ÿ&Ü 112 q+ãs¡T neT\T ø±e&É+ ˝Ò<äT. B+‘√ ôVA+ ùdø£]+∫ Çø£ÿ&É uÛÑÁ<ä|üs¡TkÕÔs¡T. ‘·<ë«sê uÛÑ$wü´‘·TÔ ∫øÏ‘·‡\≈£î
eT+Á‹‘·«XÊK >∑‘˚&Ü~ ∫es√¢ nìï sêÁcÕº\qT dü+Á|ü~+∫ e÷s¡Zìπs›X¯+ #˚j·÷\qï<˚ Bì ñ<˚›X¯+.
Á|ü‘·´ø£å kÕø£åý˚T ñ‘·ÔeT+: düTÁ|”+ø√s¡Tº
dü+<˚Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q ø±s¡D≤\T ñ+fÒ ‘·|æŒùdÔ Á|ü‘·´ø£å eTT<ë›sTT\qT ìs√›wüß\T>± Á|üø£{Ïdü÷Ô >∑T»sê‘Y ôV’≤ø√s¡Tº Ç∫Ãq
kÕø£åý˚T ñ‘·ÔeTeTì düTÁ|”+ø√s¡Tº ù|s=ÿ+~. ˇø£ Vü≤‘·´ πødüT˝À rs¡TŒô|’ n|”Œ\T düTÁ|”+ø√s¡Tº˝À <ëK˝…’+~. ÁbÕdæ≈£L´wüHé kÕøÏå‘√
q\T>∑T]øÏ j·÷eJ®e ø±sê>±s¡ •ø£åqT Ksês¡T #˚dæ+~. yÓ’<ä´ ø£*dæ yÓ÷{≤s¡T ôd’øÏ˝Ÿ ô|’ ‹]– edüTÔqï e´øÏÔ 2003 nø√ºãs¡T˝À
|üs¡yÓTÆq Ä<Ûësê\≈£î, eTÚœø£ kÕøå±´\≈£î eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûä´+ Vü≤‘·´≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. e÷s¡D≤j·TT<Ûë\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï
ñqï|ü⁄Œ&˚ Á|ü‘´· ø£å kÕøå±´ìï nqTe÷ì+#ê\ì »dædº t qMHé dæHêΩ, kÕøå±´\T ‘˚&Ü>± ñHêïj·T+≥÷ ì+~‘·T*ï ìs√›wßü \T>± ôV≤’ ø√s¡Tº
»dæºdt ÄsY.düTuÛ≤wt ¬s&ç¶\ <Ûäsêàdüq+ düŒwüº+ #˚dæ+~. q\T>∑Ts¡T Á|üø{£ +Ï ∫+~. Nø£{À¢ >∑Ts¡T|Ô ≥ü &º +É kÕ<Û´ä + ø±<˚y÷Ó qqï dü+X¯jT·
\_∆‘√ ‘êeTT @ø°uÛÑ$+#·&É+ ˝Ò<äì <Ûäsêàdüq+ ‘Ó*|æ+~.
9
97e sêC≤´+>∑ dües¡D bÕøÏåø£ s¡<äT›
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ ìs¡«Vü≤D $wüjT· yÓTÆ j·T÷|”@ Á|üuTÑÛ ‘·« düeT]∆+#·>± »dæºdt ¬ø.m+. CÀôd|òt á dües¡D yÓTT‘êÔìï s¡<äT›
Vü≤j·÷+˝À rdüTø=∫Ãq 97e sêC≤´+>∑ dües¡DqT düTÁ|”+ø√s¡Tº #˚j·÷\+≥÷ _ÛqïyÓTÆq rs¡TŒqT sêXÊs¡T.
bÕøÏåø£+>± s¡<äT› #˚dæ+~. ãVüQfi¯ sêÁcÕº˝À¢ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T+&˚ j·T÷|”@ Á|üuTÑÛ ‘·« Vü≤j·÷+˝À 97e sêC≤´+>∑ dües¡D≈£î
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ ø√dü+ sêC≤´+>∑ n~Ûø£s¡D+ 243C…&é ÄsY 2011˝À bÕs¡¢yÓT+≥T ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. n~Ûø£s¡D+ 19(1)
˝À #˚]Ãq bÕsYº 99 ìã+<Ûäq\qT ø=qkÕ–düTÔqï≥T¢ düŒwüº+ (dæ)øÏ e÷s¡TŒ\T #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T n~Ûø£s¡D+ 243C… ˝À bÕsYº
#˚dæ+~. 9_ ì n<äq+>± #˚]Ã+~. á dües¡D\qT >∑T»sê‘Y sêÁwüº
eTT>∑TZs¡T düuÛÑT´\ á <Ûäsêàdüq+˝À »dæºdt ÄsY.m|òt. Á|üuÛÑT‘·«+ ôV’≤ø√s¡Tº˝À düyê˝Ÿ #˚j·T>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´ \≈£î
Hê]eTHé, »dæºdt _.ÄsY.>∑yê\T 97e sêC≤´+>∑ dües¡DqT e´‹πsø£+>± 2013˝À rs¡TŒ yÓ\Te&ç+~.
EyÓHÓ’˝Ÿ »dæºdt dües¡D _\T¢≈£î bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷<ä+
S
EyÓHÓ’˝Ÿ »dæºdt (|æ\¢\ dü+s¡ø£åD eT]j·TT s¡ø£åD) dües¡D
_\T¢ 2021 qT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~+∫+~. ˝Àø£düuÛÑ Ç|üŒ{Ïπø
ÄyÓ÷<ä+ \_Û+∫q á _\T¢≈î£ sê»´ düu˝ÑÛ À ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~.
EyÓHÓ’˝Ÿ »dæºdt (|æ\¢\ dü+s¡ø£åD eT]j·TT s¡ø£åD) #·≥º+, 2015
øπ düT\qT ‘·«]‘·>‹∑ q |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ »yêãT<ëØ‘·q+
ô|+#·&É+ ø√dü+ n<äq|ü⁄ õ˝≤¢ y˚Tõùdº{ÀÔ düVü‰ õ˝≤¢ y˚Tõùdº{Ÿ
≈£î n~Ûø±sê\qT á _\T¢ ø£*ŒdüTÔ+~. •X¯ó dü+πøåeT ø£$T{°
düuTÑÛ ´\ ìj·÷eTø£+, >∑‘+· ˝À |ü]cÕÿs¡+ ø±ì øπ düT\qT rÁeyÓTqÆ
K
qT düe]+#·&ÜìøÏ á _\T¢ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. H˚sê\T>± eØZø£]+#·&É+ e+{Ï$ á _\T¢˝Àì Ç‘·s¡ n+XÊ\T.
A
10
2. Ä]úø£ eédüú
e+≥ q÷HÓ\ô|’ C≤rj·T $TwüHé≈£î πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷<ä+
11,040 ø√≥¢ Ä]úø£ e´j·T+‘√ ªH˚wüq˝Ÿ $TwüHé ÄHé uÛ≤s¡‘Y |ü<∏äø±ìøÏ nqT>∑TD+>± ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~.
m&çãT˝Ÿ ÄsTT˝Ÿ‡-ÄsTT˝Ÿ bÕyéT (NMEO-OP)μ ì πø_HÓ{Ÿ $TwüHé \ø£å´+
ÄyÓ÷~+∫+~.
H˚wüq˝Ÿ $TwüHé ÄHé m&çãT˝Ÿ ÄsTT˝Ÿ 2025-26 Hê{ÏøÏ
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T 6.5 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ n<äq|ü⁄ ÁbÕ+‘·+˝À ÄsTT˝Ÿ bÕeTTï kÕ>∑T
e#˚Ã nsTT<˚fi¯¢˝À ÄsTT˝Ÿ bÕyéT <˚oj·T kÕ>∑TqT #˚j·÷\H˚ \ø£å´+‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. Ç~ 10 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ á ÄyÓ÷<ä+ \_Û+∫+~. \øå±´ìï #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
S
~>∑TeT‘·T\ô|’ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Ä<Ûës¡|&ü {É ≤ìï ‘·–+Z #·&+É ˝À á |ü<∏äø£+ m+<äT≈£î eTTKýÓTÆq~?
Ç~ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ <˚oj·T nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ qπs+Á<ä yÓ÷B Ä>∑düTº 15 q á ø=‘·Ô e+≥ q÷HÓ\ ~>∑TeT‘·T\ô|’ m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.
øπ +Á<ä |ü<øä∏ ±ìï Á|üø{£ +Ï ∫q ‘·sê«‘· á ìs¡j
í T· + rdüTø√ã&ç+~. n+<äTe\¢, yê{Ï <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘êï\T
#˚j·T&É+ nedüs¡+. ÄsTT˝Ÿ bÕyéT ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ,
K
e+≥ q÷HÓ\ô|’ C≤rj·T $TwüHé
ô|s¡T>∑T‘·Tqï ÁbÕ+‘·+ eT]j·TT ñ‘êŒ<äø‘£ · eTTKýÓTqÆ $. $dü]Ô +#˚
H˚wüq˝Ÿ $TwüHé ÄHé m&çãT˝Ÿ ÄsTT˝Ÿ‡ nH˚~ πø+Á<ä á \øå±´ìï $TwüHé <ë«sê kÕ~Û+#·e#·TÃ. Ç+ø±, ÄsTT˝Ÿ bÕyéT
ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<øä∏ +£ . yÓTT‘·+Ô s¡÷ .11,040 ø√≥¢˝À, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« Ä‘·àìs¡“¤sY uÛ≤s¡‘Y #=s¡e≈£î nqT>∑TD+>± ¬s’‘·T\qT Ä‘·àìs¡“¤sêZ
yê{≤ s¡÷ .8,844 ø√≥T¢ ø±>± 2,196 ø√≥¢qT sêÁcÕº\T e÷s¡Ã&É+˝À düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. e÷¬sÿ{Ÿ ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \Z ‘√ s¬ ‘’ T· \T
A
|ü+#·T≈£î+{≤sTT. á |ü<∏äø£+ ªªH˚wüq˝Ÿ |òü⁄&é ôd≈£L´]{° $TwüHé- qwüºb˛≈£î+&Ü #·÷düTø√e&ÜìøÏ á |ü<∏äø£+ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ÄsTT˝Ÿ bÕyéT Áb˛Á>±yéTμμ ì ñ|ü jÓ÷–düTÔ+~. Ç~ Ä‘·àìs¡“¤sY
Ç+&çj·÷ - ADB : u…+>∑fi¯Ss¡T yÓTÁ{À ø√dü+ USD 500 $T*j·THé s¡TD ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~
u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À yÓTÁ{À ¬s’\T HÓ{ŸesYÿqT $düÔ]+#˚+<äT≈£î $düÔ]+∫q yÓTÁ{À ¬s’\T HÓ{ŸesYÿ >∑T]+∫
>±qT Ä>∑wßü º 19, 2021 q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ÄdæjT· Hé &Óe\|tyTÓ +{Ÿ $düÔ]+∫q yÓTÁ{À ¬s’\T HÓ{ŸesYÿ ÁbÕC…ø˘º ¬s+&ÉT ø=‘·Ô
u≤´+ø˘ (ADB) ‘√ 500 $T*j·THé &Ü\s¡¢ s¡TD ˇ|üŒ+<ëìï yÓTÁ{À ˝…’Hé\ ìsêàD≤ìï ø£*– ñ+≥T+~. 30 ùdºwüq¢‘√ ≈£L&çq
≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. ôd+Á≥˝Ÿ dæ˝Ÿÿ uÀsY¶ eT]j·TT ø¬ +ù|>ö&É Ç+≥πsïwüq˝Ÿ msTTsYb˛sYº
eTTU≤´+XÊ\T eT<Ûä´ R≥sY ]+>¥ s√&é eT]j·TT 44 e C≤rj·T s¡Vü≤<ë]
u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì yÓTÁ{À ¬s’˝Ÿ HÓ{ŸesYÿ 56 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ+≥ Ç~ m≈£îÿe>± m*y˚{Ÿ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. á ÁbÕC…ø˘º dæ{°
¬s+&ÉT ø=‘·Ô yÓTÁ{À ˝…’q¢ ìsêàD+‘√ $düÔ]+#·ã&ÉT‘·T+~. @]j· ÷ ˝À Á{≤|ò æ ø ˘ q T &û ø £ H é ô dº d t º #˚ j · T &É + ˝À eT]j· T T
msTTsY b ˛sY º \ ˝À n‘· T ≈£ î \T ø£ H Ó ø Ï º $ {° ì n+~+#· & É + ˝À
u…+>∑fi¯Ss¡T yÓTÁ{À ¬s’˝Ÿ ÁbÕC…ø˘º ø√dü+ ˇø£ ˇ|üŒ+<ä+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. e<äT∆\T, eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T eT]j·TT
dü+‘·ø£+ #˚dæqyês¡T: Ä]úø£ eéVü‰sê\ XÊK n<äq|ü⁄ ø±s¡´<ä]Ù $ø£˝≤+>∑T\ e+{Ï ã\V”≤q esêZ\ nedüsê\T.
s¡»‘Y ≈£îe÷sY $TÁXÊ eT]j·TT ADB jÓTTø£ÿ Ç+&çj÷· s¬ dæ&+Ó {Ÿ
$TwüHé ø£+Á{° &Ó’¬sø£ºsY fÒø√ ø=ìwæ. ÁbÕC…ø˘º jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·
á ÁbÕC…øº˘ u…+>∑Tfi¯Ss¡T q>∑s+¡ jÓTTø£ÿ |ü]es¡qÔ Ä<Ûë]‘·

11
n_Ûe~∆ (TOD), |ü≥Dº Á|üC≤ s¡yêD≤ eT]j·TT ãVüQfi¯-yÓ÷&É˝Ÿ ø±+bÕø˘º, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq & eqs¡T\ düeTs¡ú‘· eT]j·TT ø£\T|ü⁄ø=ì
Ç+{ÏÁπ>wüHé (MMI) nH˚ uÛ≤eq\‘√ |ü≥ºD n_Ûe~∆øÏ eT<ä›‘·T bıs¡T>∑T ÁbÕ+‘ê\qT düwæº+#·&É+ <ë«sê q>∑s¡+ jÓTTø£ÿ
Çe«&É+ <ë«sê eT]+‘· ìyêdüjÓ÷>∑ýÓTÆq eT]j·TT dæús¡yÓTÆq |ü⁄qs¡«éd”øú s£ D¡ eT]j·TT Ä]úø£ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&+É \ø£´å +>±
q>∑s¡+>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ eT<ä›‘·T ÇdüTÔ+~. ô|≥Tº≈î£ +≥T+~. Ç~ ø±]&Üs¡¢ yÓ+≥ uÛ÷Ñ $T $\Te\qT ô|+#·&+É
TOD- Ä<Ûë]‘· yÓ÷&É˝Ÿ
eT]j·TT q>∑s¡+ jÓTTø£ÿ Bs¡Èø±*ø£ ô|≥Tºã&ç nedüsê\qT
rs¡Ã&ÜìøÏ sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ eT÷\<Ûqä Ä<ëj·÷\qT düwæ+º #·&+É
ADB Á|üø±s¡+, TOD- Ä<Ûë]‘· |ü≥D
º ≤_Ûe~∆ qeT÷Hê ≈£L&Ü \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£î+~.
n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘·, $TÁX¯eT $ìjÓ÷>∑+, $TÁX¯eT-Ä<ëj·T+,
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘ Á>√‘Y kıôd’{° jÓTTø£ÿ ø=‘·Ô n<Ûä´≈£åî&ÉT>± NK dæ+>¥
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘ Á>√‘Y (IEG) kıôd’{°øÏ ø=‘·Ô IEG |ü]XÀ<Ûäq
n<Û´ä ≈£îå &ç>± 15 e Ä]úø£ dü+|òTü + #Ûs’Ó à¡ Hé NK dæ+>¥ mìïø£j÷· ´s¡T. Çìdæ≥º ÷´{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘ Á>√‘Y˝À |ü]XÀ<Ûqä \T ‘=$Tà~
S
ø°\ø£ yêdüÔyê\T $düÔ‘· B∏yéT\˝À eØZø£]+#·ã&Ü¶sTT.
1992 qT+&ç IEG n<Ûä´≈£åî&ç>± ñqï e÷J Á|ü<Ûëì eékÕj·T+ eT]j·TT Á>±MTD≤_Ûe~∆,
&Üø£ºsY eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ ‘·s¡Tyê‘· NK dæ+>¥ u≤<Ûä´‘·\T |üsêés¡D eT]j·TT eqs¡T\ Ä]úø£ XÊÁdüÔ+
#˚|ü≥ºqTHêïs¡T. Á|ü|ü+Nø£s¡D eT]j·TT yêDÏ»´+
K
|ü]ÁX¯eT, ø±]àø£ dü+πøåeT+
IEG jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ |ü]o\q ø√dü+ n‘·ì dü÷ú\-Ä]úø£ $<Ûëq+
ù|s¡TqT &Üø£ºsY eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ dæbòÕs¡T‡ #˚XÊs¡T. »HêuÛ≤ eT]j·TT n_Ûe~∆
Äs√>∑´ düeTdü´\ <äcÕº´ &Üø£ºsY eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ á Äs√>∑´ $<Ûëq+
A
kÕúq+ qT+&ç yÓ’<=*>±s¡T. kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ eT]j·TT
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘ Á>√‘Y >∑T]+∫ kÕe÷õø£ ìsêàD+.
IEG <ë«sê •ø£åD ø±s¡´Áø£eT+
Ç~ n<ÛäTHê‘·q |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD ø√dü+
ñ|üj÷Ó –+#˚ ˇø£ dü«j·T+Á|ü‹|ü‹,Ô ãVüQfi¯ $uÛ≤>∑ øπ +Á<ä+. Bìì IEG Ç+&ç j · T Hé mø£ H ê$Tø˘ dü Ø «dt qT+&ç Áf… Æ ˙
1952 ˝À $¬øÄsY$ sêe⁄ kÕú|+æ #·>± 1958 ˝À ø±sê´#·sD¡ ˝ÀøÏ Ä|òd” sü \Y ≈£î s¬ >∑T´\sY Áf…ìÆ +>¥ Áb˛Á>±yéT\qT ìs¡«Væ≤düT+Ô ~ n˝≤π>
e∫Ã+~. Ç~ j·T÷ìe]‡{° mHéπø¢yé Ä|òt &Ûç©¢ j·T÷ìe]‡{°, Ç+&çj·THé kÕº{Ïdæºø£˝Ÿ düØ«dt, Hêu≤sY¶ eT]j·TT j·T÷ìe]‡{°
q÷´&Ûç©¢˝À ñ+~. {°#·s¡¢ ø√dü+ n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ø=ìï ø√s¡T‡\T ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
#·¬øÿs¡qT m>∑TeT‹ #˚ùd $T\T¢\≈£î Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+
#·¬øÿs¡ $T\T¢\≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä>∑düTº 19, 2021 q #·ø¬ ÿs¡ ø£sêà>±sê\T ≈£L&Ü Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± ñqï #·ø¬ ÿs¡
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±ìï Á|üø£{Ï+∫+~. <Ûäs¡\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√yê\ì eT]j·TT ø=‘·Ô (nø√ºãsY-
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T ôdô|º+ãsY) d”»Hé˝À eTT&ç #·¬øÿs¡ m>∑TeT‹ ø√dü+ eTT+<äT>±H˚
bÕ¢Hé #˚düTø√yê\ì dü÷∫+#ês¡T.
ø=‘·Ô 2021-22 d”»Hé˝À #·¬øÿs¡qT m>∑TeT‹ #˚ùd
eT]j·TT edüTÔe⁄\qT Ç<∏äHê˝Ÿ ‘·j·÷Ø yÓ’|ü⁄ eT[¢+#˚ yê]øÏ Ç~ ø=‘·Ô d”»Hé qT+&ç m>∑TeT‹ dü_‡&ûì Á|üuÛÑT‘·«+
n<äq|ü⁄ <˚oj·T neTàø±\ ø√{≤ s¡÷|ü+˝À Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+ bı&ç–+#˚ neø±X¯+ ˝Ò<äì dü÷∫düTÔ+~, m+<äTø£+fÒ <˚oj·T
n+~+#·ã&ÉT‘·T+~. $T\T¢\T n+‘·sê®rj·T+>± <Ûäs¡\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì

12
$<˚XÊ\˝À #·¬øÿs¡qT $Áø£sTT+#·&É+ düT\uÛÑ+ ne⁄‘·T+~. #˚kÕÔsTT. Ç~ <˚oj·T e÷¬sÿ{Ÿ˝À #·¬øÿs¡ $T\T¢ <Ûäs¡qT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m+<äT≈£î m>∑TeT‹ sêsTTr\qT n+~k˛Ô+~? dæúØø£]+#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·¬øÿs¡ ñ‘·Œ‹Ô˝À Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée #·¬øÿs¡ neTàø±ìøÏ ø√{≤ m˝≤ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~?
kÕúq+˝À ñ+~. $T>∑T\T ì\«\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Ç~ >∑‘· s¬ +&ÉT Á|üdüTÔ‘·+, <˚oj·T e÷¬sÿ{Ÿ˝À #·¬øÿs¡ neTàø£+ ø√dü+
dü+e‘·‡sê\˝À m>∑TeT‹ sêsTTr\qT n+~+#ê*‡ e∫Ã+~. Á|üuÛÑT‘·«+ HÓ\yêØ ø√{≤qT ìs¡ísTTdüTÔ+~. $T\T¢\˝À HÓ\yêØ
kÕ>∑T<ës¡T\≈£î #Ós¡≈£î #Ó*¢+|ü⁄qT øÏ¢j·TsY #˚j·T&É+˝À q>∑<äT- neTàø±ìøÏ dü>∑≥Tq <ë<ë|ü⁄ 21 \ø£å\ ≥qTï\ ø√{≤
Äø£*‘√ ñqï #·¬øÿs¡ $T\T¢\≈£î düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ Ç~ ìs¡ísTT+#·ã&ç+~.
ñ<˚›•+#·ã&ç+~. >√¢ã˝Ÿ wüß>∑sY <Ûäs¡\T
‘·s¡*+|ü⁄ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· >∑‘· HÓ\˝À Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± #·¬øÿs¡ <Ûäs¡\T ô|]>±sTT.
ÄVü‰s¡ eT+Á‹‘·« XÊK Á|üø±s¡+, #·¬øÿs¡qT m>∑TeT‹ #˚ùd |òü*‘·+>±, uÛ≤s¡rj·T eTT&ç #·¬øÿs¡≈£î uÛ≤Ø &çe÷+&é ñ+~.
S
eT]j·TT #·ø¬ ÿs¡qT Ç<∏Hä ê˝Ÿ≈î£ eT[¢+#˚ #·ø¬ ÿs¡ ø£sêà>±sê\T ≈£L&Ü n+<äTe\¢, ø=‘·Ô d”»Hé˝À m>∑TeT‹ #˚j·T&ÜìøÏ eTT&ç #·¬øÿs¡ ñ
<˚oj·T e÷¬sÿ{Ÿ˝À $Áø£sTT+#·&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ HÓ\yêØ <˚oj·T ‘·Œ‹Ôì bÕ¢Hé #˚j·÷\ì <˚oj·T #·¬øÿs¡ ø£sêà>±sê\qT Á|üuÛÑT‘·«+
ø√{≤ s¡÷|ü+˝À Áb˛‘ê‡Vü≤ø±ìï n+~kÕÔsTT. #·¬øÿs¡ m>∑TeT‹ ø√]+~. #·ø¬ ÿs¡ eT]j·TT n+‘·sê®rj·T ˝À≥T n~Ûø£ n+‘·sê®rj·T
eT]j·TT Ç<∏äHê˝ŸøÏ eT[¢+#·&É+ ≈£L&Ü $T\T¢\ *øÏ«&ç{°ì <Ûäs¡\ Á|üjÓ÷»Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ ~>∑TeT‹<ës¡T\‘√ ªªbòÕs¡«sY¶
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~ eT]j·TT #·¬øÿs¡ ø±+Á{≤≈£îº\Tμμ ≈£î dü+‘·ø£+ #˚j·÷\ì eT+Á‹‘·« XÊK $T\T¢\qT
K
ø£sêà>±sê\T ¬s’‘·T\ #Ós¡≈£î ãø±sTT\qT düø±\+˝À #Ó*¢+#˚˝≤ ø√]+~.
Ubharte Sitaare |òü+&éμ
Ä]úø£ eT+Á‹ ìs¡à˝≤ d”‘êsêeTHé Ä>∑wüßº 21, 2021 q ù|s=ÿHêïs¡T. MSME \T ≈£L&Ü ñ<√´>±\qT düwæºkÕÔsTT,
Ä$wü ÿ ]kÕÔ s TT eT]j· T T yês¡ T ]dt ÿ rdü T ≈£ î H˚ y ês¡ T >±
A
Ubharte Sitaare |ò+ ü &éμ ì ÁbÕs¡+_Û+#·qTHêïs¡T. Ç~ m>∑TeT‹-
Ä<Ûë]‘· dü+dü\ú T eT]j·TT kÕºs|º¡ \t ø√dü+ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ÉT‘·T+~. eéVü≤]kÕÔs¡T. á ˝…’Hé˝À, Ç+&çj·÷ m–®yéT u≤´+ø˘ jÓTTø£ÿ
ñuÛÑπsÔ d”‘êπs Áb˛Á>±yéT (j·TTmdt|æ) Á|ü|ü+#· &çe÷+&É¢qT
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T
rs¡Ã&É+‘√bÕ≥T <˚oj·T s¡+>∑+˝À uÛÑ$wü´‘·TÔ #Ûê+|æj·THé\T>±
Ubharte Sitaare |ò+
ü &é m–®yTé u≤´+ø˘ eT]j·TT SIDBI ñ+&˚ uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\qT >∑T]ÔdüTÔ+~.
dü+j·TTø£Ô+>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~
Ubharte Sitaare >∑T]+∫
Bìì \ø√ï˝À ÁbÕs¡+_Û+#·qTHêïs¡T.
áøÏ«{° ˝Ò<ë ÇHéÁdüTºyÓT+{Ÿ\ e+{Ï áøÏ«{°˝À ô|≥Tºã&ç
ªñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ qT+&ç m>∑TeT‘·T\T: Áf…+&é\T, neø±XÊ\T ô|≥º&É+ <ë«sê Ä]úø£ eT]j·TT dü\Vü‰ ùde\ $TÁX¯eT+‘√ á
eT]j·TT bÕ\d” <äø£Œ<∏+ä μ nH˚ n+X¯+ô|’ Ç+&çj÷· m–®yTé u≤´+ø˘ |òü+&é ìsêàD≤‘·àø£ eT<ä›‘·T ÇdüTÔ+~, uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\≈£î.
n<Ûä´j·THêìï ≈£L&Ü Ä]úø£ eT+Á‹ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔs¡T. kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T+ n+~düTÔ+~
á dü+<äs¡“¤+>±, ªÇ+&çj·THé k˛ŒsYº‡ >∑÷&é‡ Ç+&ÉÁd”º: Ç~ m>∑TeT‹ kÕeTs¡´ú +‘√ bÕ≥T kÕ+πø‹ø£‘,· ñ‘·Œ‘·T\Ô T
mø˘‡b˛sYº bıf…ì¸j·T˝ŸqT {≤´|æ+>¥ #˚j·T&ÜìøÏ eP´Vü‰\Tμ nH˚ ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\≈£î dü+ã+~Û+∫ dü+uÛ≤e´ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø£*–
n+X¯ + ô|’ Ç+&ç j · ÷ m–® y é T u≤´+ø˘ Á|ü # · T s¡ D ≈£ L &Ü ñqï uÛ≤s¡rj·T dü+düú\qT >∑T]ÔdüTÔ+~,
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ÉT‘·T+~.
m–®yéT u≤´+ø˘ eT]j·TT SIDBI Ä{À ø±+b˛HÓ+{Ÿ‡,
H˚|ü<∏ä´+ bòÕsêà, nÁ–ø£\ÃsY, Ç+»˙]+>¥ kı\÷´wüHé‡ eT]j·TT kÕ|òtºy˚sY
Ä]úø£ eT+Á‹, 2020 ˝À ‘·q ã&Ó®{Ÿ Á|üdü+>∑+˝À, Ä]úø£ e+{Ï $uÛ≤>±\˝À ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ e+{Ï 100 ø£+fÒ m≈£îÿe
eédüú #·Áø±\qT ø£~*+#·&ÜìøÏ MSME \T eTTKéTì dü+uÛ≤e´ ø£+ô|˙\ ô|’|t˝…’HéqT n_Ûe~∆ #˚XÊsTT.

13
s¡÷ .13 \ø£å\ ø√≥¢ m+-ø±´|t <ë{Ïq 2 e uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙>±{°d”mdt
2021 Ä>∑düTº 17 q e÷¬sÿ{Ÿ $\Te s¡÷ .13 \ø£å\ H˚|ü<∏ä´+
ø√≥T¢ <ë{Ïq ¬s+&√ uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙>± {°d”mdt ø£+ô|˙ pHé˝À eTT–dæq Á‘Ó’e÷dæø£+˝À @ø°ø£‘· ìø£s¡ ˝≤uÛÑ+
ne‘·]+∫+~. s¡÷ .9,008 ø√≥¢ yÓTT‘·Ô+˝À 28.5 XÊ‘·+ e~∆ì {Ïdæmdt
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T ìy˚~+∫+~. Á‘Ó’e÷dæø£+˝À <ëì @ø°ø£‘· Ä<ëj·T+ s¡÷
|ü~ùV≤&˚fi¯¢ ‘·sê«‘· á e÷sYÿ kÕ~Û+∫+~, Ç~ |ü_¢ø˘ .45,411 ø√≥¢≈£î 18.5 XÊ‘·+ ô|]–+~.
ns¡+π>Á≥+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ‘·q kÕºø˘qT $Áø£sTT+∫+~. {≤{≤ ø£q‡˝…º˙‡ düØ«ôddt (TCS) >∑T]+∫
]\j·THé‡ ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À áe÷sY <ë{Ïq¬s+&√ Bì Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ eTT+u…˝’ À ñ+~. nsTT‘˚, <ëì
ø£+ô|˙>± TCS ne‘·]+∫+~. n‹ô|<ä› ø±´+|üdt #ÓHÓ’ï˝À ñ+~. TCS |òæÁãe] 2021 Hê{ÏøÏ
TCS ùws¡T¢ s¡÷. 3,552.4 2.32 XÊ‘·+ e<ä› eTT–dæ e÷¬sÿ{Ÿ ø±´|æ≥˝…’CÒwüHé <ë«sê Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± n‹ô|<ä› IT
S
]ø±s¡T¶ kÕúsTT˝À s¡÷. 3,560.25øÏ#˚sêsTT. ùde\ dü+dü.ú TCS nH˚~ {≤{≤ Á>∑÷|t jÓTTø£ÿ nqTã+<Ûä dü+dü.ú
Ç~ 46 <˚XÊ\˝À 149 Á|ü<˚XÊ\˝À |üì#˚k˛Ô+~. bò˛sY“‡ es¡˝Ÿ¶‡
ÁfÒ&ç+>¥ eTT–ùd düeTj·÷ìøÏ, TCS jÓTTø£ÿ e÷¬sÿ{Ÿ yÓ÷dtº ÇH√ïy˚{Ïyé ø£+ô|˙dt sê´+øÏ+>¥˝À TCS 2015 ˝À 64
ø±´|æ≥˝…’CÒwüHé (m-cap) s¡÷ .13.14 \ø£å\ ø√≥T¢>± ñ+~. e kÕúq+˝À ñ+~. Ç~ 2018 Hê{ÏøÏ bòÕs¡÷Ã´Hé Ç+&çj·÷
ÄsTT˝Ÿ-≥T-f…*ø±+ dü+düú, ]\j·THé‡ Ç+&ÉÁd”ºdt 500 C≤_‘ê˝À 11 e kÕúq+˝À ñ+~.
K
$\TeÁ|üdüTÔ‘·+ s¡÷ .13.7 \ø£å\ ø√≥T¢>± ñ+~.
A
14
3. n+‘·sê®rj·T dü+ã+<Ûë\T
ÄÁùdº*j·÷ - Ç+&çj·÷ H˚M ≥T H˚M ]˝ÒwüHéwæ|t ø√dü+ ñeTà&ç e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+
uÛ≤s¡‘· HÍø±<äfi¯+ eT]j·TT sêj·T˝Ÿ ÄÁùdº*j·THé H˚M n_Ûe~∆ #˚j·T&É+ô|’ á ˇ|üŒ+<ä+ <äwæº ô|&ÉT‘·T+~.
Ä>∑düTº 18, 2021 q ªÄÁùdº*j·÷- Ç+&çj·÷ H˚M ≥T H˚M Ç~ Á|ü < Û ë q+>± Væ ≤ +<ä ÷ eTVü ‰ dü e TTÁ<ä H˚ e ˝Ÿ
]˝ÒwüHéwæ|tμ ø√dü+ C≤sTT+{Ÿ ¬>’&ÓHé‡ dü+‘·ø£+ #˚XÊsTT. dæ+b˛õj·T+ (IONS), Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä ]yéT nk˛dæjT˚ wüHé
eTTU≤´+XÊ\T (IORA), yÓÁdüHº é |üd|æ øæò ˘ H˚e˝Ÿ dæ+b˛õj·T+ (WPNS) eT]j·TT
Ädæj÷· Hé jÓTTø£ÿ s¡øDå£ eT+Á‘·T\ düe÷y˚X¯ Áù|yò Té esYÿ nBÛq+˝À
dü+‘·ø±\ ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤s¡rj·T HÍø±<äfi¯ kÕº|òt N|òt
ñqï ì|ü⁄DT\ e]ÿ+>¥ Á>∑÷|ü⁄\ e+{Ï ÁbÕ+rj·T eT]j·TT
ø£s¡+;sY dæ+>¥ eT]j·TT ÄÁùdº*j·THé H˚M N|òt Ä|òt yÓ’dt n&çàs¡˝Ÿ
ãVüQbÕøÏåø£ s¡+>±\˝À düVü≤ø±sêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~.
yÓTÆUÒ˝Ÿ C… q÷qHé eT<Ûä´ »]–+~, á |üÁ‘·+ ª2020 düeTÁ>∑
S
eP´Vü‰‘·àø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+μøÏ nqT>∑TD+>± ñ+~. Ç~ Ç+&√ - |üd|æ øæò ˘ ÁbÕ+‘·+˝À XÊ+‹, uÛÁÑ <ä‘,· dæsú ‘¡ «· +
eT]j·TT ÁX‚j·TdüT‡qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ uÛ≤>∑kÕ«eT´ ìã<ä∆‘·qT
2020 düeTÁ>∑ eP´Vü‰‘·àø£ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Á|ü<Ûëq
@ø°ø£‘·+ #˚j·T&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
eT+Á‘·T\T ÁbÕ+rj·T eT]j·TT Á|ü|ü+#· uÛÑÁ<ä‘ê düyêfi¯¢≈£î
uÛ≤>∑kÕ«eT´ uÛÑs√kÕ \ø£å´+‘√ n+^ø£]+#ês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT ÄÁùdº*j·÷ eT<Ûä´ s¡ø£åD dü+ã+<Ûë\T
K
ñeTà&ç e÷s¡Z<äs¡Ùø£ |üÁ‘·+ >∑T]+∫ ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ >∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± <Ó’«bÕøÏåø£
s¡øDå£ dü+ã+<Ûë\T ã\|ü&Ü¶sTT. düeTÁ>∑ eP´Vü‰‘·àø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+,
Ç~ <Ó ’ « bÕøÏ å ø £ + >± ˝Ò < ë ãVü Q bÕøÏ å ø £ + >± ø£ * dæ
Á‘Ób’ ÕøÏøå £ düeTTÁ<ä uÛÁÑ <ä‘ê esYÿcÕ|t, eT÷´#·Te˝Ÿ ˝≤õdæøº ‡˘ eT<ä‘› T·
|üì#˚j·T&ÜìøÏ ¬s+&ÉT HÍø±<äfi≤\ dü+ø£˝≤Œìï Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ
ˇ|üŒ+<ä+ eT]j·TT eT\u≤sY $Hê´kÕ\˝À RAN bÕ˝§Zq&É+
e÷s¡Z<äs¡Ùø£ |üÁ‘·+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
A
e+{Ï$ dü+ã+<Ûä+˝À eTTKýÓTÆq yÓTÆ\Tsêfi¯ó¢. á $Hê´kÕ\T
|üs¡düŒs¡ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·&É+, ÁbÕ+rj·T Ç{°e* ø±\+˝À yê] dü+ã+<Ûëìï ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+˝À s¬ +&ÉT
uÛÑÁ<ä‘· ø√dü+ düVü≤ø£]+#·&É+, |üs¡düŒs¡ Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq HÍø±<äfi≤\T b˛wæ+∫q bÕÁ‘·qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À düVü≤ø£]+#·&É+ eT]j·TT |üs¡düŒs¡ #·s¡´qT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+- $j·T‘êï+: <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À <Ó’«bÕøÏåø£ düeTTÁ<ä Á&ç˝Ÿ
s¬ +&ÉT <˚XÊ\ eT<Û´ä düeTTÁ<ä düV≤ü ø±s¡+˝À uÛ≤>∑+>± <äøDåÏ Ç~ Á|üdTü ‘Ô +· ñqï ø√$&é -19 Áb˛{Àø±˝Ÿ\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô
#ÓH’ ê düeTTÁ<ä+˝À uÛ≤s¡‘· Hê$ø±<äfi+¯ eT]j·TT $j·T‘êï+ |”|⁄ü ˝Ÿ‡ VPN ‘√ e‹Ô|üs¡yÓTÆq |üs¡düŒs¡ #·s¡´\qT ìs¡«Væ≤+∫+~.
H˚M dü+j·TTø£Ô+>± ø£düs¡‘·TÔ\T ìs¡«Væ≤+#êsTT. <Ó’«bÕøÏåø£ |üs¡düŒs¡ #·s¡´ \ø£å´+
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T á <Ó’«bÕøÏåø£ ôd’ìø£ yê´j·÷eT+ ¬s+&ÉT Hê$ø±<äfi≤\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓ|’ ⁄ü qT+&ç, INS s¡D$»jYT eT]j·TT INS |ü+#·T≈£îqï ã\yÓTÆq ã+<Ûëìï @ø°ø£‘·+ #˚ùd \ø£å´+‘√
ø√sê <Ó’«bÕøÏåø£ düeTTÁ<ä $Hê´kÕ\T #˚|ü{≤ºs¡T. ìs¡«Væ≤+#·ã&ç+~. Ç~ uÛ≤s¡‘Y-$j·T‘êï+ s¡ø£åD dü+ã+<Ûë\
$j·T‘êï+ qT+&ç, Á|òæπ>{Ÿ VPNS ˝…’ <∏ëjYT ‘√ (HQ- ã˝Àù|‘êìøÏ ˇø£ eTT+<ä&ÉT>∑T e+{Ï~.
012) bÕ˝§ZHêïs¡T. Á&ç˝Ÿ >∑T]+∫
HÍø±ÁX¯j·T <äX¯ ø√dü+ uÛ≤s¡‘· Hê$ø±<äfi¯ HÍø£\T düeTTÁ<ä <äX¯˝À ñ|ü]‘·\ j·TT<ä∆ yê´j·÷e÷\T,
$j·T‘êï+˝Àì ø±yéT sêHé #˚s¡T≈£îHêïsTT. ôV≤*ø±|üºsY ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eT]j·TT Äj·TT<Ûë\ ø±\TŒ\
ø£düs¡‘·TÔ\T ñ+{≤sTT.
15
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT $j·T‘êï+ eT<Ûä´ s¡ø£åD dü+ã+<Ûë\T ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q~. Ç~ &çôd+ãsY 21, 1987 q ÁbÕs¡+_Û+#·
¬s+&ÉT HÍø±<äfi≤\ eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± <Ó’«bÕøÏåø£ |üs¡düŒs¡ ã&ç+~. Ç~ ñ|ü]‘·\+ qT+&ç ñ|ü]‘·\ øÏå|üDÏ, >±* ìs√<Ûäø£
#· s ¡ ´ \T yê{Ï |ü s ¡ d ü Œ s¡ #· s ¡ ´ eT]j· T T nqT≈£ L \‘· q T øÏå|üDT\T eT]j·TT ‘·TbÕ≈£î\T, »˝≤+‘·sêZ$T ìs√<Ûäø£ sê¬ø≥T¢
yÓTs¡T>∑T|ü]#êsTT. ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ s¡ø£åD dü+ã+<Ûë\T eT]j·TT uÛ≤Ø ãs¡Te⁄ {≤¬sŒ&√\‘√ ≈£L&çq nH˚ø£ Äj·TT<Ûë\T
|ü{Ïwüº+>± ñHêïsTT. ¬s+&ÉT <˚XÊ\T pHé 2021 ˝À s¡ø£åD eT]j·TT ôdHê‡s¡q¢ T ø£*– ñ+~. Ç~ ø£y÷Ó yé 28 nì |æ\Teã&˚
uÛÑÁ<ä‘ê dü+uÛ≤wüDqT #˚|ü{≤ºsTT. eT]j·TT uÛ≤s¡‘· Hê$ø±<äfi¯ »˝≤+‘·sêZ$T ìs√<Ûäø£ ôV≤*ø±|üºs¡¢qT ≈£L&Ü rdüT¬øfi¯¢>∑\<äT.
HÍø£\T ‘·s¡#·T>± $j·T‘êï b˛s¡Tº\qT dü+<ä]ÙdüTÔHêïsTT. ¬s+&ÉT INS ø√sê >∑T]+∫
Hê$ø±<äfi≤\ eT<Û´ä düV≤ü ø±sêìï s¬ +&ÉT <˚XÊ\T ≈£L&Ü ã˝Àù|‘·+
#˚XÊsTT. INS ø√sê nH˚~ ø√sê ‘·s¡>∑‹ øÏå|üDÏ ø=¬s«{Ïº jÓTTø£ÿ
Á|ü<Ûëq z&É. BìøÏ ñ|ü]‘·\+ qT+∫ ñ|ü]‘·\ øÏå|üDT\‘√
◊mHémdt s¡D$»jYT >∑T]+∫ bÕ≥T j·÷+{°-msTTsY >∑Hé\qT neTsêÃs¡T.
S
◊mHémdt s¡D$»jYT ˇø£ ¬>’&Ó&é-øÏå|üDÏ. Ç~ sêCŸ|ü⁄‘Y
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+-ã+>±¢<˚XŸ: $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ëìï πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷~+∫+~
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ Áo qπs+Á<ä yÓ÷B n<Ûä´ø£å‘·q »]–q eT<ä‘› T· qT $dü]Ô düT+Ô ~. ñ|üXe¯ Tq+, Á|ü‹düŒ+<äq, |ü⁄q]ïsêàD+
øπ +Á<ä eT+Á‹es¡+Z , 2021 e÷]Ã˝À dü+‘·ø+£ #˚dqæ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j· T T |ü ⁄ qs¡ T <ä ∆ s ¡ D $wü j · T +˝À yês¡ T ˇø£ ] ø=ø£ s ¡ T
K
eT]j·TT ã+>±¢<˚XŸ eT<Ûä´ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ ne>±Vü≤q düVü‰j·T|ü&É‘ês¡T.
ˇ|üŒ+<ëìï (MoU) ÄyÓ÷~+∫+~.. Ç~ dü+ã+~Û‘· düe÷#ês¡+, ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥ &˚{≤
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T eT]j·TT XÊÁd”Ôj·T &˚{≤ e÷]Œ&ç ø√dü+ n+~düTÔ+~. Ç~
dæú‹kÕú|üø£‘·qT ìsê∆]+#·&ÜìøÏ $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq, ]ø£eØ,
A
H˚wüq˝Ÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ n<∏ë]{° (NDMA),
uÛ≤s¡‘· ôVA+ eT+Á‹‘·« XÊK eT]j·TT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D & ñ|üX¯eTq+, kÕeTs¡ú´+ ô|+bı+~+#˚ nqTuÛÑyêìï ˝Ò<ë ñ‘·ÔeT
ã+>±¢<˚XŸ düVü‰j·T eT+Á‹‘·« XÊK eT<Ûä´ ne>±Vü≤q ˇ|üŒ+<ä+ |ü<ä∆‘·T\qT |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ ≈£L&Ü n+~+∫+~.
≈£î~]+~. Ç~ n<ÛäTHê‘·q düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£‘·, eTT+<ädüTÔ
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, dæú‹kÕú|üø£‘· eT]j·TT ñ|üX¯eTq ôV≤#·Ã]ø£ eédü\ú T, Á|ü‹düŒ+<äq & ñ|üXe¯ Tq+, ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥
& Hê$π>wüHé ùde\T, $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· eT]j·TT ]j·T˝Ÿ f…ÆyéT
s¡+>∑+˝À düVü≤ø±s¡+‘√ m+ˇj·TT ñ+≥T+~.
&˚{≤ ùw]+>¥ô|’ düVü≤ø±sêìï $düÔ]düTÔ+~.
m+ˇj·TT Á|üjÓ÷»Hê\T
ñeTà&ç $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D yê´j·÷e÷\qT <Ó’«bÕøÏåø£+>±
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT ã+>±¢<˚XŸ ¬s+&É÷ ˇø£<ëìø=ø£{Ï ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ m+ˇj·TT Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D j·T+Á‘ê+>±\ qT+&ç Á|üjÓ÷»q+ bı+<˚
$|ü‘T· Ô dæ‹ú kÕú|øü £ dü+|ò÷ü \qT düwæ+º #·&ÜìøÏ Á|üe÷D≤\T,
eédüúqT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ MoU dü+‘·ø£+ #˚j·Tã&ç+~.
‘êC≤ kÕ+πø‹ø£‘\· T eT]j·TT kÕ<ÛHä ê\qT |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ Ç~
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À dü+dæ<ä∆‘·, Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT kÕeTs¡ú´
j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~.
ìsêàD≤ìï ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ m+ˇj·TT düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
Ç~ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T eT]j·TT
m+ˇj·TT jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T>± Á|ü#·Ts¡D\T & kÕeTÁ–ì ≈£L&Ü e÷]Œ&ç
Ç~ dü+ã+~Û‘· uÛÑ÷uÛ≤>±\˝À dü+uÛÑ$+#˚ ô|<ä›-kÕúsTT #˚düTÔ+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, ]dtÿ ‘·–Z+|ü⁄ eT]j·TT ]ø£eØô|’
$|ü‘·TÔ (düVü≤» ˝Ò<ë e÷qe Áù|]‘·) düeTj·T+˝À |üs¡düŒs¡ <˚XÊ\T dü+j·TTø£Ô |ü]XÀ<Ûäq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ

16
EAM ªj·TTHÓ’{Ÿ ny˚sYμ f…ø˘ jÓTTø£ÿ ÁbÕs¡+uÛ≤ìï Á|üø£{Ï+∫+~
◊ø£´sê»´dü$T‹ XÊ+‹ |ü]s¡ø£å≈£î\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ $wüjT· +˝À #·sÃ¡ \T »s¡bÕ\ì uÛ≤s¡‘Y $X¯«dædTü +Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ,
düV‰ü j·T+>± ªªj·TTHÓ{’ Ÿ ny˚sªY ª f…øq˘ T neT\T #˚dTü qÔ ï≥T¢ $<˚XÊ+>∑ XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T n+‘·sê®rj·T XÊ+‹ eT]j·TT uÛÑÁ<ä‘·qT
eT+Á‹ (ÇmmyéT) mdt C…’X¯+ø£sY Á|üø£{Ï+#ês¡T . ìsê∆]+#·&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T ◊ø£´sê»´dü$T‹ XÊ+‹ |ü]s¡ø£åD dæã“+~øÏ {°ø±\T y˚j·T&ÜìøÏ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 2 \ø£å\ &√düT\ ø√$&é -19 yê´øÏ‡HéqT 9 $TwüHé\
q÷´j· ÷ sY ÿ ˝Àì ◊ø£ ´ sê»´ dü $ T‹ 4 e Á|ü < Û ë q ø√dü+ yÓ÷Vü≤]+∫+<äì eT]j·TT s¡ø£åD<ës¡T\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ
ø±sê´\j·T+˝À Äj·Tq ªªf…ø±ï\J n+&é |”dtø°|æ+>¥μμ ô|’ UN Á|üdüTÔ‘·+ 5 y˚\ eT+~ uÛ≤s¡rj·T dæã“+~ì ìj·T$T+#ês¡ì
uÛÑÁ<ä‘ê eT+&É* ãVæ≤s¡+>∑ #·s¡Ã≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT á $<˚XÊ+>∑ eT+Á‹ ù|s=ÿHêïs¡T.
Á|üø≥£ q #˚XÊs¡T. ñÁ>∑yê<äT\T, kÕj·TT<Ûä Á>∑÷|ü⁄\T eT]j·TT HêHé-
ùd{º Ÿ q≥T\T bÕ˝§Zqï düyê\T |ü]dæ‘ú T· \˝À UN XÊ+‹ |ü]s¡øDå£ 4-bÕsTT+{Ÿ Áù|òyéTesYÿ
S
$TwüqT¢ |üì#˚dü÷ÔH˚ ñHêïj·Tì Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T. düeTø±©q eTT|ü⁄Œ\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ◊ø£´sê»´dü$T‹
XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· dü«uÛ≤e+ eT]+‘· øÏw¢ +ºü >± e÷]q+<äTq, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· qT s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ ˇø£ ìsêàD≤ìï s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ
XÊ+‹ |ü]s¡ø≈å£ î£ \qT düTs¡ø‘åÏ +· >± ñ+#˚ kÕeTsêú´\T y˚>e∑ +‘·+>± eT+Á‹ 4-n+XÊ\ Áù|yò Té esYÿ ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. UN Peace-
keepers øÏ e´‹πsø£+>± H˚sê\≈£î »yêãT<ëØ‘·q+ eT]j·TT
ñ+&É≥+ >∑eTHês¡Ω+
XÊ+‹ |ü]s¡øD å£ ø=s¡≈î£ kÕ+πø‹ø£‘ô· |’ n<Û´ä ø£å Á|üø≥
£ qô|’ UNSC
K
UN XÊ+‹ |ü]s¡ø£åD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düT\uÛÑ‘·s¡+ ˇø£ rsêàHêìï ÄyÓ÷~+∫+~.
#˚jT· &ÜìøÏ 21 e X¯‘êã›|⁄ü XÊ+‹ |ü]s¡øDå£ kÕ+πø‹ø£‘· eT]j·TT
Ä$wüÿs¡D\‘√ ≈£L&çq ã\yÓTÆq |üsêés¡D eédüú˝À \+>∑s¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+-j·TTmHé m+ˇj·TT
y˚j·Tã&Ü\ì Äj·Tq ôV’≤˝…’{Ÿ #˚kÕs¡T. j·TTHÓ’{Ÿ ny˚sY qT+&ç XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ #=s¡e eT]j·TT j·TTmHé dæ 4 ◊mdtÄsY
j·TTmHé øÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<ä›‘·T ÇdüTÔ+<äì Äj·Tq Á|üø£{Ï+#ês¡T. nø±&ÉMT |òüsY |”dt Ä|üπswüHé‡ ø√dü+ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ eT<ä›‘·T
A
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äø£Œ<∏ä+ Çe«&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT ◊ø£´sê»´dü$T‹ ˇø£ ne>±Vü≤q
ˇ|üŒ+<ëìï ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïsTT.
◊ø£´sê»´dü$T‹ XÊ+‹ |ü]s¡ø≈å£ î£ \ uÛÁÑ <ä‘· eT]j·TT uÛÁÑ <ä‘·
WTO: >√¢ã˝Ÿ >∑÷&é‡ ÁfÒ&é ]ø£eØ
es¡˝Ÿ¶ ÁfÒ&é Äs¡HZ C’Ó wÒ Hü é (&ÉãT¢´{Ïˇ) >∑÷&é‡ ÁfÒ&é uÒs√MT≥sY uÒs√MT≥sY ô|s¡T>∑T<ä\ Á|üdüTÔ‘· yêDÏ»´ $düÔs¡D jÓTTø£ÿ
Á|üø±s¡+, >√¢ã˝Ÿ düs¡T≈£î\ yê´bÕs¡+ ø√$&é -19 eTVü≤e÷à] ã˝≤ìï n˝≤π> 2020 ˝À eTVü≤e÷à]-Áù|]‘· cÕø˘ jÓTTø£ÿ
‘·sê«‘· ã\yÓTqÆ ]ø£eØì ø=qkÕ–k˛Ô+~. ÁfÒ&é uÒs√MT≥sY ‘êC≤ ˝À‘·TqT ôV’≤˝…’{Ÿ #˚düTÔ+~.
Ø&ç+>¥˝À ]ø±s¡T¶ kÕúsTTì ‘êøÏ+~. edüTeÔ ⁄\ yê´bÕs¡+ s¬ +&Ée Á‘Óe’ ÷dæø+£ ˝À dü+e‘·‡sêìøÏ
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T ô|s¡T>∑T<ä\qT >∑eTìdüT+Ô <äì ≈£L&Ü Ç~ dü÷∫düT+Ô ~. ÁbÕ+rj·T
uÒs√MT≥sY 110.4 Ø&ç+>¥ qT qyÓ÷<äT #˚dæ+~. Ç~ ndüe÷q‘·\T, ùde\ yêDÏ»´+˝À ã\V”≤q‘· eT]j·TT {°ø±\
p˝…’ 2016 ‘·sê«‘· n‘·´~Ûø£ ]ø±s¡T¶. f…ÆyéTfÒãT˝Ÿ‡˝À C≤|ü´+ e+{Ï Á|üe÷<ë\ e\¢ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´+
jÓTTø£ÿ <äø£Œ<∏ä+ ø£|æŒy˚j·Tã&ÉT‘·T+<äì ≈£L&Ü Ç~ dü÷∫düTÔ+~.
Ø&ç+>¥ dü+e‘·‡sêìøÏ 20 bÕsTT+≥¢≈£î ô|’>± ô|]–+~.
>∑÷&é‡ ÁfÒ&é uÒs√MT≥sY
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ m>∑TeT‘·T\T Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq e~∆ πs≥¢qT
qyÓ÷<äT #˚düTÔqï+<äTq á Ø&ç + >¥ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ u≤>± 2016 ˝À WTO <ë«sê >∑÷&é‡ ÁfÒ&é uÒs√MT≥sY
eTT>∑TdüTÔ+~. ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. Ç~ nH˚ø£ yêDÏ»´ dü+ã+~Û‘· uÛ≤>±\

17
dü÷∫ø£\qT ˇπø $TÁX¯eT dü÷∫ø£>± $T[‘·+ #˚dTü +Ô ~. Ç~ Á|ü|+ü #· á uÒs√MT≥sY m˝≤ n|t&˚{Ÿ #˚j·Tã&ç+~?
es¡Ôø£ yêDÏ»´+˝À ≥]ï+>¥ bÕsTT+≥¢qT ôV’≤˝…’{Ÿ #˚düTÔ+~ n˝≤π>
Ç~ Á‘Ó’e÷dæø£ ÁbÕ‹|ü~ø£q qMø£]+#·ã&ÉT‘·T+~.
düMT|ü uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À <ëì |ü<∏ä+ ø√dü+ dü÷#·qqT n+~düTÔ+~.
edüTÔe⁄\ yê´bÕs¡+˝À dü«\Œø±*ø£ Áf…+&é\‘√ ‘êC≤ &˚{≤ m˝≤ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú (WTO)
dü]b˛\T‘·T+<√ Ç~ #·÷|ü⁄‘·T+~. Bìì >∑‘·+˝À es¡˝Ÿ¶ ÁfÒ&é Ç~ n+‘·sY -Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü,ú <˚XÊ\ eT<Û´ä n+‘·sê®rj·T
ne⁄{Ÿ\Tø˘ Ç+&çπø≥sY>± |æ*#˚yês¡T. yêDÏC≤´ìï ìj·T+Á‹+#·&É+ eT]j·TT düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚j·T&É+ Bì
Ç~ >∑eTHêìï m˝≤ dü÷∫düTÔ+~? $~Û. Ç~ 1994 eTÁs¡πøXŸ ˇ|üŒ+<ä+ ‘·sê«‘· »qe] 1, 1995
q n~Ûø±]ø£+>± ‘·q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ç~
Ç{°e* Áf…+&é\≈£î nqT>∑TD+>± yêDÏ»´ $düsÔ D¡ ø√dü+
{≤]|òt\T eT]j·TT yêDÏ»´+ô|’ kÕ<Ûës¡D ˇ|üŒ+<ëìï (GATT)
100 Ø&ç+>¥ dü÷∫düT+Ô ~. nsTT‘˚, 100 ø£+fÒ m≈£îÿe Ø&ç+>¥\T
uÛØÑ Ô #˚dTü +Ô ~. WTO 164 düu´ÑÛ <˚XÊ\‘√ ≈£L&çq Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚
m>∑Te-<Û√s¡DÏ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫kÕÔsTT. 100 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
n‹ô|<ä› n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ dü+düú.
Ø&ç+>¥\T ~>∑Te Áf…+&é e~∆ì dü÷∫düTÔHêïsTT.
UN
IAEA :
S
ÇsêHé j·TTπsìj·T+ düTdü+|üqï‘·qT y˚>∑e+‘·+ #˚dæ+~
n{≤$Tø˘ yê#Y&Ü>¥ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n{≤$Tø˘ mqØ®
@C…˙‡ (IAEA) Á|üø±s¡+, ÇsêHé j·TTπsìj·T+ düTdü+|üqï‘·qT
Äj·TT<Ûë\ kÕúsTTøÏ y˚>∑e+‘·+ #˚dæ+~.
Ä+<√fi¯q\T @$T{Ï?
2015 nDT ˇ|üŒ+<ä+ øÏ+<ä $~Û+∫q Ä+ø£\å qT ÇsêHé
K
ñ\¢+|òTæ +∫+~. 2015 &û˝Ÿ dü«#·Ã‘¤ q· T 3.67 XÊ‘êìøÏ |ü]$T‘·+
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T #˚dæ+~.
f…ÁVü‰Hé nDT ˇ|üŒ+<ëìï |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&+É ô|’ Çs¡T|üø±å \ ÇsêHé nDT ˇ|üŒ+<ä+ 2015
eT<Ûä´ #·s¡Ã\T ‹]– ÁbÕs¡+_Û+#ê\ì ø√s¡T≈£î+≥Tqï+<äTq á
ÇsêHé nDT ˇ|üŒ+<ä+ Áù|òyéTesYÿ 2015 ˝À ÇkÕ¢$Tø˘
A
#·s¡´ |ü•ÃeT <˚XÊ\‘√ ñÁ~ø£Ô‘·\qT ô|+#·T‘√+<äì IAEA
ù|s=ÿ+~. ]|ü_¢ø˘ Ä|òt ÇsêHé eT]j·TT P 5+1 eT]j·TT j·T÷s√|æj·THé
j·T÷ìj·THé‘√ düV‰ü Á|ü|+ü #· X¯≈î£ \Ô eT<Û´ä dü+‘·ø+£ #˚jT· ã&ç+~.
ÇsêHé ‘·q q{≤+CŸ ôd’{Ÿ˝À ù|\T&ÉT eT]j·TT $<äT´‘Y ˇ|üŒ+<ä+ Ä<Ûës¡+>±, ÇsêHé eT]j·TT P5+1 & EU eT<Ûä´
ø√‘·≈£î Á|ü‹düŒ+<äq>± j·TTπsìj·T+ X¯ó~∆ #˚ùd dü«#·Ã¤‘·qT 20
ñeTà&ç düeTÁ>∑ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ p˝…’ 14, 2015 q
XÊ‘·+ qT+&ç 60 XÊ‘êìøÏ ô|+∫+~.
$j·THêï˝À Á|üø£{Ï+#·ã&ç+~.
|üesY ø£{Ÿ eT]j·TT ù|\T&ÉT Á|ü<Ûëq uÛÑ÷>∑s¡“¤ düTdü+|üqï
ø£sêà>±s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ôì <Óã“rXÊsTT. á <ë&çøÏ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ñeTà&ç düeTÁ>∑ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£
ø±s¡DeTì ÇsêHé Äs√|æ+∫+~. JCPOA yÓ’|ü⁄ n~Ûø±]ø£ #·s¡Ã\T C≤sTT+{Ÿ bÕ¢Hé Ä|òt
IAEA Á|üø±s¡+, Äj·TT<Ûë\ Áπ>&é 90 XÊ‘·+ dü«#·Ã¤‘·qT j·÷ø£åHé d”«ø£s¡D‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT, Ç~ ÇsêHé eT]j·TT P
ø£*– ñ+~. 5+1 <˚XÊ\ eT<Ûä´ 2013 ˝À dü+‘·ø£+ #˚dæq eT<Ûä´+‘·s¡
ˇ|üŒ+<ä+.
H˚|ü<∏ä´+
P 5+1 <˚XÊ\T
y˚T˝À, IAEA ‘·q q{≤+CŸ bÕ¢+{Ÿ˝À 60 XÊ‘·+ es¡≈£î
düTdü+|üqï+ #˚j·T&ÜìøÏ ÇsêHé ˇø£ n<ÛäTHê‘·q ôd+Á{Ï|òüPĆŸì Ç~ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ uÛÑÁ<ä‘ê eT+&É*˝Àì ◊<äT>∑Ts¡T
ñ|üjÓ÷–düTÔ+<äì ìy˚~+∫+~. Ç|ü⁄Œ&ÉT, Ä Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ XÊX¯«‘· düuTÑÛ ´\qT dü÷∫düT+Ô ~, n$ #ÓH’ ê, s¡cÕ´, ÁbòÕHé‡, j·TTHÓf’ &… é
ÇsêHé Ç|ü⁄Œ&ÉT ¬s+&Ée ø±´dtπø&éqT ñ|üjÓ÷–k˛Ô+<äì IAEA øÏ+>¥&ÉyéT eT]j·TT j·TTHÓ’f…&é ùdº{Ÿ‡, |ü¢dt »s¡à˙. Bìì
ù|s=ÿ+~. j·T÷s√|æj·THé <˚XÊ\T E 3+3 nì ≈£L&Ü dü÷∫kÕÔsTT.

18
‘ê*u≤q¢ nBÛq+˝ÀøÏ n|òüÈìkÕÔHé
πøåÁ‘·kÕúsTT˝À |ü]dæú‘·T\T dü]>± n+#·Hê y˚j·T≈£î+&Ü #˚dæ+~. >∑>∑qe÷sêZq Hê{À <äfi≤\T <ë&ÉT\T »s¡T|ü⁄‘·T+fÒ
Vü≤&Üe⁄&ç>± nyÓT]ø± rdüT≈£îqï ìs¡íj·T+ n|òüÈHé uÛÑ$‘·qT uÛÑ÷e÷s¡Z+˝À ñ‘·Ôs¡≈£L≥$T ‘ê*ãq¢ô|’ $s¡T#·T≈£î|ü&ç+~.
Á|üX¯ïs¡úø£+ #˚dæ+~ nq+‘·s+¡ ‘ê*ãqT¢ bÕ]b˛e&É+, nyÓT]ø± n+&É‘√ Á|üC≤kÕ«eT´
_Hé˝≤&ÓHé‘√ yÓTT<ä\T Á|üuTÑÛ ‘·«+ @s¡Œ&É≥+ »]–+~. <ë<ë|ü⁄ s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\≈£î ô|>’ ±
Á|üC≤kÕ«eT´ |üeHê\qT ÄkÕ«~+∫q nbòÕZHé Á|ü»\≈£î ‘êC≤>±
zkÕe÷ _Hé˝≤&ÓHé |”#·eTDÏ#˚ \ø£å´+‘√ 2001˝À eT∞¢ ‘ê*ãq¢ bÕ\q sêe&É+ n+‘·T˝Òì $cÕ<ëìï ø£*–+∫+~.
yÓ’e÷ìø£<ë&ÉT\‘√ n|òüÈìkÕÔHé˝À nyÓT]ø± n&ÉT>∑T ô|{Ïº+~. Ä
‘·sê«‘· ‘ê*ãq¢qT >∑<Ó› qT+∫ ‘√dæ ‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± ñ u…’&ÓHé ìs¡íj·Ty˚T e÷]Ã+~..
+&˚ Vü≤MT<é ø£sê®jTY ì <˚X¯ n<Û´ä ≈£îå &çì #˚d+æ ~. Ä ‘·sê«‘· nø£ÿ&É nbòÕZHé qT+∫ ‘·eT <äfi≤\qT ôdô|º+ãs¡T 11 ø£˝≤¢ ñ
Á|üC≤kÕ«eT´+ |ü⁄qs¡T<ä∆]kÕÔeT+≥÷ #Ó|æŒ+~. B+‘√ n|òüÈìkÕÔHé |üdü+Vü≤]kÕÔeTì nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT u…’&ÓHé Á|üø£{Ï+#·&É+‘√
S
|ü⁄q]àD+ ù|s¡T‘√ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\T kÕj·T+ n+~+#êsTT. á ‘ê*ãq¢˝À ñ‘ê‡Vü≤+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. nbòÕZHé ôd’ìø£ ã\>±\
Áø£eT+˝À >∑&∫ç q 20 @fi¯˝¢ À n|òHÈü ˝é À |ü\T ÁbÕC…≈î£ \º ô|’ Ç+&çj÷· dü+K´ <ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT \ø£å\ es¡≈£î ñ+≥T+<äì n+#·Hê. n<˚
3 _*j·THé &Ü\s¡¢qT Ks¡TÃ #˚dæ+~. <Ó’«bÕøÏåø£ dü+ã+<Ûë\T ‘ê*ãq¢ dü+K´ 75 y˚\≈£î ≈£L&Ü $T+#·<äT. ø±˙ nbòÕZHé ôd’q´+
ã\|ü&Ü¶sTT. Çs¡T <˚XÊ\ eT<Ûä´ ø°\ø£yÓTÆq yêDÏ»´ ˇ|üŒ+<ä+ e÷qdæø£ôd’ús¡´+ <Óã“‹H˚˝≤ nyÓT]ø± ùdq\T ‘·«]‘·>∑‹q yÓqøÏÿ
2019-20˝À »]–+~. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T˝À¢ >∑‘·+˝À ≈£î~]q yÓfi¯¢&É+ ÁbÕs¡+_Û+#êsTT. B+‘√ nbòÕZHé ùdq\ ã\+ \ø£å˝À¢ ñ
K
ˇ|üŒ+<ë\T neT\j˚T´~ ˝Ò<äì ‘Ó*j·Tì njÓ÷eTj·T |ü]dæú‹ +&É≥+‘√ bÕ≥T ‘êeTT Ç∫Ãq •ø£åD, Ä<ÛäTìø£ Äj·TT<Ûë\T
HÓ\ø=+~. ‘ê*ãq¢qT ì\Te]kÕÔjT· ì u…&’ HÓ é y˚dqæ n+#·Hê ‘ês¡Te÷¬s+’ ~.
CÀ u…’&ÓHé nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ç>± u≤<Ûä´‘·\T d”«ø£]+∫q nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ nbòÕZHé ùdq\T ø£˙dü+ ˇø£ÿ ‘·÷{≤ ≈£L&Ü
‘·sê«‘· n|òüÈìkÕÔHé qT+&ç ‘·eT ùdq\qT yÓqøÏÿ s¡|æŒkÕÔeTì ø±\Ã≈£î+&Ü H˚s¡T>± ‘ê*ãq¢ eTT+<äT kÕ–\|ü&Ü¶sTT.
A
Á|üø£{Ï+#ês¡T. nsTT‘˚ }Væ≤+∫q<ëìø£Hêï y˚>∑+>± ‘ê*ãHé\T
nbòÕHZ ˝é À n~Ûø±sêìï n+<äTø√e&É+ >∑eTHês¡Ω+. nbòÕHZ é Á|üuTÑÛ ‘·«+
m˝≤+{Ï Á|ü‹|òüT≥q ˝Ò≈£î+&ÜH˚ ‘ê*ãq¢≈£î Á|üuÛÑT‘·« |ü>±Z\qT
n|üŒ–+∫+~. j·÷e‘Y Á|ü|ü+#·+ ‘·eT≈£î n+&É>± ñ+≥T+<äì
Ä•+∫q nbòÕHZ é kÕe÷qT´\≈£î ìsêX‚ $T–*+~. eT∞¢ ‘ê*ãq¢
sêø£ å d ü bÕ\q˝ÀøÏ yÓ fi ¯ ¢ q THêïeTH˚ Ä+<√fi¯ q HÓ \ ø=+~.
Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘ê´<ÛäTìø£ Ä<ÛäTìø£ kÕeTÁ–ì nyÓT]ø± nbòÕZHé
<äfi≤\≈£î n|üŒ–+∫+~. •ø£åD Ç∫Ã+~. nsTTHê ‘ê*ãq¢‘√
m˝≤+{Ï b˛sê≥+ ˝Ò≈£î+&Ü ôd’q´+ ˝§+–b˛sTT+~ .
ˇø£ õ˝≤¢ ‘·sê«‘· ˇø£ õ˝≤¢..
ñ‘·ÔsY ≈£î+<äTCŸH˚ rdüT≈£î+fÒ <ë<ë|ü⁄ ¬s+&ÉT HÓ\\bÕ≥T
‘ê*ãHé\T ~>∑“+~Û+#ês¡T. nbòÕZHé ùdq\≈£î e#˚Ã ÄVü‰s¡,
eT+<äT>∑T+&ÉT kÕeTÁ– düs|¡ süò ê\qT n&ÉT≈¶ î£ Hêïs¡T. B+‘√ nbòÕHZ é
ùdq\T ‘·eT Äj·TT<Ûë\qT n|üŒ–+∫ ˝§+–b˛j·÷sTT. eT]
ø=+<äs¡T Äj·TT<Ûë\qT bÕs¡y˚dæ bÕ]b˛j·÷s¡T. π>≥T˝ÀøÏ
‘ê*ãqT¢ e∫ÃHê m˝≤+{Ï Á|ü‹|òüT≥q ˝Ò≈£î+&Ü ôd’q´+
‹s¡T>∑TeTTK+ |ü{Ïº+~.
n|üŒ{À¢ ‘ê*ãHé\qT z&ç+∫q yê]˝À ñ‘·Ôs¡≈£L≥$T
@+ »]–+~.. ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. nsTT‘˚ n|üŒ{Ï jÓ÷<ÛäT\T ej·TdüT MT<ä
2001 ôdô|º+ãs¡T ñÁ>∑yê<ä <ë&ÉT\ nq+‘·s¡+ n|üŒ{Ï |ü&É≥+‘√ j·TT<ä∆+ #˚ùd |ü]dæú‘·T˝À¢ ˝Òs¡T. j·TTe‘· @Hê&ÉT
nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT ãTwt pìj·TsY kÕs¡<∏ä´+˝À nbòÕZìkÕúHéô|’ Ç˝≤+{Ï |ü]dæ‹ú ‘·˝‘… T· ‘Ô T· +<äì Ä˝À∫+#·˝<Ò Tä . <˚X+¯ ˝À kÕ<Ûës¡D
<ë&ÉT\T »]>±sTT. Ä <˚X¯ <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À |òüdü÷ÔHé\T m≈£îÿe. |ü]dæú‘·T\T Ç˝≤π> ø=qkÕ>∑T‘êj·Tì $X¯«dæ+#ês¡T. <˚X¯+˝À
nsTT‘˚ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤>∑+˝À ‘·»ø˘\T, ñC…“ø˘\T, Vü≤õsê\T ñ+{≤s¡T. m≈£îÿeeT+~ j·TTe‘·. 2001 ‘·s¡Tyê‘· »ìà+∫q yêπs. yê]øÏ
M] kÕs¡<´ä∏ +˝À ñ‘·sÔ ≈¡ L£ ≥$T ‘ê*ãq¢≈î£ e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ ‘ê*ãq¢ bÕ\q >∑T]+∫ ‘Ó*j·T<äT. kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\T ñ

19
+&É ≥ +‘√ j· T Te‘· @Hê&É ÷ Äj· T T<Û ä •ø£ å D >∑ T ]+∫ ìsêàD+ #˚ | ü { Ï º + ~. \ø£ å \ ø√≥¢ &Ü\s¡ ¢ q T Ä <˚ X ¯ + ˝À
Ä˝À∫+#·˝Ò<äT. Á|üuÛÑT‘·«eT÷ Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‹ }Væ≤+#·˝Ò<äT. Ks¡TÃô|{Ïº+~. Ç~ Ä]úø£+>± nyÓT]ø±≈£î qwüºy˚T. nbòÕZHé˝À
ªnbòÕZìkÕúHé˝À ‘ê*ãHé\T >∑‘·+˝À z&çb˛sTTHê Ä m˝≤+{Ï düVü≤»eqs¡T\T ˝Òe⁄. M{Ï <ë«sê nyÓT]ø±≈£î m˝≤+{Ï
dü+düúqT #·Ts¡T≈£î>± ñ+#·&É+˝À bÕøÏkÕúHé<˚ ø°\ø£ uÛÑ÷$Tø£. Ä<ëj·TeT÷ ˝Ò<äT. nbòÕZHé qT+∫ nyÓT]ø± yÓq≈£îÿ eTfi≤¢\ì
bÕø˘-nbòÕHZ é dü]Vü≤<äT˝› À¢ M]øÏ Äj·TT<Ûë\‘√ bÕ≥T •ø£Då 2001 |ü\Te⁄s¡T &çe÷+&é #˚XÊs¡T. ãTwt pìj·TsY, ˇu≤e÷, &=Hê˝Ÿ¶
qT+∫ Ç|üŒ{Ïes¡≈£L ø=qkÕ–+~. bÕø˘≈£î #Ó+~q y˚˝≤~ Á≥+|t, Á|üdüTÔ‘· n<Ûä´≈£åî&ÉT u…’&ÓHé\T nbòÕZHé eéVü‰sê\qT
ñÁ>∑yê<äT\T nbòÕZHé bÂs¡Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ »]–q j·TT<ä∆+˝À |üs¡ý˚øÏå+#ês¡T. ‘ê*ãq¢≈£î bÕø˘‘√ bÕ≥T #Ó’Hê , s¡cÕ´\T
bÕ˝§ZHêïs¡T. B+‘√ yê]øÏ m<äTs¡T˝Ò≈£î+&Üb˛sTT+~. Äj· T T<Û ë \qT dü s ¡ | ò ü s ê #˚ X Êj· T ì ì|ò ü ÷ esêZ \ T
nqTe÷ìdü T Ô H êïsTT. Ä]ú ø £ + >± m˝≤+{Ï ˝≤uÛ Ñ < ëj· T ø£ +
ãTwt Vü≤j·÷eTT˝À nbòÕHZ ôé |’ ôdì’ ø£<ë&ÉT\T #˚|{ü qºÏ |ü⁄Œ&ÉT ˝Òøb£ ˛e&É+‘√ nyÓT]ø± ∫es¡≈î£ ‘·|⁄ü Œ≈£î+~. |ò*ü ‘·+>± ‘ê*ãqT¢
øπ e\+ ‘ê*ãq¢qT n~Ûø±s¡+ qT+∫ ~+∫y˚jT· &É+ô|H’ ˚ nyÓT]ø± ne©\>± <˚XÊìï ‹]– ‘·eT @\Tã&ç˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃ≈£îHêïs¡T.
<äwæºô|{Ïº+~. nq+‘·s¡+ $<ÛëHêìï e÷s¡TÃø=ì Ä <˚X¯ |ü⁄qsY
S
øÏå|üDT\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ j·T÷πø˝À uÛ≤s¡‘Y ˇ|üŒ+<ä+
>∑>∑q‘·\+ qT+∫ >∑>∑q‘·\+˝Àì dü«\Œ <ä÷sê\qT s¡+>∑ dü+düú ;&ûm˝Ÿ. ôV≤’ <äsêu≤<é •yês¡T˝Àì uÛ≤q÷s¡T˝À ø=‘·>Ô ±
#Û~˚ +#˚ n<ÛTä Hê‘·q øÏ|å Dü T\ (@mdtÄsYm@m+) ‘·j÷· Ø, |üØø£\å T, @mdtÄsYm@m+ ñ‘·Œ‹Ô øπ +Á<ëìï ;&ûm˝Ÿ @sêŒ≥T #˚jT· qT+~.
eTs¡eTà‘·T\ øπ +Á<ä+ ôV≤’ <äsêu≤<√¢ @sêŒ≥T ø±qT+~. Ç+<äTø√dü+ ª‘êC≤ ˇ|üŒ+<ä+‘√ m+;&û@ kÕ+πø‹ø£‘·, |ü]ø£sê\T,
K
j·T÷πø≈£î #Ó+~q øÏ|å Dü T\ &çCì’… +>¥, ñ‘·Œ‘·T\Ô dü+düú m+;&û@‘√ $C≤„Hêìï ã~© #˚j·TqT+~. 2022-23 qT+#˚ ñ‘·Œ‹Ô
uÛ≤s¡‘Y &Óq’ $Tø˘‡ *$Tf…&é (;&ûm˝Ÿ) ‘êC≤>± ˝…ô’ dì‡+>¥ ˇ|üŒ+<ä+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÁbÕs¡+_Û+#·qTqï≥T¢ ;&ûm˝Ÿ d”m+&û ø£yÓ÷&√sY
#˚düT≈£î+~. dæ<ë∆sY¶ $TÁXÊ ‘Ó*bÕs¡T.
uÛ≤s¡‘Y ˝À y˚sπ «s¡T øÏ|å Dü T\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü qÔ ï @¬øø’ £ Á|üuTÑÛ ‘·«
A
kÕ>∑s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î |ü+#·dü÷Á‘ê\T
◊ø£´sê»´dü$T‹ uÛÁÑ <ä‘ê eT+&É* n<Û´ä ø£å ôVA<ë˝À uÛ≤s¡‘Y #˚düTø√e&É+‘√bÕ≥T düeTTÁ<ä <=+>∑\T, ñÁ>∑yê<äT\
>∑D˙j·TyÓTÆq $»j·÷ìï kÕ~Û+∫+~. Ç+&çj·÷≈£î á ôVA<ë Ä>∑&Ü\qT ø£≥º&ç #˚j·T&É+
\_Û+∫q nq+‘·s¡+ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ qπs+Á<ä yÓ÷B Ä>∑wüßº 4. bÕ¢døºæ ˘ e´sêú\T, #·eTTs¡T ‘Ó≥Tº düeTTÁ<ä »˝≤\qT ø£\Twæ‘+·
‘=$Tà<√ ‘˚Bq ªdüeTTÁ<ä uÛÑÁ<ä‘·- n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±s¡+μ nH˚ #˚j·T&Üìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ #·s¡´\T rdüTø√e&É+. á
n+X¯+ô|’ eT+&É* »]|æq #·s¡Ã˝À es¡TÃe˝Ÿ Á|üdü+>∑+ #˚XÊs¡T. #·s´¡ \ <ë«sê düeTTÁ<ë\qT, yê{Ï˝Àì düV≤ü » eqs¡T\qT
uÛÁÑ <ä‘êeT+&É*˝À Á|üd+ü –+∫q Á|üÁ|ü<eä∏ T uÛ≤s¡‘· Á|ü<ëÛ ì yÓ÷Bj˚T. ø±bÕ&É≥+
düeTTÁ<ä uÛÑÁ<ä‘·≈£î Á|ü<Ûëì düeT]Œ+∫q nsTT<äT Á|ü‹bÕ<äq\qT
uÛÑÁ<ä‘ê eT+&É* düuÛÑ´ <˚XÊ\T @ø£Áê+>± ÄyÓ÷~+#êsTT. 5. düeTTÁ<ä yêDÏC≤´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ n+‘·sê®rj·T
Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+∫ nìï <˚XÊ\÷ >ös¡$+#·&+É .
|ü+#·dü÷Á‘· nC…+&Ü˝Àì n+XÊ\T
15 düuÛÑ´ <˚XÊ\T>∑\ uÛÑÁ<ä‘êeT+&É*øÏ uÛ≤s¡‘Y HÓ\
1. n+‘· s ê® r j· T dü e TTÁ<ä yêDÏ C ≤´ìøÏ n&É ¶ + ≈£ î \T s√E\bÕ≥T n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤düTÔ+~. s=fÒwüHé |ü<ä∆‹ô|’ n<Ûä´ø£å
‘=\–+#·&É+ ôVA<ë Çe«&É+ eT+&É* ÄqyêsTTr.
2. düeTTÁ<ä $yê<ë\qT XÊ+‹j·TT‘·+>±, n+‘·sê®rj·T <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+ô|’....
#·{≤º\≈£î nqT>∑TD+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+
eT+&É* es¡TÃe˝Ÿ #·sêÃ düe÷y˚X¯+˝À s¡cÕ´ n<Ûä´≈£åî&ÉT
3. düTHêMT\T, ‘·TbÕqT\ e+{Ï Á|üø£‹ yÓ’|üØ‘ê´\T yê¢~$TsY |ü⁄‹Hé, $j·T‘êï+ Á|ü<Ûëì bòÕyéT $THé ∫Hé\‘√bÕ≥T
dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü ⁄ Œ&É T ˇø£ ] ø=ø£ s ¡ T kÕj· T +

20
nyÓT]ø± $<˚XÊ+>∑ eT+Á‹ Ä+{§˙ _¢+¬øHé\T bÕ˝§Zq&Üìï Äj·Tq #˚dæq eT÷&√ Á|ü‹bÕ<äqq÷ uÛ≤s¡‘Y Ç|üŒ{Ïπø neT\T
ã{Ïº düeTTÁ<ä uÛÑÁ<ä‘·≈£î nÁ>∑ <˚XÊ\T m+‘· ÁbÕ<Ûëq´$TdüTÔHêïjÓ÷ #˚k˛Ô+~. k˛e÷*j·÷ düeTTÁ<ä <=+>∑\ Ä≥ ø£{+ºÏ #·&+É , Væ≤+<ä÷
ns¡úeTe⁄‘√+~. ◊sêdü˝À #Ó’Hê XÊX¯«‘· Á|ü‹ì~Û s¡a≤+>¥EHé eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À düTHêMT dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√
ã<äT\T ñ|üXÊX¯«‘· Á|ü‹ì~Û bÕ˝§ZHêïs¡T. á es¡TÃe˝Ÿ ø£*dæ düVü‰j·T #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ BìøÏ ‘êsêÿD+. Hê\T>√
düe÷y˚X¯+˝À #Ó|ü⁄Œø√e\dæq n+X¯+- 1982 &çôd+ãs¡T 10q Á|ü‹bÕ<äq Á|üø±s¡+ düeTTÁ<ë˝À¢ bÕ¢dæºø˘ e´sêú\T, #·eTTs¡T
≈£î~]q ◊ø£´sê»´dü$T‹ düeTTÁ<ä #·≥º ˇ|üŒ+<ä+ (j·TTHéø√¢dt)qT ø£\e≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. Bìô|’ XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ |ü]XÀ<Ûäq\T
uÛÑÁ<ä‘ê eT+&É* n~Ûø±]ø£+>± >∑T]Ô+#·&É+. #ê˝≤ø±\+>± »s¡>±*. uÛ≤s¡‘Y Ç|üŒ{Ïπø nyÓT]ø±, ÄÁùdº*j·÷ e+{Ï <˚XÊ\‘√
j·TTHéø√¢dtqT e´‹πsøÏdü÷Ô e∫Ãq #Ó’Hê ≈£L&Ü ákÕ] >∑T]Ô+|ü⁄ düeTTÁ<ä |ü]XÀ<Ûäq˝À¢ bÕ\T|ü+#·Tø=+≥Tqï dü+>∑‹ ‘Ó*dæ+<˚.
Çe«&É + $X‚ w ü + . j· T THé ø √¢ d t q T nyÓ T ]ø± ôd’ ‘ · + nsTT<√ Á|ü‹bÕ<äq øÏ+<ä- düeTTÁ<ä yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤D≈£î
ÄyÓ÷~+#·ø£b˛sTTHê, <ëìï n+‘·sê®rj·T #·≥º+>± e÷Á‘·+ n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\qT ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘Y yÓTT<ä{Ï
>∑T]Ôk˛Ô+~. ;õ+>¥ j·TTHéø√¢dtqT ñ\¢+|òæTdü÷Ô <äøÏåD #Ó’Hê qT+N ø£wæ #˚dü÷ÔH˚ ñ+~.
S
düeTTÁ<ä+˝À <äTsêÁø£eTD≈£î bÕ\Œ&ÉT‘√+<äì eT+&É* #·s¡Ã˝À s¡cÕ´ eT<ä›‘·T
nyÓT]ø± $<˚XÊ+>∑ eT+Á‹ _¢+ø¬ Hé $eT]Ù+#ês¡T. nsTT‘˚, <äøDåÏ
#Ó’Hê $yê<ä+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ uÛÑÁ<ä‘ê eT+&É* dü¬s’q yÓ÷B Á|ü‹bÕ<äq\qT |ü⁄‹Hé >∑{Ïº>± düeT]ú+#ês¡T.
y˚~ø£ ø±<äì #Ó’Hê nuÛÑ´+‘·s¡ ô|{Ïº+~. <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À dü e TTÁ<ë˝À¢ ñÁ>∑ y ê<ä T \T, <=+>∑ \ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\qT
nyÓT]ø±≈£î Vü≤≈£îÿ\T ˝Òeì ù|s=ÿ+~. 13 \ø£å\ #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆfi¯¢ ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ ◊ø£´sê»´dü$T‹ Ä<Ûä«s¡´+˝À Á|ü‘˚´ø£ dü+düúqT
@sêŒ≥T #˚j÷· \Hêïs¡T. düeTTÁ<ä e÷sêZ\ uÛÁÑ <ä‘· ø√dü+ ◊sêdü‘√
K
y˚Ts¡ $düÔ]+∫q á düeTTÁ<ä+ ‘·q<˚qì #Ó’Hê yê~düTÔqï dü+>∑‹
‘Ó * dæ + <˚ . yÓ ÷ B |ü + #· d ü ÷ Á‘· ˝ À dü e TTÁ<ä $yê<ë\qT bÕ≥T Äπ>ïj·÷dæj÷· <˚XÊ\ dü+|òTü + (Ädæj÷· Hé), ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷·
XÊ+‹j·TT‘·+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√yê\qï Á|ü‹bÕ<äq #Ó’Hêô|’ düuÑÛ (á@mdt)\‘√ ø£*dæ ‘êeTT |üì #˚dTü qÔ ï≥T¢ |ü⁄‹Hé #ÓbÕŒs¡T.
m≈£îÿô|{Ïºq<äH˚ n_ÛÁbÕj·T+ e´ø£ÔyÓTÆ+~. Bìïã{Ïº <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä |ü]D≤e÷\ |ü≥¢ s¡cÕ´ ≈£L&Ü
ÁX¯<ä∆ rdüTø=+≥Tqï≥T¢ ns¡úeTe⁄‘√+~. yÓTT‘·Ô+ MT<ä uÛÑÁ<ä‘ê
A
eTT+<˚ neT\T #˚dæq uÛ≤s¡‘Y eT+&É* düeTTÁ<ä uÛÑÁ<ä‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#·&É+ eTTK´ $wüj·T+ .
uÛÁÑ <ä‘ê eT+&É*˝À düeTTÁ<ä uÛÁÑ <ä‘· >∑T]+∫ Á|ü<ëÛ ì yÓ÷B >∑‘+· ˝À Ç˝≤+{Ï #·sÃ¡ ø√dü+ $j·T‘êï+, á¬ø«{À]j·T˝Ÿ –ìj·÷
#˚dæq Á|üdü+>±ìøÏ düuÛÑT´\ qT+∫ ÄyÓ÷<ä+ e´ø£Ô+ nsTT+~.á Á|üj·T‹ï+∫Hê eT+&É*˝À M{À n~Ûø±s¡+ >∑\ XÊX¯«‘· düuÛÑ´<˚X¯
Á|üd+ü >∑ bÕsƒêìï eT+&É* düuTÑÛ ´\≈£î yÓTT<äfÒ #·÷|æ+∫ n+^ø±s¡+ ôVA<ë˝À #Ó’Hê Ä j·T‘êï\qT n&ÉT¶ø=+~. uÛ≤s¡‘Y e÷Á‘·+ ‘·q
rdüT≈£îHêïs¡T. ‘êqT Á|ü‹bÕ~düTÔqï |ü+#· dü÷Á‘ê\qT uÛ≤s¡‘Y n<Û´ä ø£‘å ˝· À á #·sÃ¡ »]|æ rsê\ì ìX¯ÃsTT+#·T≈£îì nìï <˚XÊ\
eTT+<äT>±H˚ neT\T#˚dæ #·÷|æ+<äì yÓ÷B eT+&É* Á|üdü+>∑+˝À eT<ä›‘·T ≈£L&É>∑≥º&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. #Ó’Hê‘√ düVü‰ n+<ä]ø°
ñ<ëÈ{Ï+#ês¡T. M{Ï˝À yÓTT<ä{Ï dü÷Á‘·+- düeTTÁ<ä uÛÑÁ<ä‘·≈£î ÄyÓ÷<ä˙j·T Á|üdü+>∑ bÕsƒêìï s¡÷bı+~+∫+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
n&É¶+≈£î\T ‘=\–+#·&É+. Bìø√dü+ uÛ≤s¡‘Y 2015˝ÀH˚ kÕ>∑sY ÁbÕ<˚•ø£ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+, nÁø£eT #˚|\ü y˚≥ >∑T]+∫ á |üÁ‘·+˝À
(ÁbÕ+rj·T uÛÑÁ<ä‘·, düVü≤ø±s¡+) ù|]≥ <ës¡Ùìø£ |üÁ‘·+ Á|ükÕÔ$+#·˝Ò<ä+fÒ ø±s¡D+- n$ #Ó’Hê≈£î s¡T∫+#·ì$ ø±e&Éy˚T.
<äøDåÏ #ÓH’ ê düeTTÁ<ä+ô|’ $j·T‘êï+, |ò*æ |”ŒHé‡ e+{Ï rs¡ <˚XÊ\≈£î
Á|üø{£ +Ï ∫+~. kÕ>∑sY <äøDåÏ ≤dæj÷· ˝À ÁbÕ+rj·T düeTTÁ<ä yê´bÕs¡
ø±≈£î+&Ü, ‘·qπø kÕs¡«uÛÖeT‘·«+ ñ+<äì yê~+#˚ #Ó’Hê, ‘·q
uÛÁÑ <ä‘≈· î£ , düeTTÁ<ä yê´bÕs¡ $düsÔ D
¡ ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô <äì yÓ ÷B
#˚|ü\ |ü&Ée\qT Ä düeTTÁ<ä »˝≤˝À¢øÏ j·T<∏˚#·Ã¤>± |ü+|ü⁄‘√+~.
$e]+#ês¡ T . dü e TTÁ<ä $yê<ë\qT XÊ+‹j· T T‘· + >±
#Ó’Hê≈£î q#·Ãì á ¬s+&ÉT n+XÊ\q÷ yÓ÷B Á|üdü+>∑+˝À
|ü]wüÿ]+#·Tø√yê\qï ¬s+&√ dü÷Á‘êìï ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘Y neT\T Á|ükÕÔ$+#·ø£b˛sTTHê, j·TTHéø√¢dt ˇ|üŒ+<ä+ >∑T]+∫ e÷Á‘·+
#˚dæ #·÷|æ+<äHêïs¡T. ã+>±¢<˚XŸ‘√ düeTTÁ<ä dü]Vü≤<äT› $yê<ä ã\+>± #ÓbÕŒs¡T. á ˇ|üŒ+<ä+ #ÓH’ ê≈£î q#·Ãø£b˛sTTHê nyÓT]ø±
|ü]cÕÿs¡y˚T BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D. <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À ≈£L&Ü düVü‰ nìï <˚XÊ\≈£L düeTà‘·y˚T. yÓTT‘·Ô+MT<ä uÛ≤s¡‘Y ‘êqT
#Ó’Hê, ‘·q bıs¡T>∑T <˚XÊ\‘√ $yê<ë\qT Ç˝≤π> kÕeTs¡dü´+>± #Ó|Œü <ä\#·T≈£îqï n+XÊ\qT H˚sT¡ Œ>± Á|üø{£ +Ï ∫, Á|ü|+ü #· eTqïq\T
|ü]wüÿ]+#·Tø√yê\ì yÓ÷B nHê´|ü<X˚ +¯ >± dü÷∫+∫q≥¢sTT+~. bı+~+~.
21
4. |üsêés¡D+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 14 f…Æ>∑sY ]»sY«\≈£î >√¢ã˝Ÿ ø£q®πs«wüHé kÕº+&És Y¶‡ >∑T]Ô+|ü⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 14 f…Æ>∑sY ]»sY«\T >√¢ã˝Ÿ ø£q‡πs«wüHé á kÕ<Ûäq+ Á|ü|ü+#·+˝Àì |ü⁄\T\ »HêuÛ≤qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ
nÁøÏ&çfÒwüHé n+<äT≈£îHêïsTT. ( f…Æ>∑sY kÕº+&ÉsY¶‡ (CA | TS) ñ‘·eÔ T Á|üe÷D≤\T eT]j·TT nuÛ≤´kÕ\qT ôd{Ÿ #˚dTü +Ô ~ eT]j·TT
nÁøÏ&çfÒwüHé).n$ : |ü⁄s√>∑‹ u…+#Ye÷]ÿ+>¥ ø√dü+ yê] n+#·Hê\qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
nkÕ‡+˝Àì ˇsê+>¥, e÷qdt eT]j·TT ø±Js¡+>± @&ÉT |ü⁄* ÁX‚DÏ <˚XÊ\˝À <ë<ë|ü⁄ 125 ôd’≥¢˝À Bìì neT\T
eT<Ûä´ Á|ü<˚XŸ ˝À ø±HêΩ, |üHêï eT]j·TT dü‘·TŒsê #˚düTÔHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£+>± 94 ôd’{Ÿ\T ñHêïsTT,
eTVü‰sêÁwüº˝À ô|+#Y M{Ï˝À 20 |ü⁄\T\ ]»sY« \T n+#·Hê y˚j·Tã&Ü¶sTT. Á|üdüTÔ‘·+
;Vü‰sY˝Àì yê©àøÏ f…Æ>∑sY ]»sY« <˚X¯+˝À 51 XÊ‘·+ |ü⁄\T\ dü+|ü<ä 18 sêÁcÕº\˝À $düÔ]+∫
S
ñ‘·ÔsY Á|ü<˚XŸ ˝À <äT<ë« ñ+~.
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À düT+<äsYãHé‡ eTT–+|ü⁄
πøs¡fi¯˝Àì |üs¡+_≈£îfi¯+ yÓTT‘·Ô+ |üsêés¡D eédüú\T eT]j·TT »+‘·TC≤\+
ø£sêí≥ø£˝Àì ã+B|üPsY f…Æ>∑sY ]»sY« eT]j·TT eø£Cå ≤\+ jÓTTø£ÿ nìï C≤‘·T\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ |ü⁄\T\
K
‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì nHêïeT˝…’ eT]j·TT eTT<äTeT˝…’ f…Æ>∑sY ]»sY«. s¡ø£åD eT]j·TT dü+s¡ø£åD #ê˝≤ eTTK´+. n+<äTe\¢, |ü⁄\T\
f…Æ>∑sY kÕº+&ÉsY¶‡ nÁøÏ&çfÒwüHé »HêuÛ≤ |ü]s¡ø£åD eT]j·TT n_Ûe~∆øÏ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘· #ê˝≤
Ç~ Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± ÄyÓ÷~+#·ã&çq |ü]s¡øDå£ kÕ<Ûqä +. nedüs¡+. |ü⁄\T\qT dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yê{Ï »HêuÛ≤qT
ô|+#·&ÜìøÏ M\T>± eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT n_Ûe~∆ #˚j·÷*.
A
bÕ¢dæºø˘ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D dües¡D ìj·Te÷\T, 2021
bÕ¢døºæ ˘ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D dües¡D ìj·Te÷\qT |üsêés¡D H˚|ü<∏ä´+
eT+Á‹‘·« XÊK 2021 Ä>∑düTº 13, 2021 q ‘Ó*j·TCÒdæ+~. p˝…’ 2021 ˝À, |üsêés¡D eT+Á‹‘·« XÊK sê»´düu˝ÑÛ À
eTTU≤´+XÊ\T >∑T]Ô+∫+~, bÕ¢dæºø˘ bÕ´πøõ+>¥ e´sêú\T ˇπøkÕ] ñ|üjÓ÷–+#˚
á ø=‘·Ô ìj·Te÷\T ì]›wüº $ìjÓ÷>∑+ ø£*–q bÕ¢dæºø˘ bÕ¢døºæ ˘ edüTeÔ ⁄\qT <äX\¯ yêØ>± ø£esY #˚jT· ˝Ò<Tä . dæ+–˝Ÿ j·T÷CŸ
edüTÔe⁄\qT ªª‘·≈£îÿe $ìjÓ÷>∑+ eT]j·TT 2022 dü+e‘·‡s¡+ bÕ¢dæºø˘ jÓTTø£ÿ ø=ìï πø≥–Ø\qT 2022 Hê{ÏøÏ |üP]Ô #˚kÕÔeTì
Hê{ÏøÏ n~Ûø£ #Ó‘Ô· y˚jT· >∑\ kÕeTsêú´ìï ìùw~ÛkÕÔsTT. <ëì øÏ+<ä, eT+Á‹‘·« XÊK >∑T]Ô+∫+~.
bÕ¢dæºø˘ ñ‘·Œ‘·TÔ\ ÁX‚DÏ ‘·j·÷Ø ìùw~Û+#· ã&ÉT‘·T+~. bÕ¢dæºø˘ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D ìj·Te÷\T, 2016
á bÕ¢dæºø˘ ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À bÕ¢dæºø˘ ø£Ás¡\T, ãT&É>∑\≈£î bÕ¢dæºø˘ bÕ¢ d æ º ø ˘ e´sêú \ ìs¡ « Vü ≤ D ìj· T e÷\T, 2016 ,
ø£Ás¡\T, $TsƒêsTT ø£Ás¡\T, bÕ¢dæºø˘ C…+&Ü\T, ◊dt Áø°yéT dæºø˘‡, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 50 yÓTÆÁø±q¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe eT+<ä+ ø£*–q ø±´Ø
n\+ø£s¡D ø√dü+ <∏äs√àø√˝Ÿ, ø£|ü⁄Œ\T ù|¢≥T¢, ø£|ü⁄Œ\T, >±¢düT\T u≤´>¥\T eT]j·TT bÕ¢dæºø˘ w”{Ÿ\ ‘·j·÷Ø, ~>∑TeT‹, ì\«,
n˝≤π> ø£‘·TÔ\T, dü÷ŒqT¢, bò˛s¡Tÿ\T, ÁfÒ\T e+{Ï ø£‹Ô|”≥\T neTàø£+, |ü+|æD° eT]j·TT $ìjÓ÷>±ìï ìùw~ÛdüTÔ+~. Ç~
ñ+{≤sTT. ÁkÕºd,t #·T≥º&+É ˝Ò<ë bÕ´øÏ+>¥ |ò˝æ Ÿà\T, ÄVü‰«q ø±s¡T¶\T >∑T{≤ÿ, bı>±≈£î eT]j·TT bÕHé eTkÕ˝≤qT ì\« #˚j·T&ÜìøÏ,
eT]j·TT dæ>∑¬s{Ÿ bÕ´¬ø≥T¢ n˝≤π> 100 yÓTÆÁø±q¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe bÕ´ø˘ #˚j·T&ÜìøÏ ˝Ò<ë $Áø£sTT+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ bÕ¢dæºø˘
PVC u≤´qs¡T¢ |ü<ësêú\qT ñ|üjÓ÷–+∫ kÕ#Ó{Ÿ\qT ìùw~Û+∫+~. á

22
ìã+<Ûäq\qT düe]+#·&ÜìøÏ, e÷]Ã 2021 ˝À eTTkÕsTT<ëqT {≤k˛ÿŒ¤sY‡qT @sêŒ≥T #˚dæ+~.
C≤Ø #˚XÊs¡T. Bì ‘·s¡Tyê‘·, >∑T]Ô+∫q dæ+–˝Ÿ j·T÷CŸ bÕ¢dæºø˘ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rsêàq+
edüTÔe⁄\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ eT]j·TT 2016 ìã+<Ûäq\qT
düeTs¡úe+‘·+>± neT\T #˚j·T&ÜìøÏ düeTq«j·T+‘√ ≈£L&çq dæ+–˝Ÿ j·T÷CŸ bÕ¢dæºø˘ ñ‘·Œ‘·TÔ\ ø±\TcÕ´ìï 2019 ˝À
Á|üj·T‘êï\T #˚j·T&ÜìøÏ eT+Á‹‘·« XÊK ˇø£ C≤rj·T kÕúsTT 4 e ◊ø£´sê»´dü$T‹ |üsêés¡D düuÛÑ˝À |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·q rsêàHêìï #˚dæ+~.
sêyéTdüsY C≤_‘ê˝À eTs√ Hê\T>∑T uÛ≤s¡rj·T ∫‘·Ô&ç H˚\\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ qT+&ç eTs√ Hê\T>∑T ∫‘·&Ô ç H˚\\T sêyéTdüsY |üì#˚kÕÔsTT eT]j·TT eTq rs¡ÁbÕ+‘ê\qT ø±bÕ&ÉT‘êsTT.
C≤_‘ê˝À #˚s¡Ãã&Ü¶sTT eT]j·TT sêyéTdüsY ø£HÓ«q¸Hé Á|üø±s¡+ yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ô|’ b˛sê&É&+É ˝À ≈£L&Ü Ç$ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsT¡ .
Á|ü|ü+#· ÁbÕeTTK´‘· ø£*–q ∫‘·Ô&ç H˚\\T>± >∑T]Ô+#·ã&Ü¶sTT. |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ øÏw¢ yºü TÓ qÆ ø±s¡“Hé dæ+ø˘\T>± |üì#˚kÕÔsTT eT]j·TT
|ü≥ºD es¡<ä\qT ìyê]+#·&É+˝À eTTKýÓTÆq bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
S
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À &É»qT≈£î ô|’>± |ü≈£åî\ C≤‘·T\T eTT|ü⁄ŒqT _Û+<ëyêdt eq´ÁbÕDT\ nuÛÑj·÷s¡D´+
m<äTs¡T≈£î+≥THêïsTT. Ç~ Vü≤sê´Hê˝À n‹ ô|<ä› ∫‘·Ô&ç H˚\. á e÷qe ì]à‘·
#˚s¡Ãã&çq Hê\T>∑T ôd’{Ÿ\T: eT+∫˙{Ï ∫‘·Ô&ç H˚\ 250 ø£+fÒ m≈£îÿe |üøÏå C≤‘·T\qT ø£*–
ñ+~. |üøÏå C≤‘·T\T @&Ü~ bı&Ée⁄Hê nuÛÑj·÷s¡D≤´ìï $ÁXÊ+‹
K
1. >∑T»sê‘Y qT+&ç <∏√˝Ÿ,e<Ûë«Hê ø√dü+ ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT. Ç~ Á|üe÷<ä+˝À ñqï C≤‘·T˝…’q
2. Vü≤sê´Hê qT+&ç düT˝≤Ôq÷ŒsY eT]j·TT _Û+<ëyêdt. ôdº|”Œ á–˝Ÿ, n+‘·]+∫b˛‘·Tqï áõ|æ¸j·THé sêã+<äT, u≤¢ø˘-
á ôd’≥T¢ n+‘·]+∫b˛‘·Tqï áõ|æ¸j·THé sêã+<äT, u…©¢&é f…sYï eT]j·TT |ü˝≤¢dt |òæwt á–˝Ÿ e+{Ï yê{ÏøÏ Á|ü<Ûëq
˝≤|t$+>¥, kÕø£sY bòÕ\ÿHé eT]j·TT &Ü˝Òàwæj·THé ô|*ø±Hé\≈£î kÕúes¡+.
A
ì\j·T+>± ñHêïsTT. düT˝≤Ôq÷ŒsY H˚wüq˝Ÿ bÕsYÿ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì sêyéTdüsY ôd’{Ÿ\ dü+K´ Vü≤sê´Hê ˝Àì á bÕsYÿ 220 ø£+fÒ m≈£îÿe C≤‘·T\
‘êC≤ #˚]ø£‘√, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sêyéTdüsY ôd’{Ÿ\ dü+K´ ìyêdæ‘·T\T, o‘êø±\|ü⁄ e\dü\T eT]j·TT kÕúìø£ e\dü ˙{Ï
46 øÏ #˚]+~. á 46 ôd’{Ÿ\T 1,083,322 ôV≤ø±ºs¡¢ ñ|ü]‘·\ |ü≈£åî\≈£î Á|ü<Ûëq kÕúes¡+.
yÓ’XÊ˝≤´ìï ø£*– ñHêïsTT. ‘√˝Ÿ düs¡düT‡ eq´ÁbÕDT\ nuÛÑj·÷s¡D´+
sêyéTdüsY C≤_‘ê m+<äT≈£î düwæº+#·ã&ç+~? Ç~ >∑T»sê‘Y˝Àì eT<Ûä´ Ädæj·÷ ô|ò’¢y˚ô|’ ñ+~. Ç~
Á|ü|ü+#· Je yÓ’$<Ûë´ìï |ü]s¡øÏå+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yê{Ï 320 øÏ ô|’>± |üøÏå C≤‘·T\≈£î eT]j·TT 30 øÏ ô|’>± Á|üe÷<ä+˝À
|üsêés¡D eédüú uÛ≤>±\T, Á|üÁøÏjT· \T eT]j·TT Á|üj÷Ó »Hê\qT ñqï yê≥sYãsY¶ C≤‘·T\≈£î rÁeyÓTÆq n+‘·]+∫b˛‘·Tqï yÓ’{Ÿ-
ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê e÷qe J$‘êìï ì\u…≥Tºø√e&É+ ø√dü+ s¡+ô|&é sêã+<äT, ˝≤|t$+>¥, ø±eTHé b˛#·sY¶ yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ
eTTKýÓTÆq n+‘·sê®rj·T ∫‘·Ô&ç H˚\\ HÓ{ŸesYÿqT n_Ûe~∆ kÕúes¡+>± ñ+~.
#˚jT· &É+ eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#·&+É nH˚ \ø£´å +‘√ sêyéTdüsY C≤_‘ê yê<Ûë«Hê ∫‘·Ô&ç H˚\
s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Ç~ >∑T»sê‘Y˝À ñqï n+‘·sê®rj·T+>± eTTKýÓTqÆ ∫‘·&Ô ç
∫‘·Ô&ç H˚\\ ÁbÕeTTK´‘· H˚\. Ç~ |ü≈£åî\≈£î Á|üdæ~∆ #Ó+~+~ m+<äTø£+fÒ Ç~ e\dü ˙{Ï
JeyÓ’$<Ûä´ |ü]s¡ø£åD˝À ∫‘·Ô&ç H˚\\T eTTKýÓTÆq bÕÁ‘· |ü≈£åî\≈£î o‘êø±\|ü⁄ $&ç~>± ñ+~.Çø£ÿ&ç ø=ìï C≤‘·T\˝À
b˛wækÕÔsTT. n$ uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\qT X¯ó~∆ #˚dæ ì+|ü⁄‘êsTT. n$ n+‘·]+∫b˛‘·Tqï |ü˝≤¢dt #˚|ü, ø±eTHé b˛#êsY¶ eT]j·TT
es¡<ä\T eT]j·TT ø£s¡Te⁄\≈£î e´‹πsø£+>± düVü≤» kÕŒ+õ>± &Ü˝Òàwæj·THé ô|*ø±Hé ñHêïsTT.

23
|ü•ÃeT ø£qTeT˝À¢ ø=‘·Ô ø£|üŒC≤‹
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ø=‘·Ô>± ˇø£ ø£|üŒ C≤‹ì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ù|s¡TqT Ksês¡T #˚XÊs¡T.
ø£qT>=Hêïs¡T. BìøÏ Á|üeTTK eø£å »qT´ XÊÁdüÔy˚‘·Ô, ~©¢ uÛ≤s¡rj·T ø£|üŒ˝À¢ì $THÓsê«]j·÷ ÁX‚DÏ˝À nH˚ø£ ñ
$X¯«$<ë´\j·T e÷J ñ|ü≈£î\|ü‹ Ábıô|òdüsY B|üø˘ ô|+{≤˝Ÿ |üC≤‘·T\T ñHêïsTT. πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢
ù|s¡TqT ô|{≤ºs¡T. Je yÓ’$<Ûë´ìøÏ eTTK´ πø+Á<ä+>± ñqï |ü•ÃeT á ø=‘·Ô ø£|Œü C≤‹ ø£ì|æ+∫+~. $THÓsê«]j·÷ ÁX‚D˝Ï ÀH˚ n‘·´+‘·
ø£qTeT˝À¢ á ø=‘·Ô eT+&É÷ø£ C≤‹ yÓ\T>∑T #·÷dæ+~. Ç~ &Ó>’ √¢d&æ ˚ ∫qï ø£|üŒ˝À¢ Ç~ ≈£L&Ü ˇø£{Ï~.
≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~+~. BìøÏ ª$THÓsê«]j·÷ ô|+{≤*j·÷μ nH˚
S
K
A
24
5. ôd’Hé‡ f…ø±ï\J
ÇÁk˛ eTs¡Ã+&Ó’»sY Áb˛Á>±yéT 8 ø£+ô|˙\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+
Ç+&çj·THé ùdŒdt ØôdsYÃ Äs¡ZHÓ’CÒwüHé jÓTTø£ÿ eTs¡Ã+&Ó’CŸ á Áb˛Á>±yéT ø√dü+ mìï ø£+ô|˙\T ]õdüºsY nj·÷´sTT
Áb˛Á>±yéT nH˚ø£ ø£+ô|˙\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ùdŒdt-B∏yéT>± Ç|üŒ{Ïes¡≈£î, mì$T~ ø£+ô|˙\T ÇÁk˛˝À düs¡T≈£î\
nqT≈£L©ø£]+#·ã&ÉT‘·T+~. á ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·j·÷Ø ø√dü+ qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïsTT. yê{Ï˝À 1947 IND
‘·sê«‘·, ÄdüøÏÔ ñqï yês¡+<äs¡÷ T- wüsYº\T, ùdÿ˝Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ‡, (u…+>∑fi¯Ss¡T), Ç+&çø˘ ÇHédæŒπswüHé‡ (|üPDÒ) eT]j·TT n+≈£îsY
ùdŒdt-B∏yTé m&ÉT´πøwüq˝Ÿ >π yéT‡, ø£|⁄ü Œ\T, ôdH’ ‡é u§eTà\T yÓTT<ä˝q’… Vü‰; ôd+≥sY (nVü≤à<ëu≤<é) ñHêïsTT. Ç≥Te+{Ï ñ‘·Œ‘·TÔ\
ÇÁk˛ nBÛø£‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ø=qT>√\T #˚j·T>∑\s¡T. ‘·j·÷ØøÏ dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ ø£+ô|˙\T ‘·eTqT dü+Á|ü~+∫q
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T ‘·sê«‘· ÇÁk˛ á #=s¡e‘√ eTT+<äT≈£î kÕ–+~.
S
á ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·s¡Tyê‘·, ÄdüøÏÔ ñqï á ø±s¡´Áø£eT+ m˝≤ |üì#˚düTÔ+~?
e´≈£îÔ\T $$<Ûä n+‘·]ø£å ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eT]j·TT |üqT\≈£î á ø±s¡´Áø£eT+ øÏ+<ä, ÇÁk˛ Á&ÜsTT+>¥\T, B∏yéT\T,
dü+ã+~Û+∫q ÇÁk˛ jÓTTø£ÿ nBÛø£‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ø=qT>√\T ∫Á‘ê\T ˝Ò<ë Ç‘·s¡ @yÓ’Hê &çC…’q¢qT ]õdüºsY¶ ø£+ô|˙\≈£î
#˚j·T>∑\s¡T. düs¡T≈£î\qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ÇÁk˛ jÓTTø£ÿ
K
{°-wüs¡Tº\T, ùdÿ˝Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ‡, n+‘·]ø£å $C≤„q dü+uÛÑ+~Û‘· πø≥˝≤>¥\T düø±\+˝À n|t&˚{Ÿ #˚j·Tã&É‘êsTT, K∫Ã‘·‘·«+
>π yéT‡, ø£|⁄ü Œ\T, ôdH’ ‡é u§eTà\T yÓTT<ä˝q’… ñ‘·Œ‘·T\Ô T n+<äTu≤≥T˝À eT]j·TT ‘Ó*$‘˚≥\qT ìsê∆]+#·&ÜìøÏ $$<Ûä edüTÔe⁄\qT
ñ+#·ã&É‘êsTT. düwæº+#·&ÜìøÏ 2 &ç Á&ÜsTT+>¥\T eT]j·TT 3 &ç yÓ÷&Éfi¯¢ ø√dü+
á ìs¡íj·T+ m+<äT≈£î ? Bìì ñ|üjÓ÷–+#˚ á ø£+ô|˙\≈£î Ç~ n+<äTu≤≥T˝À
A
ñ+#·ã&ÉT‘·T+~.
Ç~ ùdŒdt ôd’Hé‡ & f…ø±ï\J jÓTTø£ÿ á &=yÓTÆHéô|’
<˚X¯+˝Àì |æ\¢\T, $<ë´s¡Tú\T eT]j·TT Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q düs¡T≈£î\ πs≥T¢ m˝≤ ñ+{≤sTT?
eT]j·TT ÄdüøÏÔì ø£*–+#·>∑\<äì eT]j·TT dü+düú kÕ~Û+∫q ÇÁk˛ @ Áu≤+&é $\TeqT ≈£L&Ü edü÷\T #˚jT· <äT ø±ã{Ïº
$»j·÷\qT ≈£L&Ü ÇÁk˛ $X¯«dædüTÔ+~. πs≥T¢ düùV≤‘·Tø£+>± ñ+{≤sTT.
u≤*ºø˘ »˝≤˝À¢ uÛ≤s¡‘Y-s¡cÕ´ j·TT<ä∆ $Hê´kÕ\T
uÛ≤s¡‘,Y s¡cÕ´ HÍø±<äfi≤\T u≤*ºø˘ düeTTÁ<ä+˝À uÛ≤Øm‘·TqÔ ù|]≥ #ÓH’ ê, s¡cÕ´\T $Hê´kÕ\T #˚|≥ü qº THêïsTT. á $Hê´kÕ˝À¢
s¬ +&ÉT s√E\ bÕ≥T j·TT<ä∆ $Hê´kÕ\T ìs¡«Væ≤+#êsTT. n‘·édüs¡ ¬s+&ÉT <˚XÊ\ qT+∫
|ü]dæú‘·T\T m<äT¬s’q|ü⁄Œ&ÉT dü+j·TTø£Ô ø±sê´#·s¡D≈£î ~>∑&ÜìøÏ j·TT<ä∆ $e÷Hê\T, ø£e#· X¯ø{£ ≤\T, X¯‘|· Tüò Tï\‘√ 10,000
M\T>± 2003 qT+∫ @{≤ Çs¡T <˚XÊ\T ªÇ+Á<äμ ù|]≥ á eT+~ ôd’ì≈£î\T bÕ˝§Z+{≤s¡T. #Ó’Hê Á|üC≤ $yÓ÷#·q ôd’q´+
$Hê´kÕ\qT »s¡T|ü⁄‘·÷ edüTÔHêïsTT. á ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤s¡‘· (|”mHé@)˝À n‹ô|<ä<› q’Ó |ü•ÃeT s¡+>∑ ø£e÷+&é ôdì’ ≈£î\T, s¡cÕ´
ôdº˝ŸÔ |òæπ>{Ÿ ◊mHémdt ‘·u≤sY ôdsTT+{Ÿ |”≥s¡‡“sYZ ≈£î yÓ[¢ s¡cÕ´ ‘·÷s¡TŒ s¡+>∑ ø£e÷+&é <äfi≤\T ø£\dæø£≥Tº>± j·TT<ä∆ $Hê´kÕ\T
HÍø£\‘√ ø£\dæ ø£yê‘·T #˚d+æ ~. - ª»|ü<-é Ç+≥sêøÏ$º {° 2021μ #˚kÕÔsTT.
>∑Ts¡T Á>∑Vü≤ #·+<äe÷eTô|’ ˙{Ï Ä$] >∑T]Ô+|ü⁄
>∑Ts¡TÁ>∑V≤ü + #·+<äe÷eT ª>±˙ MT&éμ yê‘êes¡D+˝À ˙{Ï Ä$] ñìøÏì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ‘=*kÕ]>± >∑T]Ô+#ês¡T. nyÓT]ø±

25
n+‘·]ø£å dü+düú (HêkÕ)≈£î #Ó+~q Vü≤ãT˝Ÿ f…*k˛ÿ|ü⁄ n+~+∫q n‹ô|<ä›~. uÛÑ÷$Tô|’ ñqï eTVü‰kÕ>∑sê˝À¢ì yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï ø£+fÒ
‘êC≤, bÕ‘· &˚{≤qT $X‚¢wæ+∫ á $wüj·÷ìï ‘˚˝≤Ãs¡T. Ä ñ á #·+<äe÷eT˝ÀH˚ m≈£îÿe ˙s¡T ñ+&=#·Ãì eTTqT|ü{Ï
|üÁ>∑Vü≤ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï eT+#·T |òüTq s¡÷|ü+ qT+∫ H˚s¡T>± |ü]XÀ<Ûäq\T ø=ìï Ä<Ûësê\qT n+~+#êsTT.
yêj·TT s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷]q|ü⁄Œ&ÉT ˙{Ï Ä$] @s¡Œ&ÉT‘·Tqï≥T¢ >±˙MT&é ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ düTe÷s¡T 160 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ øÏ+<ä
>∑T]Ô+#ês¡T. eTVü‰düeTTÁ<ä+ ñ+~. n+<äTe\¢ nø£ÿ&ç yê‘êes¡D+˝Àì ˙{Ï
kÂs¡ ≈£î≥T+ã+˝Àì #·+<äe÷eT\ìï+{Ï˝ÀøÏ >±˙ MT&é Ä$] Ä kÕ>∑s¡+ qT+∫ e∫Ã+~ ø±<äì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ‘Ó*bÕs¡T.
Äø±XŸ-øÏå|üDÏ Á|üjÓ÷>∑+ $»j·Te+‘·+
dü«<˚o |ü]C≤„q+‘√ s¡÷bı+~q ªq÷´ »qπswüHé Äø±XŸμ ø=‘·Ô‘·s¡+ Äø±XŸ øÏå|üDÏ Á|üjÓ÷>∑+ $»j·Te+‘·+
(Äø±XŸŸ) øÏå|üDÏì uÛ≤s¡‘Y $»j·Te+‘·+>± |üØøÏå+∫+~. ˇ&çXÊ
s¡ø£åD |ü]XÀ<Ûäq, n_Ûe~∆ dü+düú (&ûÄsY&ûy√) ‘·j·÷s¡T
rsêìøÏ #˚s¡Te˝Àì #ê+B|üPsY ˝À ñqï düMTø£‘· |üØø£å y˚~ø£
#˚dqæ ø=‘·Ô ‘·s+¡ Äø±XŸ øÏ|å Dü Ï Á|üj÷Ó >∑+ $»j·Te+‘·eTsTT´+~.
S
(◊{°ÄsY) qT+∫ á Á|üjÓ÷>∑+ »]–+~. Äø±X¯+˝À y˚>∑+>±
ñ|ü]‘·\+ qT+∫ >∑>∑q‘·˝≤ìøÏ <ä÷düT¬øfi‚¢ á øÏå|üDÏì ˇ&çXÊ
<ä÷düT¬øfi¯ó‘·Tqï e÷qes¡Væ≤‘· {≤¬sZ{Ÿ qT $»j·Te+‘·+>±
rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À Á|üj÷Ó –+#·>± 60 øÏ.MT. <ä÷s¡+˝À ñqï ìπs•› ‘·
#Û~˚ +∫+<äì s¡øDå£ |ü]XÀ<Ûqä , n_Ûe~∆ dü+düú (&ûÄsY&yû √) esêZ\T
\øå±´ìï n‘·´+‘· ø£∫Ã‘·‘·«+‘√ #Û˚~+∫+<äì s¡ø£åD eT+Á‹‘·«
ù|s=ÿHêïsTT. á øÏå|üDÏì ôV’≤<äsêu≤<√¢ì s¡ø£åD |ü]XÀ<Ûäq,
XÊK ˇø£ Á|üø≥£ q˝À ‘Ó*|æ+~. Äø±XŸ-mø˘‡º e÷´ø˘ 2.5 (>∑+≥≈£î
n_Ûe~∆ ˝≤úŸ (&ûÄØ¶m˝Ÿ) s¡÷bı+~+∫+~. &ûÄsY&ûy√˝Àì
K
3087øÏ.MT.) y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+∫+<äì yÓ\¢&ç+∫+~. uÛ≤s¡‘·
eT]ø=ìï ˝≤´ ãT¢ Ç+<äT˝À bÕ\T|ü+#·T≈£îHêïsTT. ;&ûm˝Ÿ dü+düú
yêj·TTùdq (◊@m|òt)˝À Á|üy˚X¯ô|fÒº+<äT≈£î Bìì n_Ûe~∆
Bìï ñ‘·Œ‹Ô #˚k˛Ô+~.
#˚düTÔHêïs¡T.
ÁbòÕHé‡ qT+∫ eTs√ eT÷&ÉT s¡ù|ò˝Ÿ j·TT<ä∆ $e÷Hê\T
A
uÛ≤s¡‘· yêj·TTùdq (◊@m|ò)t kÕeTsêú´ìï ã˝Àù|‘·+ #˚ùd Vü‰dæe÷sê yÓ’e÷ìø£ kÕúes¡+˝À yÓ÷Vü≤]kÕÔs¡T. ¬s+&√ kÕÿ«Á&ÉH√¢
Ø‹˝À ÁbòÕHé‡ qT+∫ @&√ $&É‘·˝À eTs√ eT÷&ÉT s¡ù|ò˝Ÿ j·TT<ä∆ uÛ≤>∑+>± e∫Ãq M{Ï‘√ ø£*|æ <˚X¯+˝À s¡ù|ò˝Ÿ $e÷Hê\ dü+K´
$e÷Hê\T uÛ≤s¡‘Y ≈£î e#êÃsTT. ÁbòÕHé‡ qT+∫ <ë<ë|ü⁄ 8,000 24øÏ ô|]–+~.
øÏ.MT. Ç$ Á|üj·÷DÏ+#êsTT. M{Ïì |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ˝Àì
yêj·TTùdq˝À #˚]qÆ ‘=* m+Ä¬s‡yéT eT<Ûä´ÁX‚DÏ øÏå|üDÏ
ñ|ü]‘·\+ qT+∫ >∑>∑q‘·\+˝Àì \øå±´\qT <Ûä«+dü+ á øÏå|üDÏ 70 øÏ.MT. <ä÷s¡+˝Àì \øå±´\qT X¯ã› y˚>±ìï
#˚ùd eT<Ûä´ ÁX‚DÏ øÏå|üDÏ (MT&çj·T+ πs+CŸ düπsŒ¤dt ≥T msTTsY $T+∫q y˚>∑+‘√ <ä÷düT¬ø[¢ <Ûä«+dü+ #˚j·T>∑\<äT. n‘ê´<ÛäTìø£
$Tôd’‡˝Ÿm+ÄØ‡yéT) uÛ≤s¡‘· yêj·TTùdq˝À #˚]+~. ÇÁC≤sTT˝Ÿ πs&çjÓ÷ Á|ò”¬ø«˙‡ d”ø£sY <ë«sê X¯Á‘·T $e÷Hê\T, ôV≤*ø±|üºs¡T¢,
˝À ø£*dæ &ûÄØ¶y√ n_Ûe~∆ #˚dqæ á øÏ|å Dü T\qT uÛ≤s¡‘Y &Óq’ $Tø˘‡ ¬>’&Ó&é u≤+ãT\T, Á≈£LCŸ øÏå|üDT\qT >∑T]Ô+∫ ≈£L*Ãy˚düTÔ+~.
*$Tf…&é (;&ûm˝Ÿ) ñ‘·Œ‹Ô #˚k˛Ô+~. <˚oj·T+>± n_Ûe~∆ #˚dæq &É÷´j·T˝Ÿ |ü˝Ÿ‡ sê¬ø{Ÿ yÓ÷{≤sY ì
Ç+<äT˝À ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
ø=‘·Ô j·TT<ä∆ $e÷Hêìï Ä$wüÿ]+∫q s¡cÕ´
dü÷|üsY k˛ìø˘ y˚>∑+, sê&Üs¡¢qT @e÷πsÃ kÕeTs¡ú´+ (ôdº˝ŸÔ •yês¡T˝Àì Eø√yé d”ÿ˝À »]–q e÷ø˘‡-2021 n+‘·sê®rj·T
kÕeTs¡ ú ´ +), Ç‘· s ¡ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ ‘ · \ ‘√ ≈£ L &ç q n<Û ä T Hê‘· q $e÷qj·÷q ø±s¡´Áø£eT+˝À Ä <˚X¯ n<Ûä´≈£åî&ÉT yê¢~$TsY |ü⁄‹Hé
j·TT<ä∆$e÷Hêìï s¡cÕ´ Ä$wüÿ]+∫+~. s¡cÕ´ sê»<Ûëì e÷k˛ÿ á j·TT<ä∆ $e÷q+ eT÷\s¡÷bÕìï (Áb˛{Àf…Æ|t) ˝≤+#Û·q+>±

26
|ü]o*+#ês¡T. s¡cÕ´ $e÷q ‘·j÷· Ø dü+düú düTUÀjYT ‘˚*ø£bÕ{Ï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘ÓkÕÔeTì, 2026 qT+∫ ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î
eP´Vü‰‘·àø£ $e÷Hê\ ‘·j·÷Ø ø±s¡´Áø£eT+ øÏ+<ä Bìì n+<äCÒj·T&É+ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔeTì ‘·j·÷Ø<ës¡T\T Á|üø£{Ï+#ês¡T.
s¡÷bı+~k˛Ô+~. 2023˝À á dü]ø=‘·Ô $e÷Hêìï |üP]ÔkÕúsTT˝À á qeT÷HêqT ô|\’ {Ÿ s¡V≤æ ‘·+>±, s¬ +&ÉT d”≥¢ $e÷q+>± ≈£L&Ü
e÷s¡TÃø√e#·Ãì $e]+#ês¡T.
DRDO #˚ n_Ûe~∆ #˚j·Tã&çq n<ÛäTHê‘·q #ê|òt f…ø±ï\J
&çô|Hò ‡é ØôdsYÃ n+&é &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Äs¡HZ C’Ó wÒ Hü é (DRDO) ôV’≤ mqØ® yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ ØôdsYÃ ˝≤u§πs≥Ø (HEMRL) \T
X¯Á‘·T øÏå|üDT\ qT+&ç Ç+&çj·THé msTTsY bò˛sY‡ ô|ò’≥sY C…{Ÿ\qT n_Ûe~∆ #˚kÕsTT. Ç~ IAF jÓTTø£ÿ >∑TD≤‘·àø£ nedüsê\≈£î
s¡øÏå+#˚ \ø£å´+‘√ ˇø£ n<ÛäTHê‘·q #ê|òt f…ø±ï\Jì n_Ûe~∆ nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~.
#˚dæ+~.
kÕ+πø‹ø£‘· jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T
S
n<ÛTä Hê‘·q #ê|òt f…ø±ï\J jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· @$T≥+fÒ,
á n<ÛäTHê‘·q #ê|òt f…ø±ï\J X¯Á‘·Te⁄ jÓTTø£ÿ sê&ÜsY- >±*˝À n‹ ‘· ≈ £ î ÿe |ü ] e÷D+˝À #ê|ò t yÓ T {° ] j· T ˝Ÿ
¬>’&Ó&é øÏå|üDT\qT <ë] eT*¢+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~. yÓ÷Vü≤]+#·ã&ÉT‘·T+~, Ç~ X¯Á‘·Te⁄\ øÏ|å Dü T\qT ‹|æŒø=≥º&ÜìøÏ
Ç+&çjT· Hé msTTsY bò˛sY‡ $»j·Te+‘·yTÓ qÆ Á≥j·T˝Ÿ‡ |üP]Ô eT]j·TT j·TT<ä∆ $e÷Hê\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î uÛÑs√kÕ>± |üì#˚düTÔ+~.
#˚dæq ‘·sê«‘· á ø=‘·Ô f…ø±ï\Jì Á|üy˚X¯ô|fÒº Á|üÁøÏj·TqT #ê|òt n+fÒ @$T{Ï?
K
ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
#ê|òt nH˚~ m\Áø±ºìø˘ øö+≥sY-ø=\‘· kÕ+πø‹ø£‘·, Ç~
ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ eT]j·TT IAF jÓTTø£ÿ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ñqï $T*≥Ø\T ô|ò’≥sY C…≥T¢ ˝Ò<ë Hê$ø±
yê]¸ø£ s√*+>¥ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ kÕ+πø‹ø£‘· Ç|ü⁄Œ&ÉT HÍø£\ e+{Ï n~Ûø£ $\Te\Tqï \øå±´\qT sê&Üs¡¢ qT+&ç n˝≤π>
|ü]ÁX¯eT≈£î ã~© #˚j·Tã&ç+~. πs&çjÓ÷ Á|ò”¬ø«˙‡ (RF) ¬>’&ç+>¥ yÓTø±ì»eT¢qT X¯Á‘·T øÏå|üDT\
A
á f…ø±ï\Jì mes¡T n_Ûe~∆ #˚XÊs¡T? qT+&ç s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . øÏ|å Dü Ï e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ eédü\ú ≈£î
ãVüQfi¯ \øå±´\T>± #ê|òt >±*˝À Á|ü‹_+_düTÔ+~. n+<äTe\q,
n<ÛäTHê‘·q #ê|òt yÓT{°]j·T˝Ÿ eT]j·TT #ê|òt ø±´Á{Ï&é® -
Ç~ X¯Á‘·Te⁄ sê&Üs¡¢qT ‘·|ü⁄Œ<√e |ü{ÏºdüTÔ+~ ˝Ò<ë Á|ü‘·´]ú
118/I \qT, CÀ<Ûä÷ŒsY &çô|òHé‡ ˝≤u§πs≥Ø eT]j·TT |ü⁄DÒ˝Àì
øÏå|üDT\qT $πøå|ü+ #˚düTÔ+~.
n+>±s¡ø£ qeT÷Hê ùdø£s¡D˝À |ü¬s‡e¬sHé‡ $|òü\+
n+>±s¡≈£î&ç ñ|ü]‘·\+ qT+∫ sê‹ qeT÷Hê\qT C…C…s√ _\+˝À Bì nH˚«wüD kÕ>∑T‘√+~.
ùdø£]+#˚+<äT≈£î nyÓT]ø± n+‘·]ø£å dü+düú ªHêkÕμ #˚dæq ‘=*
Á|üjT· ‘·ï+ $|ò\ü yÓT+Æ ~. Ç+<äTø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£+>± nø£ÿ&çøÏ |ü+|æq ø±\Twü´+‘√ eT‹eTs¡T|ü⁄ yê´~Û yê‘êes¡D+˝À #ê˝≤
|üs¬ ‡e¬sHé‡ s√esY.. ns¡TD Á>∑V≤ü ñ|ü]‘·˝≤ìï $»j·Te+‘·+>±H˚ ∫qïbÕ{Ï πsDTe⁄\T (|”m+ 2.5)‘√ ≈£L&çq ø±\Twü´+ e\¢ rÁe
‘·$«+~. qeT÷Hê\qT ˇ&çdæ|ü≥º&É+˝À e÷Á‘·+ dü|òü©ø£‘·+ eT‹ eTs¡T|ü⁄ yê´~Û (&çyÓTì¸j·÷) eTT|ü⁄Œ n~Ûø£eTì nyÓT]ø±
ø±˝Ò<äT. uÛÑ$wü´‘Y ˝À yê{Ïì uÛÑ÷$TøÏ s¡|æŒ+∫, Je+ Äqyêfi¯¢ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ n<Ûä´j·Tq+˝À yÓ\¢&Ó’+~.
ø√dü+ XÀ~Û+#ê\qï~ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ñ<˚X› +¯ . n+>±s¡≈î£ &çô|’ >∑‘+· ˝À yê‘êyês¡D+˝À 2.5 yÓTÁÆ ø√MT≥s¡T,¢ n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿe>±
m|ü⁄Œ&Ó’Hê Je⁄\T ñ+&˚yê nqï~ ‘˚˝ÒÃ+<äT≈£î |ü¬s‡e¬sHé‡ s√esY ñ+&˚ πsDTe⁄\qT bÕ]º≈£î´˝Ò{Ÿ e÷´≥sY (|”m+) 2.5>±
2021 ù|s=ÿ+{≤s¡T. M{ÏøÏ, &çyÓTì¸j·÷≈£î eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢
|òæÁãe]˝À ns¡TD Á>∑Vü≤+ô|’øÏ yÓ[¢+~. nø£ÿ&ç |ü⁄sê‘·q XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T >∑T]Ô+#ês¡T. ªª≈£L´_ø˘ MT≥s¡T≈£î ˇø£ yÓTÆÁø√Á>±eTT

27
y˚Ts¡ á πsDTe⁄\T ô|]–Hê &çyÓTì¸j·÷ eTT|ü⁄Œ 16 XÊ‘·+ y˚Ts¡ eT+~ dæj·÷{Ï˝Ÿ q>∑s¡ yêdüT\ $esê\qT XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T
n~Ûø£eTe⁄‘·T+<äì yÓ\¢&Ó’+~. n©®eTsY‡ ‘·s¡Vü‰ &çyÓTì¸j·÷ |ü]o*+#ês¡T. yê]˝À yÓsTT´ eT+~.. @<√ ˇø£ düeTj·T+˝À
$wüj·T+˝Àq÷ Ç<˚ dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢ πs#·\ cÕ|òüsY ‘Ó*bÕs¡T. &çyÓTì¸j·÷‘√ u≤<Ûä |ü&Ü¶s¡ì yÓ\¢&Ó’+~.
1994˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq n<Ûä´j·Tq+˝À bÕ˝§Zqï 4y˚\
dü÷s¡T´&ç bıs¡ >∑T≥Tº $|æŒq uÛ≤s¡‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T
dü÷s¡T´&ç ˝À|ü\ ñqï ˇø£ n+‘·T∫ø£ÿì bıs¡ Ä$sê“¤e+ô|’ wæj·TsY ˝Òj·TsYμ (mHémdtmdt@) nì ù|s¡T ô|{≤ºs¡T. dü÷s¡T´&ç
‘=*kÕ]>± uÛ≤s¡‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ˇø£ ôd’<ë∆+‹ø£ $es¡D Ç#êÃs¡T. ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ #˚s¡Te˝ÀH˚ Bìï >∑T]Ô+#ês¡T. á bıs¡ |üP]Ô>±
uÛ≤qT&ç Á<ÛTä e ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*ùdÔ eT<Û´ä sπ U≤ ÁbÕ+‘ê\T y˚>+∑ >± dü÷s¡T´&ç n+‘·sê“>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫+<˚qì, ñ|ü]‘·\+ô|’ ˝Ò<ìä
ÁuÛ$Ñ TkÕÔsTT. dü÷s¡T´&ç n+‘·s‘Z¡ · ÁuÛeÑ TD rs¡T‘ÓqTï\T nq÷Vü≤´+>± #ê˝≤ eT+~ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T Ç|üŒ{Ïes¡≈L£ uÛ≤$dü÷Ô e#êÃs¡T. nsTT‘˚
e÷]b˛‘·Tqï≥T¢ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T ‘˚˝≤Ãs¡T. á bıs¡≈î£ ªìj·TsY-düsπ Œ¤dt ˝À|ü* qT+∫ <ë<ë|ü⁄>± ñ|ü]‘·\+ es¡≈£L Ç~ $düÔ]+∫
S
ñ+<äì ‘êC≤>± |ü]XÀ<Ûä≈£î\T ‘˚˝≤Ãs¡T.
ª◊y√{°μ ø√dü+ yÓTs¡T¬>’q u≤¢ø˘ #ÓsTTHé Ábı{Àø±˝Ÿ
Ç+≥¬sï{Ÿ Ä|òt ~∏+>¥‡ (◊y√{°) HÓ{Ÿ esYÿ ˝Àì n|æøπ¢ wüqT¢ uÛÑÁ<ä‘· eT]+‘· ô|s¡>∑qT+~. Ç|üŒ{Ïπø u≤¢ø˘ #Ó’Hé f…ø±ï\Jì _{Ÿ
eT]+‘· düeTs¡ú+>± |üì#˚ùd+<äT≈£î yÓTs¡T¬>’q u≤¢ø˘ #Ó’Hé f…ø±ï\J ø±sTTHé ˝≤+{Ï ÁøÏb˛º ø£¬s˙‡˝À¢ yê&ÉT‘·THêïs¡T. nsTT‘˚ yês¡T
s¡÷bı+~+∫+~. á ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D‘√ ◊y√{° bÕ¢{Ÿ bòÕ+\T
K
Ábı{Àø±\qT ◊◊{° CÀ<Û é |ü P sY XÊÁdü Ô y ˚ ‘ · Ô \ ã+<ä +
|üì#˚ùd rs¡T˝À $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T sêqTHêïsTT. kÕàsYº

q>∑sê\T, kÕàsYº |ü]ÁX¯eT\T, ‘·~‘·sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q &˚{≤≈£î
‘·j·÷s¡T #˚dæq u≤¢ø˘ #ÓsTTHé Ábı{Àø±˝Ÿ, Ç|üŒ{Ïπø ñqï _{Ÿ
ø±sTTHé-mCŸ ø£+fÒ yÓTs¡T¬>’q yÓs¡¸Hé nì ◊◊{° CÀ<Ûé |ü⁄sY
ø£+|üP´≥sY ôd’Hé‡ $uÛ≤>∑+˝À ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY <˚u≤•dt <ëdt
‘Ó*bÕs¡T.
A
28
6. ìy˚~ø£\T
j·TTe‘· n_Ûe~∆ dü÷∫
$<ä´, ñbÕ~Û, Äs√>∑´+, düe÷q‘·«+, XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘·, ø=$&é yê´|æÔøÏ eTT+<äT ùdø£]+∫q $esê\T nsTTHê..
sê»ø°j·T, bÂs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ‘·~‘·s¡ 27 n+XÊ˝À¢ j·TTe‘· Á|üdTü ‘Ô · eTVü≤e÷à] |ü]dæ‘ú T· \ ø±s¡D+>± Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ kÕ~Û+∫q
bÕÁ‘·, n_Ûe~∆ô|’ 181 <˚XÊ˝À¢ düsπ « ìs¡«Væ≤+∫q ª~ ø±eTHéy˝Ó ŸμÔ Á|ü>∑‹ ≈£L&Ü ˙s¡T>±πs neø±X¯+ ñ+<äì, yÓ+≥H˚ |üø£&É“+B
dü + dü ú Á|ü | ü + #· j· T Te‘· n_Û e ~∆ dü ÷ ∫(>√¢ ã ˝Ÿ j· T ÷‘Y #·s¡´\T rdüTø√yê\ì n_ÛÁbÕj·T|ü&ç+~.
&Óe\|tyÓT+{Ÿ Ç+&Óø˘‡) sê´+øÏ+>¥‡ $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. sê»ø°j·÷\ô|’ ìsêdüø£Ô‘·..
Ç+<äT˝À dæ+>∑|üPsY yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ì\e>±.. Äj·÷ n+XÊ\yêØ>± #·÷düT≈£î+fÒ.. $<ä´˝À d”«&ÉHé,
k˛¢y˚ìj·÷, Hêπs«, e÷˝≤º, &ÓHêàsYÿ ‘·sê«‹ kÕúHê˝À¢ ì*#êsTT.
S
dü e ÷q‘· « +˝À \¬ ø ® + ãsY Z , sê»ø° j · T , bÂs¡ #Ó ’ ‘ · q ´+˝À
#ê<é, ~ ôd+Á≥˝Ÿ ÄÁ|òæø£Hé ]|ü_¢ø˘, <äøÏåD düT&ÜHé, Ç+&√H˚wæj·÷, ñbÕ~Û, Äs√>∑´+, XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘· n+XÊ˝À¢
nbòÕZìkÕúHé C≤_‘ê˝À n&ÉT>∑Tq ñHêïsTT. dæ+>∑|üPsY eTT+<ä+»˝À ñHêïsTT.
á C≤_‘ê ˝À uÛ≤s¡‘Y 122e kÕúq+˝À ì*∫+~ >∑‘· |òü*‘ê\‘√ b˛*Ã‘˚ nbòÕZìkÕúHé, uÛ≤s¡‘Y, s¡cÕ´,
Ç~∏jÓ÷|æj·÷, ãT]ÿHê bòÕk˛ <˚XÊ\T yÓTs¡T>∑T<ä\ ø£qã]Ãq
K
3.1 XÊ‘·+ yÓTs¡T>∑T<ä\
yÓTT<ä{Ï ◊<äT <˚XÊ˝À¢ ì*#êsTT.
á dü+düú 2010 qT+∫ 2018 es¡≈£î Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±
15- 29 @fi¯¢ eT<Ûäýê]ô|’ n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ, ìy˚~ø£ $&ÉT<ä\ j·TTe‘·˝À eTs¡D≤\ πs≥T, ôV≤#Y◊M πødüT\ dü+K´,
#˚dæ+B. eT<ä´bÕq+, bı>±≈£î u≤~Û‘·T\ dü+K´ ‘·>∑TZeTTK+ |ü{Ïº+~.
A
ø±˙.. eTVæ≤fi¯\ uÛÑÁ<ä‘· $wüj·T+˝À |ü⁄s√>∑‹ ø£ì|æ+#·˝Ò<äì
á eé~Û˝À Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± j·TTe‘· |ü]dæ‘ú T· \T 3.1 ìy˚~ø£˝À yÓ\¢&Ó’+~.
XÊ‘·+ yÓTs¡T>∑T|ü&Ü¶j·Tì yÓ\¢&ç+∫+~. ø±˙ |ü⁄s√>∑‹ HÓeTà~>±
ñqï≥T¢ ‘Ó*|æ+~. 102 <˚XÊ˝À¢ì j·TTe‘·.. sê»ø°j·÷\ô|’ ‘·≈£îÿe ÄdüøÏÔ
ø£qãs¡TÃ‘·Tqï≥T¢ ‘˚*+~.
2100 Hê{ÏøÏ ø£&É* >∑s¡“¤+˝ÀøÏ 12 q>∑sê\T
2100 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘Y˝Àì 12 q>∑sê\T eTTì–b˛ Bì ‘êC≤ |òü*‘ê\qT yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ô|’ ◊ø£´sê»´
qTHêïj·T+≥÷ HêkÕ z ìy˚~ø£˝À ‘Ó*|æ+~. $XÊK düVü‰ 12 dü$T‹ ìj·T$T+∫q n+‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« ø£$T{° ◊|”d”d” $&ÉT<ä\
q>∑sê\T ø£&É* >∑s¡“¤+˝À ø£*dæ b˛‘êj·Tqï ìy˚~ø£ kÕsê+X¯+ #˚dæ+~.
uÛÑj·÷+<√fi¯q\qT ø£*–k˛Ô+~. ø±\Twü´+ e\¢ ø£]π> eT+#·T á ìy˚<äø£ Á|üø±s¡+ eTs√ 79 @fi¯¢ ‘·sê«‘· Á|ü|ü+#·+˝À
e\¢ düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|]– eTs√ mì$T~ <äXÊu≤›˝À¢ uÛ≤s¡‘˝Y Àì rÁe y˚&ç >±\T\T M#˚ neø±X¯+ ñ+<äì ù|s=ÿ+~. ø£s¡“q ñ
rs¡ ÁbÕ+‘· q>∑sê\T ø£qTeTs¡T>∑j˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+<äì HêkÕ <ëZsê\T, ø±\TcÕ´ìï ìyê]+#·øb£ ˛‘˚ ñc˛íÁ>∑‘\· T dü>≥∑ Tq 4.4
yÓ\¢&ç+∫+~. ø£s¡“q ñ<ëZsê\T, ø±\TcÕ´ìï ìyê]+#·ø£b˛‘˚ &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ô|s¡T>∑T‘êj·Tì ‘Ó*|æ+~.
ô|qT $|ü‘·TÔ ‘·|üŒ<äì uÛ≤s¡‘·Tï ôV≤#·Ã]+∫+~.
sêuÀj˚T ¬s+&ÉT <äXÊu≤›˝À¢ ñc˛íÁ>∑‘·\T 1.5 &çÁ^
nyÓ T ]ø± n+‘· ] ø£ å dü + dü ú HêkÕ dü e TTÁ<ä eT≥º + ôd*‡j·Tdt≈£î ô|s¡>∑qTqï≥T¢ ìy˚~ø£ yÓ\¢&ç+∫+~.
ø=*#˚+<äT≈£î ÁbıC…ø£åHé ≥÷˝ŸqT n_Ûe~∆ #˚dæ+~.
ñc˛íÁ>∑‘\· T ô|s¡>&∑ +É e\¢ Væ≤e÷˙q<ë\T ø£]– düeTTÁ<ä

29
eT{≤º\T ô|s¡T>∑T‘êj·Tì, <ëì e\¢ uÛ≤s¡‘˝Y Àì $XÊK, eTT+ãsTT, ô|]π> πs≥T Ädæj·÷˝ÀH˚ m≈£îÿe>± ñ+<äì yÓ\¢&Ó’+~.
uÛ≤yéq>∑s,Y ø=∫Ã, eTs¡à>±yé, zø±, bÕsêB|t, ø±+&Ü¢, eT+>∑fiS¯ s¡T, 2006 qT+∫ 2018 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± düeTTÁ<ä
#ÓHï’Ó , ‘·÷‘·T≈Ô î£ &ç q>∑sê\T eTTì–b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+<äì ◊|”dd” ” eT≥º+ @&Ü~øÏ 3.7 $T©¢MT≥s¡¢ #=|ü⁄Œq ô|s¡T>∑T‘√+<äì ◊|”d”
ìy˚~ø£ ôV≤#·Ã]+∫+~. ìy˚~ø£ ‘Ó*|æ+~. 21e X¯‘êã›+ n+‘·{≤ düeTTÁ<ä eT≥º+
◊|”d”d” ‘êC≤ ìy˚~ø£˝À Á|ü|ü+#·+˝À düeTTÁ<ä eT≥º+ ô|s¡T>∑T<ä\ ø=qkÕ>∑qT+<äì düŒwüº+ #˚dæ+~.
S
K
A
30
7. yês¡Ô˝À¢ e´≈£îÔ\T
X¯‘ê~Ûø£ dæŒ+≥sY eTHé øösY eTs¡D+ u≤´&çà+≥Hé ~>∑Z»+ q+<äT qfÒø£sY eTs¡D+
93 @fi¯ ¢ ej· T dü T ˝À |ü s ¡ T >∑ T yÓ T T<ä ˝ … { Ï º Á|ü | ü + #· uÛ≤s¡‘· u≤´&çà+≥Hé ‘=* ‘·s¡+ nÁ>∑ÁX‚DÏ Ä≥>±fi¯¢˝À
#Ûê+|æjT· Héw|æ ‡t ˝À |ü‘ø· ±\T >¬ *∫q dæŒ+≥sY eTHé øösY (105) ˇø£&ç>± ì*∫q q+<äT qfÒø£sY (88) eTs¡DÏ+#ês¡T. Äj·Tq
eTs¡D+Ï #ês¡T. 1916, e÷]Ã 1q »ìà+∫q eTHé øösY.. ª#·+&û>&∑ éÛ ¬ø]j·TsY ˝À 100≈£î ô|’>± C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T f…Æ{Ïfi¯ó¢
qT+∫ n<äT“¤‘· neTà ($TsêøÏ˝Ÿ e÷yéT Á|òüyéT #·+&û>∑&Ûé)μ>± ù|s¡T kÕ~Û+#ês¡T. 1933˝À eTVü‰sêÁwüº˝Àì kÕ+^¢˝À Äj·Tq
‘Ó#T· Ã≈£î+~. ÄyÓT 2007˝À ‘=*kÕ] #·+&û>&∑ éÛ e÷düsº ‡Y n<∏{¢Ó øÏ ‡˘ »ìà+#ês¡T. 1961˝À ns¡T®q nyês¡T¶ n+<äT≈£îqï ‘=*
MT{Ÿ ˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. 2017 Á|ü|ü+#· e÷düºsY‡ Áø°&É˝À¢ 100MT. u≤´&çà+≥Hé Ä≥>±&ç>± q+<äT |òüTq‘· kÕ~Û+#ês¡T.
|üsT¡ >∑T˝À $CÒ‘>· ± ì*∫q ÄyÓT ˇø£ÿkÕ]>± yÓ\T>∑T˝ÀøÏ e#êÃs¡T. <äøÏåD≤~ Á|üU≤´‘· q{Ï »j·T+‹ eTs¡D+
S
11 kÕs¡T¢ myÓTà˝Ò´>± ¬>*∫q >∑D|ü‘Y sêyé <˚XŸ eTTUŸ eTs¡D+ <äøDåÏ ≤~ ∫Á‘·de” T˝À yÓ\T>=+~q n+<ë\q{Ï »j·T+‹
eTVü‰sêÁwüº e÷J eT+Á‹, |”dü+{Ÿ n+&é es¡ÿsY‡ bÕØº (76) u…+>∑fi¯Ss¡T˝À eTs¡DÏ+#ês¡T. ãfi≤¢]˝À 1946 »qe]
d”ìj·TsY H˚‘· >∑D|ü‘Y sêyé <˚XŸ eTTUŸ (94) e<ë›|´ü düeTdü´\‘√ 6q u≤\düTÁãVü≤àD´+, dü+‘êq\øÏåà <ä+|ü‘·T\≈£î »ìà+∫q
eTs¡DÏ+#ês¡T. Äj·Tq k˛˝≤|ü⁄sY õ˝≤¢ dü+>√˝≤ ìjÓ÷»ø£es¡Z+ »j·T+‹ ndü\T ù|s¡T ø£eT˝≤≈£îe÷]. ÄyÓT ø£qï&É ∫Á‘·+
K
qT+∫ 1962-2019 eT<Ûä´ ø±\+˝À 11 kÕs¡T¢ myÓTà˝Ò´>± CÒqT>∑÷&ÉT (1963) <ë«sê ∫Á‘·s¡+>∑+˝ÀøÏ n&ÉT>∑Tô|{≤ºs¡T.
>¬ *#ês¡T. 52 @fi¯¢ bÕ≥T myÓTà˝Ò´ >± ñqï e´øÏ>Ô ± ]ø±s¡T\¶ ø¬ ø±ÿs¡T. ‘Ó\T>∑T˝À m˙ºÄsY, @mdtÄsY, ø£wüí, XÀuÛÑHé u≤ãT ˝≤+{Ï
kÕVæ≤r uÛÑ÷wüDY |ü⁄s¡kÕÿs¡ Á>∑V”≤‘· eq|ü]Ô ‹s¡T|ü‹ eTs¡D+ nÁ>∑q≥T\‘√ ø£*dæ q{Ï+#ês¡T. ª»>∑<ø˚ M£ s¡Tì ø£<μä∏ , ª≈£î\>ös¡e+μ,
sêÁwüº|ü‹ sêyéT Hê<∏é ø√$+<é qT+∫ 2020˝À kÕVæ≤r ª»dæºdt #Í<ä]μ, ªø=+&ÉM{Ï dæ+Vü≤+μ, ªu§_“* j·TT<ä∆+μ,
A
uÛÑ÷wüDY |ü⁄s¡kÕÿs¡+ n+<äT≈£îqï &Ü.eq|ü]Ô ‹s¡T|ü‹ (62) ªô|<äsêj·TT&ÉTμ ‘·~‘·s¡ ∫Á‘ê\‘√ ‘Ó\T>∑T Áù|ø£≈å î£ *ï n\]+#ês¡T.
ø=eTTs¡+;Û+ õ˝≤¢ ÄdæbÕò u≤<√¢ eTs¡D+Ï #ês¡T. Äj·Tq ÄdæbÕò u≤<é yÓTT‘·+Ô 550 ∫Á‘ê˝À¢ q{Ï+#·>±, n+<äT˝À 300≈£î ô|>’ ± ∫Á‘ê\T
ø£e⁄\ dü+|òüT+ ø£$>±, qeCÀ´‹ kÕ+düÿ‹ø£ dü+düú kÕVæ≤‘·´ ø£qï&Éy˚. #·+<äe*¢ ‘√f…, m&É>∑\T¢ >∑T&É¶<äy˚T˝…, eTqdæ‡q+‘Ó
ø±s¡´<ä]Ù>±, Äj·TTπs«<ä yÓ’<äT´&ç>± ù|s=+<ës¡T. e÷+>∑\´, <Ûäs¡à <ë] ‘·|æŒ‘·T, ‘·T\dæ, Äq+<é ‘·~‘·s¡ ∫Á‘ê\
<ë«sê ÄyÓT ø£qï&ÉHê≥ >∑T]Ô+|ü⁄ ‘Ó#·TÃ≈£îHêïs¡T.
Äj·Tq s¡#·q˝À¢ >√&ÉT, Hê >√&ÉT, kÕVæ≤‘·´ uÛ≤s¡‘·+
|ü⁄düÔø±\T Á|üdæ~∆ #Ó+~q$. 2020˝À ‘ê´>∑sêj·T >±q düuÛÑ˝À ªX¯‘ê~Ûø£ $<ë´]úμ uÛ≤^s¡B∏ neTà eTs¡D+
ªn*XË{Ïº j·÷~μ ø±s¡´Áø£eT+˝À nH˚ø£ eT+~ ø£e⁄\‘√ bÕ≥T e+<˚fi¢¯ ej·TdüT˝Àq÷ Hê\T>√ ‘·s>¡ ‹∑ |üP]Ô #˚dæ n+<ä]
‹s¡T|ü‹ ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T. á ø±s¡´Áø£eT+ –ìïdt ãTø˘ Ä|òt <äwæº Äø£]¸+∫q πøs¡fi¯≈£î #Ó+~q e<äT∆sê\T uÛ≤^s¡B∏ neTà
es¡˝À¢ qyÓ÷<Ó’+~. (107) ø=˝≤¢+ õ˝≤¢ Á|ü≈£Lÿ\+˝À eTs¡DÏ+#ês¡T. ÄyÓT 105
Äj·Tq kÕVæ≤r ø£wæøÏ 13 C≤rj·T, q+~, sêÁwüºkÕúsTT @fi¯¢ ej·TdüT˝À Hê\T>√ ‘·s>¡ ‹∑ |üØø£\å T sêdæ ñrÔs‘í¡ · kÕ~Û+#ês¡T.
|ü⁄s¡kÕÿsê\T e]+#êsTT. Á|ü|ü+#· ‘Ó\T>∑T eTVü‰düuÛÑ˝À¢ ñ‘·ÔeT áyÓT ø£cÕºìï >∑T]Ô+∫q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2019 dü+e‘·‡sêìøÏ
ø£$ |ü⁄s¡kÕÿs¡+, sêÁwüº kÕúsTT˝À n*XË{ºÏ |ü⁄s¡kÕÿs¡+, $XÊK|ü≥ï+ HêØX¯øÏÔ |ü⁄s¡kÕÿsêìï Á|ü<ëq+ #˚dæ+~.
eT<äsY <∏]Ó kÕ bòÂ+&˚wHü é yê] >∑Ts¡TÁãVü≤à, ùdyês¡‘ï· |ü⁄s¡kÕÿsê\qT <∏äsY¶ C…+&ÉsY Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTø±]DÏ nqq´≈£îe÷] n˝…ø˘‡ eTs¡D+
n+<äT≈£îHêïs¡T. πøs¡fi¯ nôd+;¢ mìïø£\ ã]˝À ~–q ‘=* Á{≤Hé‡ C…+&ÉsY
nuÛ´Ñ ]ú nqq´ ≈£îe÷] n˝…ø‡˘ (28) msêï≈£îfi¯+ õ˝≤¢ m&É|Œü *¢˝À

31
nqTe÷HêdüŒ<ä dæú‹˝À eT‹ #Ó+<ës¡T. ÄyÓT Á{≤Hé‡ C…+&ÉsY ‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt πøX¯esêe⁄ eTs¡D+
Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTø±]DÏ. πøs¡fi¯˝À <∏äsY¶ C…+&ÉsY es¡Z+ qT+∫ ‘=* ‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt b˛≥¢|ü*¢
πs&çjÓ÷ C≤ø° Äy˚T. y˚Tø£|t ø£fi≤ø±]DÏ>±, {°M q÷´dt Ø&ÉsY >±, øπ X¯esêe⁄(60) nHês√>∑´+‘√ dæø+Ï Á<ëu≤<é j·TXÀ<ä ÄdüT|üÁ‹˝À
ùdºCŸ c˛ j·÷+ø£sY >± ≈£L&Ü eT+∫ >∑T]Ô+|ü⁄ ‘Ó#·TÃ≈£îHêïs¡T. eTs¡DÏ+#ês¡T. 2017 ôdô|º+ãs¡T 21 qT+∫ Äj·Tq ôV’≤ø√s¡Tº
Ç{°e\ »]–q πøs¡fi¯ nôd+;¢ mìïø£˝À¢ yÓ+>∑s¡ kÕúq+ Hê´j·TeT÷]Ô>± ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T. p;¢V≤æ ˝Ÿ: eTVü‰Á|ükÕúq+˝À
qT+∫ &Óy÷Ó Áø£{øÏ ˘ k˛wü˝Ÿ »dædº t bÕØº ‘·s|¡ ⁄üò q ÄyÓT b˛{° #˚XÊs¡ T »dædº t øπ X¯esêe⁄ n+‘·´ÁøÏjT· \qT sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+ n~Ûø±]ø£+>±
Á|üeTTK >∑DÏ‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô ù|]XÊÁdæÔ eTs¡D+ ìs¡«Væ≤+∫+~.
Á|üeTTK >∑DÏ‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô, eTVü≤sêC≤ ø£fi≤XÊ\ >∑DÏ‘· »dæºdt πøX¯esêe⁄ 1961 e÷]Ã 29q es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢
$uÛ≤>±~Û|ü‹ eT+–|üP&ç ù|]XÊÁdæÔ (95) eTs¡DÏ+#ês¡T. m+‘√ ô|+&Ü´\˝À »ìà+#ês¡T. ø±ø£rj·T &çÁ^ ø£fi≤XÊ\˝À Á>±&ÉT´j˚TwüHé
eT+~ì >∑DÏ‘· y˚T<Ûëe⁄\T>± r]Ã~~› $»j·Tq>∑s¡+ U≤´‹ì |üP]Ô #˚XÊs¡T. 1986˝À πøj·T÷ qT+∫ Hê´j·Tyê<ä |ü{≤º
S
<˚X¯+ q\T~X¯˝≤ #ê{≤sêj·Tq. $<ë´s¡Tú\≈£î Ä<äs¡Ù+>± ì*∫ bı+<ës¡T.
eTVü≤sê» s¡‘·ï+>± ø°]Ô bı+<ës¡T. 1926 @Á|æ˝Ÿ 21q &ûÄsY&ûy√ øÏå|üDT\ &ûJ>± &Ü.Hêsêj·TDeT÷]Ô
$XÊK|ü≥ï+˝À »ìà+∫q ù|]XÊÁdæÔ @j·T÷˝À ;@ ÄqsY‡, |”J s¡ø£åD |ü]XÀ<Ûäq, n_Ûe~∆ dü+düú (&ûÄsY&ûy√)˝À
|üP]Ô#˚XÊs¡T. mH√ï >∑DÏ‘· düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿs¡+ #·÷bÕs¡T. Á|ü‹cÕ˜‘·àø£yÓTÆq øÏå|üDT\T, eP´Vü‰‘·àø£ eédüú\ ($Tôd’˝Ÿ‡ n+&é
1947-49 ø±\+˝À ˇ&çXÊ˝Àì ø£≥ø˘ sêyÓHêΩ ø£fi≤XÊ\
K
ÁkÕº≥õø˘ dædyºü Té ‡ -m+mdtmdt) $uÛ≤>±ìøÏ q÷‘·q &Ós¬’ ø£sº Y »qs¡˝Ÿ
n<Ûë´|ü≈£îì>± |üì#˚XÊs¡T. |”j·T÷d”, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ≈£î ‘Ó\T>∑T (&û J )>± &Üø£ º s Y ;ôV≤#Y Mmdt Hêsêj· T DeT÷]Ô
nø±&ÉMT ‘·s¡|òü⁄q bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT sêXÊs¡T. q+ãsY ~∏j·TØ ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ Äj·Tq ôV’≤<äsêu≤<é ˝Àì ØôdsYÃ
MT<ä Äj·Tq sêdæq |ü]XÀ<Ûqä |üÁ‘ê\T C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T+>± ôd+≥sY Çe÷s¡‘Y (ÄsYd”◊)≈£î &Ó’¬sø£ºsY >± eéVü≤]düTÔHêïs¡T.
Á|ü#·T]‘·eTj·÷´ sTT. @j·T÷ ôdH˚{Ÿ düuÛÑT´&ç>±q÷ |üì#˚XÊs¡T.
A
|ü<√qï‹ô|’ q>∑s¡+˝Àì ø£+#·Héu≤>¥ $Tôd’˝Ÿ‡ ø±+ô|¢ø˘‡ ˝Àì
Ç+&√-bÕø˘ j·TT<ä∆ Ms¡T&ç eTs¡D+ m+mdtmdt &ûJ>± ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T. Á|üdüTÔ‘· &ûJ m+mdtÄsY
uÛ≤s¡‘· ôd’q´+˝À ¬s+&√ n‘·T´qï‘· |ü⁄s¡kÕÿs¡+ eTVü‰MsY Á|ükÕ<é |ü<äM $s¡eTD #˚XÊs¡T.
#·Áø£ Á>∑V”≤‘·, ø£yÓTT&√sY πø|” >√bÕ˝Ÿ sêe⁄ (94) ‘·T~XÊ«dü Hêsêj·TD 1986˝À &ûÄsY&yû √˝À #˚sês¡T. n&Ü«Hé‡ ÄHé
$&ç#ês¡T. nHês√>∑´ düeTdü´\‘√ #ÓHÓ’ï˝À eTs¡DÏ+#ês¡T. uÀs¡T¶ ø£+|üP´≥s¡≈î£ Äj·Tq eTTK´ s¡÷|ü•*Œ. uÛ≤s¡‘Y ‘=*kÕ]>±
>√bÕ˝Ÿ sêe⁄ 1926 qe+ãs¡T 13q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT #˚|ü{Ïºq ñ|üÁ>∑Vü≤ $<Ûä«+düø£ øÏå|üDÏ Á|üjÓ÷>±ìøÏ ($TwüHé X¯øÏÔ )
eT<ÛTä s¬ ˝’ À »ìà+#ês¡T. 1950 @Á|æ˝Ÿ 21q uÛ≤s¡‘· HÍø±<äfi+¯ ˝À nedüs¡yÓTÆq n&Ü«Hé‡ @$j·÷ìø˘‡ &çC…’Hé, n_Ûe~∆ ÁbÕC…≈£îº≈£î
#˚sês¡T. 1971 Ç+&√-bÕø˘ j·TT<ä∆+˝À Á|ü<ä]Ù+∫q <ÛÓ’s¡´ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T.
kÕVü≤kÕ\≈£î Äj·Tq≈£î eTVü‰MsY #·Áø£ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ <äøÏÿ+~. ø£sêí≥ø£ ø=‘·Ô d”m+>± ãdüesêCŸ u§yÓTÆà
j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À &çôd+ãs¡T 4q ª◊mHémdt øÏ˝≤ÔHéμ≈£î _.mdt.j·T&çj·T÷s¡|üŒ ‘·sê«‘· ø£sêí≥ø£ eTTKéT+Á‹
Äj·TqTï ø£e÷+&ç+>¥ n~Ûø±]>± ìj·T$T+#ês¡T. ‘·q ã+<ä+‘√ |ü<ä$øÏ e÷J ôVA+eT+Á‹ ãdüesêCŸ u§yÓTÆà (61) ù|s¡TqT
bÕø˘ »˝≤˝À¢øÏ #˚sT¡ ø=qï >√bÕ˝Ÿ sêe⁄, ø£sêN b˛s¡Tôº |’ u≤+ãT\‘√ Á|ü‹bÕ~+∫+~. ø£sêí≥ø£ 20e eTTKéT+Á‹>± Äj·Tq u≤<Û´ä ‘·\T
<ë&ç #˚XÊs¡T. Vü‰s¡“sY ˝À ñqï ÄsTT˝Ÿ, Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\qT d”«ø£]+#·qTHêïs¡T. Äj·Tq ‘·+Á&ç k˛eT|üŒ sê#·|üŒ u§yÓTÆà
HêX¯q+ #˚XÊs¡T. n|üŒ{Ï $»j·÷ìøÏ >∑Ts¡T>Ô ±H˚ Á|üdTü ‘Ô +· &çôd+ãs¡T (mdt.ÄsY.u§yÓTÆà) ≈£L&Ü >∑‘·+˝À á sêÁcÕºìøÏ eTTK´ eT+Á‹>±
4q H˚M &˚ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. |üì#˚XÊs¡T. 1988-1989˝À mdt.ÄsY.u§yÓTÆà ø£sêí≥ø£ d”m+>±
|üì#˚XÊs¡T.

32
1960 »qe] 1q VüQã“[¢˝À »ìà+∫q ãdüesêCŸ <äøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T. ùwø˘ nãT›˝≤¢‘√ bÕ≥T Äj·Tq ≈£îe÷s¡T&ÉT
ø=Hêïfi¯ó¢ CÒ&j
û T· ÷ sêÁwüº Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù>±, 1996 qT+∫ 1997 |ò ü s ¡ ÷ ø˘ nãT› ˝ ≤¢ , eTqe&É T ˇeTsY nãT› ˝ ≤¢ ≈£ L &Ü
es¡≈î£ Hê{Ï eTTKéT+Á‹ C….ôV≤#Y.|üf\Ò ≈£î sê»ø°jT· ø±s¡´<ä]Ù>± eTTKéT+Á‘·T\T>± |üì#˚XÊs¡T.
|üì#˚XÊs¡T. 2005 es¡≈£î ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ $<Ûëq |ü]wü‘·TÔ≈£î ø£sêí≥ø£ d”m+ j·T&ç j·T÷s¡|üŒ sêJHêe÷
mìïø£j·÷´s¡T. 2006˝À uÛ≤»bÕ˝ÀøÏ #˚]q Äj·Tq Vü‰y˚] õ˝≤¢
ø£sêí≥ø£ eTTK´ eT+Á‹ j·T&çj·T÷s¡|üŒ (78) >∑es¡ïsY
•>±Z+ qT+∫ es¡Tdü>± eT÷&ÉTkÕs¡T¢ $<Ûëqdüu≈ÑÛ î£ mìïø£j÷· ´s¡T.
<∏ëesY #·+<é >∑b˛º‘·≈£î sêJHêe÷ ˝ÒKqT düeT]Œ+#ês¡T.
2008˝À ‘=*kÕ] $<ÛëqdüuÛÑ≈£î mìï¬ø’q Äj·Tq.. n<˚ j·T&çj·T÷s¡|üŒ ‘·qô|’ me] ˇ‹Ô&ç ˝Ò<äì, dü«#·Ã+<ä+>±H˚ |ü<äM
@≥ @sêŒf…Æq uÛ≤»bÕ düsêÿs¡T˝À »\ eqs¡T\T, 2019˝À eT∞¢ ‘ê´>∑+ #˚dTü HÔ êïqì Á|üø{£ +Ï #ês¡T. 2019 E˝…’ 26q Hê\T>√kÕ]
@sêŒf…Æq düsêÿs¡T˝À düVü≤ø±s¡, ôVA+, XÊdüqdüuÛ≤ eéVü‰sê\ eTTKéT+Á‹>± Á|üe÷D+ #˚dqæ ‘·q≈£î.. á s¬ +&˚fió¯ ¢ n–ï|üØø£˝å ≤
eT+Á‹>± |üì#˚XÊs¡T. >∑&#ç êj·Tì j·T&çjT· ÷s¡|Œü sêCŸ uÛeÑ Hé e<ä› #ÓbÕŒs¡T. Çø£eTT+<äT
S
d”m+ |”sƒ¡yÓTøÏÿq ‘·+Á&û ‘·qj·TT\ <ä«j·T+ C≤_‘ê ≈£L&Ü Äj·Tq ÁøÏj·÷o\ sê»ø°j·÷˝À¢ ø=qkÕ>∑T‘êqì Äj·Tq
düŒwüº+ #˚XÊs¡T.
ªd”m+ |”sƒ¡yÓTøÏÿq ‘·+Á&û ‘·qj·TT\ <ä«j·T+μ C≤_‘ê˝À
‘·q ‘·+Á&ç‘√ ø£*dæ ø£sêí≥ø£ ø=‘·Ô eTTKéT+Á‹>± u≤<Ûä´‘·\T ‹‹<˚ #ÛÓ’s¡àHé >± eTs√kÕ] yÓ’M düTu≤“¬s&ç¶
#˚|ü≥ºqTqï ãdüesêCŸ u§yÓTÆà #√≥T dü+bÕ~+#·qTHêïs¡T. ‹s¡TeT\ ‹s¡T|ü‹ <˚ekÕúq+ bÕ\ø£ eT+&É* #ÛÓ’s¡àHé >±
K
ãdüesêCŸ ‘·+Á&ç k˛eT|üŒ sêj·T|üŒ u§yÓTÆà ≈£L&Ü 1988-89 eTs√kÕ] yÓ’M düTu≤“¬s&ç¶ì ìj·T$Tdü÷Ô Á|üuÛÑT‘·«+ Ä>∑düTº 8q
eT<Ûä´ ø£sêí≥ø£ eTTKéT+Á‹>± |üì#˚XÊs¡T. ¬ > õ{Ÿ H√{Ï | ò æ π ø wü H é Ç∫Ã+~. Ç‘· s ¡ dü u Û Ñ T ´\qT ‘· « s¡ ˝ À
eTTKéT+Á‹ |ü<$ä ì kı+‘·+ #˚dTü ≈£îqï ‘·+Á&ç ≈£L‘·Ts¡T ìj·T$T+#·qTqï≥T¢ n+<äT˝À ù|s=ÿ+~. 2019˝À ‹‹<˚ #ÛÓ’s¡àHé
<ä«j·T+>± »eT÷à-ø£oàsY≈î£ #Ó+~q eTTÁ˙ yÓTTVü≤eTà<é düsT÷<é, >± ìj·T$T‘·T&Ó’q yÓ’M düTu≤“¬s&ç¶ á @&Ü~ pHé 22 es¡≈£î
A
yÓTVü≤ã÷u≤ eTTÁ|ò” ]ø±s¡T¶ düwæº+#ês¡T. »eT÷à-ø£oàsY ˝À ˇπø ø=qkÕ>±s¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT eT∞¢ Äj·TqH˚ #ÛÓ’s¡àHé >± Á|üuÛÑT‘·«+
≈£ î ≥T+ã+˝À eT÷&É T ‘· s ê\ e´≈£ î Ô \ T d” m + |” s ƒ ê ìï ìj·T$T+∫+~.

33
8. Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T
Äs√>∑´ <Ûës¡ 2.0- ø°\ø£ n+XÊ\T
Äj·TTcÕàHé uÛ≤s¡‘Y - »Hé Äs√>∑´ jÓ÷»q |ü]~Ûì ∫øÏ‘·‡ ‘·sê«‘· &çXÊÃsY® nsTTq|ü⁄Œ&ÉT \_∆<ës¡T\≈£î C≤Ø
ô|+#·&ÜìøÏ Äs√>∑´ <Ûësê 2.0 qT Ä>∑dTü º 18, 2021 q Äs√>∑´ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
eT+Á‹ eTqT‡UŸ e÷+&É$j·÷ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Äj·TTcÕàHé $TÁ‘ê
ø°\ø£ n+XÊ\T Ç~ PM-JAY |ü<∏äø£+ øÏ+<ä <ÛäMø£]+#·ã&É{≤ìøÏ
Äs√>∑´ <Ûäs¡ 2.0 ≈£L&Ü Äj·TTcÕàHé uÛ≤s¡‘Y |ü<∏äø±ìøÏ ns¡TΩ˝q’… \_∆<ës¡T\qT Áù|sπ |æ+#·&+É ˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ bÂs¡T\qT
dü+ã+~Û+∫ eT]+‘· ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~. Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ÁbÕs¡+_Û+∫q ˇø£ #=s¡e. Äj·TTcÕàHé ø±s¡T\¶ T
S
|ü<∏äø£+. C≤Ø #˚j·T&É+˝À \_∆<ës¡T\≈£î düVü‰j·T+ #˚j·T&ÜìøÏ ≈£L&Ü
á dü+<äs¡“¤+>±, eT+Á‹ n~Ûø±s¡ |üÁ‘ê, Äj·TTcÕàHé Ç~ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
$TÁ‘ê eT]j·TT n_Ûq+<äHé bÕÁ‘· nH˚ eT÷&ÉT ø±s¡´Áø£e÷\qT H˚|ü<∏ä´+
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Äj·TTcÕàHé uÛ≤s¡‘Y Á|ü<ëÛ Hé eT+Á‹ »Hé Äs√>∑´Áo jÓ÷»q
K
n~Ûø±sY bÕÁ‘· (AB PM-JAY) Ç{°e\ (18 e Ä>∑düTº) 2 ø√≥¢ yÓ’<ä´XÊ\˝À
PM-JAY |ü<∏äø£+ øÏ+<ä \_∆<ës¡T\T ∫øÏ‘·‡ ø√dü+ #˚s¡e\dæq ˇø£ yÓTÆ\TsêsTT kÕ~Û+∫+~. á yÓTÆ\TsêsTTì
ÄdüT|üÁ‹˝À #˚]q|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø±sY bÕÁ‘· C≤Ø #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, C≤rj·T Äs√>∑´ n<∏ë]{° Äs√>∑´ <Ûësê 2.0
á bÕÁ‘· \_∆<ës¡T\≈£î yê] Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ ñ∫‘· eT]j·TT nH˚ es¡TÃe˝Ÿ mø˘‡|”]j·THé‡ ùw]+>¥ ôdwüHéqT ìs¡«Væ≤+∫+~.
A
q>∑<äT s¡Væ≤‘· Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD ùde\qT ¬ø¢sTTyéT #˚ùd $<Ûä+>± áyÓ+{Ÿ jÓTTø£ÿ \ø£å´+
ne>±Vü≤q ø£*ŒdüTÔ+~. yÓTÆ\TsêsTTì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ düVü≤ø£]+∫q Äs√>∑´
n_Ûq+<äHé bÕÁ‘· ø±s¡´ø£s¡Ô\T eT]j·TT Ç‘·s¡T\ n+øÏ‘·uÛ≤e+ eT]j·TT ø£wæì
Ç~ ª<∏ë+≈£L´ H√{Ÿμ eT]j·TT PM-JAY øÏ+<ä \_∆<ës¡T\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ á es¡TÃe˝Ÿ áyÓ+{Ÿ ìs¡«Væ≤+#·ã&ç+~.
XÊ{≤ïyé bÕ\d” - 2021
uÛ≤s¡‘· ñ|üÁ>∑Vü≤ Ä<Ûë]‘· ~≈£L‡∫, Ä yÓT+fÒwüHé ùde\ nqTeT‹ ø√dü+ Bìï ñ+#·T‘ês¡T. - ñ|üÁ>∑V≤ü Ä<Ûë]‘· ~≈£L‡∫,
s¡+>∑+ Çø£ ø=‘·Ô |ü⁄+‘·\T ‘=ø£ÿqT+~. á s¡+>∑+˝Àì eédüú\ Ä>¥ yÓT+fÒwüHé ùde˝À¢ dü«j·T+ düeT~∆ kÕ~Û+#ê*. - n+‘·]ø£å
n_Û e ~∆ , ìs¡ « Vü ≤ D≈£ î dü + ã+~Û + ∫q ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\≈£ î Ä<Ûë]‘· H˚$π>wüHé/ Ä>¥ yÓT+fÒwüHé eédüú Á|üC≤ ÄdæÔ. n~
}‘·$T#˚Ã+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ $<ÛëHêìï rdüTø=k˛Ô+~. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
Ç+&çjT· Hé XÊ{Ï˝{’… Ÿ H˚$>π wüHé bÕ\d” (XÊ{Ÿ Hêyé bÕ\d”-2021)
Á|üuÛÑT‘·«+ ‘Ó∫Ãq ªÄ‘·àìs¡“sY uÛ≤s¡‘Yμ øÏ+<ä Hê$ø˘, >∑>∑Hé
ù|]≥ ˇø£ eTTkÕsTT<ëqT uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<Ûäq dü+düú
ùde\qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ, kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹øÏ nqT>∑TD+>±
(ÇÁk˛) yÓuŸ ôd’{Ÿ ˝À ô|{Ïº+~. Bìô|’ Á|ü»\ qT+∫ dü\Vü‰\T,
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ nedüs¡+.
dü÷#·q\qT ø√s¡T‘√+~. á Á|üÁøÏjT· |üPs¡j Ô ÷· ´ ø£ øπ +Á<ä øπ _HÓ{Ÿ
s¡÷.10 y˚\ ø√≥¢‘√ 736 »\eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D
<˚X¯+˝Àì 736 »\eqs¡T\qT s¡÷.10,211 ø√≥¢‘√ |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·qTqï≥T¢ øπ +Á<ä »˝Ÿ X¯øÔÏ XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹ Á|üV‰ü <¢ é

34
dæ+>¥ |üfÒ˝Ÿ yÓ\¢&ç+#ês¡T. »\eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D, n_Ûe~∆ 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq$ ñqï≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T.
|ü<∏äø£+ (Á&ç|t) øÏ+<ä á |üqT\T #˚|ü≥ºqTHêïeTì, M{Ï˝À 227 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq ÁbÕC…≈£îº\T ø£+uÛÑ+
ÁbÕC…≈£îº\T 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq$ ≈£L&Ü ñHêïj·Tì ‘Ó*bÕs¡T. (1500), ‘√≥|ü*¢ u≤´πsJ (1908), <=+&ÉbÕ&ÉT #ÓsT¡ e⁄ (1910),
s¡÷.545 ø√≥¢‘√ 29 ÁbÕC…≈£îº\≈£î eTs¡eTà‘·T\T #˚|ü{≤º\ì dæ<ë∆|ü⁄s¡+ #Ós¡Te⁄ (1919), yÓ÷bÕ&ÉT ]»sê« j·TsY (1921).
ìs¡ísTT+#ês¡T. |ü⁄qs¡T<ä∆]düTÔqï yê{Ï˝À @|”˝À 5 ÁbÕC…≈£îº\T
dü÷º&Ó+{Ÿ m+≥sYÁô|q÷´sYwæ|t Áb˛Á>±yéT (SEP) 3.0
n≥˝Ÿ {Ï+ø£]+>¥ ˝≤úŸ‡ (ATL) j·TTe Ä$wüÿs¡\Ô ø√dü+ ˇø£ düs¡<ë b˛{°˝À bÕ˝§Z+≥T+~ eT]j·TT |ü]ÁX¯eT eT]j·TT
Ä>∑düTº 16, 2021 q dü÷º&Ó+{Ÿ m+≥sYÁô|q÷´sYwæ|t Áb˛Á>±yéT $<ë´dü+düú\ ì|ü⁄DT\ eTT+<äT yê] e÷¬sÿ{Ï+>¥ Á|ü#êsêìï
3.0 (SEP 3.0) jÓTTø£ÿ eT÷&Ée dæØdt ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTT+~. Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~.
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T SEP 3.0 jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·
S
á ø±s¡´Áø£e÷ìï n≥˝Ÿ ÇH√ïy˚wHü é $TwüHé (AIM) NITI &ÉkÕ‡˝Ÿ {≤«\+{°s¡¢‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\
ÄjÓ ÷ >¥ ˝≤ bò Õ +&˚ w ü H é &É k Õ˝Ÿ º dæ d ü º y é T ‡ dü V ü ≤ ø±s¡ + ‘√ Ä$wüÿs¡Ô\qT nqTeT‹düTÔ+~ eT]j·TT yÓT+≥sY düb˛sYº, Áb˛{À
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. f…Æ|æ+>¥ eT]j·TT f…dæº+>¥ düb˛sYº bı+<ä&É+˝À yê]øÏ düVü‰j·T
SEP 3.0B∏yéT ªy˚T&é ÇHé 3 &ç - d”&é ~ |òüP´#·sY |ü&ÉT‘·T+~.
K
m+Á≥Áô|q÷´sY‡ Áb˛Á>±yéTμ. Ç~ -$ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T |ò ” & é u ≤´ø˘ , y˚ T <Û √ dü + |ü ‹ Ô
SEP 3.0 >∑T]+∫ ]õÁùdºwüHé‘√ bÕ≥T ù|f…+{ŸqT n+~düTÔ+~.
á ø±s¡´Áø£eT+ øÏ+<ä, Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç 6 eT+~ á ø±s¡´Áø£eT+ $<ë´s¡Tú\≈£î ‘·j·÷Ø eT<ä›‘·TqT
n+~+#·&+É ˝À eT]j·TT e÷¬sÿ{Ÿ˝À ñ‘·Œ‹Ôì ÁbÕs¡+_Û+#·&+É ˝À
A
$<ë´s¡T\ú T eT]j·TT ˇø£ {°#s· ‘Y √ ≈£L&çq ã+<ëìøÏ yê] dü«+‘·
kÕºs¡º|t eT]j·TT &çC…’HéqT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ d”&é |òü+&ç+>¥ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
øπ {≤sTT+#·ã&ÉT‘·T+~. yês¡T 3 D Á|æ+{Ï+>¥ ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·eT »≥¢ dü+K´
Ä$wü ÿ s¡ D qT Áb˛{Àf… Æ | t #˚ j · T e#· T Ã, ñ‘· Œ ‹Ô <Û ä s ¡ q T SEP 3.0 ø=s¡≈£î 26 sêÁcÕº\ qT+&ç 50 »≥T¢ m+|æø£
ìs¡«∫+#·e#·TÃ, e÷¬sÿ{Ï+>¥ Á|ü#êsêìï dæ<+∆ä #˚jT· e#·TÃ eT]j·TT #˚j·Tã&Ü¶sTT. Ç+<äT˝À ATL e÷s¡<∏ëHé 2019 jÓTTø£ÿ 20
$düsÔ D¡ eP´Vü‰ìï düwæ+º #·e#·TÃ. á ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê, ã+<ä+ »≥T¢, ÄdæŒπswüHé õ˝≤¢\ qT+&ç 10 »≥T¢, &ÉkÕ˝Ÿº m+|æø£ #˚dæq
ªkÕº s ¡ º | t m˝≤ |ü ì #˚ d ü T Ô + ~!μ nH˚ ì»yÓ T Æ q nqTuÛ Ñ ÷ ‹ì 10 »≥T¢ eT]j·TT »eT÷à, ø±oàsY, \&ÉUŸ & áXÊq´ ÁbÕ+‘ê\
bı+<äT‘·T+~. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛÑ ø±s¡´Áø£eT+ eTT–+|ü⁄˝À qT+&ç 10 »≥T¢ ñHêïsTT.

35
9. Áø°&É\T
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ 2021
{Àø√´˝À $X¯« Áø°&Ü dü+ãs¡+ eTT–dæ+~. ‘·sê«‹ 41 s¡»‘·, 33 ø±+kÕ´\T) |ü‘·ø±\‘√ nÁ>∑kÕúq+˝À ì\e>±,
ˇ*+|æø‡˘ 2024˝À bÕ]dt q>∑s+¡ ˝À »s¡>q∑ T+~. nø£ÿ&É >∑‘+· ˝À #Ó’Hê 88 (38 dü«s¡í, 32 s¡»‘·, 18 ø±+kÕ´\T), Ä‹<∏ä´ »bÕHé
1900, 1924˝À ˇ*+|æø‡˘ ìs¡«Væ≤+#ês¡T. n+fÒ e+<˚fi¢¯ ‘·sê«‘· 58 (27 dü«s¡í, 14 s¡»‘·, 17 ø±+kÕ´\T) ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT
bÕ]dt $X¯«Áø°&\É ≈£î Ä‹<∏´ä $Te«qT+~. \+&ÉHé (1908, 1984, kÕúHê˝À¢ ì*#êsTT.
2012) ‘·sê«‘· eT÷&ÉTkÕs¡T¢ ˇ*+|æø£≈£î Ä‹<∏ä´$T∫Ãq ¬s+&√ ˇ*+|æø˘‡˝À ª‘=*μ $X‚cÕ\T #ê˝≤H˚ ñHêïsTT..
q>∑s¡+>± bÕ]dt ì\eqT+~. 2024˝À 32 Áø°&É˝À¢, 306
áyÓ+≥¢˝À b˛{°\T »s¡T>∑T‘êsTT. eTT–+|ü⁄˝À n~πs Á|ü<äs¡Ùq‘√ n<ä>={Ïºq C≤yÓ*Hé
S
Á‘√j·TsY ˙s¡CŸ #√ÁbÕ n<∏Ó¢{Ïø˘‡ ˝À uÛ≤s¡‘Y ≈£î ‘=* |ü‘·ø±ìï
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ ˝À yÓTT‘·Ô+ 206 <˚XÊ\T b˛{° |ü&É>±, (dü«s¡í+) n+~+∫ e+<˚fi¢̄ dü«bÕìï kÕø±s¡+ #˚XÊ&ÉT. 13 @fi¢̄˝À
M{Ï˝À 65 <˚XÊ˝Ò ø£˙dü+ ˇø£ dü«s¡í+ kÕ~Û+#êsTT. uÛ≤s¡‘Y ≈£î n<˚ ‘=* ˇ*+|æø˘ dü«s¡í+. |ü⁄s¡Twüß\ Vü‰ø° »≥Tº 41
ˇ*+|æø˘‡ ˝À ákÕ] kÕq eT]H√ <˚X¯+ nsTT<äT>∑Ts¡T @fi¯¢˝À ‘=* |ü‘·ø£+ #˚õøÏÿ+#·T≈£î+~. ø±+dü´+ ¬>*∫q dæ+<ÛäT,
n<∏Ó¢≥¢qT e÷Á‘·y˚T {Àø√´≈£î |ü+|æq|üŒ{Ïø° eT÷&ÉT |ü‘·ø±\T ¬s+&ÉT ˇ*+|æø˘ |ü‘·ø±\T ¬>*∫q ‘=* uÛ≤s¡‘· Áø°&Üø±]DÏ>±
K
¬ø’edü+ #˚düT≈£îì dü‘êÔ #ê{Ï+~. |òüTq‘· kÕ~Û+∫+~. #êqT yÓsTT{Ÿ *|òæº+>¥ ˝À uÛ≤s¡‘Y ≈£î ‘=*
á Áø°&É˝À¢ »bÕHé u≤*ø£ ùdÿ{Ÿ uÀ]¶+>¥ ˝À s¡»‘·+ ˇ*+|æø˘ s¡»‘·+ kÕ~Û+∫+~. yÓTT‘·Ô+ 202 øÏ˝À\T m‹Ôq 4
HÓ–Z+~. Ç<˚ áyÓ+{À¢ Á_≥Hé ne÷àsTT ôd’ÿ ÁuÖHé (13 @fi¯ó¢) n&ÉT>∑T\ 11 n+>∑Tfi≤\ #êqT ñ+~. \fÒ¢Hê ø±+dü´+
ø±+dü´+ HÓ–Z+~. eTs√yÓ’|ü⁄ Ä+Á&É÷ ôVAjYT (62 @fi¯ó¢, kÕ~Û+∫+~. z ˙s¡CŸ.. z #êqT.. z <äVæ≤j·÷.. z dæ+<ÛäT.. z
A
ÄÁùd*º j·÷) |ü‘ø· +£ >¬ *∫q ô|<ä› ej·TdüTÿ&ÉT. n‘·&TÉ á¬ø«dæj
º T· H√¢ |ü⁄ìj·÷, z \ø°åHê, Vü‰ø° Ä≥>±fi¯ó¢..! e+<˚fi¯¢≈£î ô|’>±
ø±+dü´+ kÕ~Û+#ê&ÉT. {Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ ˝À qyÓ÷<Ó’q ø°¢Hé d”«≥T¢ b˛{°|ü&ÉT‘·Tqï uÛ≤s¡‘Y ≈£î ˇ*+|æø√‡¢ Ç~ n‘·T´‘·ÔeT Á|ü<äs¡ÙH˚.
eTVæ≤fi¯\ 100 MT. |üs¡T>∑T˝À »yÓTÆø± n<∏Ó¢≥T¢ ôV≤sê, Áù|ò»sY, @&ÉT |ü‘·ø±\‘√ \+&ÉHé (6)qT <ëfÒdæ+~. e÷s¡<∏ëHé øÏ y√>¥
C≤ø£‡Hé dü«s¡,í s¡»‘·, ø±+dü´ |ü‘ø· ±\T >¬ \e>±.. eTÚ+f…Hé u…ø’ +Ï >¥ <˚ ¬øHê´ ˝≤+>¥ &çôdºHé‡ kÕºsY øÏ|t #√>¥ ˇ*+|æø˘‡ ˝À e÷s¡<∏ëHé
˝À dæ«≥®sê¢+&é ne÷àsTT\T C§˝≤+&Ü, dæHê Áô|ò, *+&Ü ‘=* |üdæ&ç |ü‘·ø±ìï ì\u…≥Tº≈£îHêï&ÉT. ˇ*+|æø˘‡ ˝À »]–q πsdüT˝À
eT÷&ÉT kÕúHê\T kÕ~Û+#ês¡T. øÏ|t #√>¥ 2 >∑+≥\ 8 ì$TcÕ\ 38 ôdø£q¢˝À \øå±´ìï #˚]
nÁ>∑kÕúq+˝À ì*#ê&ÉT. ¬s+&√ kÕúq+˝À ì*∫q n_B
ˇ*+|æø˘‡ ˝À $$<Ûä Áø°&É˝À¢ ã<ä›˝…’q Á|ü|ü+#· ]ø±s¡T¶\T
(HÓ<äsê¢+&é‡, 2 >∑+≥\ 9 ì$TcÕ\ 58 ôdø£qT¢) ø£+fÒ 80
s√sTT+>¥ ˝À n‘·´~Ûø+£ >± nsTT<äT ]ø±s¡T\¶ T qyÓ÷<äe>±, n<∏{¢Ó øÏ °
ôdø£q¢ ø£+fÒ eTT+<˚ øÏ|t uÒ>¥ πsdüTqT |üP]Ô #˚XÊ&ÉT. á πsdüT˝À
eT÷&ÉT ]ø±s¡T\¶ T ã<ä\› j·÷´sTT. Çø£ ª2012\+&ÉHμé qT $T+#·T‘·÷
ãw”sY (u…*®j·T+, 2 >∑+≥\ 10 ì$TcÕ\ 2 ôdø£qT¢) ø±+dü´+
uÛ≤s¡‘· Áø°&Ü #·]Á‘·˝ÀH˚ n‘·´~Ûø£+>± @&ÉT ˇ*+|æø˘ |ü‘·ø±\˝À
HÓ>±Z&ÉT.
n+<äT˝À z dü«s¡í+.. ¬s+&ÉT s¡»‘ê\T, Hê\T>∑T ø±+dü´ |ü‘·ø±\T
kÕ~Û+∫+~. ˇ*+|æø˘‡ e÷s¡<∏ëH√¢ ˇø£{ÏøÏ $T+∫ |ü‘·ø±\T ¬>*∫q
n<∏Ó¢≥¢˝À 36 @fi¯¢ øÏ|t y√>¥ eT÷&√ kÕúq+˝À ñHêï&ÉT. n‘·&ç
nyÓT]ø±<˚ nÁ>∑|”sƒ¡+ ø£+fÒ eTT+<äT _ø°˝≤ (1960, 64), yê˝…¶sY eTsY (1976, 80)
ˇ*+|æø˘‡ m|ü⁄Œ&Ó’Hê mø£ÿ&Ó’Hê |ü‘·ø±\ |ü{Ïºø£˝À <ë<ë|ü⁄ e÷s¡<∏ëH√¢ &ÉãT˝Ÿ kÕ~Û+#ês¡T.
nÁ>∑sê»´+ nyÓT]ø±<˚ Ä~Û|ü‘·´+. nyÓT]ø± 113 (39 dü«s¡í, eTVæ≤fi¯\ e÷s¡<∏ëH√¢ ≈£L&Ü dü«s¡í+ ¬øHê´H˚ kı+‘·+

36
#˚düT≈£î+~. á πsdüT˝À C…|t ∫ÁsY 2 >∑+≥\ 27 ì$TcÕ\ 20 qs¡T‡ yÓT&É˝À |üdæ&ç
ôdø£q¢˝À \øå±´ìï #˚] |üdæ&ç m>∑πsdüT≈£îb˛sTT+~. ø=ôd– (¬øHê´, ÇsêHé wüO≥sY C≤e<é bò˛s√|ò”.. >∑T+&Ó düeTdü´ ‘√H˚
2 >∑+≥\ 27 ì$TcÕ\ 36 ôdø£qT¢) s¡»‘·+, d”&Ó˝Ÿ (nyÓT]ø±, |ü⁄{≤º&ÉT. Ä ‘·sê«‘· ø=H˚ïfi¯ó¢ dæ]j·÷˝Àì j·TT<ä∆ uÛÑ÷$T˝À
2 >∑+≥\ 27 ì$TcÕ\ 46 ôdø£qT¢) ø±+dü´+ HÓ>±Zs¡T. >∑&bç Õ&ÉT. ø£s√Hêô|’ b˛sê≥+˝À uÛ≤>∑+>± z qs¡T‡>± ÄdüT|üÁ‹˝À
dæbòÕHé U≤‘ê˝À eT÷&√ |ü‘·ø£+ ùde\+~+#ê&ÉT. yÓ’s¡dt u≤]q |ü&Ü¶&ÉT. Ç|ü⁄Œ&ÉT {Àø√´˝À
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ ˝À eT÷&ÉT |ü‘·ø±\ô|’ >∑T] ô|{Ïº |ü⁄s¡Twüß\ 10MT. msTTsY |ædüº˝Ÿ ˝À dü«s¡í+‘√ <˚XÊìøÏ wüO{Ï+>¥
HÓ<äsê¢+&é‡ s¡qïsY dæbòÕHé Vü≤düHé \øå±´ìï HÓs¡y˚s¡TÃ≈£î+~. á ˝À ‘=* ˇ*+|æø˘‡ |ü‘·ø±ìï n+~+#ê&ÉT. ÇsêHé kÕj·TT<Ûä
|ü‘ø· ±˝À¢ s¬ +&ÉT dü«sêí\T ñ+&É≥+ eTs√ $X‚w+ü . Ç|üŒ{Ïøπ 5000 <äfi≤˝À¢ì z XÊK nsTTq ÇkÕ¢$Tø˘ ]e\÷´wüqØ >±sY¶ ø±sY¶‡ ˝À
MT≥s¡¢ |üs¡T>∑T˝À |üdæ&ç kı+‘·+ #˚düT≈£îqï dæbòÕHé, 1500 uÛ≤>∑+>± dæ]j·÷˝À 2012-13 eT<Ûä´˝À qs¡T‡>± |üì #˚XÊ&ÉT.
MT≥s¡¢˝À ø±+dü´+ ¬>*∫+~. Çø£ 10,000 MT≥s¡¢ |üs¡T>∑T˝À ø£s√Hê düeTj·T+˝Àq÷ r]ø£ ˝Ò≈î£ +&Ü |üì#˚dqæ n‘·qT, ∫es¡≈î£
<ëì u≤]H˚ |ü&Ü¶&ÉT. yÓ’s¡dt qT+∫ ø√\T≈£îì 41 @fi¯¢ ej·TdüT˝À
S
ù|òe¬s{Ÿ >± ã]˝À ~– dü«sêíìï ¬ø’edü+ #˚düT≈£î+~. á πsdüT˝À
dæbÕò Hé 29 ì$TcÕ\ 55.32 ôdø£q˝¢ À \øå±´ìï #˚] nÁ>∑kÕúq+˝À ˇ*+|æø˘‡ |ü‘·ø£+ kÕ~Û+#ê&ÉT.
ì*∫+~. >¬ C≤ôV≤Hé (ãÁyÓ÷sTTHé, 29 ì$TcÕ\ 56.18 ôdø£qT¢) ùdïVü≤+ ø√dü+..
s¡»‘·+ >¬ \e>±, –&Ó (Ç~∏j÷Ó |æj÷· , 30 ì$TcÕ\ 1.72 ôdø£qT¢) á kÕ] {Àø√´˝À ˇπø Áø°&Ü+X¯+˝À Ç<ä›s¡T n<∏Ó¢≥T¢ Ä
ø±+dü´+ kÕ~Û+∫+~.
K
dü+‘√cÕìï bı+<ës¡T. |ü⁄s¡Twüß\ ôV’≤»+|t ˝À ‘ê+u…] (Ç≥©),
nyÓT]ø±≈£î yê©u≤˝Ÿ |üdæ&ç u≤]¸yéT (K‘êsY) ‘·eT ‘=* Á|üj·T‘êï˝À¢ 2.37 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+
eTVæ≤fi¯\ yê©u≤˝Ÿ ˝À nyÓT]ø± |üdæ&ç |ü‘·ø±ìï <ä÷ø±s¡T. Ç<ä›]ø° dü«sêí\T Çyê«\ì u≤–®yéT n&É>∑&É+‘√
kÕ~Û+∫+~. ô|ò’q˝À¢ nyÓT]ø± 25-21, 25-20, 25-14‘√ ìsê«Vü≤≈£î\T n+<äT≈£î ˇ|ü⁄Œ≈£îHêïs¡T. ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+
»+bÕ|òt ≈£î n<∏Ó¢≥T¢ ˇ|ü⁄Œø√ø£b˛‘˚ Ç<ä›]˙ $CÒ‘·\T>±
A
&çô|+ò &ç+>¥ #Ûê+|æjT· Hé Áu…õ˝Ÿô|’ $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. eTVæ≤fi¯\
yê©u≤˝Ÿ ˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î eT÷&ÉT s¡»‘ê\T, ¬s+&ÉT ø±+dü´ ìs¡ísTT+#·e#·TÃ. 11 @fi¯¢ qT+∫ eT+∫ $TÁ‘·T˝…’q M[¢<ä›s¡÷
|ü‘·ø±\T ¬>*∫q nyÓT]ø±≈£î dü«s¡í+ ¬>\e&É+ Ç<˚ ‘=*kÕ]. |üdæ&ç |ü+#·Tø√e&É+ ˇ*+|æø˘‡ πø ôV’≤˝…’{Ÿ >± ì*∫+~.
2008, 2012 Áø°&É˝À¢ nyÓT]ø± ô|ò’q˝Ÿ #˚]Hê, Áu…õ˝Ÿ #˚‹˝À Ä ø£\ rsêÃs¡T..
z&çb˛sTT+~. $X¯« Áø°&É˝À¢ ‘·eT <˚XÊ\≈£î ‘=* dü«sêíìï n+~+∫,
n<äT“¤‘ê\T #˚dæq ô|ò*ø˘‡ ‘·eT ø£\‘√ bÕ≥T <˚X¯ Á|ü»\ dü«bÕïìï kÕø±s¡+ #˚XÊs¡T. á
35 @fi¯¢ ej·TdüT˝À ˇ*+|æø‡˘ |üsT¡ >∑T˝À nyÓT]ø± n<∏{¢Ó Ÿ Ç<ä›s¡T ne÷àsTT\T. eTVæ≤fi¯\ 55 πøJ\ yÓsTT{Ÿ *|òæº+>¥ ˝À
n*düHé ô|ò*ø˘‡ es¡Tdü>± nsTT<√ ˇ*+|æø˘‡ ã]˝À 4 x 400 #Ûê+|æj·THé>± ì\∫q Væ≤&ç*Hé &çj·÷CŸ. ˇ*+|æø˘‡ #·]Á‘·˝ÀH˚
MT.]˝Ò˝À |üdæ&ç, 400 MT. |üs¡T>∑T˝À ø±+dü´+ kı+‘·+ |ò*æ |æŒqT ‘=* ã+>±s¡T |ü‘ø· ±ìï ø£≥uº {… qºÏ n<∏{¢Ó Ÿ >± ì*∫+~.
#˚dTü ≈£î+~. B+‘√ ˇ*+|æø‡˘ Á{≤ø˘ n+&é |ò˝” À n‘·´~Ûø£ |ü‘ø· ±\T eTs√yÓ’|ü⁄ u…s¡Tà&Ü Á≥j·T<∏Ó¢Hé n<∏Ó¢{Ÿ bò˛¢sê &É|ò”Œ ‘·q <˚X¯+ ˝Àì
(11) kÕ~Û+∫q eTVæ≤fi≤ n<∏Ó¢{Ÿ >± #·]Á‘· düwæº+∫+~. <ë<ë|ü⁄ 63 y˚\ eT+~ Á|ü»\ Äø±+ø£å\qT ì»+ #˚dæ+~.
dæ«$Tà+>¥, ôd’øÏ¢+>¥, |üs¡T>∑TqT n+<ä]ø£+fÒ eTT+<äT>± |üP]Ô
@&√ dü«s¡í+‘√ M&√ÿ\T #˚dæq ÄyÓT <˚XÊìøÏ ‘=* dü«sêíìï n+~+∫+~.
á Áø°&É˝À¢ ¬s+&ÉT dü«sêí\‘√ ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ Hê\T>∑T 58 @fi¯¢ ej·TdüT˝À..
ˇ*+|æø‡˘ @&ÉT ã+>±s¡T |ü‘ø· ±\T kÕ~Û+∫q ÄyÓT Ä≥≈£î M&√ÿ\T
|ü*øÏ+~. Äy˚T, s¡cÕ´ dæ«eTàsY ôd«‘êúHê. 2008 ;õ+>¥ ˇ*+|æø‡˘ 50 @fi¯ó¢ ô|’ã&Ü¶ø£ #ê˝≤ eT+~˝À <äwæº eT+<ä–düTÔ+~.
qT+∫ b˛{° |ü&É¶ Á|ü‹ $uÛ≤>∑+˝Àq÷ ÄyÓT |üdæ&ç HÓ–Z+~. n˝≤+{Ï~ 58 @fi¯¢ ej·TdüT˝À ø£+{Ï #·÷ù| Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ wüO{Ï+>¥
37
˝À ø±+dü´+ ¬>*#ê&ÉT. ≈£îyÓ’{Ÿ wüO≥sY nãT›˝≤¢ n˝Ÿ s¡w”~. {Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ ˝À ÁbÕ‹ì<∏ä´+ eVæ≤+∫q n‹ |æqï ej·TdüT
1996 qT+∫ Á|ü‹ ˇ*+|æø˘‡ ˝Àq÷ b˛{°|ü&ÉT‘√qï n‘·qT, n<∏Ó¢{Ÿ >± ì*∫+~.
{Àø√´˝À d”ÿ{Ÿ ˝À |ü‘ø· +£ HÓ>±Z&TÉ . Ç|ü⁄Œ&ÉT <˚XÊìøÏ n~Ûø±]ø£+>± sêJyé UÒ˝Ÿs¡‘·ï|ü⁄s¡kÕÿs¡+ ù|s¡T e÷s¡TŒ
|ü‘·ø£+ n+~+#ê&ÉT.
<˚X+¯ ˝À Áø°&Üø±s¡T\≈£î Ç#˚Ã n‘·T´‘·eÔ T |ü⁄s¡kÕÿs¡+ sêJyé
bÕsYº f…ÆyéT ø°¢qsY.. UÒ˝Ÿs¡‘·ï ù|s¡TqT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ e÷]Ã+~. sêJyé UÒ˝Ÿs¡‘·ï
◊sê¢+&é u≤ø£‡sY ¬ø©¢ Vü‰]+>∑ºHé ~ eTs√ dü÷Œ¤]Ô >±<∏ä. ù|s¡TqT y˚T»sY <Ûë´Hé#·+<é UÒ˝Ÿs¡‘·ï |ü⁄s¡kÕÿs¡+>± e÷s¡TŒ
&É_¢˝Àì z ÄdüT|üÁ‹˝À bÕsYº f…ÆyéT ø°¢qsY >± |üì #˚dæq ÄyÓT #˚düTÔqï≥T¢ Á|ü<Ûëì Á|üø£{Ï+#ês¡T.uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À á n‘·T´qï‘·
{Àø√´˝À @ø£+>± |üdæ&ç eTT<ë›&ç+~. eTVæ≤fi¯\ 60 πøJ\ Áø°&Ü |ü⁄s¡kÕÿsêìï e÷J Á|ü<ëÛ ì sêJyé >±+BÛ C≤„|øü ±s¡+ú 1991-
$uÛ≤>∑+˝À #Ûê+|æj·THé >± ì*∫+~. 2018˝À Á|ü|ü+#· 92˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. n|üŒ{Ï qT+∫ <ëìï sêJyé >±+BÛ UÒ˝Ÿs‘¡ ï·
#Ûê+|æj·THé >± ì*∫q á 31 @fi¯¢ u≤ø£‡sY, yÓTT<ä{À¢ &ÉãT“\ nyês¡T¶>± |ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡T. <ëìøÏ+<ä ˇø£ Á|üX¯+kÕ |üÁ‘·+,
S
ø√dü+ bÕsYº f…ÆyéT ø°¢qsY >± |üì#˚dæ+~. |ü‘·ø£+, q>∑<äT |ü⁄s¡kÕÿs¡+ n+~kÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± á
|ü⁄s¡kÕÿsêìï Á|üø£{Ï+#˚+<äT≈£î @&Ü~ Á|ü<äs¡ÙqqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
|ü‘·ø±\T kÕ~Û+∫q |æ\¢\T
rdüT≈£î+{≤s¡T. e´øÏÔ>∑‘·+>± ˝Òø£ »≥Tº≈£î á |ü⁄s¡kÕÿs¡+ ÇkÕÔs¡T.
14 @fi¯¢˝À|ü⁄ |æ\¢\T $X¯« Áø°&É˝À¢ |ü‘·ø±\T kÕ~Û+∫q Ç|ü⁄Œ&ÉT Ä ù|s¡T y˚T»sY <Ûë´Hé#·+<é UÒ˝Ÿs¡‘·ï>± e÷]+~.y˚T»sY
|æ&ÉT>∑T\T. ˇ*+|æø˘‡ ˝À b˛{°|ü&˚+<äT≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± ej·TdüT <Ûë´Hé#·+<é Vü‰ø° e÷+Á‹≈£î&ç>± ù|s¡T>±+#ês¡T. Äj·Tq kÕs¡~∏
K
ìã+<Ûqä @MT ˝Òøb£ ˛e&É+ Mfi¯≈¢ î£ ø£*kı∫Ã+~. n+<äT˝À yÓTT<ä≥ >± ñqï »≥Tº es¡Tdü>± eT÷&ÉTkÕs¡T¢ ˇ*+|æø‡˘ ˝À dü«s¡í |ü‘ø· ±\qT
#Ó|ü⁄Œø√yê*‡+~.. »bÕHé ùdÿ{Ÿ uÀs¡¶sY Væ≤sêøÏ >∑T]+#˚. 12 kı+‘·+ #˚dTü ≈£î+~. Äj·Tq ùde\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄>± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+
@fi¯¢ 343 s√E\ ej·TdüT˝ÀH˚ ÄyÓT s¡»‘·+ kı+‘·+ #˚dTü ø√e&É+ Äj·Tq »j·T+‹ s√E(Ä>∑düTº 29)qT Áø°&Ü ~H√‘·‡e+>±
$X‚wü+. eTVæ≤fi¯\ bÕsYÿ ùdÿ{Ÿ uÀ]¶+>¥ ˝À 59.04 k˛ÿs¡T‘√ Ä »s¡T|ü⁄ø=+{≤s¡T.
A
¬s+&√ kÕúq+˝À ì*∫+~. B+‘√ ˇ*+|æø˘‡ |ü‘·ø£+ kÕ~Û+∫q
n‹ |æqï ej·TdüTÿsê˝…’q »bÕHé n<∏Ó¢{Ÿ >± #·]Á‘· düwæº+∫+~. ˇ*+|æø˘‡ C≤yÓ*Hé Á‘√˝À ˙s¡CŸ #√ÁbÕ≈£î dü«s¡í+
Ç<˚ $uÛ≤>∑+˝À ø±+dü´+ ¬>*∫q Á_≥Hé ùdÿ{Ÿ uÀs¡¶sY ôd’ÿ ÁuÖHé n<∏Ó¢{Ïø° ‘=* ˇ*+|æø˘ |ü‘·ø£+ ø√dü+ uÛ≤s¡‘Y e+<˚fi¯¢
ej·TdüT 13 @fi‚¢. ìØø£åD |òü*+∫+~. C≤yÓ*Hé Á‘√˝À dü«s¡í+ ¬>*∫ ˙s¡CŸ #√ÁbÕ
πskÕ ©˝Ÿ. 13 @fi¯¢ 204 s√E\ ej·TdüTqï Áu…õ˝Ÿ #·]Á‘· düwæº+#ê&ÉT. B+‘√ ˇ*+|æø˘ |üdæ&ç HÓ–Zq ¬s+&√
u≤*ø£ . eTVæ ≤ fi¯ \ Ád” º { Ÿ ùdÿ{Ÿ uÀ]¶ + >¥ ˝À s¡ » ‘· + ‘√ uÛ≤s¡rj·TT&ç>± |òTü q‘· kÕ~Û+#ê&ÉT. s¬ +&√ Á‘√qT 87.58 MT≥s¡T¢
nãT“s¡|üs¡∫+~. ùdÿ{Ÿ uÀ]¶+>¥ ùdº{Ÿ $uÛ≤>∑+˝À |üdæ&ç $dæ]q n‘·&ÉT ã+>±s¡T |ü‘·ø±ìï U≤j·T+ #˚düT≈£îHêï&ÉT.
<äøÏÿ+#·T≈£îqï yÓTT$Tõ ìwæj·÷ (»bÕHé) ej·TdüT πøe\+ 13 á $uÛ≤>∑+˝À #Óø˘ ]|ü_¢ø˘ ≈£î #Ó+~q C≤≈£îuŸ e#=#Y
@fi¯¢ 330 s√E\T e÷Á‘·y˚T. ‘·q n<äT“¤‘· Á|ü<äs¡Ùq #Ûê+|æj·THé (86.67 MT.) s¡»‘·+, $f…kÕ¢yé yÓùd¢ (85.44MT.) ø±+dü´+
>± ì*∫q ÄyÓ T . {Àø√´˝À dü « s¡ í + |ü f Ò º d æ q n‹ |æ q ï ¬>\T#·T≈£îHêïs¡T.
ej·TdüTÿsê*>± ì*∫+~. Á&Ó’$+>¥ ˝À #Ó’Hê Ä~Û|ü‘ê´ìï (#√ÁbÕ ø£+fÒ eTT+<äT uÛ≤s¡‘Y ‘·s¡|òü⁄q ˇ*+|æø˘ dü«s¡í+
ø=qkÕ–dü÷Ô 14 @fi¯¢ Vü‰+>¥ #·Hé dü«s¡í+ kı+‘·+ #˚düT≈£î+~. kÕ~Û+∫q uÛ≤s¡rj·TT&ÉT wüO≥sY n_Ûqyé _+Á<ë (2008-;õ+>¥)
eTVæ≤fi¯\ e´øÏ>Ô ‘∑ · 10MT. bÕ¢{Ÿ bòÕyéT &Ó$’ +>¥ ˝À ÄyÓT nÁ>∑kÕúHêìï e÷Á‘·y˚T.
¬ø’edü+ #˚düT≈£î+~. Mfi‚¢ ø±≈£î+&Ü nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q 19 @fi¯¢
n<∏Ó¢{Ÿ n‹+>¥ eT÷ (800MT.|üs¡T>∑T), 17 @fi¯¢ dæ«eTàsY ø£s¡®Hé eTTU≤´+XÊ\T
≈£L&Ü |ü‘·ø±\T |ü{≤ºs¡T. eTs√yÓ’|ü⁄ 12 @fi¯¢ dæ]j·÷ u≤*ø£ ˇ*+|æø˘ n<∏Ó¢{Ïø˘‡ ˝À uÛ≤s¡‘Y ≈£î e∫Ãq ‘=* dü«s¡í$T<˚.
ôV≤+&é »C≤ á Áø°&É\ {°{°˝À |ü‘·ø£+ HÓ>∑Zø£b˛sTTq|üŒ{Ïø°.. 121 @fi¯¢ uÛ≤s¡‘· ˇ*+|æø˘ #·]Á‘·˝À n<∏Ó¢{Ïø˘‡¶ <äøÏÿq yÓTT<ä{Ï
38
|ü‘·ø£$T~. \M¢Hê≈£î ø±+dü´+
{Àø√´˝À uÛ≤s¡‘· n<∏Ó¢≥T¢ ¬>*∫q |ü‘·ø±\T 7. \+&ÉHé $X¯«Áø°&˝É À¢ ‘=*kÕ] ã]˝ÀøÏ ~–q uÛ≤s¡‘· u≤ø£‡sY \M¢Hê
ˇ*+|æø‡˘ ˝À kÕ~Û+∫q Äs¡T |ü‘ø· ±\ ]ø±s¡Tq¶ T n~Û>$∑ T+∫+~. u§s√ZôV’≤ (69 πøJ\T) ø±+dü´ |ü‘·ø£+ #˚õøÏÿ+#·T≈£î+~.ø±+dü´
ˇ*+|æø˘‡ #·]Á‘·˝À uÛ≤s¡‘Y Ç|üŒ{Ïes¡≈£L |ü~ dü«sêí\T |ü‘·ø±ìï <˚XÊìøÏ n+øÏ‘·+ ÇdüTÔqï≥T¢ ù|s=ÿ+~. ˇ*+|æø˘‡˝À
¬>*∫+~. Vü‰ø°˝À n‘·´~Ûø£+>± 8 ã+>±s¡T |ü‘·ø±\T e#êÃsTT. uÛ≤s¡‘Y ‘·s¡|òü⁄q |ü‘·ø£+ HÓ–Zq eT÷&√ u≤ø£‡sY>± \M¢Hê
2008˝À wüO{Ï+>¥ ˝À n_Ûqyé _+Á<ë |üdæ&ç ¬>*#ê&ÉT. Ä #·]Á‘·ø¬ øÏÿ+~. >∑‘+· ˝À $CÒ+<äsY dæ+>¥ (2008 ;õ+>¥), y˚TØø√yéT
‘·sê«‘· e´øÏÔ>∑‘· $uÛ≤>∑+˝À eTs√ dü«s¡í+ sêe&É+ Ç<˚ ‘=*kÕ]. (2012 \+&ÉHé) á |òüTq‘· kÕ~Û+#ês¡T.
˙s¡CŸ #√ÁbÕ øÏ dü«s¡í+ |æ $ dæ+<ÛäT øÏ ø±+dü´+
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡˝À uÛ≤s¡rj·TT\ ã+>±s¡T dü«|üï+ ˇ*+|æø˘‡˝À eTVæ≤fi¯\ u≤´&çà+≥Hé dæ+–˝Ÿ‡ $uÛ≤>∑+˝À
kÕø±s¡yÓTÆ+~. ª|üdæ&ç <äX¯´+μ Ä$wüÿ‘·yÓTÆ+~. n<∏Ó¢{Ïø˘‡ ‘Ó\T>∑T ‘˚»+ |”M dæ+<ÛäT ø±+dü´ |ü‘·ø£+ kÕ~Û+∫ ø=‘·Ô ]ø±s¡T¶
S
áyÓ+{Ÿ˝À uÛ≤>∑+>± |ü⁄s¡Twüß\ C≤yÓ*Hé Á‘√˝À uÛ≤s¡‘· ù|¢j·TsY HÓ \ ø=*Œ+~. #Ó ’ H ê Áø° & Üø±]DÏ Væ ≤ _+–® j · ÷ y√‘√
˙s¡CŸ #√ÁbÕ n~«rj·T Á|ü<äs¡Ùq #˚XÊ&ÉT. ¬s+&√ Á|üj·T‘·ï+˝À ôVAsêôVAØ>± kÕ– b˛s¡T˝À dæ+<ÛäT düŒwüºyÓTÆq Ä~Ûø£´+
áf…qT 87.58 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+ $dæ] dü«s¡í |ü‘ø· ±ìï ‘·q yÓT&É˝À ø£qã]Ã+~. es¡Tdü π>yéT‡˝À 21-13, 21-15 ‘˚&Ü‘√ n<äT“¤‘·
y˚düT≈£îHêï&ÉT. ‘·<ë«sê ˇ*+|æø˘‡ n<∏Ó¢{Ïø˘‡ #·]Á‘·˝À uÛ≤s¡‘Y≈£î $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. 2016 ]jÓ÷ ˇ*+|æø˘‡˝À s¡»‘·+
K
‘=* |ü‘·ø±ìï n+~+∫q n<∏Ó¢{Ÿ>± #·]Á‘· |ü⁄≥˝À¢øÏ mø±ÿ&ÉT. kÕ~Û+∫q dæ+<ÛäT.. ‘êC≤ ˇ*+|æø˘‡˝À ø±+dü´+ ¬>\T#·T≈£î+~.
>∑‘·+˝À $T˝≤ÿ dæ+>¥ (1960 s√yéT), |”{° ñwü (1984 ˝≤dt <ë+‘√ es¡Tdü>± s¬ +&ÉT ˇ*+|æø‡˘ ˝À¢q÷ e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü‘ø· ±\T
@+C…*dt) Hê\T>√ kÕúq+˝À ì*∫ Á‘·T{Ï˝À |ü‘·ø±\qT kÕ~Û+∫q ‘=* uÛ≤s¡‘· Áø°&Üø±]DÏ>± ]ø±s¡T¶\¬øøÏÿ+~.
ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
|ü⁄s¡Twüß\ Vü‰ø° »≥Tº≈£î ø±+dü´+
A
n_Ûqyé _+Á<ë (wüO{Ï+>¥ - 2008 ;õ+>¥) ‘·sê«‘·
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡˝À uÛ≤s¡‘· |ü⁄s¡Twüß\ Vü‰ø° »≥Tº #·]Á‘·
ˇ*+|æø˘‡ Áø°&É˝À¢ e´øÏÔ>∑‘· dü«s¡í+ ¬>*∫q ¬s+&√ uÛ≤s¡rj·T
düwæº+∫+~. 41 @fi¯¢ düTBs¡È ìØø£åD ‘·sê«‘· $X¯«Áø°&É˝À¢ |ü‘·ø£+
Áø°&Üø±s¡T&ç>± ˙s¡CŸ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ë&ÉT
n+<äT≈£î+~. »s¡à˙ô|’ 5-4‘√ $»j·÷ìï kÕ~Û+∫ ø±+dü´
s¡$ <äVæ≤j·÷ øÏ s¡»‘·+ |ü‘·ø±ìï <äøÏÿ+#·T≈£î+~. Äs¡+uÛÑ+˝À uÛ≤s¡‘· Vü‰ø° {°+ ø±düÔ
{Àø√´ ˇ*+|æø˘‡˝À uÛ≤s¡‘· ¬s»¢sY s¡$≈£îe÷sY <äVæ≤j·÷ ‘·&Éã&çHê.. Ä ‘·sê«‘· |ü⁄+E≈£îì n<äT“¤‘·+>± Ä&ç+~. á
ô|ò’q˝À¢ b˛sê&ç z&çb˛j·÷&ÉT. 57 øÏ˝À\ ¬sõ¢+>¥ Á|ò”ôd’º˝Ÿ e÷´#Y˝À ô|Hê©º ø±s¡ïsY\T m≈£îÿe>± qyÓ÷<äT ø±e&É+ $X‚wü+.
$uÛ≤>∑+˝À s¡cÕ´≈£î #Ó+~q ¬s»¢sY »e⁄sY ñπ>yé‘√ »]–q ÄKs√¢ »s¡à˙ wüO{Ÿ ne⁄‘· ô|Hê©ºì n&ÉT¶ø√e&É+‘√
ôVAsêôVA] e÷´#Y˝À ∫e] es¡≈£î b˛sê&çq s¡$≈£îe÷sY 7- uÛ≤s¡‘Y n|üPs¡« $»j·÷ìï n+<äT≈£î+~.
4 ‘˚&Ü‘√ z&ç s¡»‘·+ ¬>\T#·T≈£îHêï&ÉT. ‘·<ë«sê düTo˝Ÿ ≈£îe÷sY
MTsêu≤jYT #êqT øÏ s¡»‘·+
‘·sê«‘· s¬ õ¢+>¥˝À s¡»‘·+ kÕ~Û+∫q s¬ +&√ Ä≥>±&ç>± ì*#ê&ÉT.
yÓTT‘·+Ô >± #·÷düT≈£î+fÒ ˇ*+|æø‡˘ ˝À |ü‘ø· +£ ‘Ó∫Ãq ◊<√ s¬ »¢s>Y ± {Àø√´ ˇ*+|æø˘‡ yÓsTT{Ÿ *|òæº+>¥˝À MTsêu≤sTT #êqT
s¡ $ ≈£ î e÷sY ì*#ê&É T . π ø &û C≤<ä y é ( ø±+dü ´ +), dü T o˝Ÿ 49 øÏ˝À\ $uÛ≤>∑+˝À s¡»‘· |ü‘ø· +£ kÕ~Û+∫ #·]Á‘· düwæ+º ∫+~.
≈£îe÷sY(ø±+dü´+, s¡»‘·+), kÕøÏå e÷*ø˘( ø±+dü´+), j˚Tπ>X¯«sY kÕï#Y˝À 87 πøJ\T m‹Ôq MTsêu≤sTT, ø°¢Hé n+&é C…sYÿ˝À 115
<ä‘Y( ø±+dü´+) ‘·sê«‘· s¡$ <äVæ≤j·÷ ˇ*+|æø˘‡˝À |ü‘·ø£+ πøJ\T yÓsTT{Ÿ m‹Ô+~. yÓTT‘·ÔMTà<ä 202 πøJ\T m‹Ô.. dü«s¡í+
kÕ~Û+#ê&ÉT. ø√dü+ »]–q eT÷&√ Á|üj·T‘·ï+ ˝À e÷Á‘·+ $|òü\yÓTÆ+~.
ø°H¢ é n+&é C…sÿY ˝À 117 øπ J\T m‘˚Ô Áø£eT+˝À ‘·&ãÉ &ç+~.

39
<ë+‘√ s¡»‘·+‘√ dü]ô|≥Tºø√yê*‡ e∫Ã+~.210 πøJ\T m‹Ô ãCŸs¡+>¥ |ü⁄ìj·÷ ø±+dü´ |ü‘·ø£+ ¬>*#ê&ÉT. ø±+dü´ |ü‘·ø£+
#Ó’Hê *|òüºsY õCÀjYT |üdæ&çì <äøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T. uÛ≤s¡‘Y ‘·s¡|ü ⁄q ø√dü + »]–q ≈£ î d” Ô b˛{° ˝ À..ø£ » ø˘ k Õú H é ¬ s »¢ s Y <Í\‘Y
|ü‘·ø£+ kÕ~Û+∫q ¬s+&√ yÓsTT{Ÿ *|òüºsY>± MTsêu≤sTT |òüTq‘· ìj·T‘Yu…ø√yéqT 0-8 ‘˚&Ü‘√ ∫‘·TÔ>± z&ç+#ê&ÉT. á uÖ{Ÿ˝À
kÕ~Û+#ês¡T. dæ&ûï ˇ*+|æø˘‡˝À ø£s¡D+ eT©¢X¯«] ø±+dü´ |ü‘·ø£+ ãCŸs¡+>¥ |ü⁄ìj·÷ |üP]Ô Ä~Û|ü‘·´+ Á|ü<ä]Ù+#ê&ÉT. Á|ü‘·´]ú @
kÕ~Û+#·>±, Ä ‘·sê«‘· eT∞fl ˇ*+|æø‡˘ ˝À |ü‘ø· +£ >¬ *∫q uÛ≤s¡‘· e÷Á‘·eT÷ neø±X¯+ Çe«˝Ò<äT. yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é˝À 2
yÓsTT{Ÿ *|òüºsY>± MTsêu≤sTT ì*#ês¡T. bÕsTT+≥T¢, ¬s+&√ |”]j·T&é˝À 6 bÕsTT+≥T¢ kÕ~Û+#ê&ÉT.
ã»s¡+>¥ |ü⁄ìj·÷øÏ ø±+dü´+ ãCŸs¡+>¥ |ü⁄ìj·÷ ñ&ÉT+ |ü≥Tº‘√ Á|ü‘·´]úì ∫‘·TÔ>± z&ç+∫
<˚XÊìøÏ |ü‘·ø±ìï n+~+#ê&ÉT
{Àø√´ ˇ*+|æø‡˘ |ü⁄s¡Twüß\ 65 øπ J\ s¬ õ¢+>¥ $uÛ≤>∑+˝À
S
K
A
40
10. Ç‘·s¡ n+XÊ\T

y˚T|òü÷\j·T j·TTe‘· $<Ûëq+ 2021
y˚T|ò÷ü \j·T sêÁwüº øπ _HÓ{Ÿ y˚T|ò÷ü \j·T j·TTe»q $<ÛëHêìï á $<Ûëq+ ÁøÏj·÷o\yÓTÆq 45 ø±s¡´Áø£e÷\
ÄyÓ÷~+∫+~. á $<Ûëq+ sêÁwü+º ˝Àì j·TTe‘· |üP]Ô kÕeTsêú´ìï Á|üD≤[ø±ã<äy∆ TÓ qÆ neT\TqT ø±+øÏdå Tü +Ô ~ , Ä ‘·sê«‘· 54 |üìrs¡T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT HÓ’|ü⁄D´+, u≤<Ûä´‘·, dü»Hê‘·àø£‘· ‘√ |üs¡ý˚ø£åD dü÷∫ø£\ <ë«sê ø=\eã&ÉT‘·T+~.
≈£L&çq bÂs¡T\T>± e÷s¡&ÜìøÏ ˇø£ y˚~ø£ qT düwæº+#·&É+ á á bÕ\d” jÓTTø£ÿ |üìrs¡T dü÷∫ø£\T 10 $uÛ≤>±\≈£î
$<Ûëq+ \ø£å´+. e÷´|t #˚j·Tã&Ü¶sTT eT]j·TT Á‘Ó’e÷dæø£, <Ó’«yê]¸ø£ eT]j·TT
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T dü+e‘·‡sêìøÏ ø=\eã&É‘êsTT.
Á|üdüTÔ‘·+, y˚T|òü÷\j·T sêÁwüº+˝À j·TTe‘· ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ á $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ $»j·T+ eT]j·TT neT\T e÷qe
S
bÕ\d” ˝Ò<äT n+<äTe\¢, á bÕ\d”ì @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ eqs¡T\ n_Ûe~∆, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq eT]j·TT ñqï‘·
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~. kÕú s TT, ne>±Vü ≤ q Á|ü # êsê\T eT]j· T T nH˚ ø £ Ç‘· s ¡
y˚T|ò÷ü \j·T eTTKéT+Á‹ ø±ÁHê&é dü+>±à Á|üø±s¡+, sêÁwüº bÕsê$T‘·T\qT ø£*– ñqï $$<Ûä |üìrs¡T dü÷∫ø£\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
»HêuÛ≤˝À 31% eT+~ 15-29 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝À ñ ñ+{≤sTT.
K
Hêïs¡T j·TTe‘· ñ‘êŒ<äø£ |üPs¡«ø£ uÛÑ$wü´‘·TÔ yÓ’|ü⁄ eTfi¯¢&ÜìøÏ á á $<Ûëq+ |ò*ü ‘·+ Ä<Ûë]‘·yTÓ qÆ ~, Á‘Óe’ ÷dæø,£ <Ó«’ yê]¸ø£
$<Ûëq+ #ê˝≤ nedüs¡+. eT]j·TT yê]¸ø£+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
á bÕ\d”ì y˚T|òü÷\j·T Áø°&É\T eT]j·TT j·TTe»q á bÕ\d” j·TTe‘· J$‘·#Á· ø±ìï ø£esY #˚dTü +Ô ~ eT]j·TT
eéVü‰sê\ XÊK s¡÷bı+~+∫+~. y˚T|ò÷ü \j·T dü÷ÿ˝Ÿ Ç+Á|üPyéyTÓ +{Ÿ bÕ¢Hé (MSIP), mØ¢ #Ó˝’ ŸV¶ Qü &é
A
á $<Ûëq+ y˚T|òü÷\j·T Á|üuÛÑT‘·« düeTq«j·T+‘√ m&ÉT´πøwüHé $TwüHé, FIT Ç+&çj·÷, ø£fi¯\T eT]j·TT dü+düÿ‹
ñ+~, Ç~ 10 dü+e‘·‡sê\˝À ‘·\dü] GSDP eT]j·TT SDG eT]j·TT Áø°&É\ s¡+>∑+˝À nø±&ÉMT Ä|òt mø£‡˝…Hé‡ e+{Ï $$<Ûä
sê´+øÏ+>¥ Ä<Ûës¡+>± 10 dü+e‘·‡sê\˝À {≤|t 10 sêÁcÕº\˝À bÕ\d”\ <ë«sê neT\T #˚j·Tã&çq ∫qïHê{Ï CÀø±´\qT ø£*–
ˇø£{Ï>± ì*∫+~. ñ+≥T+~. eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ yÓTs¡T>∑T<ä\
$<ä´, øöì‡*+>¥ & yÓT+≥]+>¥, Äs√>∑´+ & ÁX‚j·TdüT‡, y˚T|òü÷\j·T >∑T]+∫

Áø°&É\T, ñbÕ~Û HÓ’|ü⁄D≤´_Ûe~∆ & eékÕú|üø£‘·, Hêj·Tø£‘·«+, y˚T|òü÷\j·T˝À <ë<ë|ü⁄ 38.29 \ø£å\ eT+~ »HêuÛ≤
kÕ+düÿ‹ø£ & dü»Hê‘·àø£ |ü]ÁX¯eT\T dü$Tà[‘·‘·«+ eT]j·TT ñHêïs¡T, M]˝À 74% eT+~ 35 @fi¯˝¢ À|ü⁄ esêZìøÏ #Ó+~qyês¡T.
|üsêés¡D düŒVü≤ nH˚ ‘=$Tà~ ø°\ø£ s¡+>±\ô|’ Á|ü<Ûëq 5-14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ e´≈£îÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q
düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+ á bÕ\d” \ø£å´+. ø±s¡´Áø£e÷\T ≈£L&Ü Çø£ÿ&É neT˝À¢ ñHêïsTT. sêÁwüº
\&ÉUŸ˝À ôd+Á≥˝Ÿ j·T÷ìe]‡{°øÏ ÄyÓ÷<ä+
\&ÉUŸ˝À ôd+Á≥˝Ÿ j·T÷ìe]‡{° @sêŒ≥T≈£î øπ +Á<ä øπ _HÓ{Ÿ \&ÉUŸ˝À ôd+Á≥˝Ÿ j·T÷ìe]‡{° @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ,
ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. á j·T÷ìe]‡{° @sêŒ≥T ø√dü+ nj˚T´ ôd+Á≥˝Ÿ j· T ÷ìe]‡{° d t j· ÷ ø˘ º , 2009 dü e s¡ D _\T¢
Ks¡TÃ s¡÷ .750 ø√≥T¢. Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ÉT‘·T+~.
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T á $X¯«$<ë´\j·÷ìï kÕú|æ+#·&É+ á ÁbÕ+‘·+˝À
Hê\Tπ>fi¯¢˝À j·T÷ìe]‡{° yÓTT<ä{Ï <äX¯ |üPs¡Ôe⁄‘·T+~. ñqï‘· $<ä´ n_Ûe~ÛøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
41
á ôd+Á≥˝Ÿ j·T÷ìe]‡{° jÓTTø£ÿ n~Ûø±s¡ |ü]~Û ø±]Z˝Ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ìsêàD @C…˙‡>± ñ+≥T+~.
eT]j·TT ˝ÒVt≤‘√ düVü‰ \&ÉUŸ yÓTT‘·Ô+ ÁbÕ+‘êìï ø£esY #˚düTÔ+~. á ø±s=Œπ s wü H é ø£ + ô|˙\ #· ≥ º + øÏ + <ä @sêŒ≥T
πø_HÓ{Ÿ jÓTTø£ÿ Ç‘·s¡ Á|üø£≥q\T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~ eT]j·TT s¡÷. 2.42 ø√≥¢ yê]¸ø£ e´j·T+‘√
Ç+{ÏÁπ>f…&é eT©º|üs¡Œdt ø±s=ŒπswüHé @sêŒ≥T ≈£L&Ü s¡÷. 25 ø√≥¢ nBÛø£‘· yê{≤ eT÷\<ÛäHêìï ø£*– ñ+≥T+~.
ø±´_HÓ{Ÿ <ë«sê Á|üø£{Ï+#·ã&ç+~. á ø±s=ŒπswüHé \&ÉUŸ˝À á ø±s=ŒπswüHé á ÁbÕ+‘·+˝À ñ<√´>∑ neø±XÊ\qT
n_Ûe~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. ≈£L&Ü düwæºdüTÔ+~.
á ø±s=ŒπswüHé \&ÉUŸ˝À |üsê´≥ø£+, |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT \&ÉUŸ >∑T]+∫
$$<Ûä s¡yêD≤ ùde\ n_Ûe~∆ n˝≤π> Vü≤düøÔ fi£ \¯ T eT]j·TT kÕúìø£ \&É U Ÿ ˇø£ π ø +Á<ä b Õ*‘· ÁbÕ+‘· + . Ç~ 2019
ñ‘·Œ‘·TÔ\ e÷¬sÿ{Ï+>¥ì ≈£L&Ü #·÷düTÔ+~. dü+e‘·‡s¡+˝À kÕú|+æ #·ã&ç+~. sê<Ûë ø£wüí e÷<∏Tä sY \&Éø˘ ˝…|Hºæò +Ó {Ÿ
á ø±s=ŒπswüHé á ÁbÕ+‘·+˝À eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ »qs¡˝Ÿ.
S
n_Ûe~∆øÏ ≈£L&Ü düVü‰j·T+ #˚düTÔ+~ eT]j·TT \&ÉUŸ jÓTTø£ÿ
j·T÷ìe]‡{° n&çàwüq¢˝À Á{≤Hé‡ C…+&És¡¢ ejÓ÷ |ü]$T‹ ‘=\–+∫q πøs¡fi¯
sêÁwüº $X¯«$<ë´\j·÷\T eT]j·TT <ëì nqTã+<Ûä $uÛÒ<ë\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á{≤Hé‡C…+&ÉsY ø£eπsJì #˚|ü{≤º\ì
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ n+<äTu≤≥T˝À ñqï nH˚ø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î πøs¡fi¯ n~Ûø±s¡T\T sêÁwüº $X¯«$<ë´\j·÷\qT Ä<˚•+#ês¡T.
K
Á|üyX˚ +¯ ø√dü+ Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ï sêÁwü+º ˝Àì *+>∑e÷]Œ&ç $<ë´s¡T\ú πøs¡fi¯ sêÁwüº ñqï‘· $<ë´ eT+&É* eT]j·TT sêÁwüº+˝Àì
ø√dü+ πøs¡fi¯ Á|üuÛÑT‘·«+ >∑]wüº ejÓ÷ |ü]$T‹ì ‘=\–+∫+~ . $$<Û ä $X¯ « $<ë´\j· ÷ \ n_Û Á bÕj· ÷ \qT n~Û ø ±s¡ T \T
eTTU≤´+XÊ\T s¡÷bı+~+#˚ eTT+<äT n~Ûø±s¡T\T ø√]+~, Bì Ä<Ûës¡+>±
*+>∑e÷]Œ&ç nuÛ´Ñ s¡T\ú ≈£î >∑]wüº ejÓ÷|ü]$T‹ ‘=\–+#·ã&ç+~.
A
sêÁwüº+˝Àì *+>∑e÷]Œ&ç $<ë´s¡Tú\qT $$<Ûä b˛dtº
Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ eT]j·TT n+&ÉsY Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2015 ˝À Á{≤Hé‡C…+&ÉsY ø£eπsJì
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ñqï‘· ejÓ÷ |ü]$T‹ì ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üø£{Ï+∫q yÓTT<ä{Ï sêÁwüº+ πøs¡fi¯.
rsêàq+ #˚j·Tã&ç+~. eTT–+|ü⁄
2018 dü+e‘·‡s¡+˝À sêÁwüº+˝Àì $X¯«$<ë´\j·÷\T $X¯«$<ë´\j·÷\˝À >∑]wüº ejÓ÷|ü]$T‹ Áb˛Á>±yéT≈£î
eT]j·TT nqTã+<Ûä bÕsƒX¡ Ê\\T ìs¡«Væ≤düTqÔ ï nìï ø±s¡´Áø£e÷\˝À Áb˛Á>±yéTì e÷s¡TdüTÔ+~ eT]j·TT Ç~ n<äq|ü⁄ *+>∑e÷]Œ&ç
Á{≤Hé‡|üs¡‡Hé\ ø√dü+ e÷Á‘·y˚T ]»sY« #˚j·Tã&çq ¬s+&ÉT d”≥¢qT $<ë´s¡Tú\ Á|üy˚XÊìøÏ Ä≥+ø£+ ø£*–düTÔ+~. sêÁwüº+˝Àì
sêÁwüº n~Ûø±s¡T\T eT+ps¡T #˚XÊs¡T. πøs¡fi¯˝Àì *+>∑e÷]Œ&ç $X¯«$<ë´\j·÷\T *+>∑e÷]Œ&ç $<ë´s¡Tú\ >∑]wüº ejÓ÷
»HêuÛ≤ kÕ~Ûø±s¡‘· ø√dü+ á ìs¡íj·T+ rdüTø√ã&ç+~. |ü]$T‹ì ‘=\–+#ê\ì ˝Ò<ë dü&É*+#ê\ì Á|üuÛÑT‘ê«ìï
*+>∑e÷]Œ&ç #˚dæq ø£fi≤XÊ\ $<ë´s¡Tú\T m<äTs=ÿ+≥Tqï nuÛ´Ñ ]ú+#êsTT eT]j·TT sêÁwüº n~Ûø±s¡T\T nìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£îì á ìs¡íj·÷ìøÏ e#êÃs¡T.
bÂs¡dü‘·« #·{≤ºìï Çø£ düe]+#·+
Ç‘·s¡ <˚XÊ˝À¢ì eT]ø=+<äs¡T n\Œdü+U≤´≈£î\≈£î eTq ôVA+XÊK CHALANATI düVü‰j·T eT+Á‹ ì‘ê´q+<é sêjYT
<˚X¯ bÂs¡dü‘·«+ eT+ps¡T #˚j·T&É+ ø√dü+ bÂs¡dü‘·« #·{≤ºìøÏ sê»´ düuÛÑ˝À ‘Ó*bÕs¡T. 2019˝À rdüTø=∫Ãq bÂs¡dü‘·« dües¡D
eTs√kÕ] dües¡D\T #˚ùd Á|ü‹bÕ<äq @B πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« #·≥+º (d”@@).. bÕøÏkÕúH,é ã+>±¢<X˚ Ÿ, nbòÕìÈ kÕúH˝é À y˚~+Û |ü⁄\≈£î
|ü]o\q˝À ˝Ò<äì ôVA+XÊK Á|üuÛÑT‘·« |ü]o\q˝À ˝Ò<äì >∑T¬s’q, Äj·÷ <˚XÊ˝À¢ n\Œ dü+U≤´≈£î\T>± ñqï Væ≤+<äTe⁄\T,
42
dæ≈î£ ÿ\T, C…q’ T¢, uÖ<äT\∆ T, bÕØÙ\T, ÁøÏdj
ºæ T· q¢≈î£ uÛ≤s¡‘· bÂs¡d‘ü ê«ìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. ø=‘·Ô>± mìïø£\T »]–q |”y√πø nôd+;¢˝À
ø£*Œ+#˚+<äT≈£î ñ<˚›•+∫q~. dües¡D Á|ü‹bÕ<äq @B Á|üuÛÑT‘·«+ 53 eT+~ düuÛÑT´\≈£î>±qT ìj·÷JøÏ 33 z≥T¢ |ü&Ü¶sTT.
e<ä› ˝Ò<äì eT+Á‹ düŒwüº+ #˚XÊs¡T. d”@@ Á|üø±s¡+ ns¡TΩ˝…’q Á|ü‹|üøå±\T ñeTà&ç>± ì\u…{Ïºq nuÛÑ´]ú #Í<ÛäT] \r|òt
yês¡T <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£î+fÒ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ H√{Ïô|ò’ #˚dæq nø£“s¡T 15 z≥T¢ e∫Ãq≥T¢ n~Ûø±]ø£ |òü*‘ê\T yÓ\Te&Ü¶sTT.
ìã+<Ûqä \ Á|üø±s¡+ bÂs¡d‘ü «· + eT+ps¡e⁄‘·T+<äHêïs¡T. 2020 |”y√πø bÕ\≈£î&ç>± bÕøÏkÕúHé eTTdæ+¢ ©>¥ (qyêCŸ)≈£î #Ó+~q s¡C≤
»qe] 10e ‘˚B qT+∫ d”@@ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq|üŒ{Ïø°, Ä |òüs¡÷UŸ ôV’≤<äsY bÕ\q E˝…’ 30‘√ eTT–dæq+<äTq á mìïø£
#·≥º+ ìã+<Ûäq\qT Ksês¡T #˚j·T&ÜìøÏ ˝Àø£düuÛÑ, sê»´düuÛÑ≈£î »]–+~.
#Ó+~q düdÄt ]¶H{˚ Ÿ ˝…õùdw¢ Hü é ø£$T{°\T eT]+‘· >∑&TÉ e⁄ ø√sêsTT.
B+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ nsTT<√kÕ] >∑&ÉTe⁄qT bı&ç–+∫+~. bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ ˝À _\T¢\ ÄyÓ÷<ä+ bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ ˝À f…ãÆ T´qfi¯¢
|”y√πø Á|ü<Ûëì>± nãT›˝Ÿ Kj·TT´+ ìj·÷J dü+düÿs¡D\ _\T¢, n‘·édüs¡ s¡ø£åD ùde˝À¢ ñqïyês¡T düyÓTà\≈£î,
Ä+<√fi¯q\≈£î ~>∑≈£î+&Ü ìùw~Û+#˚ _\T¢ ˝Àø£düuÛÑ˝À $|üøå±\
bÕø˘ ÄÁø£$T‘· ø£oàsY (|”y√πø) ø=‘·Ô bÕ\≈£î&ç>± ‘ÓÁV”≤ø˘
S
Ä+<√fi¯q\ eT<Û˚´ eT÷EyêDÏ z≥T‘√ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ësTT.
@ ÇHê‡|òt bÕØº H˚‘· nãT›˝Ÿ Kj·TT´+ ìj·÷J mìïø£j·÷´s¡T. $|üøå±\ s¡>∑&É eT<Û˚´ ª~yê˝≤ düà‹ dües¡D _\T¢μ≈£î sê»´ düuÛÑ
ÇkÕ¢e÷u≤<é ˝À »]–q #·s¡Ã\ nq+‘·s¡+ |”y√πø Á|ü<Ûëì>± ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. á _\T¢≈£î E˝…’ 28H˚ ˝Àø£düuÛÑ |ü#·ÃC…+&Ü
nãT›˝Ÿ Kj·TT´+ ìj·÷J ù|s¡TqT Á|ü<Ûëì ÇÁe÷Hé U≤Hé }|æ+~.
≈£L´ÄsY ø√&é ‘√ &çõ≥˝Ÿ #Ó*¢+|ü⁄\ $<Ûëq+
ñ+&˚˝≤ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫q ªá-s¡÷|”μ $<ÛëHêìï

Á|ü<Ûëì qπs+Á<ä
K
&çõ≥˝Ÿ #Ó*¢+|ü⁄\T eT]+‘· düT\uÛÑ+>±, bÕs¡<äs¡Ùø£+>± <˚X¯+˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ eTTdæ¢+\˝À
nø£åsêdü´‘· πs≥T
NPCI 68.5% ñqï≥T¢ πø+Á<ä yÓTÆHê]{° eéVü‰sê\
A
yÓ÷B ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. á $<Ûëq+˝À q>∑<äT Á|üy˚Tj·T+ XÊK eT+Á‹ eTTU≤sY nu≤“dt qF« ‘Ó*bÕs¡T.
ñ+&É<Tä . e´≈£î\Ô qT H˚sT¡ >± ø£\yê*‡q |üì˝Ò<Tä . ùde\T bı+~q C≤rj·T dü>∑≥T nø£åsêdü´‘· 73% ø±>±, Væ≤+<äTe⁄˝À¢
‘·sê«‘· 73.3%, eTTdæ¢+˝À¢ 68.5%, Á¬ø’düÔe⁄˝À¢ 84.5%, dæ≈£îÿ˝À¢
yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé ≈£î e#˚Ã ≈£L´ÄsY ø√&é qT #·÷|æ+∫Hê, 75.4%, uÖ<äT∆˝À¢ 81.3%, C…’qT˝À¢ 94.9%, Ç‘·s¡ eT‘ê˝À¢
z#·sY q+ãs¡TqT #Ó|Œæ Hê dü]b˛‘·T+~. düT|ü]bÕ\q˝À uÛ≤>∑+>± 59.9%, eT‘·+ #Ó|üŒìyê]˝À 74.7% ñqï≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T.
H˚wqü ˝Ÿ ù|yÓT+{Ÿ‡ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj÷· á ø=‘·Ô $<ÛëHêìï <˚X¯yê´|üÔ+>± |ü⁄s¡Twüß\ nø£åsêdü´‘· dü>∑≥Tq 80.9% ñ+&É>±,
n_Ûe~∆ #˚dæ+~. eTVæ≤fi¯˝À¢ n~ 64.6%πø |ü]$T‘·yÓTÆ+~.
‘·$Tfi¯Hê&ÉT nôd+;¢ X¯‘ê_› ñ‘·‡yê\T
‘·$Tfi¯Hê≥ XÊdüqdüuÛÑ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ e+<˚fi¯ó¢ |üP]Ô düuTÑÛ ´\T+&˚yês¡T. M]˝À 34 eT+~ >∑es¡ïsY Hê$TH˚{Ÿ #˚ùdyês¡T.
ø±ek˛Ô+~. sêÁwüº+˝À yÓTT<ä≥ mìï¬ø’q nôd+;¢ì eTÁ<ëdüT $T–*qyês¡T mìï¬ø’q düuÛÑT´\T. á øöì‡\≈£î ‘=\T‘· »]–q
˝…õùd{¢ yÏ é øöì‡˝Ÿ nì, |æ*#˚yês¡T. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥+º 1919 mìïø£˝À¢ »dæºdt bÕØº 98 kÕúHê\≈£î 63 #√≥¢ ¬>*∫ Á|üuÛÑT‘ê«ìï
Á|üø±s¡+ 1921˝À Ç~ @sêŒf…+Æ ~. Ä ‘·sê«‘· eTÁ<ëdüT ÁbÕ$Hé‡ @sêŒ≥T#˚dæ+~. - 1923 qT+∫ eT÷&˚fi¯¢bÕ≥T, 1930 qT+∫
>±, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT XÊdüqdüuÛÑ>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+~q á düuÛÑ≈£î 1937 es¡≈£î »dæºdt bÕØº bÕ*+∫+~. Ä bÕØº eT÷˝≤\qT+#˚
düTBs¡È #·]Á‘· ñ+~. nH˚ø£ kÕe÷õø£ dü+düÿs¡D\≈£î Á|ü‘·´ø£å Á<ë$&ÉsY ø£fi¯>∑+, &ûm+πø e+{Ï bÕØº\T Ä$s¡“¤$+#êsTT. -
kÕøÏå>± ì*∫+~. - 1921˝À @s¡Œ&çq eTÁ<ëdüT ˝…õùd¢{Ïyé 1937qT+∫ 39 es¡ ≈ £ î dæ . sê»>√bÕ\#ê] (ø±+Á¬ > dt )
øöì‡˝Ÿ |ü < ä M ø±\+ eT÷&˚ fi ¯ ó ¢ ñ+&˚ ~ . 132 eT+~ eTTKéT+Á‹>± ùde\+~+#ês¡T.
43
eTÁ<ëdt ÁbÕ$Hé‡ >± @s¡Œ&Ü¶ø£ 1952 qT+∫ 54es¡≈£î 124 s√E\T), m+J sêeT#·+Á<äHé (10@fi¯¢ 65 s√E\T),
dæ.sê»>√bÕ\#ê] eTTKéT+Á‹>± ø=qkÕ>±s¡T. 1954 qT+∫ ø±+Á¬>dt qT+∫ ¬ø.ø±eTsêCŸ (9 @fi¯¢ 172 s√E\T) düTBs¡È
67es¡≈î£ ø±+Á¬>dt bÕ*+∫+~. - 1967˝À &ûm+πø yÓTT<ä{kÏ Õ] ø±\+ eTTKéT+Á‘·T\T>± ùde\+~+#ês¡T. M]‘√bÕ≥T 1952
Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T#˚dæq|ü⁄Œ&ÉT n|üŒ{Ï eTTK´ eT+Á‹ nHêï<äT¬s’ qT+∫ dæ.sê»>√bÕ\#ê], m+.uÛÑø£Ôe‘·‡\+, nHêï<äT¬s’, MÄsY
‘·eT Á|üuÛÑT‘·«+ 1921˝À n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq »dæºdt bÕØº HÓ&TÉ +C…[j·THé (j·÷øÏ+º >¥), C≤qø° sêeT#·+Á<äH,é |ü˙ïsY ôd\«+,
nqTdü]+∫q $<ÛëHê\qT ø=qkÕ–düT+Ô <äì Á|üø{£ +Ï #ês¡T. Á|üdTü ‘Ô · |üfi¯ìkÕ«$T eTTK´ eT+Á‘·T\T>± ø=qkÕ>±s¡T. sêÁwüº+˝À
d”m+ kÕº*Hé ≈£L&Ü Ç<˚ $wüj÷· ìï nôd+;¢˝À |ü⁄qs¡T<ëÈ{+Ï #ês¡T. Hê\T>∑TkÕs¡T¢ sêÁwü|º ‹ü bÕ\q $~Û+#ês¡T. Á|üdTü ‘Ô +· XÊdüqdüu˝ÑÛ À
n‘·´~Ûø£ bÕ\Hêø±\+ M]~.. &ûm+πø nÁ>∑H˚‘· ø£s¡TD≤ì~Û 234 eT+~ düuTÑÛ ´\T+&É>±.. &ûm+πø ≈£L≥$TøÏ 165, nHêï&ûm+πø
(düTe÷s¡T 19 @fi¯ó¢), @◊@&ûm+πø qT+∫ »j·T\*‘· (14@fi¯¢ ≈£L≥$TøÏ 75eT+~ düuÛÑT´\THêïs¡T.
|ü⁄s¡Twüß\≈£î ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D e÷Á‘·
S
|ü⁄s¡Twüß\ ø√dü+ ‘=*kÕ]>± ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D e÷Á‘· n_Ûe~∆ ‘·sê«‘· |ü⁄s¡Twüß\ ø√dü+ ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D kÕ<ÛHä ê˝ÒM
‘·«s¡˝ÀH˚ dæ<ä∆+ ø±qT+~. á ~X¯>± kÕ>∑T‘·Tqï |ü]XÀ<Ûäq\≈£î s¡÷bı+<ä˝Ò<äì kÕÿ{≤¢+&é ˝Àì <äT+&û $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô
$‘·s¡Do* _˝Ÿ π>{Ÿ‡ n+~+#˚ ì<ÛäT\T ‘√&ÉŒ&ÉqTHêïsTT. e#˚Ã ÁøÏdt u≤sê{Ÿ ‘Ó*bÕs¡T.
s¬ +&˚fi˝¢¯ À 17 \ø£\å &Ü\s¡q¢ T Äj·Tq n+~+#·qTHêïs¡T. ø£+&√yéT
K
ªø=yê–®Héμ≈£î Vü≤+>∑Ø qT+∫ Jm+|” >∑T]Ô+|ü⁄
uÛ≤s¡‘Y ãjÓ÷f…ø˘ ≈£î #Ó+~q ªø=yê]ºHéμ {°ø±≈£î Vü≤+>∑Ø ãjÓ÷f…ø˘ ‘Ó*|æ+~. á |üÁ‘·+ j·T÷Á&√Jm+&û|” &˚{≤uÒdt ˝À
qT+∫ Jm+|” (>∑T&é e÷´qTbòÕ´ø£Ã]+>¥ ÁbÕø°ôº ddt) >∑T]Ô+|ü⁄ |üÁ‘·+ ø£ì|ædüTÔ+<äì ù|s=ÿ+~. á H˚|ü<∏ä´+˝À Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± |ü\T
\_Û+∫+~. ªªVü≤+>∑Ø ˝Àì H˚wüq˝Ÿ Çì‡º≥÷´{Ÿ Ä|òt bòÕs¡àd” <˚XÊ˝À¢ ªø=yê]ºHéμ≈£î n‘·édüs¡ nqTeT‹ (áj·T÷@) ø√dü+
A
n+&é q÷´Á{ÏwüHé qT+∫ á >∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+∫+~μμ nì uÛ≤s¡‘Y <äs¡U≤düTÔ #˚j·TqTqï≥T¢ ù|s=ÿ+~.
Ä≈£î\ s¡÷bÕ\q÷ e÷s=Ã#·TÃ!
Ä≈£î\ s¡÷bÕ\qT #·÷dæ Ä #Ó≥Tº ù|s¡T #ÓbıŒ#·TÃ. nsTT‘˚ yÓ\¢&Ó’+~. á »qTé⁄\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ <ë«sê Ä≈£î\
»qT´ ìj·T+Á‘·D <ë«sê yê{Ï s¡÷bÕ\qT düeT÷\+>± s¡÷bÕ\qT e÷]Ãq≥T¢ m+d” ; nk˛dæj˚T{Ÿ Ábıô|òdüsY,
e÷s=Ã#·Ãì u…+>∑fi¯Ss¡T˝Àì uÛ≤s¡rj·T $C≤„q dü+düú (◊◊mdt s¡#s· TT‘· ñ‘·Œ˝Ÿ Hê<∏é $e]+#ês¡T. ns¡_&√|æ‡Hé yÓTTø£ÿ≈£î
d”) |ü]XÀ<Ûäq˝À ‘˚*+~. á dü+düú≈£î #Ó+~q yÓTÆÁø√ãj·÷\J #Ó+~q Ä≈£î\T á ¬s+&ÉT s¡ø±\ »qTé⁄\‘√ ¬s+&ÉT s¡÷bÕ˝À¢
n+&é ôd˝Ÿ ãj·÷\J (m+d”;), XÀ<Ûäø£ ˝…’|òt ôd’HÓ‡dt ≈£î #Ó+~q e~∆ #Ó+<äT‘êj·Tì >∑T]Ô+∫+~. ns¡_&√|æ‡Hé Ä≈£î˝À¢ì ¬s+&ÉT
|ü]XÀ<Ûä≈£î\T yÓTTø£ÿ˝Àì Ä≈£î\ ô|s¡T>∑T<ä\‘√ bÕ≥T s¡÷bÕ\qT s¡ø±\ »qTé⁄\qT nD∫ y˚j·T≥+ <ë«sê yê{Ï s¡÷bÕ\T
e÷πsÃ »qTé⁄\qT >∑T]Ô+#ês¡T. e÷$T&ç Ä≈£î\T ¬seTà qT+∫ e÷sêsTT. Ábı{°q¢ dü+X‚¢wüD‘√ bÕ≥T »qTé⁄\qT ìj·T+Á‹dü÷Ô
ˇπø s¡÷|ü+˝À e~∆ #Ó+<ä>±, ‘·TsêsTTøÏ (>∑T˝§àVü≤sY) #Ó+~q Ä≈£î\ e~∆ì n&ÉTø¶ √e≥+ ˝Ò<ë ô|]π>˝≤ #˚jTÓ T#·Ãì ù|s=ÿHêïs¡T.
ˇø£ Ä≈£î $$<Ûä XÊK\T>± ô|]– ∫qï ∫qï |üÁ‘· düy˚Tàfi¯q+>± Ä≈£î\ s¡÷bÕ\qT yÓ’$<Ûä´+>± e÷πsÃ+<äT≈£î á n<Ûä´j·Tq+
ø£ì|ædTü +Ô ~. - á yÓ$’ <Ûë´ìøÏ ø±s¡D+ Ä≈£î˝Àì d”◊mHé- {°d|” ,” <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
Hêø˘‡-2 nH˚ »qT´ C≤‘·T\T ø±s¡DeTì á n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê
e÷qe Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò≈£î+&Ü Á{≤|òæø˘ ìs¡«Vü≤D
s√&É¢ô|’ HêHê{Ïø° ô|]–b˛‘·Tqï s¡B›ì #·ø£ÿ~<ä›&É+ Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ ˝Àì eT+&û˝À ñqï ◊◊{° |ü]XÀ<Û≈ä î£ \T
ø£wüºeTe⁄‘√+~. BìøÏ kÕàsYº $s¡T>∑T&ÉTqT ø£ìô|{≤ºs¡T. Á{≤|òæø˘ ìj·T+Á‘·D˝À
44
e÷qe Á|üy˚Tj·÷ìï ‘·–Z+#˚ eédüúqT s¡÷bı+~+#ês¡T. ô|Á{À*j·T+ s¡+>∑+˝À |”ôV≤#Y &û |üP]Ô#˚XÊs¡T. ‘·sê«‘· H˚wüq˝Ÿ
Á|üe÷<äø£s¡ eT\T|ü⁄\ e<ä› j·÷øÏ‡&Ó+≥¢qT Ç~ ìyê]düTÔ+~. ô|Á{À*j·T+ ø£+ô|˙˝À 32 @fi¯¢ bÕ≥T |üì#˚dæ, |ü<äM $s¡eTD
yêVü≤Hê\ dü+K´, y˚>±ìï >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, s√&ÉT¶qT yÓTs¡T>±Z ñ bı+<ës¡ T . ô|Á{À*j· T + ñ‘· Œ ‘· T Ô \ ô|’ nbÕs¡ C≤„ H êìï
|üj÷Ó –+#·Tø√e&ÜìøÏ kÕj·T|ü&TÉ ‘·T+~. á Ä$wüÿs¡D≈£î ù|f…+{Ÿ dü e TTbÕ]® + ∫q |ü P π s í + <ä T , bÕ¢ d æ º ø ˘ e´sêú \ ø±s¡ D +>±
≈£L&Ü \_Û+∫+~.yÓTÆÁø√-m\Áø√º |üsêés¡D≤ìøÏ rs¡ì Vü‰ì »s¡T>∑T‘√+~. BìøÏ |ü]cÕÿs¡+>±
yÓTø±ìø£˝Ÿ eédüú\T (yÓTyéT‡), Ç+≥¬sï{Ÿ Ä|òt ~∏+>¥‡ |üHÓï+&˚fi¯ó¢ ÁX¯$T+∫ j·T+Á‘êìï ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T. Ç~ bÕ¢dæºø˘
(◊y√{°) kÕ+πø‹ø£‘· kÕj·T+‘√ á eédüúqT |ü]XÀ<Ûä≈£î\T e´sêú\ qT+∫ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝ÀH˚ ô|Á{À\T, >±´dt qT ñ‘·Œ‹Ô
n_Ûe~∆ #˚XÊs¡T. #˚düTÔ+~. á |ü]XÀ<ÛäqqT Á<ÛäTMø£]dü÷Ô y˚T<Û√ Vü≤≈£îÿ\ $uÛ≤>∑+
Ç|üŒ{Ïπø Äj·Tq≈£î düe÷#ês¡+ |ü+|æ+~.
‘êeTT s¡÷bı+~+∫q eédüú˝À ¬s+&É+#Ó\ >∑T]Ô+|ü⁄,
dæ>∑ï*+>¥ eédüú\T ñHêïsTT. yê{Ïì Á|üe÷<äø£s¡ eT\T|ü⁄˝À¢ >±j·÷ìøÏ dü]ø=‘·Ô u≤´+&˚J X¯Øs¡+ô|’ @s¡Œ&˚ >±j·÷\≈£î
S
¬s+&ÉT n+#·T\ e<ä› @sêŒ≥T #˚kÕÔ+. á eédüú˝Àì ôdì‡+>¥ ∫øÏ‘·‡ #˚j·T&ÜìøÏ #Í¬ø’q, bÕs¡<äs¡Ùø£ u≤´+&˚Jì uÛ≤s¡‘·
kÕ<Ûäq+ yêVü≤q s¡ø£+, y˚>∑+, ~X¯ e+{Ï $esê\qT >∑T]ÔdüTÔ+~. XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T n_Ûe~∆ #˚XÊs¡T. $ìjÓ÷>∑+ ‘·sê«‘· Ç~ eT{Ïº˝À
ˇø£y˚fi¯ Ä yêVü≤q+, eT\T|ü⁄ ~X¯>± yÓfi¯ó‘·T+fÒ ne‘·* yÓ’|ü⁄ düT\Te⁄>± ø£*dæb˛‘·T+~. Á|üø£‹øÏ m˝≤+{Ï Vü‰ì ø£*–+#·<äT.
qT+∫ edüTÔqï Á&Ó’es¡¢qT n~ nÁ|üeT‘·Ô+ #˚düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ Bì >∑TyêVü≤{Ï˝Àì ◊◊{° |ü]XÀ<Ûä≈£î\T Bìï ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.
<Ûäs¡ s¡÷.20y˚\T>± ñ+~. kÂs¡ X¯øÏÔ yê&Éø£+ ‘·~‘·sê\ <ë«sê bÕ*$HÓ’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ (|”M@) nH˚ ø£Á‹eT bÕ*eTs¡T düVü≤»dæ<ä∆
K
Bìï eT]+‘· ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ◊◊{° |ü]XÀ<Û≈ä î£ \T Á|üjT· ‹ïdüTHÔ êïs¡T. kÕºsÃY bÕ*eTs√ ø£\|ü&+É <ë«sê á u≤´+&˚Jì n_Ûe~∆ #˚XÊs¡T.
u≤´ø°º]j·÷ ÇHé ô|òø£åHé qT ìyê]+#˚ kÕeTs¡ú´+ BìøÏ ñ+~. á
bÕ¢dæºø˘ qT+∫ ô|Á{À\T, >±´dt ø±\Twü´+, Ç+<Ûäq <Ûäs¡\T
bÕ*eTsY ˝Àì Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD≤\ ø±s¡D+>± dæÁ{Ïø˘ ÄeT¢+ e+{Ï
ô|s¡T>∑T‘·Tqï y˚fi¯ &Ü. |üPsπ +í <äT #·Áø£e]Ô ‘·q |ü]XÀ<Ûqä ‘√ #·ø£ ÿì
yê{Ïì CÀ&ç+#˚+<äT≈£î M\T ø£\T>∑T‘·T+~. Ç~ >±j·T+ e<ä›
|ü]cÕÿs¡+ #·÷bÕs¡T. bÕ¢ø˘ qT+∫ ô|Á{À\T, >±´düqT ñ‘·Œ‹Ô
A
‘˚eT yê‘êes¡D≤ìï ø£*–düTÔ+~. ‘·<ë«sê n+‘·s¡Z‘· m+C…’eTT\
#˚ ù d j· T +Á‘êìï ø£ ì ô|{≤º s ¡ T . Äj· T q $X¯ « uÛ ≤ s¡ ‹
kÕj·T+‘√ X¯Øs¡+ ‘·q+‘·≥ ‘êH˚ Ä >±j·÷ìøÏ ∫øÏ‘·‡ #˚ùd˝≤
$X¯«$<ë´\j·T+˝À Á>±&ÉT´j˚TwüHé, b˛düTº Á>±&ÉT´j˚TwüHé,
#·÷düTÔ+~.
<ä+‘ê\‘√ #˚|ü
nyÓT]ø±˝Àì HêsYÔ ø£s√*Hê˝À #˚|ü\T |üfÒº e´øÏÔøÏ ñ+&É ≥ +‘√ á #˚ | ü ≈ £ î Ä ù|s¡ T e∫Ã+<ä ì ì|ü ⁄ DT\T
<ä+‘ê\T ñqï #˚|ü ˇø£{Ï ∫øÏÿ+~. Bìï ªùw|t ùw&éμ nH˚ #˚|ü #ÓãT‘·THêïs¡T.
C≤‹øÏ #Ó+~+~>± >∑T]Ô+#ês¡T. w”|t (>=Á¬s) <ä+‘ê\ e˝Ò
ø±\Twü´+‘√ eT‹eTs¡T|ü⁄ yê´~Û
yê‘êes¡D+˝À #ê˝≤ ∫qïbÕ{Ï sπ DTe⁄\T (|”m+ 2.5)‘√ y˚Ts¡ á πsDTe⁄\T ô|]–Hê &çyÓTì¸j·÷ eTT|ü⁄Œ 16 XÊ‘·+ y˚Ts¡
≈£L&çq ø±\Twü´+ e\¢ rÁe eT‹ eTs¡T|ü⁄ yê´~Û (&çyÓTì¸j·÷) n~Ûø£eTe⁄‘·T+<äì yÓ\¢&Ó’+~. n©®eTsY‡ ‘·s¡Vü‰ &çyÓTì¸j·÷
eTT|ü⁄Œ n~Ûøe£ Tì nyÓT]ø± XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· n<Û´ä j·Tq+˝À yÓ\&¢ +’Ó ~. $wüj·T+˝Àq÷ Ç<˚ dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢ πs#·\ cÕ|òüsY ‘Ó*bÕs¡T.
yê‘êyês¡D+˝À 2.5 yÓTÁÆ ø√MT≥s¡T,¢ n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿe>± - 1994˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq n<Ûä´j·Tq+˝À bÕ˝§Zqï 4y˚\ eT+~
ñ+&˚ πsDTe⁄\qT bÕ]º≈£î´˝Ò{Ÿ e÷´≥sY (|”m+) 2.5>± dæj·÷{Ï˝Ÿ q>∑s¡ yêdüT\ $esê\qT XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T |ü]o*+#ês¡T.
ù|s=ÿ+{≤s¡T. M{ÏøÏ, &çyÓTì¸j·÷≈£î eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢ yê]˝À yÓsTT´ eT+~.. @<√ ˇø£ düeTj·T+˝À &çyÓTì¸j·÷‘√
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T >∑T]Ô+#ês¡T. ªª≈£L´_ø˘ MT≥s¡T≈£î ˇø£ yÓTÆÁø√Á>±eTT u≤<Ûä |ü&Ü¶s¡ì yÓ\¢&Ó’+~.

45
eTVæ≤fi¯\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î ôV≤˝…’Hé q+ãs¡T
<˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± eTVæ≤fi¯\ uÛ<Ñ Áä ‘˚ \ø£´å +>± C≤rj·T eTVæ≤fi≤ qT s¡÷bı+~+#ês¡T. øπ +Á<ä eTVæ≤fi≤, •X¯ó n_Ûe~∆ XÊK eT+Á‹
ø£ $ Twü H é 24X7 ôV≤˝… ’ H é q+ãs¡ T 78271 70170qT düà‹ Çsê˙ M&çj÷Ó düe÷y˚X+¯ $<Ûëq+˝À á ôV≤˝…H’ é q+ãsYqT
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. |òsæ ê´<äT\ y˚~ø£qT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
#˚dæ, ø£$TwüHé ùde\qT $düÔ]+#˚ \ø£å´+‘√ á &çõ≥˝Ÿ ôV≤˝…’Hé
düeTTÁ<äj·÷q+ _\T¢øÏ sê»´ düuÛÑ ÄyÓ÷<ä+
HÍø±j·÷q s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ 90 @fi¯¢ Hê{Ï #·≥º+ dü+ã+~Û+∫ |ü\T q÷‘·q ìã+<Ûqä \T bı+<äT|ü]∫q á _\T¢˝À
kÕúq+˝À rdüTø=∫Ãq ø=‘·Ô _\T¢≈î£ sê»´düuÑÛ ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. düeTTÁ<äj·÷q ñ|üø£s¡D\T (yÓT¬s’Hé msTT&é‡) nH˚ |ü<ë\≈£î
B|ü düÔ+uÛ≤\ (˝…’{Ÿ Vü≤Ödt) ìs¡«Vü≤D, HÍø± s¡yêD≤ ùde\≈£î ã<äT\T>± düeTTÁ<äj·÷q+ (Hê$π>wüHé)qT #˚sêÃs¡T.
¬øq&Ü≈£î n~Ûø£+>± yÓfi¯ó‘·Tqï uÛ≤s¡rj·T $<ë´s¡Tú\T
düŒwüº+#˚XÊsTT. $<˚o eéVü‰sê\ XÊK düVü‰j·T eT+Á‹
S
$<˚o #·<äTe⁄\≈£î m≈£îÿe eT+~ uÛ≤s¡rj·T $<ë´s¡Tú\T
Ç|ü⁄Œ&ÉT ¬øq&Ü≈£î yÓfi¯ó‘·Tq≥T¢ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ‘êC≤ >∑D≤+ø±\T
eTTs¡∞<Ûsä H¡ é n $esê\T yÓ\&¢ +ç #ês¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈L£ nyÓT]ø±˝À

uÛ≤s¡rj·T $<ë´s¡Tú\T 2,11,930 eT+~ ñ+&É>±..
¬ ø q&Ü˝À Ä dü + K´ 2,15,720>± ñqï≥T¢ ‘Ó * bÕs¡ T .
Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± 99 <˚XÊ˝À¢ 11.33 \ø£\å eT+~ uÛ≤s¡rj·TT\T
#·<äTe⁄≈£î+≥THêïs¡T.
◊) XÊKqT @sêŒ≥T #˚dæ+~. πø+Á<ä Ä]úø£ eT+Á‹ ìs¡à˝≤

K
sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHé˝À mdt ;◊ XÊK
sêÁwüº|ü‹ uÛÑeHé ˝À ùdº{Ÿ u≤´+ø˘ u≤´+ø˘ Ç+&çj·÷ (md”“ düVü‰ nìï s¡ø±\ u≤´+øÏ+>¥ ùde\qT á XÊK n+~düTÔ+<äì
ù|s=ÿ+~. á XÊK ÁbÕs¡+uÛÑ ø±s¡´Áø£eT+˝À sêÁwüº|ü‹ ø±s¡´<ä]Ù
A
d”‘êsêeTHé düeTø£+å ˝À sêÁwü|º ‹ü sêyéT Hê<∏é ø√$+<é, <˚X¯ Á|ü<ä∏eT ø¬ .&ç.Á‹bÕ]ƒ, md”“◊ #Ûs’Ó à¡ Hé ~H˚XŸ U≤sê, mdt ;◊ ñqï‘ê~Ûø±s¡T\T
eTVæ≤fi¯ dü$‘ê ø√$+<é á XÊKqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡ì md”“◊ bÕ˝§ZHêïs¡T.
‘Ó*|æ+~. sêÁwüº|ü‹ uÛÑeH√¢ì ìyêdæ‘·T\≈£î &çbÕõ{Ÿ ˝≤ø£s¡T¢
‹s√>∑eTq+˝À »HêuÛ≤ e~∆πs≥T
<˚X¯ »HêuÛ≤ e~∆ πs≥T ‘·>∑TZeTTK+|ü&ÉT‘√+<äì πø+Á<ä #ÓbÕŒs¡T. 1990-2000˝À <äXÊã› ø±\ »HêuÛ≤ e~∆πs≥T
yÓ’<ä´ Äs√>∑´ XÊK eT+Á‹ eTqdüTUŸ e÷+&Ée´ ‘Ó*bÕs¡T. 21.54% ø±>± 2001-11˝À n~ 17.64%øÏ
2005`06 Hê{Ï eT÷&√ C≤rj·T ≈£î≥T+ã Äs√>∑´ düsπ « Á|üø±s¡+ ‘·–Zb˛sTT+<äHêïs¡T. »q >∑Dq $uÛ≤>∑+ (mdtÄsYmdt) ìy˚~ø£
<˚X¯+˝À dü+‘êq kÕ|òü\´‘· πs≥T 2.7>± ñ+~. 2015-16 Á|üø±s¡+ Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ »HêuÛ≤˝À ˇø£ @&Ü~˝À »qHê\
Hê\T>√ ≈£î≥T+ã Äs√>∑´ düsπ « Hê{ÏøÏ n~ 2.2øÏ |ü&bç ˛sTTq≥T¢ sπ ≥T 2005-2018 eT<Û´ä ø±\+˝À 23.8 qT+∫ 20øÏ, eTs¡D≤\
πs≥T 7.6 qT+∫ 6.2øÏ |ü&çb˛sTTq≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T.
uÛ≤s¡‘Y ˝À ‘=* ãsY¶ |òüP¢ eTs¡D+
ãsY¶ |òüP¢‘√ uÛ≤s¡‘Y ˝À ‘=* eTs¡D+ dü+uÛÑ$+∫+~. á Vü≤]j·÷D≤≈£î #Ó+~q düTo˝Ÿ nH˚ u≤\T&ÉT qTýÓ÷ìj·÷,
yê´~Û u≤]q |ü&çq 12 @fi¯¢ u≤\T&ÉT ~©¢ msTTyéT‡ ∫øÏ‘·‡ \Tπø$Tj·÷ düeTdü´ \‘√ E˝…’ 2q ~©¢ msTTyéT‡ ˝À #˚sê&ÉT.
bı+<äT‘·÷ eTs¡DÏ+#ê&ÉT. yÓ’<ä´ |üØø£å\T #˚dæ Ä qeT÷Hê\qT |ü⁄D…˝Àì C≤rj·T yÓ’sê\J
ãsY¶ |òüP¢ e∫Ã e´øÏÔ #·ìb˛e&É+ <˚X¯+˝À Ç<˚ ‘=*kÕ]. dü+düú≈£î |ü+|æ+#ês¡T. nø£ÿ&É ãsY¶ |òüP¢>± ‘˚*+~. B+‘√ eT]ìï

46
πødüT\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, ªH˚wüq˝Ÿ ôd+≥sY |òüsY &çd”CŸ ø£+Á{À˝Ÿ |ü+|æ+~. ãsY¶ |òüP¢ kÕ<Ûës¡D+>± |ü≈£åî\T, ø√fi¯¢˝À edüTÔ+~.
(mHéd”&ûd”) z ã+<ëìï Vü≤]j·÷D≤˝Àì u≤\T&ç dü«Á>±e÷ìøÏ
–]»q dü+πøåeT XÊK f…Æø±sY≈£î ◊mdty√ >∑T]Ô+|ü⁄
–]»q dü+πøåeT XÊK, –]»q Ä]úø£ düVü≤ø±s¡ dü+düú ùde˝À¢ HêD´‘·, düT|ü]bÕ\q, n‘·T´‘·ÔeT $<ÛëHê\≈£î ◊mdt y√
(f…Æø±sY)≈£î es¡Tdü>± eT÷&√ @&Ü~ ◊md”« >∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+∫+~. >∑T]Ô+|ü⁄ì∫Ã+~. ôV≤#Y mm+ dü+düú Á|ü‹ì~Û f…Æø±sY m+&û
ôV≤’ <äsêu≤<é ≈£î #Ó+~q ôV≤#Y yÓm’ + n+‘·sê®rj·T dü+düú dü+øπ eå T s¡M+Á<äu≤ãT≈£î Á<ÛäTe|üÁ‘·+ n+~+#ês¡T.
XÊK ø£$Twüqsπ {Ÿ, f…øÆ ±sY ø±sê´\j·÷˝À¢ Ä&ç{Ÿ , ìs¡«Væ≤+∫+~.
eTVü‰‘·Tà&çøÏ nyÓT]ø± n‘·T´qï‘· |ü⁄s¡kÕÿs¡+
Ä<ÛäTìø£ Á|ü|ü+#êìøÏ XÊ+‹, nVæ≤+dü e÷sêZ\qT ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*bÕs¡T. ªªeTVü‰‘êà >±+BÛ #˚|ü{Ïºq dü‘ê´Á>∑Vü≤ ñ
|ü]#·jT· + #˚d,æ e÷qyê[øÏ Áù|s¡D>± ì*∫q eTVü‰‘êà >±+BÛì..
S
<äéT+, Äj·Tq q&ç∫q nVæ≤+dü e÷sêZ\T uÛ≤s¡‘Y ≈£î, Á|ü|+ü #êìøÏ
nyÓT]ø± n‘·T´qï‘· bÂs¡ |ü⁄s¡kÕÿs¡+‘√ >ös¡$+#·Tø√yê\ì nø£ÿ&ç m+‘√ dü÷Œ¤]Ôì#êÃsTT. e÷]ºHé \÷<∏äsY øÏ+>¥ pìj·TsY, HÓ\‡Hé
Á|ü‹ì<ÛTä \ düuÑÛ eTs√kÕ] rsêàì+∫+~. Á|ü‹cÕ˜‘à· ø£ ªø±+Á¬>wüq˝Ÿ eT+&˚˝≤ #˚|{ü qºÏ es¡$í eø£å e´‹πsø£ ñ<äé÷\≈£î >±+BÛH˚ dü÷Œ¤]Ô
>√˝Ÿ¶ yÓT&É˝Ÿ uÛ≤s¡‘· C≤‹|æ‘·≈£î Çyê«\+≥÷ q÷´j·÷sYÿ Á|ü<ë‘·μμ nì yÓT˝Àì ù|s=ÿHêïs¡T. ø±+Á¬>wüq˝Ÿ >√˝Ÿ¶ yÓT&É\qT
Á|üC≤Á|ü‹ì~Û ø£s√*Hé ; yÓT˝Àì #˚dqæ Á|ü‹bÕ<äq≈£î düuTÑÛ ´\+‘ê eTs¡D≤q+‘·s+¡ bı+<äqTqï yÓTT<ä{Ï e´øÏÔ eTVü‰‘·Tà&˚ ø±qTHêïs¡T.
K
u≤¢ø˘ |òü+>∑dt πødüT˝À¢ @|”øÏ 3, ‘Ó\+>±D≈£î 7e kÕúq+
u≤¢ ø ˘ |ò ü + >∑ d t π ø dü T ˝À¢ Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ <˚ X ¯ + ˝À u≤¢ø˘ |òü+>∑dt πødüT\T qyÓ÷<äTø±>± n+<äT˝À n‘·´~Ûø£+>±
eT÷&√kÕúq+˝À, ‘Ó\+>±D 7e kÕúq+˝À ì*#êj·Tì πø+Á<ä eTVü‰sêÁwüº˝À 9,654, >∑T»sê‘Y ˝À 6,846, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À
yÓ<’ ´ä Äs√>∑´XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹ uÛ≤s¡‹ Á|üMDY |üyêsY ˝Àø£duü ˝ÑÛ À 4,209, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À 4,075, ‘Ó\+>±D˝À 2,578 πødüT\T
A
yÓ\&¢ +ç #ês¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ <˚X+¯ ˝Àì 28 sêÁcÕº˝À¢ ø£*dæ 46,764 e#êÃsTT.
˝Àø£düuÛÑ˝À eTs√ ◊<äT _\T¢\T

˝Àø£düuÛÑ˝À ª*$Tf…&é \j·T_*{° bÕs¡ºqsYwæ|t (dües¡D) Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. $|üøå±\ ìs¡düq\ eT<Û˚´ eT÷EyêDÏ z≥T‘√ Ä
_\T¢-2021μ, ª&çbÕõ{Ÿ n+&é Á¬ø&ç{Ÿ >±´s¡+{° ø±s=ŒπswüHé _\T¢qT düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫+~.
(dües¡D) _\T¢-2021μ\qT øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. øπ +Á<ä ªC≤rj·T sê»<Ûëì ÁbÕ+‘·+, bıs¡T>∑T ÁbÕ+‘ê˝À¢ >±*
eékÕj·T XÊK eT+Á‹ qπs+Á<ä dæ+>¥ ‘√eTsY ø=ã“] n_Ûe~∆ HêD´‘· ìs¡«Vü≤D≈£î ø£$TwüHé _\T¢-2021μ, ª»qs¡˝Ÿ Çq÷‡¬sHé‡
uÀs¡T¶ (dües¡D) _\T¢-2021 |ü]>∑Dq ø√dü+ rsêàHêìï _õHÓdt (C≤rsT÷ø£s¡D) dües¡D _\T¢μ\qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä eTs¡D≤\T uÛ≤s¡‘Y ˝ÀH˚ m≈£îÿe
Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± »s¡T>∑T‘·Tqï s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ Á|üø±s¡+ Ä @&Ü~ nyÓT]ø±˝À Á|ü‹ \ø£å eT+~ »HêuÛ≤≈£î 684
nyÓT]ø±, eTs¡D≤˝À¢ uÛ≤s¡‘Y ‘=* kÕúHê˝À¢ ñHêïj·Tì πø+Á<ä Á|üe÷<ë\T, 12 eTs¡D≤\T qyÓ÷<äj·÷´ sTT. n<˚ düeTj·T+˝À
s¡Vü≤<ë], s¡yêD≤ XÊK eT+Á‹ ì‹Hé >∑&ÉÿØ yÓ\¢&ç+#ês¡T. uÛ≤s¡‘Y ˝À Á|ü‹ \ø£å »HêuÛ≤≈£î 36 Á|üe÷<ë\T, 11 eTs¡D≤\T
s¡Vü≤<ë] Á|üe÷<ë\ô|’ ˝Àø˘ düuÛÑ˝À Äj·Tq á y˚Ts¡≈£î #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT.
düe÷<Ûëq$T#êÃs¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ s√&é ô|ò&ÉπswüHé Á|ü#·T]+∫q yÓTT‘·+Ô dü+K´ |üs+¡ >± uÛ≤s¡‘Y ˝À 1,50,785 eTs¡D≤\T
es¡˝Ÿ¶ s√&é kÕº{Ïdæºø˘‡ 2018 ˝…ø£ÿ\qT ñ<äVü≤]+#ês¡T. Bì dü+uÛÑ$+#êsTT. #Ó’Hê (63,093), nyÓT]ø± (37,461),

47
Ç+&√H˚wæj·÷ (26,185), s¡cÕ´ (20,308) Ä ‘·sê«‹ kÕúHê˝À¢ ˝À 72,194 (5.22%), ‘Ó\+>±D˝À 66,284 (4.79%)
ì*#êsTT. 2017-19 eT<Û´ä eT÷&˚fi˝¢¯ À uÛ≤s¡‘Y ˝À 13,80,956 dü+uÛ$Ñ +#êsTT. á Á|üe÷<ë˝À¢ @|”˝À 8,941 eT+~ (<˚X+¯ ˝À
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. n+<äT˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 7e kÕúq+), ‘Ó\+>±D˝À 6,509 eT+~ (9e kÕúq+) eT‹
#Ó+<ës¡T.
˝Àø£düuÛÑ˝À $$<Ûä _\T¢\ ÄyÓ÷<ä+
bÂs¡$e÷qj·÷q XÊK eT+Á‹ CÀ´‹sê~‘·´ dæ+~Ûj·÷ ˝Àø£düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. m≥Te+{Ï #·s¡Ã »s¡>∑≈£î+&ÜH˚ á
ªuÛ≤s¡‘· $e÷HêÁX¯j·÷\ Ä]úø£ ìj·T+Á‘·D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú _\T¢\qT düuÑÛ ÄyÓ÷~+∫+~. - Ä]úø£ eT+Á‹ ìs¡à˝≤ d”‘êsêeTHé
(dües¡D) _\T¢-2021μqT, HÍø±j·÷q, »\s¡yêD≤ eT+Á‹ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ªbòÕ´ø£º]+>¥ ¬s>∑T´˝ÒwüHé (nyÓT+&é yÓT+{Ÿ) _\T¢-
X¯sê“q+<ä k˛H√yê˝Ÿ ªn+‘·s¡Z‘· »\ s¡yêD≤ _\T¢-2021μqT 2021μqT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ÄyÓ÷~+∫+~.
HÓ’˙ u§>∑TZ u≤¢ø˘ ≈£î πø+Á<ä n≥MXÊK nqTeT‹
<äX¯≈£î πø+Á<ä n≥MXÊK nqTeT‘·T\T \_Û+#êsTT. B+‘√
S
dæ+>∑πsDÏ dü+düú ˇ&çXÊ˝À #˚|ü≥ºqTqï yÓ’˙ ÁbÕC…≈£îº ‘=*
783.27 ôV≤ø±ºs¡¢ n≥M uÛÑ÷$Tì dæ+>∑πsDÏøÏ πø{≤sTTkÕÔs¡T.

dæ+>∑πsDÏ Á|ü‹cÕº‘·àø£+>± #˚|ü&ÉT‘·Tqï HÓ’˙ u§>∑TZ >∑ìøÏ yÓTT‘· Ô+
912.7 ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $T nedüs+¡ ø±>± n+<äT˝À 783.27 ôV≤ø±ºs¢¡
n≥M uÛÑ÷$T ñ+~.
K
A
48
10. #·]Á‘· dü+düÿè‹

uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ 39 e Á|ü|ü+#· yês¡dü‘·« Á|ü<˚X¯+ : sêeT|üŒ <˚yê\j·T+
‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝Àì eTT\T>∑T õ˝≤¢ bÕ\+ù|≥˝À ìs¡«]Ô+#ês¡T.
ñqï s¡TÁ<˚X«¯ s¡ Ä\j·T+(sêeT|üŒ <˚yê\j·T+) j·TTHÓk˛ÿ Á|ü|+ü #· ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À ì]à+∫q Ä\j·T düeTT<ëj·÷\T
yês¡dü‘·« C≤_‘ê˝À #˚s¡Ãã&ç+~. UNESCO jÓTTø£ÿ es¡˝Ÿ¶ $_Ûqï XË’*, n\+ø£s¡D eT]j·TT kÕ+πø‹ø£‘·qT ø£*– ñHêïsTT.
ôV≤]fÒCŸ ø£$T{° 44e ôdwüHé ˝À á ìs¡íj·T+ rdüT≈£îHêïs¡T.
Ç~ 25 E˝…’ 2021 Hê{Ï »]–+~. ôdwüHé. j·TTHÓk˛ÿ es¡˝Ÿ¶ sêeT|üŒ <˚yê\j·T+ á Á|ü‘˚´ø£ XË’* jÓTTø£ÿ Á|ü<äs¡Ùq
ôV≤]fÒCŸ ôd’{Ÿ {≤´>¥, 2019 ø=s¡≈£î sêeT|üŒ <˚yê\j·÷ìï eT]j·TT n+<äTe\¢, Ç~ ø±ø£rj·TT\ dü»Hê‘·àø£ y˚T<Ûë$øÏ
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q @¬ø’ø£ Hê$TH˚wüHé>± Á|ü‹bÕ~+∫+~. kÕø£å´+>± ì\TdüTÔ+~.
S
6 n&ÉT>∑T\ m‘ÓqÔ’ qø£Áå ‘· Äø±s¡+˝À ñqï bÕ¢{ŸbÕò s¡yTé ˝À
s¡TÁ<˚X¯«s¡ Ä\j·T+ >∑T]+∫
sêeT|üŒ <˚yê\j·T+ düÔ+uÛ≤\T, ô|’ø£|ü⁄Œ\T eT]j·TT >√&É‘√
1213 AD ˝À, ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+ bÕ\q˝À, n\+ø£ ] +#· ã &ç ø±ø£ r j· T •\TŒ\ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ HÓ ’ | ü ⁄ D≤´ìï
s¡TÁ<˚X¯«s¡ Ä\j·T+ ì]à+#·ã&ç+~. <ÛäMø£]düTÔ+~.
á <˚yê\j·÷ìï ø±ø£rj·T sêE >∑D|ü‹ <˚e »qs¡˝Ÿ
K
COVID-19 eTVü≤e÷à] ø±s¡D+>±, j·TTHÓk˛ÿ jÓTTø£ÿ
πs#·s¡¢ s¡TÁ<ä ì]à+#ês¡T. 2020 Á|ü | ü + #· yês¡ d ü ‘ · « ø£ $ T{° ( WHC) dü e ÷y˚ X ¯ +
sêeT*+π>X¯«s¡ kÕ«$T á <˚yê\j·÷ìøÏ n~Û|ü‹. ìs¡«Væ≤+#·ã&É˝<Ò Tä eT]j·TT n+<äTe\¢, 2020 eT]j·TT 2021
á <˚yê\j·÷ìï sêeT|üŒ <˚yê\j·T+ nì ≈£L&Ü Hê$TH˚wüqT¢ ÄHé˝…’Hé düe÷y˚XÊ\ <ë«sê #·]Ã+#·ã&Ü¶sTT.
A
|æ\TkÕÔs¡T, á •*Œ 40 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T Ä\j·T+˝À |üìì

49
11. s¡ø£åD
$Áø±+‘Y ‘=* düeTTÁ<ä |üØø£å\T ~–«»j·T+
dü«<˚o kÕeTs¡ú´+‘√ ‘=*kÕ] ì]à+∫q $e÷qyêVü≤ø£ H˚M˝À #˚sêø£ $Áø±+‘Y.. $XÊK|ü≥ï+ πø+Á<ä+>± ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
HÍø£ (◊@d”) $Áø±+‘Y $»j·Te+‘·+>± ◊<äT s√E\ düeTTÁ<ä kÕ–düTÔ+~.
|üØø£å\qT |üP]Ô #˚düT≈£î+~. Ä>∑wüßº 4 qT+&ç 8 es¡≈£î á $X‚cÕ*M..
|üØø£å\T »]>±sTT. á dü+<äs¡“¤+>± á j·TT<ä∆HÍø£˝Àì ø°\ø£ yÓ÷Vü≤]+#˚ j·TT<ä∆$e÷Hê\T: $T>¥-29¬ø
eédüú\˙ï #·ø£ÿ>± |üì#˚XÊsTT. Bì‘√ ø°\ø£ Äj·TT<Ûä eédüú\ ôV≤*ø±|üºs¡T¢: ø±yÓ÷yé-31, m+ôV≤#Y60ÄsY
‘·j·÷Ø˝À uÛ≤s¡‘Y ‘·q dü‘êÔqT eTs√kÕ] s¡TEe⁄ #˚düT≈£î+~. ø£+bÕsYºyÓT+≥T¢: 2300
s¡÷.23y˚\ ø√≥¢ e´j·T+‘√ ø=∫Ã wæ|tj·÷sY¶˝À $Áø±+‘YqT &Óø˘\T: 14
S
ì]à+#ês¡T.á ◊<äT s√E˝À¢ HÍø£ ~>∑Te uÛ≤>∑+, Á|ü<Ûëq #√<äø£ dæã“+~: 1700 eT+~ (eTVæ≤fi≤ n~Ûø±s¡T\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ ø±´_qT¢)
eédüú, $<äT´<äT‘·Œ‹Ô, |ü+|æD°, Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä kÕ<ÛäHê\ j·TT<ä∆HÍø£ bı&Ée⁄: 262 MT≥s¡T¢
|üìrs¡TqT ì•‘·+>± >∑eTì+#ês¡T. á |üØø£å\qT HÍø±<äfi¯ yÓ&É\TŒ: 62 MT≥s¡T¢
<äøD
åÏ $uÛ≤>∑+ n~Û|‹ü yÓd’ t n&çàs¡˝Ÿ m.¬ø.#êyê¢ |üs´¡ y˚ø+åÏ #ês¡T. m‘·TÔ: 59 MT≥s¡T¢
$Áø±+‘Yô|’ eT]ìï Á|üjÓ÷>±\T »s¡T>±*‡ ñ+~. uÛ≤s¡‘· 75e
K
>∑]wü˜ y˚>∑+: 28 Hê{Ÿ\T
kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+ H˚|ü<∏ä´+˝À e#˚Ã @&Ü~ Ä>∑düTº˝À á ãs¡Te⁄: 40y˚\ ≥qTï\T
j·TT<äH∆ Íø£qT HÍø±<äfi+¯ ˝À ˝≤+#Ûq· +>± #˚sêÃ\qT≈£î+≥THêïs¡T. @ø£_–q Á|üj·÷DÏ+#˚ <ä÷s¡+: 7,500 Hê{Ïø£˝Ÿ yÓTÆfi¯ó¢
á HÍø£ ìsêàD+˝À 76 XÊ‘·+ dü«<˚o uÛ≤>±\H˚ yê&Üs¡T. ìsêàD+ Äs¡+uÛÑ+: 2009
A
DRDO ô|ò’¢{Ÿ e÷´Hé-b˛s¡ºãT˝Ÿ j·÷+{° {≤´+ø˘ ¬>’&Ó&é øÏå|üDÏì |üØøÏådüTÔ+~
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ s¡øD
å£ |ü]XÀ<Ûqä & n_Ûe~∆ dü+düú (DRDO) DRDO Á|üø£≥q $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. øÏå|üDÏ >∑]wüº eT]j·TT
dü«<˚o |ü]C≤„q+ ‘√ n_Ûe~∆ #˚dæq ªªe÷´Hé-b˛s¡ºãT˝Ÿ j·÷+{° ø£ìwüº ÁX‚DÏ ø√dü+ $»j·Te+‘·+>± |üØøÏå+#·ã&ç+~.
{≤´+ø˘ ¬>’&Ó&é $Tôd’‡˝Ÿ ( MPATGM)μμ $»j·Te+‘·+>± e÷´Hé-b˛s¡ºãT˝Ÿ j·÷+{° {≤´+ø˘ ¬>’&Ó&é $Tôd’‡˝Ÿ (MPATGM)
|üØøÏå+∫+~.
á øÏå|üDÏøÏ n‘ê´<ÛäTìø£ ÇHéÁbòÕ¬s&é Çy˚Tõ+>¥ d”ø£sY
eTTU≤´+XÊ\T eT]j·TT n<ÛäTHê‘·q @$j·÷ìø˘‡ neTsêÃs¡T.
<∏sä à¡ ˝Ÿ ôd{’ Ÿ‘√ nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq e÷´Hé-b˛s¡ãº T˝Ÿ á e÷´Hé-b˛s¡ºãT˝Ÿ øÏå|üDÏ 15 øÏ˝À\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
˝≤+#·sY á øÏå|üDÏì Á|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·ã&ç+~. Á|üjÓ÷>∑ ãs¡Te⁄‘√ 2.5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ >∑]wüº ÁX‚DÏì s¡÷bı+~+∫q
&Ó’¬sø˘º m{≤ø˘ yÓ÷&é˝À, øÏå|üDÏ \øå±´ìï #˚s¡T≈£î+~ Áf…ÆbÕ&éqT ñ|üjÓ÷–+∫ Á|üjÓ÷–+#·ã&ç+~.
eT]j·TT K∫Ã‘·‘«· +‘√ <ëìï $»j·Te+‘·+>± HêX¯q+ #˚d+æ ~. ‘·<äT|ü] ¬>’&Ó&é ô|ò’¢{Ÿ f…dtº\T Á|üD≤[ø£ <äX¯˝À ñHêïsTT.
$TwüHé \øå±´\˙ï $»j·Te+‘·+>± HÓs¡y˚sêj·Tì
&çô|òHé‡ Ç+&çj·÷ kÕºs¡º|t #Ûê˝…+CŸ (DISC)
uÛ≤s¡‘· s¡ø£åD eT+Á‹ sêCŸHê<∏é dæ+>¥ Ä>∑düTº 19, 2021 Á|ü<ÛëHê+XÊ\T
q &çô|òHé‡ Ç+&çj·÷ kÕºsYº-n|t #Ûê˝…+CŸ (&ç◊mdtdæ) jÓTTø£ÿ 5 &çô|òHé‡ mø£‡˝…Hé‡ ø√dü+ ÇH√ïy˚wüHé‡-&çô|òHé‡ ÇH√ïy˚wüHé
e m&çwüHéqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T Äs¡ZHÓ’CÒwüHé (iDEX-DIO) øÏ+<ä DISC ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~.
50
á düyê\T s¡ø£åD eT]j·TT n+‘·]ø£å s¡+>±\˝À n+&Ésê«≥sY &=yÓTÆHé ne>±Vü≤q eT]j·TT &˚{≤ ø±´|üÃsY.
dü«j·T+düeT~∆ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT Ä$wüÿs¡D eT]j·TT
iDEX4 bòÂJ
kÕ+πø‹ø£ n_Ûe~∆ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ñ<˚›•+#·ã&ç+~.
iDEX4fauji #=s¡e nH˚~ DISC ˝≤+{Ï~. Ç~
n≥˝Ÿ ÇH√ïy˚wHü é $TwüHé uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ eT+Á‹‘·« XÊK
kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À ‘·eT Á|ü‹uÛÑqT Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ düØ«dt
á düyê\TqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
dæã“+~øÏ neø±XÊìï n+~+∫+~. ◊&Óø˘‡ #=s¡eqT 2018
C≤rj·T s¡øDå£ eT]j·TT uÛÁÑ <ä‘ê s¡+>±\˝À Áb˛{Àf…|Æ \t qT ˝À Á|ü<Ûëq eT+Á‹ qπs+Á<ä yÓ÷B ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë ñ‘·Œ‘·TÔ\T eT]j·TT |ü]cÕÿsê\qT
H˚|ü<∏ä´+
yêDÏ»´|üs¡+>± s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ, kÕºs¡º|t\T, MSME \T
eT]j·TT ÇH√ïy˚≥sY\≈£î düVü‰j·÷ìï n+~+#˚ \ø£å´+‘√ Ç~ DISC jÓTTø£ÿ eTTqT|ü{Ï m&çwüq¢˝À, 80 øÏ ô|’>±
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. kÕºs¡º|t\T, yÓTÆÁø√, kÕà˝Ÿ eT]j·TT MT&çj·T+ m+≥sYÁô|’C…dt
(MSME) eT]j·TT e´øÏ>Ô ‘∑ · Ä$wüÿs¡\Ô T 40 kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À
S
eTTô|’Œ ◊<äT düeTdü´ Á|üø£≥q\T $CÒ‘·\T>± #˚sês¡T. DISC 1.0 ÁbÕs¡+_Û+∫q eT÷&ÉT
&ç◊mdtdæ øÏ+<ä, düØ«düT\ qT+&ç 13 eT]j·TT 22 &çô|Hò ‡é dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· DISC 5.0 ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~.
|ü_¢ø˘ ôdø±ºsY n+&ÉsY fÒøÏ+>¥‡ (&ç|æmdtj·TT) \‘√ ≈£L&çq 35
n≥˝Ÿ ÇH√ïy˚wüHé $TwüHé (AIM)
düeTdü´ Á|üø£≥q\T ÁbÕs¡+_Û+#·ã&Ü¶sTT. kÕºs¡º|t\T eT]j·TT
K
Ä$wüÿs¡Ô\ <ë«sê ]»\÷´wüHé ø√dü+ kÕj·TT<Ûä <äfi≤\T eT]j·TT AIM nH˚~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÇH√ïy˚wüHé eT]j·TT
OFB ˝Ò < ë DPSU \ qT+&ç 35 ùdº { Ÿ y Ó T +{Ÿ \ T m+≥sYÁô|q÷´sYwæ|t dü+düÿ‹ì düwæº+#·&ÜìøÏ eT]j·TT
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&Ü¶sTT. á Á|üø£≥q\T dü+<äs√“¤∫‘· ne>±Vü≤q, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆq #=s¡e. Ä]úø£ eédüú˝Àì
ø£Á‹eT y˚T<ÛädüT‡, Ä¬>à+f…&é ]j·÷*{°, ÁbÕD≤+‘·ø£+ ø±ì $$<Ûä s¡+>±\˝À Ä$wüÿs¡D\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø=‘·Ô
|ü]ø£sê\T, msTTsYÁø±|ò-ºt Áf…qÆ sY, 5G HÓ{ŸesYÿ, Á&√Hé SWARMS, ø±s¡´Áø£e÷\T eT]j·TT $<ÛëHê\qT n_Ûe~∆ #˚j÷· \H˚ \ø£´å +‘√
A
Ç~ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~.
HÍø±<äfi≤ìøÏ dü«<˚o X¯øÏÔ
uÛ≤s¡‘· HÍø±<äfi¯ #·]Á‘·˝À dü]ø=‘·Ô n<Ûë´j·T+ *œ‘·yTÓ +Æ ~. j·TT<ä∆ yêVü≤ø£ HÍø£>± ì*∫+~. düTe÷s¡T s¡÷.23 y˚\ ø√≥¢
‘=*kÕ]>± dü«<˚o |ü]C≤„q+‘√ ì]à+∫q j·TT<ä∆ $e÷q yêVü≤ø£ Ks¡TÃ‘√ ø=∫Ã wæ|t j·÷sY¶ Bìï ì]à+∫+~. <ë<ë|ü⁄ 262
HÍø£ (◊@d”) $Áø±+‘Y qT düeTTÁ<ä »˝≤˝À¢ |üØøÏå+#˚ Á|üÁøÏj·T MT≥s¡¢ bı&Ée⁄, 62 MT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ, 59 MT≥s¡¢ m‘·TÔ ñ+&˚ á
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ‘·<ë«sê dü«<˚o |ü]C≤„q+‘√ ì]à+∫q j·TT<ä∆ HÍø£ 30 ô|ò’≥sY C…≥T¢, ôV≤*ø±|üºs¡¢qT yÓ÷düT¬øfi¯¢>∑\<äT. Bìô|’
$e÷q yêVü≤ø£ HÍø£\T ñqï n‹ ø=~› <˚XÊ\ düs¡düq uÛ≤s¡‘Y n‘ê´<ÛäTìø£ $T>¥-29πø ô|ò’≥sY C…≥¢qT, πø@-31 ôV≤*ø±|üºs¡¢qT
#˚]+<äì HÍø±<äfi¯ n~Ûø±s¡T\T ‘Ó*bÕs¡T. 40 y˚\ ≥qTï\ yÓ÷Vü≤]+#·qTHêïs¡T. e#˚Ã @&Ü~ Ç~ $<ÛäT˝À¢øÏ #˚πs neø±X¯+
ãs¡Te⁄+&˚ $Áø±+‘Y <˚X¯+˝À ì]à+∫q n‹ô|<ä›, dü+øÏ¢wüºyÓTÆq ñ+~.
@&Ü~øÏ 24 ‘˚»dt j·TT<ä∆ $e÷Hê\ ‘·j·÷Ø
Áô|y’ {˚ Ÿ dü+dü\ú uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ‘˚*ø£bÕ{Ï j·TT<ä$∆ e÷q+ ñ+<äHêïs¡T. ‘˚»dt $e÷Hê˝À¢ ø°\ø£yÓTÆq eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ ‘=*
‘˚ » dt ñ‘· Œ ‹Ô kÕeTsê∆ ´ ìï uÛ Ñ $ wü ´ ‘· T Ô ˝ À @&Ü~øÏ 24øÏ j·T÷ì{ŸqT ôV’≤<äsêu≤<√¢ ôV≤#Ymm˝Ÿ≈£î yÓyéT f…ø±ï\Jdt dü+düú
ô|+#·qTqï≥T¢ Væ≤+<äTkÕúHé @s√Hê{Ïø˘‡ *$Tf…&é (ôV≤#Ymm˝Ÿ) n+<äCÒdæ+~. á dü+<äs¡“¤+>± @sêŒ≥T #˚dæq düe÷y˚X¯+˝À
#ÛÓ’s¡àHé ÄsY.e÷<ÛäeHé ‘Ó*bÕs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ 8 ‘˚»dt $e÷Hê\ e÷<ÛäeHé e÷{≤¢&Üs¡T. Áô|’y˚{Ÿ dü+düú\T eTT+<äT≈£îsêe&É+‘√
ñ‘·Œ‹Ô kÕeTs¡ú´+ ñ+<äì, yÓ+≥H˚ 16øÏ ô|+#ê*‡q nedüs¡+ ôdŒwü˝Ÿ ÁbÕôddüsY‡ qT+∫ ø°\ø£ uÛ≤>±\ ‘·j·÷Ø es¡≈£î W{Ÿ

k˛]‡+>¥ øÏ ÇdüTHÔ êïeTì #ÓbÕŒs¡T. Ç+&çjT· Hé eT©ºs√˝Ÿ ôV≤*ø±|üsº Y
(◊ÄsYm+ôV≤#Y ) 2028 Hê{ÏøÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edü51TÔ+<äì
#ÓbÕŒs¡T.
12. nyês¡T¶\T
ôd’s¡dt |üPHêyê˝≤≈£î ‹\ø˘ C≤rj·T |ü⁄s¡kÕÿs¡+ $X‚w+ü >± ø£wæ #˚dqæ yê]ì Á|üuTÑÛ ‘·«|üs+¡ >± >∑T]Ô+∫ |ü⁄sk¡ Õÿs¡+‘√
bÕ≥T s¡÷.1,01,116 q>∑<äTqT n+<äCÒkÕÔs¡T. s¡M+Á<äuÛ≤s¡‹˝À
{° ø ±\ ‘· j · ÷ Ø dü + dü ú d” s ¡ y é T ÇHé d æ º ≥ ÷´{Ÿ Ä|ò t
ìs¡«Væ≤+#˚ <ëX¯s¡~∏ »j·T+‘·T´‘·‡yê˝À¢ Bìï Á|ü<ëq+ #˚kÕÔs¡T.
Ç+&çj·÷|ü⁄D… #ÛÓ’s¡àHé &Üø£ºsY ôd’s¡dt |üPHêyê˝≤ á @&Ü~øÏ
dü+ã+~Û+∫ Á|ü‹cÕ˜‘à· ø£ ˝Àø£e÷q´ ‹\ø˘ C≤rj·T |ü⁄s¡kÕÿsêìøÏ Á|üeTTK kÕVæ≤ry˚‘·Ô, ø£$, $eTs¡Ù≈£î\T, |ü]XÀ<Ûä≈£î\T
m+|æø£j·÷´s¡T. á y˚Ts¡≈£î ˝Àø£e÷q´ ‹\ø˘ Á≥dtº n<Ûä´≈£åî&ÉT Ä#ês¡´ m\÷¢] •yê¬s&ç¶ 1945 @Á|æ˝Ÿ 7q ñeTà&ç eTVü≤ã÷uŸ
B|üø˘ ‹\ø˘ Á|üø£≥q #˚XÊs¡T. |ü⁄s¡kÕÿs¡+ øÏ+<ä s¡÷. \ø£å q>∑<äT, q>∑sY õ˝≤¢˝Àì ø±\÷s¡T Á>±eT+˝À »ìà+#ês¡T. •yê¬s&ç¶ |”ôV≤N¶
C≤„|æø£‘√ dü‘·ÿ]kÕÔs¡T. |ü]XÀ<Ûäq Á>∑+<∏ä+ ªÄ+Á<Ûä eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À s¡dü b˛wüDeTTμ
|ü]XÀ<Ûä≈£î\≈£î, dæ<ë∆+‘·, yê´düs¡#·q\≈£î Ä<äs¡Ù+>± ñ+~.
S
1983 qT+∫ <˚X+¯ ˝À |ü\T s¡+>±˝À¢ $X‚wü ùde\+~+#˚
Á|üeTTKT\≈£î á |ü⁄s¡kÕÿsêìï Á|ü<ëq+ #˚düTÔHêïs¡T. k˛wü*dtº Ä#ês¡´ •yê¬s&ç¶ ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+ ‘Ó\T>∑T
H˚‘· mdtm+ CÀwæ, e÷J Á|ü<ÛëqT\T Ç+~s¡, n≥˝Ÿ _Vü‰Ø XÊU≤~Û|ü‹>± ¬s+&ÉT |üsê´j·÷\T (1996-98, 2000-2002)
yêCŸ ù|sT÷, eTH√àVü≤Hé dæ+>¥, e÷J sêÁwüº|ü‹ Á|üDuŸ eTTKØ®, |üì#˚XÊs¡T. 2015-16˝À ‘Ó\+>±D <ëX¯s¡~∏ ø£wüíe÷#ês¡´
|ü⁄s¡kÕÿsê\ ø£$T{°øÏ #ÛÓ’s¡àHé >± ñHêïs¡T. düTs¡es¡+ Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶
K
ÇH√Œ¤dædt eékÕú|ü≈£î&ÉT mHé.ÄsY.Hêsêj·TDeT÷]Ô á nyês¡T¶
n+<äT≈£îqï Á|üeTTKT˝À¢ ñHêïs¡T. J$‘·+ kÕVæ≤‘·´+ (1972) |ü⁄düÔø±ìøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´
nø±&ÉMT |ü⁄s¡kÕÿs¡+, ª|üP\ø±s¡T (1998)≈£î dü«s¡í kÕVæ≤r
mHém+&ûd”øÏ 8 $uÛ≤>±˝À¢ nyês¡T¶\T |ü⁄s¡kÕÿs¡+, s¡düeTsTT dü+düú <ë«sê düTs¡es¡+ kÕVæ≤r
KìC≤\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ìeT>∑ïyÓTÆ ñqï Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü-ú |ü⁄s¡kÕÿsê\qT n+<äT≈£îHêïs¡T.
A
mdtm+&ûd” *$Tf…&é ≈£î, 8 $uÛ≤>±˝À¢ ª>∑e¬sïHé‡ HÍμ |”mdt pø£+{Ï »>∑Hêï<∏ëìøÏ dæHê¬s |ü⁄s¡kÕÿs¡+
j·T÷ nyês¡T¶\T \_Û+#êsTT. ª©&É]¸|tμ $uÛ≤>∑+˝À mHém+&ûd”
d”m+&û düT$T‘Y <˚yé nyês¡T¶ <äøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T. n<˚$<Ûä+>± C≤„q|”s¡ƒ |ü⁄s¡kÕÿs¡ Á>∑V≤” ‘· &Üø£sº Y dæ.Hêsêj·TD¬s&ç¶ ù|]≥
‘Ó\+>±D kÕs¡dü«‘· |ü]wü‘·TÔ @{≤ Á|ü<ëq+ #˚düTÔqï kÕVæ≤r
ªÄs¡ZHÓ’CÒwüHéμ $uÛ≤>∑+˝À d”mdtÄsY, H˚wüq˝Ÿ _*¶+>¥, ØôdsYÃ,
|ü⁄s¡kÕÿsêìøÏ á dü+e‘·‡s¡+ sê»qï dæ]dæ\¢ õ˝≤¢ πø+Á<ëìøÏ
ôV≤dtÄsY mø£‡˝…Hé‡ ‘·~‘·s¡ @&ÉT nyês¡T¶\T \_Û+#êsTT.
#Ó+~q Á|üeTTK ø£$ pø£+{Ï »>∑Hêï<∏ä+ m+|æø£j·÷´s¡T. E˝…’
Ä#ês¡´ •yê¬s&ç¶øÏ <ëX¯s¡~∏ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ 29q ‘Ó\+>±D kÕs¡d«ü ‘· |ü]wü‘T· ,Ô düTo˝≤ Hêsêj·TD¬s&ç¶ Á≥düTº
<ëX¯s¡~∏ ø£wüíe÷#ês¡´-2021 |ü⁄s¡kÕÿsêìøÏ ‘Ó\T>∑T dü + j· T Tø£ Ô + >± ìs¡ « Væ ≤ +∫q dæ . Hêsêj· T D¬ s &ç ¶ 90e
$X¯«$<ë´\j·T+ e÷J ñ|ü≈î£ \|ü‹, kÕVæ≤ry˚‘Ô· Ä#ês¡´ m\÷¢] »j·T+‘·T´‘·‡e+˝À |ü⁄s¡kÕÿs¡+ Á|ü<ëq+ #˚kÕs¡T. |ü⁄s¡kÕÿs¡+
•yê¬s&çì¶ ‘Ó\+>±D Á|üuTÑÛ ‘·«+ m+|æø£ #˚d+æ ~. kÕVæ≤r s¡+>∑+˝À øÏ+<ä s¡÷.25 y˚\T n+<äCÒkÕs¡T.
ôd’ìø£ |ü⁄s¡kÕÿsê\T
kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e dü+<äs¡“¤+>±.. <˚X¯ s¡ø£åD, XÊ+‹ u≤XÊs¡T. ñÁ>∑yê<ä+ô|’ n\Tô|s¡>∑ì b˛s¡T kÕ–düTÔqï »eT÷à -
uÛÁÑ <ä‘\· |ü]s¡øDå£ ˝À n‘·T´‘·eÔ T <Ûs’Ó ´¡ kÕVü≤kÕ\T, n+øÏ‘u· ≤Û yêìï ø£oàsY b˛©düT\≈£î ákÕ] n‘·´~Ûø£ kÕúsTT˝À |ü‘ø· ±\T <äø±ÿsTT.
Á|ü<]ä Ù+∫q ôdì’ ø£, b˛©düT <äfi≤\≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü‘ø· ±\qT XÊ+‹ düeTj·T+˝À Ç#˚Ã eT÷&ÉT n‘·T´qï‘· |ü‘·ø±\T nXÀø˘
Á|üø£{Ï+∫+~. M]˝À |ü\Te⁄s¡T $~Û ìs¡«Vü≤D˝À ndüTe⁄\T #·Áø£, ø°]Ô #·Áø£, XÖs¡´ #·Áø£\qT ˇπøkÕ] á <äfi≤ìï e]+#êsTT.

52
Ç˝≤ eT÷&ç+{Ï˙ ˇπø $&É‘˝· À <äøÿÏ +#·Tø√e&É+ Ç<˚ yÓTT<ä{kÏ Õ]. Á|üø£{Ï+∫q 1380 |ü‘·ø±˝À¢.. ¬s+&ÉT sêÁwüº|ü‹ b˛©düT kÕVü≤dü
yÓTT‘·Ô+ MT<ä πø+Á<ä, sêÁwüº b˛©düT <äfi≤˝À¢ì 1,380 eT+~øÏ |ü‘ø· ±\T (|”|m” +J), 628 b˛©düT kÕVü≤dü |ü‘ø· ±\T, (|”m+J),
|ü‘·ø±\qT Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫+~. 88 sêÁwü|º ‹ü b˛©düT |ü‘ø· ±\T, 662 b˛©düT |ü‘ø· ±\T ñHêïsTT.
á kÕVü≤dü |ü⁄s¡kÕÿsê˝À¢ n‘·´~Ûø£+ (257) »eT÷à -ø£oàsY
nXÀø˘ #·Áø£, ø°]Ô #·Áø£, XÖs¡´ #·Áø£:
b˛©düT\≈£î <äø±ÿsTT. Ä ‘·sê«‹ kÕúq+˝À d”ÄØŒm|òt (151)
»eT÷à-ø£oàsY b˛©düT $uÛ≤>∑+˝À @mHé@ u≤ãTsêyéT.. ñ+~.
>∑‘· @&Ü~ |üsêƒ Hé #Íø˘ e<ä› ñÁ>∑yê<äT\‘√ »]–q mHéøö+≥sY˝À
uÛ≤s¡‘Y-{Ïu…{Ÿ dü]Vü≤<äT› b˛©düT (◊{°;|”) <äfi≤ìøÏ 23
Ms√∫‘·+>± b˛sê&ç, ndüTe⁄\T u≤XÊs¡T. Äj·Tq≈£î nXÀø˘ #·Áø£qT
kÕVü≤dü |ü‘·ø±\T e]+#êsTT. M{Ï˝À 20 |ü⁄s¡kÕÿsê\T.. >∑‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫+~. Ç<˚ sêÁcÕºìøÏ #Ó+~q ø±ìùdãº T˝Ÿ n˝≤Ô|tò
@&Ü~ y˚T-pHé ˝À ‘·÷s¡TŒ \<ë›˝À #Ó’Hê ôd’q´+‘√ »]–q
VüQùd‡Hé.. ‘·q s¡ø£åD˝À ñqï e´øÏÔì ø±bÕ&˚ Áø£eT+˝À
|òüTs¡¸D˝À¢ <ÛÓ’s¡´ kÕVü≤kÕ\T Á|ü<ä]Ù+∫q 20 eT+~øÏ M{Ïì
H˚\ø=]>±s¡T. Äj·Tq ø°]Ô #·Áø£≈£î m+|æø£j·÷´ s¡T. ne+‹
Á|üø£{Ï+#ês¡T.
S
bısê˝À ñÁ>∑yê<äT\‘√ »]–q mHéøö+≥sY˝À Ms¡eTs¡D+
bı+~q Á|ü‘˚´ø£ b˛©düT n~Ûø±] (mdt |”y√) cÕu≤CŸ ≈£î XÖs¡´ ˇø£ Á≥≈£îÿ˝À qøÏÿ, ø£oàsY ˝Àj·T˝ÀøÏ #=s¡ã&˚+<äT≈£î
#·Áø£qT Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫+~. Á|üjT· ‹ï+∫q eTT>∑TsZ T¡ ñÁ>∑yê<äT\qT Vü≤‘·e÷s¡Ã&É+˝À ø°\ø£+>±
eéVü≤]+∫q q\T>∑Ts¡T d”◊mdtm|òt dæã“+~øÏ |”m+J\T
ôdq’ ´+˝À Äs¡T>∑T]øÏ XÖs¡´ #·Áø£qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫+~.
e]+#êsTT.
K
Ms¡+‘ê »eT÷à -ø£oàs√¢ >∑‘· @&Ü~ ñÁ>∑yê<äT\‘√ »]–q
b˛s¡T˝À nkÕ<Ûës¡D <ÛÓ’s¡´kÕVü≤kÕ\qT Á|ü<ä]Ù+#ês¡T. M]˝À C≤rj·T <äsê´|ü⁄Ô dü+düú (mHémdt@)≈£î #Ó+~q &ûmd”Œ
y˚T»sY ns¡TDY ≈£îe÷sY bÕ+&˚, y˚T»sY s¡$ ≈£îe÷sY #Í<ÛäT], nì˝Ÿ ≈£îe÷sY≈£î sêÁwüº|ü‹ b˛©düT |ü‘·ø£+, ÇHé ôdŒø£ºsY ˙s¡CŸ
¬øô|ºHé nX¯ó‘√wt ≈£îe÷sY (eTs¡D≤+‘·s¡+), ¬øô|ºHé $ø±dt KÁ‹, ≈£îe÷sY, @môd’‡ dü+Jyé yê*j·÷≈£î b˛©düT |ü‘·ø£+ <äø±ÿsTT.
¬s’|òæ˝Ÿ e÷´Hé eTTπøXŸ ≈£îe÷sY, dæbÕsTT ˙s¡CŸ n|ü¢yê‘Y ñHêïs¡T. d”;◊˝À C≤sTT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY eTH√CŸ X¯•<ÛäsY düVü‰ 30
A
q\T>∑T]øÏ u≤sY ≥T ùdHê yÓT&É˝Ÿ, 116 eT+~øÏ ùdHê |ü‘·ø±\T eT+~øÏ |ü‘·ø±\T e]+#êsTT.
\_Û+#êsTT.
<äøDåÏ eT<Û´ä s¬ ˝’ «Ò qT+∫ Ç<äs› T¡ s¬ ˝’ «Ò s¡øøå£ £ <äfi+¯ (ÄØŒm|òt)
2019˝À #Û·rÔdt >∑&Ûé ˝Àì düTø±à õ˝≤¢˝À q\T>∑Ts¡T n~Ûø±s¡T\T m+|æø£j·÷´s¡T. >∑T+≥÷s¡T &ç$»Hé≈£î #Ó+~q
e÷y√sTTdüTº\qT Vü≤‘·e÷s¡Ã&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+∫q &ç$»q˝Ÿ ôd≈£L´]{° ø£$TwüqsY ø¬ .mdt.Vü≤s¡Á|ükÕ<é, dæø+Ï Á<ëu≤<é
d”ÄØŒm|òt ˝Àì eTT>∑TZs¡T ªø√Áu≤μ ø£e÷+&√\≈£î XÖs¡´ #·Áø£ &ç$»Hé ˝Àì dæø+Ï Á<ëu≤<é b˛dtº ÇHé ôdŒø£sº Y ø¬ .u…qj·T´qT øπ +Á<ä+
<äø±ÿsTT. b˛©düT |ü‘·ø±\T: πø+Á<ä, sêÁwüº b˛©düT dæã“+~øÏ á |ü⁄s¡kÕÿsêìøÏ m+|æø£ #˚dæ+~.
MeitY-NASSCOM kÕºs¡º|üàVæ≤fi≤bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ônyês¡T¶\T 2020-21
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ MeitY-NASSCOM kÕºsYº-n|t nyês¡T¶\T ‘·<äT|ü] ‘·s¡+ eTVæ≤fi¯\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£
eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô nyês¡T¶\T 2020-2021 Ä>∑düTº 17, s√˝ŸyÓ÷&É˝Ÿ‡>± |üì #˚j·T&ÜìøÏ uÛ≤s¡rj·T &çõ≥˝Ÿ X¯ø±ìï
2021 q Á|üø£{Ï+∫+~. q&ç|æ+#·&ÜìøÏ Áù|πs|ækÕÔsTT.
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T Ç~ <˚X¯ Ä]úø£ eédüú‘√bÕ≥T kÕe÷õø£ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î
MeitY-NASSCOM ñyÓTHé kÕºs¡º|t m+≥sYÁô|q÷´sY‡ <√Vü≤<ä|ü&˚ eT+∫ yê´bÕs¡y˚‘·Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~.
nyêsY¶‡ nH˚~ eTVæ≤fi¯˝À¢ eékÕú|üø£ dü÷Œ¤]Ôì >∑T]Ô+∫ Ç~ Hêj·Tø£‘ê«ìï n+~düTÔ+~ eT]j·TT n_Ûe~∆
ô|+bı+~+#˚ yÓTT<ä{Ï n&ÉT>∑T. #Ó+<äT‘·Tqï eT]j·TT j·TTe uÛ$Ñ wü´‘Y eékÕú|≈ü î£ \≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£

53
ñ<ëVü≤s¡D\T>± |üì#˚düTÔ+~. eTVæ≤fi¯\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ñ∫‘· >±´dt ø£HÓø£åHé\T ÇkÕÔs¡T
f…ø±‡ºs¡º|üàVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\ qT+&ç bÕ˝§Zq&ÜìøÏ 3. uÒ{° ã#êy√ uÒ{° |ü&ÛÜy√ |ü<∏äø£+ <ë«sê Ä&É|æ\¢\≈£î
nyês¡T¶\T ‘Ós¡eã&Ü¶sTT, Ç+<äT˝À düTe÷s¡T 159 <äs¡U≤düTÔ\T ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+,
e#êÃsTT. 4. eTVæ≤fi¯\ >ös¡e+ ø√dü+ Á{Ï|ü⁄˝Ÿ‘·˝≤ø£ s¡<äT›.
MeitY, UN ñyÓTHé, Ç+&ÉÁd”º eT]j·TT nø±&Ó$Tj·÷ 5. kÕ|òtºy˚sY ñ‘·Œ‘·TÔ\ô|’ C≤rj·T $<Ûëq+, 2019- Bì
qT+&ç Hêj·T≈£î\T, 12 eT+~ eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\qT øÏ+<ä Á|üuÛÑT‘·«+ eTVæ≤fi≤ Hêj·Tø£‘·« eékÕú|üø£‘ê«ìï
$CÒ‘·\T>± ìs¡ísTT+#ês¡T. πs|ü{Ï Hêj·T≈£î\T>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ eT]j·TT
2 eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\qT p´Ø#ÛêsTTdt>± >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìk˛Ô+~.
Á|üø£{Ï+#ês¡T. kÕºs¡º|t\T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\T
Á|üuÛÑT‘·«+ <äwæº
S
kÕºs¡º|t\T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
ªn+‘√´<äj·Tμ #·T≥÷º ÁbÕ<∏ä$Tø£ $\Te\qT ìπs›•+#·&É+ ≈£L&Ü kÕºs¡º|t Ç+&çj·÷ eT]j·TT ÇHÓ«dtº Ç+&çj·÷ ø±s¡´Áø£e÷\
<ë«sê düeTÁ>∑ n_Ûe~∆øÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø=‘·Ô u…+#Ye÷sYÿqT @sêŒ≥T düVü‰j·T+‘√ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±\˝À ˇø£{Ï.
#˚dæ+~. Ç~ düu≤ÿ kÕ<∏é, düu≤ÿ $ø±dt, düu≤ÿ $XÊ«dt, düu≤ÿ *+>∑ düe÷q‘·«+
Á|üj÷· dt \ ô|’ |üì#˚dTü +Ô ~. eTVæ≤fi¯\ kÕ~Ûø±s¡‘· eT]j·TT yê]˝À
K
m+≥sYÁô|q÷´sYwæ|t Áb˛‘ê‡Vü≤+ ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ eTTK´ *+>∑ düe÷q‘ê«ìï rdüT≈£îsêe&É+˝À á nyês¡T¶
n+XÊ\ ˝À ˇø£{Ï. n+<äTø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ #·s¡´\T eTTKýÓTqÆ ~. eTVæ≤fi¯\T ˇ*+|æø‡˘ ˝À |ü‘ø· ±\T kÕ~Û+#·&+É qT+&ç
rdüT≈£î+≥T+~: f…ø˘ Ä<Ûë]‘· $q÷‘·ï |ü]cÕÿsê\qT ì]à+#·&É+ es¡≈£î
eTT+<äTHêïs¡T. uÛ≤s¡rj·T ◊{Ï s¡+>∑+ ≈£L&Ü *+>∑ düe÷q‘·«+˝À
1. ù|<ä\≈£î e&û˝¶ ìÒ s¡TD≤\T n+~+#·&ÜìøÏ eTTÁ<ä |ü<øä∏ +£ .
A
ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. NASSCOM Á|üø±s¡+, yÓTT‘·Ô+ IT
2. ñ»«\ |ü<∏äø£+ øÏ+<ä bı>∑‘√ ì+&çq e+≥ qT+&ç ÁXÊ$Tø£X¯øÏÔ˝À 35 % eTVæ≤fi¯\T ñHêïs¡T.

54
‘Ó\+>±D Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
ôdô|º+ãsY - 2021
FREE BOOKLET TELUGU

UPSC / APPSC / TSPSC
Coaching & Test Series
13. ‘Ó\+>±D
‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº≈£î @&ÉT>∑Ts¡T ø=‘·Ô Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T Hê´j·TXÊÁdüÔ+˝À |ü{≤º bı+<ës¡T. ¬s’{Ÿ ≥T f…ÆyéT© »dæºdt nH˚
düTÁ|”+ø√s¡Tº ø=©õj·T+ ‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº≈£î ø=‘·Ô n+X¯+ô|’ Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{° qT+∫ |”ôV≤#Y&û bı+<ës¡T.
Hê´j·TeT÷s¡T\Ô T>± E´&çwj æ T· ˝Ÿ düØ«ôddt qT+∫ @&ÉT>∑Ts¡T ù|s¡q¢ T õ˝≤¢ »&ç>® ± 2007˝À m+|æø¬ ’ ø£s÷¡ ï\T, eT<äq|ü˝,¢… nq+‘·|⁄ü s¡+,
dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. »dæºdt mHéM s¡eTD, »dæºdt j·TT.j·TT. \*‘Y, >∑T+≥÷s¡T˝À¢ |üì#˚XÊs¡T. E´&çwj æ T· ˝Ÿ nø±&É$T &Ós¬’ ø£sº >Y ± $<ÛTä \T
»dæºdt m.m+. Kì«\ÿsY\ H˚‘·‘·«+˝Àì ø=©õj·T+ áy˚Ts¡≈£î ìs¡«Væ≤+#ês¡T. Á|üdüTÔ‘·+ dæ{° dæ$˝Ÿ ø√s¡Tº N|òt »&ç®>±
ìs¡íj·T+ rdüTø=+~. d”CÒ◊ »dæºdt mHé.$. s¡eTD #=s¡e #·÷|æ ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T.
>∑‘· pHé˝À ø√s¡Tº˝Àì Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´qT 24 qT+∫ &Üø£sº Y >∑T]C≤\ sê<ÛësêDÏ : 1963 pHé 29 >∑T+≥÷s¡T
42øÏ ô|+#˚˝≤ #·s¡´\T rdüT≈£îHêïs¡T. Çø£ÿ&ÉTqï U≤∞\ dü+K´qT õ˝≤¢ ‘ÓHê*˝À »ìà+#ês¡T. 1989˝À Hê´j·TXÊÁdüÔ+˝À |ü{≤º
S
<äwæº˝À ñ+#·Tø=ì á ø=‘·Ô ìj·÷eTø±\≈£î dæbòÕs¡T‡ #˚XÊs¡T. bı+~ Hê´j·Tyê~>±, @|”|>” ± $<ÛTä \T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. 2008˝À
Á|üdüTÔ‘· Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô »dæºdt Væ≤e÷ø√Væ≤¢ düTÁ|”+ø√s¡Tº õ˝≤¢ »&ç®>± ìj·T$T‘·T˝…’ dü+>±¬s&ç¶, q˝§Z+&É, dæøÏ+Á<ëu≤<é
Hê´j·TeT÷]Ô>± yÓfi¯óÔ+&É≥+, Ç{°e˝Ò »dæºdt #·˝≤¢ø√<ä+&Ésê+ bòÕ´$T© ø√s¡Tº, Hê+|ü*¢ ø√s¡Tº˝À¢ |üì#˚XÊs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ s¡+>±¬ s&ç¶
]f…ÆsYø±e&É+, »dæºdt πøX¯esêe⁄ ø£qTïeT÷j·T&É+‘√ nø£ÿ&É õ˝≤¢ ø√s¡Tº Á|æì‡|ü˝Ÿ »&ç®>± $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
|üì#˚düTÔqï Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´ 11øÏ ‘·–Zb˛sTT+~. á
K
m+.\ø£åàDY : 1965 &çôd+ãs¡T 24q $ø±sêu≤<é õ˝≤¢
H˚|ü<∏ä´+˝À ø=©õj·T+ ˇπøkÕ] @&ÉT>∑Ts¡T Hê´j·÷~Ûø±s¡T\≈£î y˚\Ã˝Ÿ Á>±eT+˝À »ìà+#ês¡T. 1991˝À Hê´j·Tyê~>±
|ü<√qï‹ ø£*Œ+#ê\ì ìs¡ísTT+∫ áy˚Ts¡≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ qyÓ÷<äj·÷´sTT. ôV’≤<äsêu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶ ø√s¡Tº\‘√ bÕ≥T
ù|s¡T¢ dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. M]˝À q\T>∑Ts¡T eTVæ≤fi¯\T ñHêïs¡T. ôV’≤ø√s¡Tº˝À Hê´j·Tyê~>± ÁbÕø°ºdt #˚XÊs¡T. õ˝≤¢ »&ç®>± m+|æ¬ø’
á @&ÉT>∑T] ìj·÷eTø±ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚ùdÔ eTVü≤ã÷uŸq>∑s,Y ìC≤e÷u≤<é, Hê+|ü*˝¢ Àì Ä]úøH£ s˚ ê\ Á|ü‘´˚ ø£
A
‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ dü+K´ 18øÏ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø√s¡Tº, es¡+>∑˝Ÿ, KeTà+ õ˝≤¢˝À¢ |üì#˚XÊs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ ø±]àø£
n|üŒ{Ïø° Ç+ø± 24 b˛düT\º T U≤∞>±H˚ ñ+{≤sTT. á ôV≤’ ø√s¡T≈º î£ Hê´j·TkÕúq+ ø√s¡Tº˝À $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
πø{≤sTT+∫q 42 b˛düTº˝À¢ 28 eT+~ì Hê´j·Tyê<äT\ qT+∫,
$T–*q 14 eT+~ì sêÁwüº E´&çwæj·T˝Ÿ düØ«ôddt qT+∫ mHé.‘·Tø±sê+J : 1973 |òæÁãe] 24q ôV’≤<äsêu≤<é˝À
m+|æø£#˚j·T&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. Á|üdüTÔ‘·+ ‘Ó\+>±D »ìà+#ês¡ T . 1996˝À Hê´j· T yê~>± qyÓ ÷ <ä j · ÷ ´s¡ T .
ôV’≤ø√s¡Tº˝À 2,48,267 πødüT\T ô|+&ç+>¥˝À ñHêïsTT.n+<äT˝À ôV’≤<äsêu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢ ø√s¡Tº\‘√ bÕ≥T |ü\T Áf…ÆãT´qfi¢̄˝À
2,11,927 dæ$˝Ÿ$ ø±>±, 36,340 ÁøÏ$Tq˝Ÿ$ ñHêïsTT. Hê´j·Tyê~>± ÁbÕø°ºdt #˚XÊs¡T. 2007 õ˝≤¢ »&ç®>± m+|æ¬ø’
$XÊK|ü≥ï+, @\÷s¡T, sê»eTùV≤+Á<äes¡+\˝À |üì#˚XÊs¡T.
q÷‘·q Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ Á|ükÕúq$T~ Á|üdüTÔ‘·+ Hê+|ü*¢ yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé ôdwüHé‡ Hê´j·TeT÷]Ô>±
|æ.ÁodüT<Ûä : 1962 pHé 6q HÓ\÷¢s¡T˝À »ìà+#ês¡T. ñHêïs¡T.
1992˝À Hê´j·Tyê~>± qyÓ÷<Ó’ 2002 Ä>∑dTü º 21q õ˝≤¢ »&ç>® ± m.yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡s¬ &ç¶ : 1961 @Á|æ˝Ÿ 15q eTVü≤ã÷uŸq>∑sY
m+|æ ø £ j · ÷ ´s¡ T . ìC≤e÷u≤<é , ôV’ ≤ <ä s êu≤<é , es¡ + >∑ ˝ Ÿ , õ˝≤¢˝À »ìà+#ês¡T. >∑T\“sêZ j·T÷ìe]‡{° qT+∫ 1986˝À
$»j·Tyê&É, ø£Ø+q>∑sY, $XÊK|ü≥ï+, ôV’≤<äsêu≤<é dæ{° dæ$˝Ÿ Hê´j·TXÊÁdüÔ+˝À |ü{≤º bı+~ 1987˝À u≤sY øöì‡˝Ÿ˝À ù|s¡T
ø√s¡Tº N|òt »&ç>® ±, E´&çwj
æ T· ˝Ÿ nø±&É$T &Ós¬’ ø£sº >Y ±, yê´{Ÿ n|”Œ˝…{Ÿ qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïs¡T. 1994 pìj·TsY dæ$˝Ÿ »&ç®>± m+|æ¬ø’
Áf…ÆãT´q˝Ÿ>± $<Ûä]ï\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. 2005˝À d”ìj·TsY dæ$˝Ÿ »&ç>® ±, 2012˝À õ˝≤¢ »&ç>® ± |ü<√qï‹
dæ.düTeT\‘·: 1972 |òÁæ ãe] 5q HÓ\÷¢sT¡ ˝À »ìà+#ês¡T. bı+<ës¡ T . Ä~˝≤u≤<é , s¡ + >±¬ s &ç ¶ õ˝≤¢ »&ç ® > ±, d” ◊ &û
1995˝À |ü<ëàe‹ eTVæ≤fi≤ j·T÷ìe]‡{° (‹s¡T|ü‹) qT+∫ dü\Vü‰<ës¡T>±, ‘Ó\+>±D sêÁwüº Hê´j·Tùdyê~Ûø±s¡ dü+düú
56
düuÛÑ´ø±s¡´<ä]Ù>± $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ‘Ó\+>±D ôV’≤ø√s¡Tº ôd’øÏ˝Ÿ‡ |òüsY #Û˚+CŸ b˛{°˝À es¡+>∑\≈£î |ü⁄s¡kÕÿs¡+
yÓTT<ä{Ï ]õÁkÕºsY »qs¡˝Ÿ>± $<ÛäT\T #˚|ü{Ïº n+<äT˝ÀH˚
ôd’øÏ˝Ÿ‡ |òüsY #Û˚+CŸ b˛{° (#Ûê˝…+CŸ)˝À es¡+>∑˝Ÿ q>∑s¡+
ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T.
|ü⁄s¡kÕÿs¡+ <äøÿÏ +#·T≈£î+~. <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± m+|æø£ #˚dqæ q>∑sê˝À¢
|æ.e÷<Ûä$<˚$ : 1965 &çôd+ãs¡T 28q ôV’≤<äsêu≤<é˝À ˇø£{Ï>± ì*∫ s¡÷.ø√{Ï q>∑<äT ãVüQeT‹ kı+‘·+ #˚düT≈£î+~.
»ìà+#ês¡T. >∑T\“sêZ˝À m˝Ÿm˝Ÿ;.. ñkÕàìj·÷˝À m˝Ÿm˝Ÿm+
πø+Á<ä |ü≥ºD≤_Ûe~∆ XÊK ìs¡«Væ≤+∫q á b˛{°˝À
#˚XÊs¡T. ôV’≤ø√s¡Tº˝À ÁbÕø°ºdt #˚|ü{≤ºs¡T. 2005˝À ÇHéø£+{≤´ø˘‡
<˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± 107 q>∑sê\T bÕ˝§ZHêïsTT. es¡+>∑˝Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<é
n|”Œ˝…{Ÿ Áf…ÆãT´q˝Ÿ E´&çwæj·T˝Ÿ düuÛÑT´\T>± düØ«düT˝À #˚sês¡T.
düV‰ü yÓTT‘·+Ô 25 q>∑sê\T s¬ +&√ <äX≈¯ î£ m+|æøj
£ ÷· ´ sTT. M{Ï˝À
eTT+ãsTT, u…+>∑fi¯Ss¡T˝À¢ |üì#˚dæ Á|üdüTÔ‘·+ ôV’≤<äsêu≤<é˝À
11 q>∑sê\T |ü⁄s¡kÕÿsê\T kÕ~Û+#·>± eTs√ Hê\T>∑T q>∑sê\T
$<ÛäT\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
Á|ü‘˚´ø£ p´Ø $uÛ≤>∑+˝À m+|æø£j·÷´sTT. <äøÏåD≤~ sêÁcÕº˝À¢
q\¢eT\˝À Ä&É eq´ ÁbÕDT˝Ò m≈£îÿe es¡+>∑˝Ÿ, u…+>∑fi¯Ss¡T e÷Á‘·y˚T yÓTT<ä{Ï 11 kÕúHê˝À¢ ì*#êsTT.
S
n&Ée⁄˝À¢ dü+#·]+#˚ yê{Ï˝À Ä&É eq´ ÁbÕDT˝Ò m≈£îÿe>± ø±Jù|≥ qT+∫ Vü≤qàø=+&É es¡≈£î 4 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡
ñqï≥T¢ >∑D≤+ø±\T yÓ\¢&Éj·÷´sTT. eT>∑ eq´ÁbÕDT\ ø£+fÒ s√&ÉT¶≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ Á|ü‘˚´ø£+>± ôd’øÏ˝Ÿ Á{≤ø˘ qT q>∑s¡bÕ\ø£
Ä&É eq´ÁbÕDT\T m≈£îÿe »ìàdüTÔHêïsTT. q\¢eT\ n≥M dü+düú @sêŒ≥T #˚dæ+~.
ÁbÕ+‘·+˝À ñqï nÁe÷u≤<é ô|<ä›|ü⁄\T\ nuÛÑj·÷s¡D´+˝À Ä&É
eékÕj·T s¡TD ãø±sTT˝À¢ |ü<√ kÕúq+˝À sêÁwüº+
eq´ÁbÕDT\ dü+UÒ´ m≈£îÿeì n≥MXÊK ‘êC≤>± $&ÉT<ä\ #˚dqæ
K
yê]¸ø£ ìy˚~ø£ yÓ\¢&ç+∫+~. ô|<ä›|ü⁄*‘√ bÕ≥T n&É$|ü+<äT\T, s¡TDãø±sTT\ |üs¡+>± ‘Ó\+>±D |ü<√ kÕúq+˝À
<äT|ü⁄Œ\T, kÕ+u≤sY, #·Tø£ÿ\ <äT|ü⁄Œ˝À¢ Ä&É eq´ÁbÕDT\ dü+UÒ´ ì*∫+~. nø£ÿ&É 63,22,415 U≤‘ê\ô|’ s¡÷.84,005.43 ø√≥¢
m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ düŒwüºyÓTÆ+~. s¡TD+ ñ+~. ˇø√ÿ U≤‘êô|’ dü>∑≥Tq s¡÷.1,32,869 n|ü⁄Œ ñ
qï≥T¢ ‘˚*+<äì øπ +Á<ä Ä]úø£ XÊK düV‰ü j·T eT+Á‹ uÛ>Ñ e∑ ‘Y ø±sê&é
A
sêÁwüº+˝À ô|]–q |ü⁄\T\ dü+K´ ‘Ó*bÕs¡T. ø±>±, eékÕj·T s¡TD≤˝À¢ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À s¬ +&√
sêÁwü+º ˝À |ü⁄\T\ dü+K´ ô|]–+<äì n≥MXÊK ‘Ó*|æ+~. kÕúq+˝À ì*∫+~. á @&Ü~ e÷]Ã 31 Hê{ÏøÏ Ä sêÁwüº+˝Àì
2018 ªC≤rj·T |ü⁄\T\ >∑Dqμ Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D˝À 26 |ü⁄\T\T 1,20,08,351
ñHêïj·Tì.. ‘êC≤>± eTs√ 8 qT+∫ 10 es¡≈£î ô|]– ñ U≤‘ê\ô|’ s¡ ÷ .1,69,322.96 ø√≥¢ s¡ T D
+{≤j·Tì n+#·Hê y˚dæ+~. Á|ü|ü+#· |ü⁄\T\ ~H√‘·‡yêìï ãø±sTT\THêïj·THêïs¡T. eékÕj·T s¡TDe÷|ò” Á|ü‹bÕ<äH˚B
sêÁwüºyê´|üÔ+>± ìs¡«Væ≤+∫+~. πø+Á<ä+ e<ä› ˝Ò<äì eT+Á‹ düŒwüº+ #˚XÊs¡T.
|ü⁄\T\ s¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê˝…’q nÁe÷u≤<é, ø£yê«˝Ÿ ‘√ bÕ≥T
πø+Á<ä+ qT+∫ ‘Ó\+>±D≈£î @&˚fi¯¢˝À s¡÷.1.63 \ø£å\ ø√≥T¢
Ä~˝≤u≤<é, ìs¡à˝Ÿ, ÄdæbòÕu≤<é, KeTà+, uÛÑÁ<ë#·\+ ‘·~‘·s¡
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ne>±Vü≤q ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+∫+~. ‘Ó\+>±D≈£î >∑&ç∫q @&˚fi¯¢˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ |üqTï˝À¢
yê{≤, Á>±+{Ÿ ÇHé msTT&é øÏ+<ä s¡÷.1,63,700 ø√≥T¢ Ç∫Ãq≥T¢
e<ë∆|ü´ |æ+#Û·q¢≈£î s¡÷.53.75 ø√≥T¢ πø+Á<ä Ä]úø£XÊK düVü‰j·TeT+Á‹ |ü+ø£CŸ #Í<ä] yÓ\¢&ç+#ês¡T.
sêÁwüº+˝À e<ë∆|ü´ |æ+#Û·q¢ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷.53.75 2014-15 qT+∫ 2020-21 Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ |üqTï
ø√≥T¢ eT+ps¡ T #˚ d æ + ~. &û Ä sY & û @ |ü ] bÕ\q, yê{≤ øÏ+<ä s¡÷.99,076.21 ø√≥T¢, Á>±+{Ÿ ÇHé msTT&é øÏ+<ä
kÕ«$Tsêe÷q+<ärs¡ú Á>±MTD≤_Ûe~∆ dü+düú, ;◊ÄsYá&û s¡÷.64,624.78 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ #˚dæq≥T¢ $e]+#ês¡T. n˝≤π>
ìs¡«Vü≤D‘√ bÕ≥T Á>±eT dü+|òü÷\ düVü‰j·T≈£î\ >ös¡e y˚‘·Hê\ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ñ»«\ jÓ÷»q øÏ+<ä ‘Ó\+>±D≈£î ¬s+&˚fi¯¢˝À
ø√dü+ eTs√ s¡÷.155.43 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\j·÷´sTT. 10,72,280 >±´dt ø£HøÓ qå£ T¢ Ç∫Ãq≥T¢ øπ +Á<ä ô|Á{À*j·T+, düV≤ü »

57
yêj·TTe⁄ XÊK\ eT+Á‹ sêy˚TX¯«sY ‘˚* ‘Ó*bÕs¡T. 2018-19˝À y˚\ ø√≥¢qT yÓ∫Ã+#êeTì, Ä |ü<∏äø£+ n<äT“¤‘· |òü*‘ê\qT
9,23,800, 2019-20˝À 1,48,480 ø£HÓø£åqT¢ Ç∫Ãq≥T¢ Çe«&É+‘√ <ëìì ø=qkÕ–dü÷Ô eT]ìï ì<ÛTä \T ÇdüTqÔ ï≥T¢ øπ d”ÄsY
$e]+#ês¡T. yÓ\¢&ç+#ês¡T. yÓTT‘·Ô+ á |ü<∏äø±ìøÏ πø{≤sTT+|ü⁄\T s¡÷.11 y˚\
ø√≥¢≈î£ #˚sT¡ ‘·THêïj·THêïs¡T. Á|üuTÑÛ ‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√ ‘Ó\+>±D˝À
md”‡ ø±s=ŒπswüHé #ÛÓ’s¡àHé >± ã+&Ü Áoìyêdt
>=Á¬s\ dü+K´ uÛ≤Ø>± ô|]– sê»kÕúHqé T n~Û>$∑ T+∫, <˚X+¯ ˝ÀH˚
‘Ó\+>±D md”‡ ≈£î˝≤\ n_Ûe~∆ düVü≤ø±s¡ dü+düú #ÛÓ’s¡àHé nÁ>∑kÕúHêìøÏ #˚s¡T≈£î+<äHêïs¡T.
>± ã+&Ü Áoìyêdt e÷~>∑ q T eTTKéT+Á‹ π ø d” Ä sY
ìj·T$T+#ês¡T. Äj·Tq Ä<˚XÊ\ y˚Ts¡≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ñ‘·Ôs¡T«\T m|òt {°d”d”◊ q÷‘·q n<Ûä´≈£åî&ÉT uÛ≤düÿsY ¬s&ç¶
C≤Ø #˚d+æ ~. ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢ VüQpsêu≤<é ≈£î #Ó+~q Áoìyêdt ô|ò&ÉπswüHé Ä|òt ‘Ó\+>±D #Ûê+ãsY Ä|òt ø±eTsY‡ n+&é
$<ë´]ú Hêj·T≈£î&ç <äX¯ qT+#˚ kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ #·Ts¡T≈£î>± Ç+&ÉÁd”º (m|òt {°d”d”◊) q÷‘·q n<Ûä´≈£åî&ç>± ø=+&É|ü*¢ uÛ≤düÿsY
|üì#˚XÊs¡T. ‘=\T‘· ø±+Á¬>dt bÕØº˝À |ü\T ôVA<ë˝À¢ |üì#˚dæ ¬s&ç¶, d”ìj·TsY ñbÕ<Ûä´≈£åî&ç>± nì˝Ÿ n>∑sê«˝Ÿ mìïø£j·÷´s¡T.
S
Ä bÕØº $<ë´]ú $uÛ≤>∑+ ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢ ø±s¡´<ä]Ù>± |üì#˚XÊs¡T. ôV’≤<äsêu≤<é ˝À ˇbıŒ ¬øyÓTsê ÇH√ïy˚wüHé ˝≤úŸ
VüQpsêu≤<é eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° &Ó’s¡ø£ºsY >±, õ˝≤¢
f…*ø±+ uÀs¡T¶ düuTÑÛ ´&ç>±q÷ |üì#˚XÊs¡T. VüQpsêu≤<é |ü≥D º + sêÁwüº sê»<Ûëì ôV’≤<äsêu≤<é eTs√ |òüTq‘· kÕ~Û+∫+~.
qT+∫ m+|”{°d”>± ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ mìïø£j·÷´s¡T. ‘Ósêdü bÕØº Á|üeTTK kÕàs√ºŒ¤q¢ ‘·j·÷Ø dü+düú ˇbıŒ ¬øyÓTsê Ä$wüÿs¡D\
VüQpsêu≤<é eT+&É˝≤<Ûä´≈£åîì>±, õ˝≤¢ ø±s¡´<ä]Ù>±, sêÁwüº Á|üjÓ÷>∑XÊ\(ÇH√ïy˚wüHé ˝≤úŸ)qT Çø£ÿ&É @sêŒ≥T #˚dæ+~.
K
dü+j·TTø£Ô ø±s¡´<ä]Ù>±, ø±s¡´<ä]Ù>± |üì #˚XÊs¡T. uÛ≤s¡‘·qT Á|ü|ü+#·kÕúsTT Ä$wüÿs¡D\ πø+Á<ä+>± e÷πsÃ+<äT≈£î
Ç~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<äì ˇbıŒ yÓ\¢&ç+∫+~. ôV’≤<äsêu≤<√¢ì
ÄdæbòÕu≤<é ˝À düTqï|ü⁄ sê‹ >∑TVü≤ ‘·eT |ü]XÀ<Ûäq, n_Ûe~∆ πø+Á<ä+˝À á Á|ü‘˚´ø£ ˝≤úŸ qT
ÄdæbòÕu≤<é˝À düTqï|ü⁄ sê‹ >∑TVü≤qT #·]Á‘·ø±s¡T\T ÁbÕs¡+_Û+∫q≥T¢ ù|s=ÿ+~. kÕúìø£ nedüsê\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq
A
>∑T]Ô+#ês¡T. Çø£ÿ&ç n≥MÁbÕ+‘·+˝À –]»qT\T ns¡T®q˝§~›>± |ò”#·s¡T¢, ø£Á‹eT
|æ\T#·T≈£îH˚ ÁbÕ+‘·+ Ä~eT e÷qe⁄\ ø±\+ Hê{Ï<äì, y˚T<ÛädüT‡ (Ä]º|òæj·T˝Ÿ Ç+f…*C…Hé‡)qT ñ|üjÓ÷–+∫
bÕ‘·sê‹j·TT>∑+˝À Çø£ÿ&É e÷qe dü+#êsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q n‘·T´‘·ÔeT |ü]C≤„q+‘√ kÕàs√ºŒ¤Hé ¬øyÓTsêqT r]Ã~<ä›&É+ ø√dü+
Äqyêfi¯ó¢ sê‹ |üìeTT≥¢ s¡÷|ü+˝À <=]ø±j·Tì #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT, $q÷‘·ïyÓTqÆ Çy˚Tõ+>¥ kÕ|òºt y˚sY qT n_Ûe~∆ #˚dTü qÔ ï≥T¢ ‘Ó*|æ+~.
|ü_ø¢ ˘ ØôdsYÃ ÇHéd≥ºæ ÷´{Ÿ |òsü Y Væ≤düØº , Ä]ÿj·÷\J n+&é ôV≤]fÒCŸ M&çjÓ÷, dæº˝Ÿ bòı{ÀÁ>∑|ò”, |òü⁄˝Ÿ &Ó’yÓTq¸Hé |òüP´»Hé (m&ûm|òt) ,
(Á|æV‰ü ) Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù m+@ ÁoìyêdüHé yÓ\&¢ +ç #ês¡T. ø£yê«˝Ÿ b˛¬ s º s TT{Ÿ M&ç j Ó ÷ dæ d ü º y é T kÕ+π ø ‹ø£ ‘ · ô |’ |ü ] XÀ<Û ä q \T
f…Æ>∑sY ]»s¡T« |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚Ã ns¡T®q˝§~› >∑TVü≤ 1.25 \ø£å\ #˚j·TqTqï≥T¢ yÓ\¢&ç+∫+~.
@fi¯¢ qT+∫ 11 y˚\ @fi¯¢ eT<Ûä´ »]–q e÷s¡TŒ\‘√ @s¡Œ&çq≥T¢
uÛÑ÷>∑s¡“¤ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #ÓãT‘·THêïs¡ì z Á|üø£≥q˝À yÓ\¢&ç+#ês¡T. ‘Ó\+>±D≈£î e] ñ‘êŒ<äø£‘·˝À Hê\T>√ kÕúq+
sêÁwüº+˝À 90 XÊ‘êìøÏô|’>± kÕ>∑T $d”Ôs¡í+˝À |ü+&çdüTÔqï
>=Á¬s\ |ü+|æD°øÏ s¡÷.6 y˚\ ø√≥T¢
Á|ü<Ûëq |ü+≥\T |ü‹Ô, e] ñ‘·Œ‹Ô n~Ûø£+>± ñ+≥THêï..
sêÁwüº+˝À ¬s+&√ $&É‘· >=Á¬s\ |ü+|æD°øÏ s¡÷.6 y˚\ ñ‘êŒ<äø£‘· ‘·>∑TZ‘√+~. <˚X¯yê´|üÔ+>± nìï sêÁcÕº\‘√ b˛*Ã
ø√≥T¢ πø{≤sTT+#ê\ì eTTK´ eT+Á‹ πød”ÄsY ìs¡ísTT+#ês¡T. #·÷ùdÔ e] ñ‘êŒ<äø£‘·˝À Hê\T>√ kÕúq+˝À, |ü‹Ô˝À ¬s+&√
ˇø√ÿ j· T ÷ì{Ÿ øÏ + <ä 21 >=Á¬ s \ ø=qT>√\T <Û ä s ¡ q T kÕúq+˝À ì*∫+~. πø+Á<ä eékÕj·TXÊK ‘êC≤>± $&ÉT<ä\
s¡÷.1,75,000øÏ ô|+#·T‘·THêïeTì ‘Ó*bÕs¡T. Ç|üŒ{Ïπø &û&û\T #˚dæq ìy˚~ø£ á $wüj·T+ düŒwüº+#˚dæ+~. ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î mìï
ø£ { Ï º q 14 y˚ \ eT+~ ns¡ T Ω \ ≈£ L ô|+∫q <Û ä s ¡ q T øÏ˝À\T |ü+&ç+<äH˚ ˝…ø£ÿqT ªñ‘êŒ<äø£‘·μ n+{≤s¡T. Bìï |ü+≥\
e]Ô+|üCÒkÕÔeTHêïs¡T. yÓTT<ä{Ï $&É‘· >=Á¬s\ |ü+|æD°øÏ s¡÷.5 kÕ>∑T, ~>∑Tã&ÉT\ e~∆øÏ ø=\e÷q+>± rdüT≈£î+{≤s¡T. 2019-

58
20˝À @ |ü+≥ ñ‘êŒ<äø£‘· m+‘· e∫Ã+<äH˚ ˝…ø£ÿ\qT πø+Á<ä+ õ˝≤¢\ |ü⁄qs¡«éd”øú s£ D¡ ˝À es¡+>∑˝Ÿ ñeTà&ç õ˝≤¢qT 5>± #˚XÊs¡T.
‘êC≤>± Á|üø{£ +Ï ∫+~. e] ñ‘êŒ<äø‘£ ˝· À |ü+C≤uŸ, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, Ä ‘·sê«‘· eTT\T>∑T õ˝≤¢ @sêŒ≥sTT+~. es¡+>∑˝Ÿ q>∑s,¡ Á>±MTD
‘· $ Tfi¯ H ê&É T es¡ d ü > ± ‘=* eT÷&É T kÕú H ê˝À¢ ñHêïsTT. õ˝≤¢\ ù|s¡¢ e÷]Œ&ç‘√ bÕ≥T ø=‘·Ô eT+&É˝≤\T, &ç$»q¢ |ü]~Û
‘Ó\+>±D˝Àø£Hêï |ü+C≤uŸ ˝À ôV≤ø±ºs¡T≈£î 386 øÏ˝À\ _j·T´+ e÷sêÃ\ì n|üŒ{Ï qT+∫ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ $q‘·T\T edüTÔHêïsTT.
m≈£îÿe>± |ü+&ÉT‘·THêïsTT. sêÁwü+º ˝À Á|ü<ëÛ q |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø‘£ · M{Ïì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì >∑‘· HÓ\˝À es¡+>∑˝Ÿ |üs¡´≥q
2019 - 20‘√ b˛*ùdÔ >∑‘˚&Ü~(2020-21) >∑D˙j·T+>± dü+<äs¡“¤+>± eTTKéT+Á‹ πød”ÄsY õ˝≤¢\ ù|s¡T¢, dü«s¡÷|ü+
‘·–Z+~. _j·T´+ ñ‘êŒ<äø£‘· 2019-20˝À ôV≤ø±ºs¡T≈£î 3,649 e÷s¡TdüTÔqï≥T¢ Á|üø£{Ï+#ês¡T. Bìô|’ ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø #˚j·÷\ì
øÏ˝À\T sê>±.. 2020-21˝À 3,434 øÏ˝À˝Ò |ü+&ÜsTT. Äj·Tq d”mdtqT Ä<˚•+#ês¡T. E˝…’ 12q ÁbÕ<∏ä$Tø£ ¬>õ{Ÿ
eTTU≤´+XÊ\T: H√{Ï|øπæò wüHé C≤Ø nsTT+~. ø=‘·>Ô ± Vü≤qàø=+&É s¬ yÓq÷´ &ç$»Hé
|ü‹Ô ñ‘êŒ<äø£‘· ôV≤ø±ºs¡T≈£î 546 qT+∫ 417 øÏ˝À\≈£î es¡+>∑˝Ÿ s¡÷s¡˝Ÿ ¬syÓq÷´ &ç$»HéqT ‘=\–+∫ Ä &ç$»H√¢ì
‘·–+Z ~. 2019-20˝À yÓTTø£ÿC§qï ñ‘êŒ<äø‘£ · 5,347 øÏ˝À\‘√ eT+&É˝≤\qT es¡+>∑˝Ÿ, qs¡‡+ù|≥ ¬syÓq÷´ &ç$»q¢˝À $©q+
S
<˚X+¯ ˝À ‘Ó\+>±D 4e kÕúq+˝À ì*∫+~. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 7,036 #˚XÊs¡T. >∑‘·+˝À es¡+>∑˝Ÿ ns¡“Hé õ˝≤¢˝À ñqï es¡+>∑˝Ÿ, œ˝≤
øÏ˝À\T.. @|” 6,764.. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 5,476 øÏ˝À\ ñ es¡+>∑˝Ÿ eT+&É˝≤\qT es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢˝À #˚sêÃs¡T. n˝≤π>
‘êŒ<äø£‘·‘√ es¡dü>± ‘=* eT÷&ÉT kÕúHê˝À¢ ì*#êsTT. Ç+‘·ÁøÏ‘+· es¡+>∑˝Ÿ s¡÷s¡˝Ÿ õ˝≤¢ |ü]~Û˝À ñqï |üsø¡ ±\ s¬ yÓq÷´
&ç$»Hé ˝Àì |üsø¡ ±\, q&ç≈î£ &É, <ëyÓTs¡, Ä‘·à≈£Ls¡T, XÊj·T+ù|≥
<˚X¯+˝À, sêÁwüº+˝À >∑‘˚&Ü~(2020-21) nìï s¡ø±\ eT+&É˝≤\qT Vü≤qàø=+&É õ˝≤¢˝À ø£*bÕs¡T. ø=‘·Ô>± Vü≤qàø=+&É
K
|ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T ]ø±s¡T¶kÕúsTT˝À e#êÃsTT. <˚X¯ #·]Á‘·˝ÀH˚ ¬syÓq÷´ &ç$»qqTï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. es¡+>∑˝Ÿ ¬syÓq÷´ &ç$»Hé
n‘·´~Ûø£+>± 30.82 ø√≥¢ ≥qTï\ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T |ü+&ÜsTT. |ü]~Û˝À ñqï eT+&É˝≤\qT Vü≤qàø=+&É ¬syÓq÷´ &ç$»H√¢
‘Ó\+>±D #·]Á‘·˝ÀH˚ n‘·´~Ûø£+>± 2.17 ø√≥¢ ≥qTï\ e] ø£*bÕs¡T.
<Ûëq´+, yê{Ï qT+∫ 1.44 ø√≥¢ ≥qTï\ _j·T´+ e∫Ã+~.
A
<ä[‘·ã+<ÛäT˝À Ä]úø±_Ûe~∆ |ü<∏äø±\ C≤_‘ê $&ÉT<ä\
|ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\ rs¡Tô|’ @{≤ Hê\T>∑TkÕs¡T¢ πø+Á<ä+
n+#·Hê\qT $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. >∑‘˚&Ü~øÏ dü+ã+~Û+∫q ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·« Á|ü‹cÕ˜‘·àø£ |ü<∏äø£+ <ä[‘·ã+<ÛäT˝À
4e(∫e]) n+#·Hê\qT ‘êC≤>± $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~. ‘Ó\+>±D˝À ˇø√ÿ ≈£î≥T+u≤ìøÏ Ç#˚Ã Ä]úø£ kÕj·T+‘√ @j˚T ÄdüT\Ô T ø=qT>√\T
2020 yêHêø±\+˝À e] kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ ]ø±s¡T¶kÕúsTT˝À 53 #˚j·Te#·TÃ, @j˚T j·T÷ì≥T¢ kÕú|æ+#·e#√Ã $esê\‘√ ≈£L&çq
\ø£å\ mø£sê\T <ë{ÏHê ~>∑Tã&ç e÷Á‘·+ j·÷dü+–(s¡;) ˝ÀH˚ C≤_‘êqT $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~. Á>±e÷\T, Á>±e÷\T-ñ|ü |ü≥Dº ≤\T,
m≈£îÿe e∫Ã+~. yêHêø±\+˝À 53 \ø£å\ mø£sê˝À¢ 96.31 Á>±e÷\T-|ü≥Dº ≤\T, |ü≥Dº ≤\T Ç˝≤ Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛõÑ +∫
\ø£å\ ≥qTï\ <Ûëq´+ ~>∑Tã&ç sê>±.. j·÷dü+–˝À 52 \ø£å\ C≤_‘êqT s¡÷bı+~+∫+~. >∑‘·+˝À ñqï Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\≈£î
mø£sê˝À¢ ø√{° 21 \ø£å\ ≥qTï˝§∫Ã+~. _Ûqï+>± 30 s¡ø±\qT Ç+<äT˝À ìπs›•+∫+~. M{Ï‘√ bÕ≥T
eT]ìï+{Ïì Á|üuÛÑT‘·«+ dæ<ä∆+ #˚k˛Ô+~.
Çø£ Ä õ˝≤¢\T Vü≤qàø=+&É, es¡+>∑˝Ÿ
á |ü<øä∏ +£ yêkÕ\eTÁ]˝À |ü<øä∏ +£ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ HÆ ê... ô|\’ {Ÿ
es¡+>∑˝Ÿ q>∑s¡, es¡+>∑˝Ÿ Á>±MTD õ˝≤¢\ ù|s¡T¢ ÁbÕC…≈£îº øÏ+<ä VüQpsêu≤<é ìjÓ÷»ø£es¡Z+˝À Ä>∑düTº 16q
Vü≤qàø=+&É, es¡+>∑˝Ÿ >± e÷sêsTT. ¬syÓq÷´ &ç$»qT¢, ø=ìï d”m+ πød”ÄsY XÊ\|ü*¢-Ç+~sêq>∑sY e<ä› <ä[‘·ã+<ÛäTqT
eT+&É˝≤\ |ü]<ÛäT˝À¢ ≈£L&Ü e÷s¡TŒ\T »]>±sTT. á y˚Ts¡≈£î ÁbÕs¡ + _Û + #· q THêïs¡ T . \_∆ < ës¡ T \≈£ î á j· T ÷ì≥¢ q T
Á|üuÛÑT‘·«+ ñ‘·Ôs¡T«\T (Jy√ q+ãs¡T 74) C≤Ø #˚dæ+~. ¬>õ{Ÿ n+<äCÒj·TqTHêïs¡T.
qT eTTÁ~+#˚+<äT≈£î Ä<˚•+∫+~.
Á>±e÷\T: $T˙ &ÓsTTØ j·T÷ì{Ÿ (10 qT+∫ 12 bÕ&ç
2016 $»j·T<äX¯$T s√Eq sêÁwüºyê´|üÔ+>± »]–q π><Ó\T), |ü+~] ≈£Ls¡>±j·T\ kÕ>∑T- e]Hê≥T j·T+Á‘ê\T 2+

59
1 |üe]›\¢sY, y˚|üq÷HÓ- |æ+&ç ‘·j·÷Ø+ Ä{À Á{≤©. ø£s√Hê yê´|æÔ @ $<Ûä+>± ñ+~.. m+‘·eT+~ ø=$&é u≤]q
Á>±e÷\T, ñ|ü |ü≥ºD≤\T: kÕ>∑T j·T+Á‘· |ü]ø£sê\ |ü&Ü¶sT¡ nqï $esê*ï ‘Ó\TdüTø√qTHêïs¡T. >∑‘· dü+e‘·‡s¡+ øπ +Á<ä
<äTø±D+, eT{Ïº Ç≥Tø£\ ‘·j·÷Ø+ Ä{À Á{≤*, Á{≤ø£ºsY+ Á{≤©, Á|üuÛÑT‘·« Ä<Ûä«s¡´+˝À ◊d”m+ÄsY, mmqT¢ sêÁwüº+˝Àì eT÷&ÉT
ø√&ç|æ\¢\ ô|+|üø£+ (Hê≥T, u≤sTT\sY ø√fi¯ó¢) + Ä{ÀÁ{≤©. õ˝≤¢˝À¢ á düsπ « ìs¡«Væ≤+#ês¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚sTT+#˚
n<Ûä´j·Tq+˝À |ü⁄s√>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT≈£î n+~+#ê\ì
Á>±e÷\T, |ü≥Dº ≤\T: ôdyÓHé d”≥sY Ä{À, 3 Ä{À]øå±\T, yÓ’<ä´ Äs√>∑´ XÊK düŒwüº+ #˚dæ+~. á y˚Ts¡≈£î XÊK ø±s¡´<ä]Ù
3 düs¡T≈£î s¡yêD≤ #˚ùd eT÷&ÉT #·Áø±\ Ä{À Á{≤©\T, Á|üuÛÑT‘·«+ ]õ« ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø#˚XÊs¡T.
nqTeT‹+∫q $‘·ÔHê\T-ms¡Te⁄\T-|ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ <äTø±D+,
f…+{Ÿ Vü≤Ödt-&Óøsπ£ wüHé ˝…{’ +Ï >¥, kÂ+&é dæd+ºü + Ä{ÀÁ{≤©, eT&ç>∑\
ìsêàD+-yê´bÕs¡+ (kı+‘· Ç+{Ï e<ä› dü\ú + ñqïyês¡T), ÄsTT˝Ÿ
$T\T¢-|æ+&ç–Øï\T.
S
|ü≥ºD≤\T: 4 #·Áø±\ düs¡≈£î-Á|üj·÷DÏ≈£î\ yêVü≤q+,
m\Áø±ºìø˘‡ <äTø±D+, s√>∑ ìsê∆s¡D πø+Á<ä++yÓT&çø£˝Ÿ cÕ|ü⁄,
m\ÁøÏºø£˝Ÿ + u≤´≥Ø\cÕ|ü⁄, Vü‰sY¶ y˚sY-XÊì≥Ø <äTø±D++Ä{À
Á{≤©, dæ y Ó T +≥T Ç≥Tø£ \ T ‘· j · ÷ Ø+Ä{ÀÁ{≤©,
ôd+Á{Ï+>¥Ä¬s‡d”s¡÷|òt ‘·j·÷Ø + ø±+Áø°≥T $TÁX¯eT+ ‘·j·÷Ø
K
j·T+Á‘·+, f…Æ˝Ÿ‡- ÄÁøÏ*ø˘ w”≥¢ cÕ|ü⁄ + Ä{ÀÁ{≤©, eT÷&ÉT
ø±+Áø°≥T, ÄsTT˝Ÿ $T\T¢ |ü+|æq ˝…{’ +Ï >¥, kÂ+&é dæd\ü T, Á|üuTÑÛ ‘·«+
$TÁX¯eT ‘·j÷· Ø j·T+Á‘ê\T, ôVA≥˝Ÿ+ø±´≥]+>¥ + Ä{ÀÁ{≤©,
◊s¡Hé π>≥T¢- &Ûç˝Ÿ‡ ‘·j·÷Ø j·T÷ì{Ÿ + Ä{À Á{≤©, Á|üuÛÑT‘·«
A
nqTeT‹‘√ yÓ T &ç ø £ ˝ Ÿ »qs¡ ˝ Ÿ k˛º s Y ‡ , Ábò Õ +#Ó ’ J ˝À $T˙
dü÷|üsãY C≤sY, &û{|° -” MTùde-ÄHé˝H’… é ùde\T+bò˛{À dü÷&º j ç ÷Ó ,
_*¶+>¥ kÕeTÁ–, Vü‰sY¶ y˚sY <äTø±D+.
<˚X¯+˝Àì 736 »\eqs¡T\qT s¡÷.10,211 ø√≥¢‘√
ª{ÀkÕμ q÷‘·q n<Ûä´≈£åî&ç>± &Ü.Á|ükÕ<é
|ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·qTqï≥T¢ øπ +Á<ä »˝Ÿ X¯øÔÏ XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹ Á|üV‰ü <¢ é
‘Ó\+>±D Äs√úô|&çø˘ düs¡®q¢ dü+|òüT+ ({ÀkÕ) 2021- dæ+>¥ |üfÒ˝Ÿ yÓ\¢&ç+#ês¡T. »\eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<ä›s¡D, n_Ûe~∆
22 dü+e‘·‡sêìøÏ q÷‘·q n<Ûä´≈£åî&ç>± &Ü.|”mHé mdt M Á|ükÕ<é |ü<∏äø£+ (Á&ç|t) øÏ+<ä á |üqT\T #˚|ü≥ºqTHêïeTì, M{Ï˝À 227
ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T. ôV’≤<äsêu≤<√¢ì ñkÕàìj·÷ yÓ’<ä´ ø£fi≤XÊ\ ÁbÕC…≈£îº\T 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq$ ≈£L&Ü ñHêïj·Tì ‘Ó*bÕs¡T.
y˚~ø£>± »]–q 6e ª {ÀkÕø±Hé-2021μ (es¡TÃe˝Ÿ dü<ädüT‡) s¡÷.545 ø√≥¢‘√ 29 ÁbÕC…≈£îº\≈£î eTs¡eTà‘·T\T #˚|ü{≤º\ì
eTT–+|ü⁄ y˚&ÉTø£˝À¢ Äj·Tq |üPs¡« n<Ûä´≈£åî&ÉT &Ü.düTBÛsY ≈£îe÷sY ìs¡ísTT+#ês¡T. |ü⁄qs¡T<ä∆]düTÔqï yê{Ï˝À ‘Ó\+>±D˝À 18
qT+∫ u≤<Ûä´‘·\T d”«ø£]+#ês¡T. ÁbÕC…≈£îº\T 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq$ ñqï≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T.
sêÁwüº yê´|üÔ+>± d”s√ düπs« ‘Ó\+>±D˝À dü>∑+ »HêuÛ≤≈£î düTdæús¡ ñbÕ~Û
ø£s√Hê πødüT\ yê´|æÔô|’ ‘·«s¡˝À sêÁwüºyê´|üÔ+>± d”s√ düπs« ‘Ó\+>±D˝À n‘·´~Û≈£î\T ùdyê s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û
ìs¡«Væ≤+#·qTHêïs¡T. ôV’≤<äsêu≤<é ˝Àì ◊d”m+ÄsY, H˚wüq˝Ÿ bı+<äT‘·THêïs¡T. Ä s¡+>∑+˝À ñqï dæúsêdæÔ, yê´bÕs¡+,
Çì‡º≥÷´{Ÿ Ä|òt q÷´Á{ÏwüHé (mdt@mHé)\≈£î sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ eTs¡eTà‘·T\T, ôVA≥fi¯ó¢, ¬skÕº¬s+≥T¢ m≈£îÿe eT+~øÏ ñbÕ~Û
nqTeT‹ Ç∫Ã+~. sêÁwüº+˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢ kÕπ> á düπs«˝À #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. ‘·sê«‹ kÕúq+˝À eékÕj·T, nqTã+<Ûä s¡+>±\T

60
ñHêïsTT. eTTK´+>± |ü]ÁX¯eT\ <ë«sê 10.6 XÊ‘·+ eT+~øÏ πødüT\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø£s√Hê‘√ b˛*Ã‘˚ ø±´q‡sY eTs¡D≤\T
ñbÕ~Û \_Ûk˛Ô+~. sêÁwüº+˝Àì ñ<√´>∑, ñbÕ~Û neø±XÊ\ô|’ <ë<ë|ü⁄ 20 ¬s≥T¢ m≈£îÿe dü+uÛÑ$düTÔHêïj·Tì ì|ü⁄DT\T
‘Ó\+>±D |ü]ÁX¯eT\XÊK ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä´j·Tq+˝À á #ÓãT‘·THêïs¡T. <˚X¯+˝À 2020˝À yÓTT‘·Ô+ πødüT\T 13,92,179,
$wüj·T+ yÓ\¢&Ó’+~. ø±´q‡sY eTs¡D≤\T 7,70,230 qyÓ÷<äj·÷´ sTT.
sêÁwüº düeTÁ>∑ eTTK ∫Á‘·+ s¡÷|üø£\Œq˝À uÛ≤>∑+>± yÓTT‘·ÔMTà<ä n‘·´~Ûø£ ø±´q‡sY πødüT\T, eTs¡D≤\T ñ‘·ÔsY
|ü ] ÁX¯ e T\ XÊK $$<Û ä s¡ + >±\ô|’ pH√¢ dü e TÁ>∑ dü π s « Á|ü<˚XŸ ˝À qyÓ÷<äj·÷´sTT.
ìs¡«Væ≤+∫+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± ‘Ó\+>±D˝À ñ<√´–‘· rs¡T Á|ü<Ûëq ø±´q‡s¡T¢ (XÊ‘ê˝À¢):
(m+bÕ¢jYT yÓT+{Ÿ bÕ´≥sYï)q÷ $X‚¢wæ+∫+~. yÓTT‘·Ô+>± sêÁwüº
»HêuÛ≤˝À 50.2 XÊ‘·+ eT+~ $$<Ûä s¡ø±\ ñ<√´>±\T, |üqT\T s=eTTà-25, >∑sê“¤X¯j·T eTTK<ë«s¡+ -20, H√s¡T,
#˚d÷ü Ô düTdæsú ¡ ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqï≥Tº >∑D≤+ø±\ <ë«sê ‘˚*Ã+~. >=+‘·T-20, bı≥º, ô|<ä›ù|>∑T, Áb˛ùdº{Ÿ, }|æ]‹‘·TÔ\T, s¡ø£Ô, øÏ&û ï
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ y˚Ts¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T, ‘·rj·T (Áô|’eTØ, ‘·~‘·s¡ ø±´q‡s¡T¢-35 ôV’≤<ësêu≤<é ˝À n+‘·sê®rj·T yÓ’e÷ìø£
S
ôdø£+&ÉØ, f…]¸jT· Ø) s¡+>±\T>± yÓTT‘·+Ô ñ<√´–‘·qT ˝…øÿÏ +#ês¡T. Á|ü<sä Ù¡ q ‘Ó\+>±D˝À eTs√kÕ] n+‘·sê®rj·T yÓe’ ÷ìø£ Á|ü<sä Ù¡ q
ùdyê s¡+>±ìï ‘·rj·T $uÛ≤>∑+˝À #˚sêÃs¡T. ($+>¥‡ Ç+&çj÷· 2022) ôV≤’ <äsêu≤<√¢ »s¡>q∑ T+~. e#˚Ã e÷]Ã
24 qT+∫ 27 es¡ ≈ £ L uÒ > ∑ + ù|≥ $e÷HêÁX¯ j · T +˝À
‘Ó\+>±D˝À 100 @fi¯¢≈£î ô|’ã&çq ÁbÕC…≈£îº\T ìs¡ « Væ ≤ +#· q THêïs¡ T . bÂs¡ $ e÷qj· ÷ q XÊK, C≤rj· T
X¯ì>∑s¡+-ø√ôV≤&É eT+&É\+ (1891 dü+e‘·‡s¡+˝À $e÷HêÁX¯j·÷\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú, uÛ≤s¡‘· |ü]ÁX¯eT\T, yêDÏ»´
K
ìsêàD+), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-ô|<ä›eT˝≤¢¬s&ç¶ (1892), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-
ø£#ê|üPsY (1896), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-ø±e÷¬s&ç¶ (1897), ô|<ä›
#ÓsT¡ e⁄-eT˝≤ÿ |üPsY (1898), ô|<ä› #ÓsT¡ e⁄-»+>∑+|ü*¢ (1898),
ô|<ä› #Ós¡Te⁄-n&É÷¢sYm˝≤¢¬s&ç¶ (1901), bÕø±\ #Ós¡Te⁄-ñeTà&ç
eT+&Éfi¯¢ düe÷K´ (|òæø°...) dü+j·TTø£Ô+>± ìs¡«Væ≤düTÔqï á
Á|ü<äs¡Ùq˝À ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ uÛ≤>∑kÕ«$T ø±qT+~.
u§>∑TZ ì\«˝À¢ ‘Ó\+>±D≈£î Äs√ kÕúq+
A
es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ (1902), eT˝≤¢¬s&ç¶ #Ós¡Te⁄-_Ûø£ÿq÷s¡T (1905), <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ u§>∑TZ ì\«\Tqï sêÁcÕº\ C≤_‘ê˝À
ñ<äjT· düeTTÁ<ä+-ñeTà&ç q˝§Z+&É õ˝≤¢ (1906), #Í<ä]#ÓsT¡ e⁄- ‘Ó\+>±D 6 kÕúq+˝À ì*∫+~. πø+Á<ä u§>∑TZ, >∑qT\ XÊK
b˛\ÿ+ù|{Ÿ (1908), \ø£ïes¡+ #Ós¡Te⁄ñeTà&ç es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ eT+Á‹ Á|üVü‰¢<é CÀw” sê»´ düuÛÑ˝À á $wüj·÷ìï yÓ\¢&ç+#ês¡T.
(1999), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-;;ù|{Ÿ (1911), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-yÓ\T¢≥¢ d”mHé@ ÄsY j·TTe XÊÁdüÔy˚‘·Ô nyês¡T¶
(1912), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-|ü⁄\ÿ˝Ÿ (1918), ô|<ä› #Ós¡Te⁄-ñ ôd+≥sY |òüsY ôd\T´˝≤sY n+&é e÷*≈£î´\sY ãj·÷\J
|üŒ\yêjYT (1918), sêeT|üŒ #Ós¡Te⁄-ñeTà&ç es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ (d”d”m+;) øÏ #Ó+~q XÊÁdüÔy˚‘·Ô ~e´ ‘˚CŸ kÂ|ü‹øÏ øöì‡˝Ÿ Ä|òt
(1919) ñkÕàHé kÕ>∑sY-ôV’≤<äsêu≤<é (1920). ôd+’ {Ï|øæò ˘ n+&é Ç+&ÉÁdæj
º T· ˝Ÿ ]ôdsYÃ (d”mHé@ ÄsY) j·TTe XÊÁdüÔy‘˚ Ô·
‘Ó\+>±D˝À ø±´q‡sY ñÁ>∑s¡÷|ü+ nyês¡T¶ e]+∫+~. ãj·÷\õø£˝Ÿ ôd’HÓ‡dt $uÛ≤>∑+˝À 2021øÏ
‘Ó\+>±D˝À ø±´q‡sY ñÁ>∑s¡÷|ü+ <ë\TÃ‘√+~. 2018 >±qT <˚X¯yê´|üÔ+>± @&ÉT>∑Ts¡T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\≈£î á nyês¡T¶\qT
qT+∫ 2020 es¡≈£L eT÷&˚fi¢̄ >∑D≤+ø±\qT sê»´ düuÛÑ˝À πø+Á<ä Á|üø£{Ï+#·>±, yê]˝À ‘˚CŸ ˇø£s¡T. ∫qï ej·TdüT˝ÀH˚ Äj·Tq
Á|üuTÑÛ ‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚d+æ ~. >∑‘· eT÷&˚fi˝¢¯ À ø=‘·>Ô ± ‘Ó\+>±D˝À d” d ” m +;˝À XÊÁdü Ô y ˚ ‘ · Ô > ± #˚ ] |ü ] XÀ<Û ä q ˝À¢ #· T s¡ T >±Z
1,39,419 eT+~ á eTVü≤e÷à] u≤]q |ü&Ü¶s¡T. M]˝À eéVü≤]düTÔHêïs¡T. @&Ü~qïs¡>± ø=$&é yÓ’s¡dt »qT´ Áø£e÷\
‘Ó\+>±D˝À 76,234 (54.67 XÊ‘·+) eT+~ eT‘·Týê‘· Ä$wüÿs¡D˝À r]ø£ ˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚düTÔHêïs¡T. ‘˚CŸ H˚‘·‘·«+˝Àì
|ü&Ü¶s¡T. ‘Ó\+>±D˝À 201819˝À 1,129, 2019-20˝À ã+<ä+ 6500 ø=$&é yÓ’s¡dt »qT´ Áø£e÷\qT Ä$wüÿ]+∫+~.
1,156 πødüT\T ô|]>±sTT. ‘Ó\+>±D˝À @{≤ 1100\≈£îô|’>± <˚X¯yê´|üÔ+>± #˚|ü{Ïºq JH√yéT d”¬ø«ì‡+>¥ ˝À d”d”m+; yê{≤H˚
12 XÊ‘·+ ñ+~.

61
‘Ó\+>±D≈£î 32 sêÁwüº|ü‹ b˛©dt |ü‘·ø±\T n<˚ õ˝≤¢ ñdü÷s¡T sƒêD≤ |ü]~Û˝Àì ø√&çE≥Tº >∑T≥ºô|’ 2018
y˚T 21q, n<˚ õ˝≤¢ eT<˚›&ÉT sêD≤ |ü]~Û˝À 2018 @Á|æ˝Ÿ 27q
‘Ó\+>±D eTVæ≤fi≤ uÛÑÁ<ä‘· $uÛ≤>∑+ n<äq|ü⁄ &ûJ|” kÕ«‹ e÷y√sTTdüT\º ‘√ »]–q mHéøö+≥s¡˝¢ À Ms¡T #·÷|æq kÕVü≤kÕìøÏ
\Áø±, es¡+>∑˝Ÿ ø£$Twüqπs{Ÿ ˝Àì »q>±eT &ûd”|” ã+&É >±qT |”m+J e]+∫+~.
Áoìyêdüs¬ &ç\¶ ≈£î Á|ü‹cÕ˜‘à· ø£ sêÁwü|º ‹ü b˛©dt |ü‘ø· ±\T (|”|m” +)
<äø±ÿsTT. düsê›sY e\¢uÛ≤jYT |üfÒ˝Ÿ C≤rj·T b˛©dt nø±&ÉMT ◊|”m+ |ü⁄s¡kÕÿsê\ C≤_‘ê˝À •e≈£îe÷sY (Ç+f…*C…H‡é
dü+j·TTø£Ô dü+#ê\≈£î&ÉT n$T‘Y >±sY¶ ≈£L á |ü⁄s¡kÕÿs¡+ <äøÿÏ +~. &û◊J), y˚T|òü÷e‘Y yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢ (e÷<ë|üPsY &ûd”|”), s¡y˚TXŸ
b˛©düT XÊK˝À $•wüº ùde\+~+∫q+<äT≈£î M]ì m+|æø£ (mdt@; n<äq|ü⁄ md”Œ), õ‘˚+<äsY ¬s&ç¶ (Vü≤qTeTø=+&É @d”|”),
#˚XÊs¡T. ‘Ó\+>±D Ä$sê“¤e+ qT+∫ kÕ«‹ \Áø± eTVæ≤fi≤ uÛÁÑ <ä‘· #·+Á<äX‚KsY Ä≈£î\ (e÷<ë|üPsY Á{≤|òæø˘ @d”|”), |æ#·Ãj·T´ eTTe«
$uÛ≤>∑+ u≤<Û´ä ‘·*ï düeTs¡+ú >± ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T. eTVæ≤fi¯\ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ (n+ãsYù|≥ |”{°d”), dü+|ü‘Y ≈£îe÷sY ¬s&ç¶ (j·T÷düT|òt >∑÷&É
|ü\T ø°\ø£yÓTÆq ùde*ï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã $»j·Te+‘·+>± yÓTT<ä{Ï |ü{≤\+ ndæôd+º {Ÿ ø£e÷+&Ó+{Ÿ), Äq+<é ≈£îe÷sY (m◊;
@môd‡’ ), #·+Á<äXK‚ sY sêe⁄ (‘Ó\+>±D b˛©dt nø±&ÉMT @môd‡’ ),
S
neT\T#˚düTÔHêïs¡T. kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡yêìï |ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì
πø+Á<ä ôVA+XÊK Á|üø£{Ï+∫q |”|”m+ C≤_‘ê˝À M]øÏ #√≥T wüØ|òt n© eTVü≤à<é (Áπ>Vü≤Ö+&é‡ d”ìj·TsY ø£e÷+&√), nì˝Ÿ
<äøÏÿ+~. ‘Ó\+>±D qT+∫ 14 eT+~øÏ sêÁwüº|ü‹ >±´\+≥Ø >ö&é (ø±∫>∑÷&É Á{≤|òæø˘ ôV≤&é ø±ìùdºãT˝Ÿ) ñHêïs¡T. düsê›sY
|ü‘·ø£+ (|”m+J) \_Û+∫+~. b˛©dt XÊK˝À Á|ü‹uÛ≤e+‘·yÓTÆq e\¢uÛŸ uÛ≤jYT |üfÒ˝Ÿ C≤rj·T b˛©düT nø±&ÉMT ndæôdº+{Ÿ
ùde\+~+∫q+<äT≈£î 11 eT+~øÏ Ç+&çj·THé b˛©dt |ü‘·ø£+ ø£e÷+&Ó+{Ÿ »j·T+‹ s¡+>±#ê], ôV≤&é ø±ìùdºãT˝Ÿ Vü≤]z+
K
(◊|”m+) <äøÏÿ+~. C…’fi¯¢ XÊK≈£î #Ó+~q eTT>∑TZ]øÏ, n–ïe÷|üø£ ≈£L&Ü á C≤_‘ê˝À ñHêïs¡T.
ùde\ XÊK˝À Ç<ä›]øÏ |ü⁄s¡kÕÿsê\T <äø±ÿsTT. e#˚Ã >∑D‘·+Á‘· ‘Ó\+>±D C…fi’ ¢¯ XÊK˝À $•wüº ùde\+~+∫+<äT≈£î #·s|¢¡ *ü ¢
~H√‘·‡e+ dü+<äs¡“¤+>± á |ü⁄s¡kÕÿsê*ï n+<äCÒj·TqTHêïs¡T. πø+Á<ä ø±sê>±s¡+ &ç|üP´{° dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿ ø£wüíeT÷]Ô, ôV≤&é
‘Ó\+>±D Áπ>Vü≤Ö+&é‡ $uÛ≤>∑+˝À $<ÛäT\T ìs¡«]ÔdüTÔqï yês¡s¶ Y »+>∑jT· ´, eTVü≤ã÷u≤u≤<é N|òt ôV≤&é yês¡s¶ Y Hêsêj·TD≈£î
A
|”øπ mdt s¡yT˚ XŸ (ÄsYmôd‡’ ), ˝≤\´, |üsX¡ ó¯ sêyéT Hêj·Tø˘, ‹s¡T|ü‘j
· T· ´ sêÁwüº|ü‹ dü+düÿs¡D ùde\ |ü‘·ø±\T \_Û+#êsTT.
(ôV≤&é ø±ìùdºãTfi¯ó¢), bÕbÕsêe⁄, uÛ≤düÿsY sêe⁄, Á|ü‘ê|t dæ+>¥, n–ïe÷|üø£ XÊK˝À Á|ü‹uÛ≤e+‘·yÓTÆq ùde\+~+∫
yÓ+ø£qï, e÷˝À‘·T sêeTT\T, nãT›˝Ÿ nJyéT, dü‘·´Hêsêj·TD, q+<äT≈£î Á|üø£{Ï+#˚ sêÁwüº|ü‹ n–ïe÷|üø£ ùde\ |ü‘·ø±ìøÏ
s¡y˚TXŸ (ø±ìùdºãTfi¯ó¢), eT]j·T<ëdt (ÄsYm), ø£wüíÁ|ükÕ<é (môd’‡ ) eTVü≤ã÷uŸ q>∑sY õ˝≤¢ n–ïe÷|üø£ XÊU≤~Ûø±] düT<Ûëø£sY
|”m+J C≤_‘ê˝À ñHêïs¡T. eTT\T>∑T õ˝≤¢ yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+ πsDT≈£î+≥, ©&ç+>¥ ô|ò’sY yÓTHé ø=+s¡j·T´ #·\¢>∑Ts¡T>∑T\
dü]Vü≤<äT›˝À¢ 2016 pHé 19q, #Û·rÔdt >∑&Ûé bÕy˚T&ÉT sêD≤ m+|æø£j·÷´s¡T.
|ü]~Û˝Àì ñ&ÉeT\¢ n≥M ÁbÕ+‘·+˝À 2017 |òæÁãe] 19q,

62
14. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
ª»>∑qqï $<ë´ ByÓqμ≈£î s¡÷.694 ø√≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T.
á @&Ü~ »>∑qqï $<ë´ ByÓq s¬ +&√ $&É‘˝· À uÛ≤>∑+>± sêÁcÕº˝À¢ ø=‘·Ô q>∑sê\ ìsêàD≤ìøÏ 15e Ä]úø£ dü+|òüT+
s¡÷.694 ø√≥¢qT πø{≤sTT+#ês¡T. s¡÷.8 y˚\ ø√≥¢ ô|sêŒ¤¬sàHé‡ uÒdt¶ #Ûê˝…+CŸ |òü+&é qT dæbòÕs¡T‡
#˚dæ+~. á |ü<∏äø£+ øÏ+<ä ˇø√ÿ sêÁwüº+ ˇø£ ø=‘·Ô q>∑sêìï
10.97 \ø£å\ eT+~ $<ë´s¡Tú\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ U≤‘ê˝À¢
e÷Á‘·y˚T Á|ü‹bÕ~+#ê*‡ ñ+≥T+~.
á yÓTT‘êÔìï ‘ê&˚|ü*¢˝Àì ø±´+|ü⁄ ø±sê´\j·T+ qT+∫ d”m+
»>∑Hé ã≥Hé H=øÏÿ »eT #˚XÊs¡T. |”m+Jmdt yÓ’ s¡Vü≤<ës¡T\ ìs¡«Vü≤D≈£î s¡÷.127.29 ø√≥T¢
@|”˝À 3 $e÷HêÁX¯j·÷\≈£î nqTeT‹ sêÁwü º + ˝À Á|ü < Û ë qeT+Á‹ Á>±MTD dü & É ø ˘ jÓ ÷ »q
(|”m+Jmdt yÓ’) øÏ+<ä $$<Ûä õ˝≤¢˝À¢ #˚|ü{Ïºq 251 s¡Vü≤<ës¡T\
S
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À eT÷&ÉT Á^Hé |ò”˝Ÿ¶ $e÷HêÁX¯j·÷\≈£î
ìs¡«Vü≤D ø√dü+ s¡÷.127.29 ø√≥¢≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]bÕ\q
πø+Á<ä+ dü÷Á‘·ÁbÕj·T nqTeT‘·T\T Ç∫Ã+~. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î
nqTeT‘· T *∫Ã+~. á ì<Û ä T \‘√ 841.22 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢
uÛÀ>±|ü⁄s¡+, zs¡«ø£\T¢, <ä>∑<ä]Ô $e÷HêÁX¯j·÷\≈£î nqTeT‘·T\T
s¡Vü≤<ës¡T\qT n_Ûe~∆ #˚j·TqTHêïs¡T.
Ç#êÃeTì, n+<äT˝À zs¡«ø£\T¢˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T 2021
e÷]Ã˝ÀH˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´j·Tì πø+Á<ä bÂs¡$e÷qj·÷q XÊK d”m+ »>∑Hé ‘√ Áo\+ø£ &ç|üP´{° ôV’≤ ø£$TwüqsY uÛÒ{°
K
düVü‰j·TeT+Á‹ »qs¡˝Ÿ Mπø dæ+>¥ ‘Ó*bÕs¡T. sêÁwüº eTTKéT+Á‹ yÓ’.mdt.»>∑Hé yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ì Áo\+ø£
yÓ’sY ˝…dt &˚{≤ yê&Éø£+˝À ¬s+&√ kÕúq+ &ç|üP´{° ôV’≤ ø£$TwüqsY &Üø£ºsY &ç.yÓ+ø£fÒX¯«s¡Hé ø£*XÊs¡T.
‘ê&˚|ü*¢˝Àì ø±´+|ü⁄ ø±sê´\j·T+˝À d”m+‘√ Äj·Tq uÛÒ{°
yÓs’ Y ˝…dt &˚{≤ $ìjÓ÷>∑+˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ <˚X+¯ ˝À s¬ +&√
nj·÷´s¡T.
kÕúq+˝À ñqï≥T¢ πø+Á<ä ø£eT÷´ìπøwüq¢ XÊK düVü‰j·TeT+Á‹
A
<˚e⁄dæHêΩ #ÍVü‰Hé ‘Ó*bÕs¡T. Á{≤jYT ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ y˚T HÓ\˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À 3% ã+>±s¡T Kì» ì\«\T
8,07,504 {°; yÓ’sY˝…dt &˚{≤ yê&çq≥T¢ #ÓbÕŒs¡T. <˚X¯+˝À ñqï ã+>±s¡T Kì» ì\«˝À¢ 3% Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
@|”˝Àì 1,570 Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À¢ uÛ≤s¡‘Y HÓ{Ÿ øÏ+<ä ˝À ñHêïj·Tì øπ +Á<ä >∑qT\ XÊK eT+Á‹ Á|üV‰ü <¢ é CÀw” ù|s=ÿHêïs¡T.
yÓ’ô|ò’ Vü‰{ŸkÕŒ≥T¢ @sêŒ≥T#˚j·T>±, yê{Ï˝À 216 |üì#˚düTÔqï≥T¢ 2015 Hê{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 501.83 $T*j·THé
‘Ó*bÕs¡T. ≥qTï\ ã+>±s¡T Kì»+ ñ+<äHêïs¡T. n+<äT˝À 17.22
$T*j·THé ≥qTï\qT ]»sY« πø≥–Ø>± πø{≤sTT+#·>±, $T–*q
@|” d”&é‡ ≈£î ª>∑e¬sïHé‡ HÍμ C≤rj·T nyês¡T¶
484.61 $T*j·THé ≥qTï\qT ]k˛sY‡ πø≥–Ø>± Á|üø£{Ï+∫q≥T¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $‘·ÔHê_Ûe~∆ dü+düú≈£î C≤rj·T nyês¡T¶ yÓ\¢&ç+#ês¡T. <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£+>± ã+>±s¡T Kì»+ _Vü‰sY
\_Û+∫+~. >∑e¬sïHé‡ HÍ dü+düú $$<Ûä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ (44%), sê»kÕúHé (25%), ø£sêí≥ø£ (21%), |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ
<˚XÊ_Ûe~∆˝À ø°\ø£+>± |üì #˚ùd Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú qT m+|æø£ (3%), Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (3%), s¡a≤s¡?+&é (2%)˝À ñ+<äì
#˚dæ |ü⁄s¡kÕÿsê\T n+<äCÒk˛Ô+~. kÕe÷õø£ u≤<Ûä´‘· $uÛ≤>∑+˝À $e]+#ês¡T. $T–*q 2% #Û·rÔdt >∑&é, eT<Ûä´ Á|ü<˚XŸ, πøs¡fi¯,
sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ dü+düú nsTTq @|” d”&‡é ≈£î |ü⁄s¡kÕÿs¡+ <äøÿÏ +~. eTVü‰sêÁwüº, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À¢ ñqï≥T¢ ù|s=ÿHêïs¡T.
Á^Hé |ò”˝Ÿ¶ kÕàsYº dæ{° C≤_‘ê˝À neTsêe‹ Hê\Tπ>fi¯¢˝À 12,332 m+m+mdt m+ >±´dt yÓ*øÏr‘·
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ m+|æø£#˚dæq 5 Á^Hé |ò”˝Ÿ¶ kÕàsYº dæ{°\ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝Àì ø£cÕí - >√<ëe] uÒdæH√¢ ÄHé, Ä|òt
C≤_‘ê˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝Àì neTsêe‹ ≈£L&Ü ñqï≥T¢ πø+Á<ä k˛ºsY qT+∫ >∑‘· Hê\Tπ>fi¯¢˝À 12,332 m+m+mdt d”m+
|ü≥ºD≤_Ûe~∆ XÊK düVü‰j·TeT+Á‹ øöX¯˝Ÿ øÏXÀsY sê»´ düuÛÑ˝À ($T*j·THé yÓTÁ{Ïø˘ kÕº+&ÉsY¶ ≈£L´_ø˘ MT≥sY‡) düVü≤»yêj·TTe⁄

63
yÓ*øÏrdæq≥T¢ øπ +Á<ä ô|Á{À*j·T+ XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹ sêy˚TX¯«sY ø±|ü⁄ H˚düÔ+ |ü<∏äø£+ øÏ+<ä s¡÷.490.86 ø√≥T¢
‘˚* ‘Ó*bÕs¡T. 2017-18 qT+∫ 2020-21 eT<Ûä´ ø±\+˝À yÓm’ dtÄsY ø±|ü⁄ H˚d+Ôü |ü<øä∏ +£ øÏ+<ä es¡Tdü>± s¬ +&√ @&Ü~
ÄHéc˛˝À 3,778 m+m+mdt d”m+, Äbò˛¸s˝Y À 8,554 m+m+mdt \_›<ës¡T\ U≤‘ê˝À &ÉãT“\T »eT #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷ìï d”m+
d”m+ >±´dt yÓ*øÏ rdæq≥T¢ yÓ\&¢ +ç #ês¡T. ÄqŒ¤sY >±´dt ô|’ s¡÷.271 »>∑H√àVü≤Hé s¬ &ç¶ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ‘ê&˚|*ü ¢ ø±´+|ü⁄ ø±sê´\j·T+˝À
ø√≥T¢, Äc˛sY >±´dt ô|’ s¡÷.750 ø√≥T¢ sêj·T©º øÏ+<ä @|” ø£+|üP´≥sY MT≥ H=øÏÿ 3,27,244 eT+~øÏ s¡÷.490.86 ø√≥¢
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó*¢+∫q≥T¢ ù|s=ÿHêïs¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î ñqï kÕj·T+ n+~+#ês¡T. ¬s+&˚fi¯¢˝À $$<Ûä |ü<∏äø±\ øÏ+<ä yÓTT‘·Ô+
ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡y˚T sêj·T©º #Ó*¢düTÔHêïeTì #ÓbÕŒs¡T. 59,63,308 eT+~ ø±|ü⁄\≈£î s¡÷.12,126.78 ø√≥¢ y˚Ts¡
‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\ XÊK ø£+Á{À\sY >± πøÄsYm+ øÏc˛sY≈£îe÷sY kÕj·T+ n+~+#êeTì d”m+ ‘Ó*bÕs¡T.
d”ìj·TsY ◊|”mdt n~Ûø±] πøÄsYm+ øÏc˛sY ≈£îe÷sYqT bòÕ´|”‡ n<Ûä´≈£åî&ç>± n#·T´‘·sêe⁄ eT∞¢ mìïø£
‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\ XÊK ø£+Á{À\sY >± sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ô|ò&ÉπswüHé Ä|òt Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #Ûê+ãsY Ä|òt ø±eTsY‡ n+&é
S
ìj·T$T+∫+~. Á|üdTü ‘Ô +· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ s√&ÉT¶ ùd|òº” n<∏ë]{° #Û’Ósà¡ Hé Ç+&ÉÁd”ºdt (bòÕ´|”‡) n<Ûä´≈£åî&ç>± $XÊK|ü{≤ïìøÏ #Ó+~q
>± ñqï Äj·TqTï ã~© #˚dü÷Ô Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù Ä~‘·´ n#·T´‘·sêe⁄ @ø£Áê+>± mìïø£j·÷´s¡T. nk˛dæj˚TwüHé yê]¸ø£
Hê<∏é <ëdt ñ‘·sÔ T¡ «*#êÃs¡T. ‘·<Tä |ü] Ä<˚XÊ\T yÓ\Te&˚+‘· es¡≈L£ düs¡«düuÛÑ´ düe÷y˚X¯+˝À düuÛÑT´\T Äj·TqqT @ø£Áê+>±
s√&ÉT¶ ùd|ò”º n<∏ë]{° #ÛÓ’s¡àHé >± ≈£L&Ü |üP]Ô n<äq|ü⁄ u≤<Ûä´‘· ˝À¢ mqTï≈£îHêïs¡T. 2019˝À bòÕ´|”‡ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº XÊK
Äj·Tq ø=qkÕ>∑T‘ês¡ì ñ‘·Ôs¡T«˝À¢ ù|s=ÿHêïs¡T. ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ï qT+∫ ¬s+&˚fi¯¢ bÕ≥T Äj·Tq n<Ûä´≈£åî&ç>±
K
>∑Vü≤ìsêàD XÊK Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´<ä]Ù>± sêVüQ˝Ÿ bÕ+&˚ eéVü≤]+#ês¡T.
◊mmdt n~Ûø±] sêVüQ˝Ÿ bÕ+&˚qT >∑Vü≤ìsêàD XÊK |”m+@yÓ’ øÏ+<ä @|”øÏ 20.37 \ø£å\ Çfi¯ó¢
Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´<ä]Ù>± sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫+~. Á|üdüTÔ‘·+ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ Äyêdt jÓ÷»q (|ü≥Dº ) øÏ+<ä Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
N|òt ø£q®πs«≥sY Ä|òt bòÕ¬sdtº (d”d”m|òt)>± ñqï Äj·TqTï ã~©
A
≈£î 2015-16 qT+∫ 2021-22 es¡≈£î yÓTT‘·Ô+ 20,37,457
#˚dü÷Ô Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù Ä~‘·´Hê<∏é <ëdt ñ‘·Ôs¡T«\T Çfi¯ó¢ eT+ps¡T #˚dqæ ≥T¢ øπ +Á<ä |ü≥Dº ≤_Ûe~∆XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹
C≤Ø #˚XÊs¡T . øöX¯˝Ÿ øÏc˛sY ‘Ó*bÕs¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î eT+p¬s’q Çfi¯¢˝À
|ü⁄s¡bÕ\ø£ u≤+&É¢˝À neTsêe‹ nÁ>∑kÕúq+ 4,45,587 Çfi¯¢ ìsêàD+ |üPs¡ÔsTT+<äì, eTs√ 10,28,169
|ü⁄s¡bÕ\ø£ u≤+&É¢ <ë«sê ì<ÛTä \ düMTø£sD
¡ ˝À neTsêe‹ Çfi¯ó¢ ìsêàD+˝À ñHêïj·Tì #ÓbÕŒs¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î |üPs¡ÔsTTq
<˚X¯+˝ÀH˚ nÁ>∑kÕúq+˝À ñ+~. q>∑s¡ n_Ûe~∆øÏ C≤Ø#˚dæq Çfi¯¢˝À 4,15,091 (93.15%) 2015-16 qT+∫ 2019-20
s¡÷.2y˚\ ø√≥¢ u≤+&Éq¢ T eTπs q>∑s+¡ <ë≥˝Òøb£ ˛sTT+~. 2018- eT<Ûä´˝À |üPs¡ÔsTTq≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T. á ÁbÕC…≈£îº\ ìsêàD+ ø√dü+
19 qT+∫ á @&Ü~ |òæÁãe] es¡≈£î <˚X¯yê´|üÔ+>± yÓTT‘·Ô+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 826.20 mø£sê\qT ø=qT>√\T #˚dæq≥T¢
‘=$Tà~ q>∑sê\T, |ü≥ºD≤_Ûe~∆ dü+düú\T ì<ÛäT\ düMTø£s¡D≈£î yÓ\¢&ç+#ês¡T.
u≤+&Éq¢ T C≤Ø#˚XÊsTT. yÓTT‘·+Ô s¡÷.3,840 ø√≥T¢ ùdø£]+#êsTT. |”m+ øÏkÕHé øÏ+<ä @|”øÏ s¡÷.7,195 ø√≥T¢
Ç+<äT˝À neTsêe‹ q>∑s¡y˚T eTT+<äT+~. |” m + øÏ k ÕHé dü e ÷àHé ì~Û Á|ü y ˚ X ¯ ô |{Ï º q ‘· s ê«‘·
u≤+&É¢ <ë«sê ì<ÛTä \T düMTø£]+#˚ q>∑sê\T, |ü≥Dº ≤_Ûe~∆ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î <˚X¯yê´|üÔ+>± ¬s’‘·T\≈£î s¡÷.1,37,723 ø√≥T¢
dü+düú\≈£î πø+Á<ä >∑Vü≤ìsêàD, |ü≥ºD eéVü‰sê\XÊK Á|ü‹ $&ÉT<ä\ #˚dæq≥T¢ πø+Á<ä eékÕj·TXÊK eT+Á‹ qπs+Á<ädæ+>¥
s¡÷.100 ø√≥¢≈£î s¡÷.13 ø√≥¢ #=|ü⁄Œq (Á|ü‹ q>∑s¡+/ ‘√eTsY ‘Ó*bÕs¡T. Ç+<äT˝À @|”˝Àì s¬ ‘’ T· \≈£î s¡÷.7,195 ø√≥T¢
|ü≥Dº ≤_Ûe~∆ dü+dü≈ú î£ s¡÷.26 ø√≥T¢ $T+#·≈î£ +&Ü) Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+ <äøÏÿq≥T¢ yÓ\¢&ç+#ês¡T.
Á|üø£{Ï+∫+~.

64
4 õ˝≤¢˝À¢ >√ãsY-<ÛäHé |ü<∏äø£+ neT\T 2019-20˝À 1,541 πødüT\T ô|]>±sTT. @|”˝À @{≤
1500\≈£îô|’>± πødüT\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø£s√Hê‘√ b˛*Ã‘˚
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ |üX¯ó, eékÕj·T e´sêú\ qT+∫
ø±´q‡sY eTs¡D≤\T <ë<ë|ü⁄ 20 ¬s≥T¢ m≈£îÿe dü+uÛÑ$düTÔHêïj·Tì
dü+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T, ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ ñ‘·Œ‹Ô
ì|ü⁄DT\T #ÓãT‘·THêïs¡T. <˚X¯+˝À 2020˝À yÓTT‘·Ô+ πødüT\T
ø√dü+ øπ +Á<ä+ ìπs•› +∫q >√ãsY-<ÛHä é |ü<øä∏ ±ìï Hê\T>∑T õ˝≤¢˝À¢
13,92,179, ø±´q‡sY eTs¡D≤\T 7,70,230 qyÓ÷<äj·÷´ sTT.
ô|˝’ {… Ÿ ÁbÕC…≈î£ >º ± neT\T #˚jT· qTHêïs¡T. yÓTT<ä{Ï $&É‘>· ± ø£cÕí,
yÓTT‘·ÔMTà<ä n‘·´~Ûø£ ø±´q‡sY πødüT\T, eTs¡D≤\T ñ‘·ÔsY Á|ü<˚XŸ
nq+‘·|ü⁄s¡+, ø£s¡÷ï\T, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚ùd+<äT≈£î
˝À qyÓ÷<äj·÷´ sTT.
nìï #·s´¡ \T rdüT≈£îHêïs¡T. e´øÏ>Ô ‘∑ · >∑Vü‰\T, ø£d¢ sºü ,Y ø£eT÷´ì{°,
ø£eT]¸j·T˝Ÿ yÓ÷&Éfi¯¢˝ÀøÏ |ü<∏äø±ìï $düÔ]kÕÔeTì πø+Á<äeT+Á‹ Á|ü<Ûëq ø±´q‡s¡T¢ (XÊ‘ê˝À¢): s=eTTà-25, >∑sê“¤X¯j·T
>∑CÒ+Á<ädæ+>¥ ôwø±e‘Y ‘Ó*bÕs¡T. eTTK<ë«s¡+ -20, H√s¡T, >=+‘·T-20, bı≥º, ô|<äù› |>∑T, Áb˛ùd{º Ÿ,
}|æ]‹‘·TÔ\T, s¡ø£Ô, øÏ&ûï ‘·~‘·s¡ ø±´q‡s¡T¢-35
@|” qT+∫ ø=‘·Ô>± 6 q>∑sê\≈£î $e÷Hê\T
S
u§>∑TZ ì\«˝À¢ @|”øÏ 9e kÕúq+
ñ&ÜHé jÓ÷»q øÏ+<ä Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À 40 e÷sêZ˝À¢
$e÷Hê\ sêø£b˛ø£\≈£î nqTeT‘·T\T Ç∫Ãq≥T¢ πø+Á<ä bÂs¡ <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ u§>∑TZ ì\«\Tqï sêÁcÕº\ C≤_‘ê˝À
$e÷qj·÷q XÊK düV‰ü j·TeT+Á‹ Mπø dæ+>¥ ‘Ó*bÕs¡T. Á|üdTü ‘Ô +· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 9e kÕúq+˝À ì*∫+~. πø+Á<ä u§>∑TZ, >∑qT\ XÊK
28 e÷sêZ˝À¢ $e÷Hê\T q&ÉTdüTÔHêïsTT. @|” qT+∫ ø=‘·Ô>± eT+Á‹ Á|üVü‰¢<é CÀw” sê»´düuÛÑ˝À á $wüj·÷ìï yÓ\¢&ç+∫+~.
K
»>∑<ä˝Ÿ|ü⁄sY, VüQ;¢, ø=˝≤Ω|ü⁄sY, u…\>±$, ø£\ãT]Z, ø£˝…’≈£î+&É≈£ î ¬s+&ÉT sêÁwüº _\T¢\≈£î sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<ä+
$e÷q sêø£b˛ø£\≈£î nqTeT‘·T\T ñqï≥T¢ yÓ\¢&ç+#ês¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìøÏ dü+ã+~Û+∫q ¬s+&ÉT ø°\ø£
Ä+Á<Ûë˝À ø±´q‡sY rÁe‘·s¡+ _\T¢\≈£î sêÁwüº|ü‹ sêyéT Hê<∏é ø√$+<é ÄyÓ÷<ä eTTÁ<ä y˚XÊs¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˝À ø±´q‡sY ñÁ>∑s÷¡ |ü+ <ë\TÃ‘√+~. 2018 2020 &çôd+ãs¡T˝À »]–q düe÷y˚XÊ˝À¢ sêÁwüº md”‡ ø£$TwüHé,
A
qT+∫ 2020 es¡≈£L eT÷&˚fi¢̄ >∑D≤+ø±\qT sê»´ düuÛÑ˝À πø+Á<ä @|” $<äT´‘Y düT+ø£+ #·{≤º\ dües¡D\qT nôd+;¢ ÄyÓ÷~+∫+~.
Á|üuÛÑT‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. >∑‘· eT÷&˚fi¢̄˝À ø=‘·Ô>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚ XŸ yê{ÏøÏ sêÁwüº|ü‹ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä |ü&É≥+‘√ düe]+∫q #·{≤º\T
˝À 2,06,677 eT+~ á eTVü≤e÷à] u≤]q |ü&Ü¶s¡T. M]˝À neT˝À¢øÏ sêqTHêïsTT. Á|üdüTÔ‘· #·≥º Á|üø±s¡+ md”‡, md”º\≈£î ˇπø
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝À 1,13,190 (54.76 XÊ‘· + ) eT+~ ø£$TwüHé ñ+~. Çø£ MT<ä≥ md”‡, md”º ø£$TwüqT¢ y˚πs«s¡T>±
eT‘·Týê‘·|ü&Ü¶s¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À 2018-19˝À 1,513, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#˚ neø±X¯+ @s¡Œ&ç+~.

65
S
K
A
66

2021 Sept TM Magazine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2021 Sept TM Magazine

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2021 Sept TM Magazine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ôdô|º+ãsY 2021 ø£¬s+{Ÿ nô|ò’sY‡

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Copyright @ by AKS IAS

This Material is for Internal Circulation Only

1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ - |ü]bÕ\q

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

s¡÷bı+~+∫+~. á ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D‘√ ◊y√{° bÕ¢{Ÿ bòÕ+\T

|üì#˚ùd rs¡T˝À $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T sêqTHêïsTT. kÕàsYº

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

10. Ç‘·s¡ n+XÊ\T

$<ä´, øöì‡*+>¥ & yÓT+≥]+>¥, Äs√>∑´+ & ÁX‚j·TdüT‡, y˚T|òü÷\j·T >∑T]+∫

ñ+&˚˝≤ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫q ªá-s¡÷|”μ $<ÛëHêìï

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

düŒwüº+#˚XÊsTT. $<˚o e´eVü‰sê\ XÊK düVü‰j·T eT+Á‹

eTTs¡∞<Ûsä H¡ é n $esê\T yÓ\&¢ +ç #ês¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈L£ nyÓT]ø±˝À

◊) XÊKqT @sêŒ≥T #˚dæ+~. πø+Á<ä Ä]úø£ eT+Á‹ ìs¡à˝≤

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

˝Àø£düuÛÑ˝À eTs√ ◊<äT _\T¢\T

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

<äX¯≈£î πø+Á<ä n≥MXÊK nqTeT‘·T\T \_Û+#êsTT. B+‘√

783.27 ôV≤ø±ºs¡¢ n≥M uÛÑ÷$Tì dæ+>∑πsDÏøÏ πø{≤sTTkÕÔs¡T.

10. #·]Á‘· dü+düÿè‹

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

FREE BOOKLET TELUGU

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709 

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709

Team AKS www.aksias.com 8448449709