Arhivska Praksa

“ARHIVSKA PRAKSA” 21 “ARCHIVAL PRACTICE” 21
Izdavači: Publisher:
Arhiv Tuzlanskog kantona Archive of Tuzla Canton
Društvo arhivskih zaposlenika Association of archival employees in
Tuzlanskog kantona Tuzla Canton
Za izdavače: For Publisher:

mr. Omer Zulić mr. Omer Zulić
Organizacioni odbor: Organisational Board:
mr. Omer Zulić (predsjednik), dr. Izet Šabotić, mr. Omer Zulić (president), dr. Izet Šabotić, Ešefa
Ešefa Begović, Hatidža Fetahagić, dr. Begović, Hatidža Fetahagić, dr. Walter Brunner,
Walter Brunner, Marijana Galušić, dr. Mirjana Marijana Galušić, dr. Mirjana Marinković-Lepić,
Marinković- Lepić, dr. Peter Pavel Klasinc, dr. Peter Pavel Klasinc, Saneta Adrović, dr.
Saneta Adrović, dr. Sead Selimović, Selma Isić, Sead Selimović, Selma Isić, Adnan Tinjić, Nijaz
Adnan Tinjić, Nijaz Brbutović, mr. Alma Hasukić Brbutović, mr. Alma Hasukić
Redakcija: Editors:
mr. Omer Zulić (predsjednik), dr. Silvija Babić, mr. Omer Zulić (president), dr. Silvija Babić,
mr. Sejdalija Gušić, dr. Živana Heđbeli, dr. mr. Sejdalija Gušić, dr. Živana Heđbeli, dr.
Miroslav Novak, dr. Sead Selimović, dr. Izet Miroslav Novak, dr. Sead Selimović, dr. Izet
Šabotić, dr. Peter Wiesflecker Šabotić, dr. Peter Wiesflecker
Sekretar Redakcije: Secretary of the Editoral board

Selma Isić Selma Isić
Odgovorni urednik: Editor-in-Chief:

mr. Omer Zulić mr. Omer Zulić
Urednik: Editor:
dr. Sead Selimović dr. Sead Selimović
Lektor: Lektor:
Hatidža Fetahagić Hatidža Fetahagić
Korektori: Proof Readers:
Ešefa Begović Ešefa Begović
Selma Isić Selma Isić
mr. Jasmin Jajčević mr. Jasmin Jajčević
Prevod na engleski jezik: English Translation:
Adnan Tinjić Adnan Tinjić
Prevod sa slovenačkog jezika: Slovenian Translation:
Maksida Hajdarević Maksida Hajdarević
Štampa: Print:
“OFF-SET” “OFF-SET”
Za štampariju: For printing office:
Mirela Aljić Mirela Aljić
Časopis je indeksiran The journal is

u bazama C.E.E.O.L. i E.B.S.C.O indexed in bases C.E.E.O.L. and E.B.S.C.O
Tiraž: Edition:
500 primjeraka 500 copies
Saglasnost za izdavanje Časopisa dalo je Ministry of Education, Culture and Sport of Tuzla
Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Podrinje Canton has given approval No 10/1-452-
Tuzlansko-podrinjskog kantona pod brojem 10/1- 20-2/98, on May 8.1998. to publish this journal.
452-20-2/98, od 8.5.1998. godine.
Seat of the Editorial Board is in the Archives
Sjedište Redakcije je u Arhivu Tuzlanskog kantona, Canton Tuzla,
Franje Ledera 1, 75000 Tuzla, Franjo Leder 1, 75000 Tuzla,
Tel/fax + +387 35 252 620
Tel/fax: ++387 35 252 620
e-mail: [email protected]
e-mail: [email protected]
UDK 930.25 ISSN 1512-5491
ARHIVSKA PRAKSA
ARCHIVAL PRACTICE 21
Knjiga 1
ARHIVSKA PRAKSA, GOD. 21/2018, KNJ. 1, STR. 1-544, TUZLA 2018.

SADRŽAJ
PREDGOVOR..........................................................................................................1
FOREWORD............................................................................................................5
I ARHIVISTIKA I ARHIVSKA SLUŽBA

Doc. dr. Zdenka SEMLIČ RAJH,
Vrednovanje arhivske građe kod stvaralaca na osnovu standarda
ISO 15489-1:2016................................................................................................... 11
Mr. sc. Omer ZULIĆ,

Uloga i odgovornost arhiva u procesima informatizacije poslova u pisarnicama
registratura (iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona) ...............................................32
Matjaž AŠKERC,
Osvrt na zbirke dokumentarnog gradiva organa pri reorganizaciji državne
uprave.....................................................................................................................46
Darko RUBČIĆ, Željka DMITRUS

Uredsko poslovanje u službi arhivske djelatnosti...................................................64
Amela BEDAKOVIĆ,
Analiza propisa iz oblasti kancelarijskog poslovanja u Bosni i Hercegovini sa
akcentom na klasifikacijske oznake ........................................................................74
Samir BEGANOVIĆ,
Upotreba automatiziranih alata za upravljanje dokumentima u tužilaštvima........81
Ibrahim ZUKIĆ,
Značaj osnovnih evidencija u kancelarijskom i arhivskom poslovanju u osnovnim i
srednjim školama..................................................................................................104
Jasmina LATINOVIĆ, Jugoslav VELJKOVSKI,

Potreba inoviranja obrasca arhivske knjige......................................................... 114
Snežana PETROV,
Sistem tehničke zaštite arhivske građe u Srbiji.....................................................124
Svetlana PEROVIĆ IVOVIĆ,

Problem zaštite kiselog papira na primeru Zbirke novina Arhiva Jugoslavije....139
Јелена КОВАЧЕВИЋ,
Дигитализација фото-архиве Новинске агенције Тањуг................................152
Mr. Višnja NIKOLIĆ,
Konzervacija i restauracija papirnog nosioca u Arhivu Vojvodine......................161
Vladimir JEKIĆ,
Tehničko-tehnološka zaštita i značaj arhivske građe Saveznog zavoda za
statistiku................................................................................................................173
Мilena ЈОVANOVIĆ, Suzana PETROVIĆ,

Sistematski pristup tehničko–tehnološkoj zaštiti arhivske građe u Istorijskom arhivu
„31. januar“ Vranje..............................................................................................185
Dr. Аco АNGELOVSKI,

Тehničko-tehnološka zaštita arhivske građe u Državnom arhivu Republike
Makedonije............................................................................................................201
Lana ŽAJA,
Digitalizacija i organizacija znanja baze podataka Vjesnikove novinske
dokumentacije.......................................................................................................212
Adnan TINJIĆ,
Praktična iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona na dugoročnoj zaštiti digitalnih
zapisa – stvaranje sistema u nesistematičnom okruženju.....................................232
Srđan SIVČEV,
Spasavanje građe Okružnog, Sreskog i Opštinskog suda u Kikindi (iskustva
Istorijskog arhiva Kikinda)...................................................................................243
Dr. sc. Miroslav NOVAK,

Vrijeme kao element za određivanje sadržaja i konteksta arhivskog gradiva......253
Dr. sc. Julija BARUNČIĆ PLETIKOSIĆ, Ivan RADOŠ,

Rezultati i iskustva objavljivanja (suvremenih) arhivskih izvora na primjeru
Domovinskog rata u Hrvatskoj.............................................................................273
Selma ISIĆ,
Naučno-istraživačka i izdavačka djelatnost Arhiva Tuzlanskog kantona.............284
Vukota VUKOTIĆ,
Značaj naučno-istraživačke i izdavačke djelatnosti u afirmaciji arhivske
djelatnosti..............................................................................................................306
Dr. sc. Ivo OREŠKOVIĆ,

Znanstveno-istraživačka i izdavačka djelatnost arhiva: imperativ promidžbe
arhivske struke i međunarodne suradnje na primjeru dubrovačkog arhiva.........314
Mr. sc. Sejdalija GUŠIĆ,
Izdavačka djelatnost Historijskog arhiva Sarajevo 1998–2018. sa posebnim
osvrtom na suizdavačke projekte..........................................................................323
Dr. Enver UJKANOVIĆ, Almasa NUHOVIĆ,

Istorijski arhiv „Ras“ kroz prizmu naučno-istraživačke i izdavačke
djelatnosti..............................................................................................................336
Mr. Jasmin JAJČEVIĆ,

Značaj i doprinos naučno-istraživačkog projekta “Drugi korpus Armije Republike
Bosne i Hercegovine 1992–1995.” za historiografiju i afirmaciju arhivske
djelatnosti (primjer Arhiva Tuzlanskog kantona).................................................350
Sabina BABAJIĆ,
Zavičajna zbirka Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u Tuzli.....366
Dr. sc. Mirjana MARINKOVIĆ-LEPIĆ,

Izložbena djelatnost arhiva u Bosni i Hercegovini na web stranicama................381
Tatjana SEGEDINČEV,
Značaj arhivske fotografije kao savremenika istorijskog događaja i ljudi u
njemu.....................................................................................................................401
Omer BAJIĆ,
Zbirka poštanskih žigova i maraka Historijskog arhiva Sarajevo 1860–1961..... 411
Stjepan PRUTKI,
Registar udruženja građana 1945–1993. u nadležnosti Državnog arhiva u
Vukovaru...............................................................................................................430
Leonila PAVLOVIĆ, msr.,

Istorijat i delatnost Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta –
Novi Sad................................................................................................................448
Dr. sc. Jasna POŽGAN, Ivana POSEDI,

Gradivo fondova pravosuđa na području Međimurja i koprivničke Podravine do
1945. godine..........................................................................................................461
Sadika MASLAK, Sanda DUPANOVIĆ,

Neka iskustva u sređivanju fondova pravosudne provenijencije - osvrt na fond:
Okružni sud Bihać.................................................................................................475
Aleksandar LAVRENČIČ,
Informacijski marketing i prepoznatljivost stručnog elektronskog časopisa „View
Journal“................................................................................................................484
Zoran VUKELIĆ,
“Еx Pannonia” - časopis subotičkih priča...........................................................505
Dušan ŽUGIĆ,
Problematika izdavanja podataka koji se odnose na beneficirani radni staž
(iskustva Istorijskog arhiva Užice).......................................................................510
II IZ DRUGIH ČASOPISA
Ivan BRIGOVIĆ,
Pregled arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini koje je
pohranjeno u Hrvatskom memorijalno-dokumentacijskom centru Domovinskoga
rata........................................................................................................................519
UPUTE SARADNICIMA ...................................................................................541

PREDGOVOR
Od 2018. godine, arhivska služba, ali i cjelokupna stručna i naučna javnost

Bosne i Hercegovine i šire, bogatija je za novi, 21. po redu broj časopisa Arhivska
praksa. Izdavači ovog referentnog časopisa, kao i do sada su Arhiv Tuzlanskog
kantona i Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona. Časopis je publikovan
zahvaljujući znanju i angažmanu stručnih zaposlenika Arhiva Tuzlanskog kantona,
vrijednih članova Društva arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona, svesrdnoj
pomoći kolega iz određenih arhivâ Bosne i Hercegovine, ali i arhivskih službi
zemalja regiona i Evrope. Zahvaljujući tome, cijenimo da je ovaj 21. broj časopisa
Arhivska praksa uspio ne samo zadržati kvalitet prethodnog, nego u određenoj
mjeri napraviti kvalitativni iskorak u odnosu na dosadašnje brojeve časopisa.
Naime, i ovaj broj časopisa Arhivska praksa, cijeneći po broju autora, te
obimu i kvalitetu radova štampanih u 21. broju ali i aktuelnosti tema, nudi obilje
novih informacija i iskustava, koji će u značajnoj mjeri koristiti arhivistima i
arhivarima, kako u Bosni i Hercegovini, tako i van njenih granica. Cilj je da kroz
mnogobrojna otvorena pitanja u časopisu, te iznesena iskustva, stavove, prijedloge i
smjernice djelovanja, koja se direktno odnose na stanje arhivske građe u nastajanju,
damo dodatni input, kako bi sistem upravljanja i zaštite arhivske građe u nastajanju,
ali i u arhivima, bio što kvalitetniji i izvjesniji.
U ovaj broj časopisa smo uveli i neke novine, u odnosu na dosadašnje
brojeve. Prije svega naslovnica je promijenjena, ali na način da su dosadašnja
prepoznatljiva obilježja naslovnice časopisa i projekta „Arhivska praksa“ ostala
ista. Zatim, promijenjen je naziv rubrike Iz građe. Naime, od 21. broja časopisa
Arhivska praksa navedena rubrika će nositi naziv Članci i građa. Novi naziv
rubrike konkretnije definiše sadržaj iste, budući da su u okviru ove rubrike štampani
i historijski radovi, odnosno članci, ali i naučno-obavještajna sredstva iz domena
pohranjene arhivske građe, odnosno arhivskih fondova u arhivima. Slijedeća
suštinska promjena, ogleda se u štampanju dvije knjige časopisa Arhivska praksa.
Naime, uzimajući u obzir broj autora, kao i broj tema za 21. broj časopisa, cijenili
smo za shodno da se od navedenog broja časopis štampa u dvije knjige. U prvoj
knjizi su štampani radovi koji se odnose na Arhivistiku i arhivsku službu, kao
i Poglavlje pod nazivom Iz drugih časopisa. U drugoj knjizi su štampani radovi
koji se odnose na rubrike: Članci i građa, Prikazi i Izvještaji. Na taj način će 21.
broj časopisa dodatno zainteresirati potencijalne čitaoce, pojednostaviti korištenje i
čitanje časopisa, te dati osvježenje u smislu pristupa čitaocima ovog broja časopisa.
Što se tiče sadržaja časopisa, on se u strukturalnom dijelu nije mijenjao.
Naime, kao i do sada, zadržao je sve bitne, prepoznatljive rubrike, koje ovaj časopis
čine respektabilnim i referentnim, kako u Bosni i Hercegovini, tako i van njenih
granica. Dakle, i ovaj 21. broj časopisa, se sastoji od slijedećih rubrika: Arhivistika
i arhivska služba, Iz drugih časopisa, Članci i građa, Prikazi, Izvještaji. U
časopisu Arhivska praksa br. 21. je štampano preko 60 stručnih i naučnih radova,
1
prikaza i izvještaja. Od toga, skoro 40 radova se odnosi na oblast Arhivistike i
arhivske službe, što je sasvim opravdano i neophodno, jer se radi prevashodno o
stručnom arhivističkom časopisu. Iz navedenog razloga, arhivistički radovi moraju
dominirati u časopisu Arhivska praksa. Radi se o arhivističkim temama, radovima i
autorima, koji su iste izlagali na 31. Međunarodnom savjetovanju „Arhivska praksa
2018“, koje je održano u Tuzli, 27-28. septembra 2018. godine.
U prvom tematskom poglavlju časopisa Arhivska praksa br. 21, knjiga
1, koje nosi naziv Arhivistika i arhivska služba, otvorene su i elaborirane tri
aktuelne i zanimljive teme:
1. Značaj kancelarijskog poslovanja u sistemu upravljanja dokumentima,
2. Tehničko-tehnološka zaštita arhivske građe (stanje, propisi, iskustva,
rizici, odgovornosti...),
3. Aktuelna pitanja arhivske teorije i prakse, sa podtemama:
- Značaj naučno-istraživačke i izdavačke djelatnosti arhiva za
afirmaciju arhivske djelatnosti, i
- Ostala aktuelna pitanja arhivske teorije i prakse.
Aktuelnost tema vidljiva je prevashodno po broju zainteresiranih autora,

koji su istraživali i napisali radove za ovaj broj časopisa. Osim toga, zadovoljavajuća
proporcionalna zastupljenost radova za sve tri tematske cjeline dovoljno govori o
aktuelnosti i zanimljivosti istih. To je najbolja potvrda da su Organizacioni odbor
savjetovanja i Redakcija časopisa, u potpunosti prepoznali i izabrali najaktuelnije
teme. Teme su značajne i zanimljive kako za arhiviste, tako i za arhivare, koji su se,
također, sa radovima i izlaganjima, uključili u rad 31. Međunarodnog savjetovanja
„Arhivska praksa“, odnosno 21. broj časopisa Arhivska praksa.
Prva tema u okviru poglavlja Arhivistika i arhivska služba odnosi
se na Značaj kancelarijskog poslovanja u sistemu upravljanja dokumentima
u registraturama. Cijeneći značaj uređenosti kancelarijskog poslovanja na
sveukupnu uređenost upravljanja dokumentima u registraturama, Organizacioni
odbor savjetovanja i Redakcija časopisa su se odlučili da ova tema zauzima prvo
mjesto u časopisu. Naime, bez uređenog sistema upravljanja dokumentima još
od njihovog nastanka, teško je govoriti o adekvatnom pristupu u uspostavljanju
sistema upravljanja dokumentima u arhivskom poslovanju. Interesovanje i ideje
autora kod odabira tema bili su vrlo raznovrsni, tako se objavljeni radovi odnose
kako na klasična pitanja upravljanja konvencionalnom arhivskom građom, tako i
na otvaranje nekih novih bitnih pitanja upravljanja zapisima na novim nosiocima
informacija. Određeni broj autora radova se bavio pitanjem osnovnih evidencija i
njihovim značajem u cilju uspostavljanja adekvatnog sistema upravljanja zapisima.
Pohvalno je da su među autorima radova i arhivari iz registratura. Naime, za
pravovremeno prepoznavanje i otvaranje aktuelnih pitanja i traženja odgovora na
iste, vrlo su bitni arhivari, koji na izvoru nastanka, upravljanja i čuvanja informacija
najbolje prepoznaju značaj određenih pitanja i procesa o kojima se treba govoriti,
diskutovati i tražiti najbolja rješenja. Budući da 21. stoljeće pred registrature,
ali i arhive stavlja nove izazove u smislu postupanja i upravljanja digitalnim
2
zapisima, to se određeni broj autora bavio i pitanjima vezanim za informatizaciju
poslova u pisarnicama registratura, pa čak i konkretnoj implementaciji takvih
projekata u pojedinim registraturama iz oblasti pravosuđa. Pri tome je ukazano i
na odgovornost arhiva, registratura, ali i svih drugih sudionika i faktora, i obavezu
adekvatnog postupanja sa dokumentima u procesima informatizacije poslova u
pisarnicama registratura. Zahvaljujući eminentnim stručnjacima, kolegama izvan
Bosne i Hercegovine, u okviru ove teme u časopisu su predstavljena iskustva i
znanja vezana za primjenu određenih standarda vezanih za vrednovanje, koje je
bitno u sistemu uspostave sistema upravljanja zapisima, a koji se direktno odnose
i na kancelarijsko poslovanje. Svoje aktivnosti, iskustva, prijedloge i smjernice,
o ovom pitanju, u radovima prezentovale su kolege iz Slovenije, Hrvatske, Srbije
i Bosne i Hercegovine. Računamo da će kroz određeni broj pitanja i radova koje
donosi ova rubrika, arhivisti, ali i arhivari usvojiti nova znanja i iskustva, koja će
doprinijeti boljoj uspostavi sistema upravljanja dokumentima u fazi kancelarijskog
poslovanja, kako u oblasti konvencionalnih, tako i nekonvencionalnih zapisa.
Računamo da će na taj način stručnije i po propisima biti uređen sveukupni sistem
upravljanja dokumentima u registraturama, ali i arhivima.
Druga tema u poglavlju Arhivistika i arhivska služba, odnosi se na vrlo
značajno i uvijek aktuelno pitanje Tehničko-tehnološke zaštite arhivske građe, kako
u registraturama, tako i arhivima. Zahvaljujući vrijednim kolegama, arhivskim
stručnjacima iz Slovenije, Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine, ovo pitanje je
sagledano iz različitih aspekata. Također je važno da su iznijeta iskustva i primjeri,
posebno zemalja u okruženju, koje zahvaljujući boljoj materijalnoj, tehničkoj i
kadrovskoj pozicioniranosti i opremljenosti imaju daleko zapaženije rezultate na
planu tehničko-tehnološke zaštite arhivske građe, nego što je to slučaj u Bosni i
Hercegovini. Ovdje su date vrlo bitne smjernice koje se odnose na fizičku zaštitu
arhivske građe, koje se mogu primijeniti kako na arhive tako i registrature.
Cijenimo da će se kroz elaboraciju ovih tema dodatno ukazati na bitnost provođenja
postupaka tehničko-tehnološke zaštite arhivske građe, ali i na obavezu registratura i
arhiva, odnosno arhivista i arhivara, da u skladu sa svojim mogućnostima poduzmu
sve neophodne stručne aktivnosti, kako bi stanje zaštite arhivske građe bilo što
izvjesnije i kvalitetnije.
Treća tema u okviru tematske oblasti Arhivistika i arhivska služba,
odnosi se na također bitno pitanje Značaja naučno-istraživačke i izdavačke
djelatnosti za afirmaciju arhiva i arhivske djelatnosti. Rukovodeći se činjenicom
da arhivska služba Bosne i Hercegovine ima deficitarne stručne, arhivske kadrove,
a u isto vrijeme značajan porast obima stručnih zadataka vezanih za zaštitu
arhivske građe, evidentno je da određeni arhivi nemaju kadrovskih kapaciteta
niti vremena da se posvete ovom značajnom pitanju djelatnosti arhiva. Stoga
su se organizatori odlučili da na 31. Međunarodnom savjetovanju, te u 21. broju
časopisa otvore i aktueliziraju ova pitanja. Naime, ovaj segment djelovanja arhiva,
predstavlja jedan od osnovnih, ali i obavezujućih načina prezentiranja arhiva i
arhivske građe, stručnoj i naučnoj javnosti kroz naučno-istraživačku i izdavačku
3
djelatnost. To djelovanje arhiva treba da ide u nekoliko smjerova. Prvi je nasušna
potreba svih arhiva da kroz publikovanje raznih naučno-obavještajnih pomagala u
arhivima, olakšaju i pojednostave korištenje arhivske građe svim zainteresiranim
istraživačima. S druge strane publikovanje arhivističkih, historiografskih i drugih
izdanja, na osnovu arhivske građe pohranjene u arhivima, koja su rezultat ili
saradnje sa istraživačima ili samostalnog istraživačkog postupka arhivista, su od
ključne važnosti za prezentaciju arhiva i arhivske građe, ali i njihovu afirmaciju.
U Bosni i Hercegovini, na nivou arhivske službe, su evidentni određeni rezultati
na polju realizacije naučno-istraživačkih i izdavačkih projekata arhiva. Međutim,
gledano pojedinačno, postoje velike razlike između pojednih arhiva, ali ima i arhiva
koji se tom djelatnošću uopće ne bave. Stoga nam je bio cilj da kroz obradu ove
teme iznesemo pozitivna iskustva, primjere i rezultate, pojedinih arhiva iz Bosne
i Hercegovine, ali i arhiva i arhivskih službi zemalja u okruženju. U tom smislu,
u okviru ove teme svoja bogata iskustva iznijele su kolege iz Crne Gore, Srbije,
Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Računamo da ćemo kroz ove radove aktuelizirati
ovo pitanje i potaknuti arhive i arhiviste na veći angažman, kako bi rezultati u ovoj
oblasti bili još bolji u svim arhivima.
U poglavlju Iz drugih časopisa, preuzet je, uz odobrenje, rad Ivana
Brigovića, pod nazivom: Pregled arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni
i Hercegovini koje je pohranjeno u Hrvatskom memorijalno-dokumentacijskom
centru Domovinskoga rata. Rad je objavljen u časopisu Radovi 49. Savjetovanja
hrvatskih arhivista ,,Arhivi i Domovinski rat”, Plitvice 2016, str. 139-159. Radi
se o vrlo značajnom, sadržajnom naučnom radu koji istražuje i donosi podatke
i informacije o arhivskoj građi Bosne i Hercegovine iz perioda 1992-1995.
godina, a koja se nalazi u Hrvatskom memorijalno-dokumentacijskom centru
Domovinskog rata u Zagrebu. Smatrali smo značajnim da se na ovaj način stručna
i naučna javnost upozna sa sadržajem navedenog rada, kako bi imali informacije
o istom i eventualnom poduzimanju koraka za povrat predmetne građe u Bosnu i
Hercegovinu.
Nadamo se da će i ovaj broj časopisa Arhivska praksa br. 21, knjiga 1 i
knjiga 2, kroz iznijeta znanja, iskustva, prijedloge, ali i otvorena pitanja i ponuđena
rješenja u oblasti arhivistike i arhivske djelatnosti, unaprijediti arhivsku službu
Bosne i Hercegovine, te utvrditi smjernice i prioritete djelovanja u narednom
periodu. Također, računamo da će i arhivarima iz registratura, kojima je ovaj časopis
namijenjen, dati inpute za veće angažovanje i djelovanje u cilju uspostavljanja
što boljeg sistema upravljanja dokumentima, ali i kvalitetnije i izvjesnije zaštite
pohranjene arhivske građe u depoima registratura. Ukoliko, ovim časopisom
budemo bar djelimično uspjeli u toj namjeri, bit ćemo zadovoljni.
Redakcija časopisa
Arhivska praksa
4
FOREWORD
Since 2018, the archival service, as well as the entire professional and
scientific public of Bosnia and Herzegovina and beyond, has available 21st issue
of the journal „Archival Practice“. The publishers of this journal are the Archive
of Tuzla Canton and the Association of archival employees of Tuzla Canton. The
journal was published thanks to engagement of professional employees of the Tuzla
Canton Archives, valuable members of the the Association of archival employees of
Tuzla Canton, help of colleagues from certain archives of Bosnia and Herzegovina,
as well as the archival services of the countries of the region and Europe. Thanks to
this, we appreciate that this 21st issue of „Archival Practice“ has succeeded in not
only maintaining the quality of the previous issues, but to some extent, succeded to
make a qualitative step forward compared to the current issue of the journal.
Namely, this issue of the journal, appreciating the number of authors, the
extent and quality of the works printed as well as the topics presented, offers a
wealth of new information and experience that will be used to a great extent by
archivists in Bosnia and Herzegovina and beyond its borders. The aim is to provide
additional inputs through the many open issues in the journal and the presented
experiences, attitudes, suggestions and guidelines of action, directly related to
the state of the emerging archival material, so that the system of managing and
protecting records outside as well as inside archives, was as good and reliable as
possible.
Twenty-first issue of the journal also introduced some news, compared to
previous issues of the magazine. First of all, the journal cover has been changed, but
in the way that the previously recognizable features of the cover page of the journal
and the Archival Practice project have remained the same. Then, the title of the
chapter „From the material“ was changed. Namely, from the 21st issue of Archival
Practice, the mentioned heading will carry the title of „Articles and Material“. The
new chapter name more specifically defines its contents, since both the history and
the articles, as well as the scientific information from the domain of stored archival
material, ie archival funds in the archives, were printed within this section. The next
substantial change is reflected in the introduction of two volumes (books) of the
journal „Archival Practice“, which were printed in the 21st issue of the journal.
Namely, considering the number of authors, as well as the number of papers for the
21st issue of the journal, we have estimated that the journal should be published in
two volumes. In the first book of the periodicals there are printed papers related to
Archival science and practice, as well as the chapter titled „From other periodicals“.
In the second volume of the journal there are printed works referring to the sections:
Articles and Materials, Reviews and Reports. In this way, the 21st issue will further
interest potential readers, simplify the use and reading, and provide a change in
terms of accessibility to readers of this issue.
As far as the content of the journal is concerned, it has not changed in
the structural part. Namely, as it has until now, it has retained all the essential,
recognizable chapters that make it a respectable and reference journal, both in
5
Bosnia and Herzegovina and beyond its borders. So this 21st issue of the journal
is comprised of the following sections: Archival science and practice, From other
publications, Articles and Materials, Reviews, Reports. This issue of journal
contains over 60 professional and scientific papers, reviews and reports. Almost
40 papers are related to Archival science and practice, which is quite justified and
necessary, since it is primarily a professional archival journal. For this reason,
papers about archival science must dominate in the journal, which is the case. The
papers present topics and authors who have presented them at the 31st International
Conference “Archival Practice 2018”, held in Tuzla, 27-28th September 2018.
In the first thematic chapter, the journal Arhivska praksa br. 21, Book 1, entitled
Archival science and practice, three relevant and interesting themes are open and
elaborated:
1. Importance of records management in document management systems
2. Technical and technological protection of archival material (status,
regulations, experiences, risks, responsibilities ...)
3. Current issues of archive theory and practice, with subtopics:
- Importance of scientific research and publishing activity of archives for
archival science’s affirmation and
- Other relevant issues of archival theory and practice.

Relevance of the topics is clear primarily by the number of interested
authors who have been researching and writing papers for this issue of the journal.
In addition, satisfactory proportional representation of the papers for all three
thematic sections speaks in favor of the factuality and interest in all three themes.
This is the best confirmation that the Organizing Committee of the Conference and
the Journal have fully recognized importance and selected the most current topics.
The topics are significant and interesting for both archives and registries, who
have been involved in the work of the 31st International Consultation “Archival
Practice”, that is, the 21st issue of Archival Practice journal.
The first topic within the chapter Archival science and practice refers to
Importance of records management in document management systems. Building
on the importance of organizing records management operations on the overall
organization of document management in registries, the Organization Board has
opted for this topic. Namely, without the proper document management system
since its inception, it is difficult to talk about the adequate approach to establishing
a document management system in archival business. The author’s interest and
ideas in the topic selection were very diverse, so the published papers relate to the
classic issues of managing conventional archival material and to opening up some
of the new issues of managing records on new information holders. A number of
authors have dealt with the issue of basic records and their significance in order to
establish an adequate records management system. It is a pleasure to have archivists
from registries among the authors of papers. Namely, for the timely recognition
and opening of current issues and seeking answers to the same, they are very
important archivists, who at the source of the creation, management and retention
of information best recognize the importance of certain issues and processes to be
discussed, discussed and seeking the best solutions. Since the 21st century puts
new challenges before us in terms of digital records management, a number of
authors have dealt with issues related to the computerization of jobs in registries
and even the concrete implementation of such projects in judiciary. The obligation
and the responsibility of the archives as well as of all other participants and factors,
was also emphasized on the obligation to adequately handle the documents in the
process of computerization of jobs in the registries. Thanks to eminent experts,
colleagues outside of Bosnia and Herzegovina, within this topic, the journal has
presented experiences and know-how related to the application of certain evaluation
standards, which are important in the system of records management system, which
are directly related to records management. The papers, experiences, suggestions
and guidelines on this matter were presented by colleagues from Slovenia, Croatia,
Serbia and Bosnia and Herzegovina. We consider that through a number of
questions and papers brought by this section, archivists will adopt new knowledge
and experience that will contribute to a better deployment of the document
management system in the office business phase, both in the field of conventional
and unconventional records. We consider that the overall document management
system in the registers, as well as archives, will be more professional and properly
regulated.
Another topic related to Archival science and practice refers to the very
important and always current issue of the technical and technological protection of
archival material, both in registries and archives. Thanks to valuable colleagues,
archival experts from Slovenia, Serbia, Croatia and Bosnia and Herzegovina,
this issue is analyzed from different aspects. It is also important to note that
experiences and examples have been put forward, especially from the surrounding
countries, which, thanks to better material, technical and personnel positioning and
equipment, have far more remarkable results on the technical and technological
protection of archival material than is the case in Bosnia and Herzegovina. Here
are very important guidelines regarding the physical protection of archival
material, which can be applied to archives as well as registries. We hope that the
elaboration of these topics will further highlight the importance of carrying out the
procedures of technical and technological protection of the archival material, but
also the obligation of archivists to carry out all the necessary professional activities
according to their capabilities to ensure protection of archival material.
The third topic in the field of Archival science and practice is the important
issue of scientific research and publishing activities for the affirmation of archival
science. Guided by the fact that the archival service of Bosnia and Herzegovina has
a shortage of archival staff and at the same time a significant increase in the scope
of professional tasks related to the protection of archival material, it is evident that
certain archives lack staffing capacity or time to devote themselves to this important
issue. Therefore, the organizers decided to open and actualize these issues at the
31st International Conference and in the 21st issue of the journal. Namely, this
segment of the work of the archives is one of the basic, but also compelling, ways of
7
presenting archives to professional and scientific public through scientific research
and publishing. This action of the archives should go in several directions. The
first is the need for all archives to make records available through the publication
of various scientific research aids and tools in archives, and to simplify the use of
archival material for all interested researchers. On the other hand, publishing of
archival, historiographic and other editions, based on archival material stored in
archives, which is the result of cooperation with researchers or the independent
archival research process, are of crucial importance for the presentation of archives
as well as their affirmation. In Bosnia and Herzegovina, at the level of the archival
service, there are evident certain results from the realization of scientific research
and publishing projects.
However, in view of the individual, there are large differences between
individual archives, to those archives that do not deal with that activity at all.
Therefore, we aimed at presenting positive results, examples and results of
individual archives from Bosnia and Herzegovina, as well as the archives and
archive services of the surrounding countries. In this sense, colleagues from
Montenegro, Serbia, Croatia, Bosnia and Herzegovina, shared their results and
experiences with us. We count on this to streamline this issue and encourage
archives to engage in greater way so that the results on this issue are even better in
all archives.
In the chapter From other journals, with the approval of author and
publisher, we presented the work of Ivan Brigović entitled: An Overview of the
Archives of the Homeland War in Bosnia and Herzegovina stored in the Croatian
Memorial Documentation Center of the Homeland War. The paper was originally
published in the Proceedings of the 49th Conference of Croatian archivists titled
“Archives and Homeland War”, Plitvice 2016, pages 139-159. It is a very important
content and scientific work that explores and delivers information about archival
material from Bosnia and Herzegovina in the period 1992-1995, which is located
in the Croatian Memorial Documentation Center of the Croatian Homeland War in
Zagreb. We found it important that in this way the professional and scientific public
be acquainted with the content of this paper in order to have information about the
same and eventually taking steps to recover this archival material to Bosnia and
Herzegovina.
We hope that this issue of Archival Practice no. 21, volume 1, through the
dissemination of knowledge, experience, suggestions, as well as opening issues
and solutions offered in the field of Archival science and practice, can improve
the archival service of Bosnia and Herzegovina and to establish guidelines and
priorities for action in the forthcoming period. We also count on the archivists for
which this journal is intended to provide inputs for greater engagement and action
in order to establish a better system of document management, as well as better and
more secure protection of stored archival material in the registry repositories. If we
at least partially succeed with in this aim with this journal, we have a reason to be
satisfied.
Editorial board
Archival practice
8
I
ARHIVISTIKA I
ARHIVSKA SLUŽBA
Doc. dr. Zdenka SEMLIČ RAJH naučni rad
Pokrajinski arhiv Maribor
VREDNOVANJE ARHIVSKE GRAĐE KOD STVARALACA

NA OSNOVU STANDARDA ISO 15489-1: 2016
Apstrakt: Vrednovanje se, uz akcesiju, uređivanje, popisivanje, pohranu

i upotrebu, smatra osnovnom arhivskom funkcijom. Pošto ovaj zadatak utiče na
sve druge arhivske postupke, arhivisti i zaposlenici u registraturama trebaju tačno
poznavati proces vrednovanja.
Novo izdanje standarda ISO 15489-1: 2016 - Upravljanje zapisima - Dio 1:
koncepti i principi, koji definira pojmove i principe koji čine osnovu za stvaranje,
zahvatanje i upravljanje zapisima naglašava važnost vrednovanja. Zbog velikog
značaja vrednovanja, ISO TC/46/SC11/WG 15 već je počela da priprema novi
tehnički standard odnosno tehničku specifikaciju Vrednovanje za upravljanje zapisima
(Appraisal for Managing records), koja će detaljnije odrediti postupke vrednovanja.
Autor će u članku kao prvo predstaviti osnovne teorije vrednovanja. Zatim
će predstaviti standard ISO 15489 i njegovu implementaciju u slovensku arhivsku
teoriju i praksu. U nastavku autor će predstaviti novo izdanje ISO 15489-1: 2016 -
Upravljanje zapisima - Dio 1: Koncepti i načela, pogotovo njegove odredbe koje se
odnose na vrednovanje, te novu tehničku specifikaciju Vrednovanje za upravljanje
zapisima koja je u pripremi.
Ključne riječi: vrednovanje, ISO 15489-1: 2016, upravljanje zapisima,

registraturna građa.

APPRAISAL OF RECORDS BASED ON STANDARD ISO 15489-1: 2016
Abstract: Along with acquisition, arrangement and description, preservation

and access appraisal is considered a core archival function. Since this task affects
all other archival procedures, archivists need to know exactly the appraisal process.
New edition of ISO 15489-1: 2016 - Record Management - Part 1: Concepts and
principles that define concepts and principles that form the basis for creating,
capturing and managing records, already emphasizes the importance of appraisal.
Due to the great importance of appraisal ISO TC/46/SC11/WG 15 has already
begun to prepare a new technical standard, or a technical specification, Appraisal
for Managing Records, with which it wishes to extend the elements of an effective
assessment of records.
11
Doc. dr. Zdenka SEMLIČ RAJH
In the paper, the author will first present some basic appraisal theories and the ISO
15489 standard and its implementation in Slovenian archival theory and practice.
Than the new edition of ISO 15489-1: 2016 - Record Management - Part 1: Concepts
and Principles and its provisions relating to appraisal will be presented, as well as
new technical specification under the preparation.
Key words: Appraisal, ISO 15489-1: 2016, records management, records.
»Kao stručnjaci, arhivisti moramo shvatiti

kontinuiranu težinu ovog zadatka (vrednovanja i
odabiranja). Mi smo ti, koji u biti stvaramo arhivsku
građu. Mi smo ti, koji odlučujemo, što će se pamtiti a
što će se zaboraviti, tko u društvu je vidan i tko nije,
tko ima glas, a tko nema«.
Terry Cook
Uvod
Vrednovanje ili određivanje vrijednosti, relativno je nedavno uključeno u

arhivsku praksu. Čuvari zapisa birali su arhivsku građu sve od trenutka, kada su
arhivi postojali. Uspostavljanje javnih arhiva nakon Francuske revolucije dovelo
je do razdvajanja između arhivara u registraturama i arhivista u profesionalnim
arhivskim institucijama. U početku arhivisti su svoju ulogu vidjeli u smislu
čuvanja, uređivanja, popisivanja i omogućavanja pristupa zapisima, koje je za
arhivske institucije odabrala administracija. Kako je vrijeme prolazilo, i pošto je
administracija postala daleko složenija i stvarala više i više zapisa, arhivisti su
pokušali da dobiju veću kontrolu nad procesom odabiranja građe. Ova je uloga bila
u suprotnosti sa tradicionalnom arhivskom teorijom.
Pitanje vrednovanja i odabira arhivske građe postalo je predmet žučnih
debata u zapadnom društvu. Došlo je naime do ispitivanja moći, privilegija
i utjecaja koje su imale pojedine grupe, kao što su npr. historičari, na proces
vrednovanja i odluke o tome, što će se zadržati, a što ne. Pokazala se naime potreba
za donošenjem odluka, u kojima bi se odrazili širi i pravičniji interesi društva u
cjelini. Arhivisti sve više vide svoju ulogu u čuvanju građe, koja dokumentira ono
što se dogodilo u društvu u bilo kom trenutku.
Vrednovanje, kako ističe Richard Cox,1 jedan je od najvažnijih zadataka
arhivista. Proces određivanja arhivske vrijednosti dokumenata utiče na druge
arhivske procese, kao i na socijalno-memorijski u cijelosti. Pošto je ovo jedan od
najvažnijih zadataka arhivista, oni moraju precizno poznavati proces vrednovanja,
1 Cox, Richard, The End of Collecting: Towards a New Purpose for Archival Appraisal, Archival
Science, 2.3-4, 2002, 287-309.
12
Vrednovanje arhivske građe kod stvaralaca na osnovu standarda ISO 15489-1: 2016
posebno u sadašnjosti, pošto je digitalna revolucija u velikoj mjeri postala dio

svakodnevnog rada arhiva. Stoga će se arhivisti sve više suočavati sa vrednovanjem
digitalno rođenih zapisa kreiranih od strane stvaralaca.2
Kao što je zapisao već Eastwood,3 nijedno teoretsko pitanje za arhiviste nije
bilo komplikovanije od toga, što je ono što treba da bude osnova za vrednovanje.
Bez obzira na to, još uvijek ne postoji univerzalno prihvaćena teorija vrednovanja.
U osnovi, problem je povezan sa dva dijametralno suprotna stava o prirodi
arhiva i životnog ciklusa dokumenta. S jedne strane tradicionalni pristup, koji
tvrdi da uloga arhivista počinje tek u trenutku kada institucije koje stvaraju građu
odluče, da će građu predati u arhiv. S druge strane je stav prema kojem je najvažnija
funkcija arhivista da aktivno sudjeluju u procesu vrednovanja sve od početka
životnog ciklusa dokumenta.4
Govoreći općenito, to je jedna od najkontroverznijih tema u arhivistici, koja
povremeno budi duhove, i koja je postala nedavno ponovo aktuelna uglavnom zbog
pojave originalne digitalne građe, koju će arhivisti uskoro biti primorani, ako to već
nisu, početi preuzimati u svoja spremišta.
Terminologija - definicija
Vrednovanje je proces, kojeg različiti rječnici arhivske terminologije, kao i

arhivisti, različito definišu.
O‘Toole i Cox vrednovanje u kontekstu arhivske znanosti vide kao proces,
koji obično provode zaposlenici u registraturama (često profesionalni arhivisti) u
kojem se ispituju zapisi kako bi se utvrdila njihova vrijednost za tu instituciju. Kada
se vrednovanje vrši prije akvizicije, proces vrednovanja podrazumijeva procjenu
zapisa za njihovo preuzimanje u arhive. U vezi s institucionalnom politikom
prikupljanja, vrednovanje predstavlja ulazna vrata u arhive kroz koje svi zapisi
moraju proći.5
Pearce-Moses u Rječniku Društva američkih arhivista6 definira vrednovanje
kao 1. Proces identifikacije građe koji ima dovoljno veliku vrijednost da se ponudi
arhivu na preuzimanje; 2. Postupak utvrđivanja vremenskog perioda u kome se
građa mora čuvati na osnovu zakonodavstva i njegove trenutne i potencijalne
primjenjivosti.7
2 Ibid.
3 Terry Eastwood, Towards a Social Theory of Appraisal. U Archival Imagination, Essays in
Honour of Hugh A. Taylor, 12—1 A, 1992.
4 Ibid.
5 James M O‘Toole & Richard J. Cox, Understanding archives & manuscripts, Society of American
Archivists. Chicago 2006, p. 120. ISBN 9781931666206. OCLC 70054151.
6 Richard Pearce-Moses, (2005). Appraisal. A Glossary of Archival and Records Terminology,
Society of American Archivists. Chicago 2005. Preuzeto 23. 12. 2017. iz http://www.archivists.org/
glossary/index.asp. (dalje: R. Pearce-Moses, Appraisal).
7 Appraisal: 1. The process of identifying materials offered to an archives that have sufficient value
13
Vrednovanje u arhivskom kontekstu, kako ističe Pearce-Moses, je proces

utvrđivanja trajne (arhivske) vrijednosti registraturne i druge građe. Vrednovanje
se može izvršiti na razini fonda, stvaraoca, serije, predmeta (ang. file) ili komada
(ang. Item).8 Vrednovanje se može izvršiti prije donacije, prije predaje ili nakon
preuzimanja. Vrednovanje se zasniva na više faktora, kao što su provenijencija
građe i njezin sadržaj, njezina vjerodostojnost i pouzdanost, njezina uređenost
i potpunost, njezino stanje i troškovi očuvanja, te njezina unutrašnja vrijednost.
Vrednovanje se često provodi unutar šire institucionalne politike okupljanja građe i
misije institucije.9
Terminološka baza InterPARES 2 definiše vrednovanje kao proces procjene
vrijednosti registraturne građe kako bi se utvrdilo vrijeme i uslovi za njezino
očuvanje.10
Rječnik arhivske terminologije Međunarodnog arhivskog vijeća11 smatra
vrednovanje osnovnom funkcijom upravljanja registraturnom građom / arhivskom
funkcijom utvrđivanja vrijednosti i time eliminacije registraturne građe na osnovu
trenutne administrativne, pravne i fiskalne upotrebe, njezine dokazne i informativne
vrijednosti, njezine sređenosti i stanja i njezinog odnosa prema drugoj građi.12
Opšta međunarodna norma za opisivanje arhivske građe ISAD (G) 2
definira vrednovanje kao proces određivanja rokova čuvanje registraturne građe.13
Po mišljenju Luciane Duranti, vrednovanje je analogno za arhivsku
profesiju u cjelini. Dužnost profesije je da djeluje kao posrednik između onih
koji stvaraju arhivsku građu i onih koji je koriste i kao posrednika u stvaranju i
održavanju memorije društva. Duranti je oprezna u kontekstu arhiva kod upotrebe
izraza „vrijednost“, ako uspostavljanje vrijednosti znači ugrožavanje relacija
između zapisa i „nepristranih društvenih dokaza“ koje bi mogli prenijeti budućim
generacijama.14
U slovenačkoj arhivskoj teoriji i praksi, vrednovanje je, kako navodi
Žumer, proces utvrđivanja i određivanje značaja ili vrijednosti građe u odnosu na
njezin značaj za nauku, kulturu ili trajni pravni interes pravnih i fizičkih lica.15
to be accessioned. - 2. The process of determining the length of time records should be retained, based
on legal requirements and on their current and potential usefulness.
8 Poimenovanje razina preuzeto je iz hrvatskog prevoda ISAD(g)2.
9 Pearce-Moses, Appraisal, 31.
10 Appraisal (2015). InterPARES 2 Terminology Database. Preuzeto 23. 12. 2017 iz http://www.
interpares.org/ip2/ip2_terminology_db.cfm.
11 Appraisal (1999). Dictionary of Archival Terminology. Draft Third Edition/DAT III. Paris:
International Council on Archives. Preuzeto 22. 9. 2001. iz http://www.staff.uni-marburg.
de/~mennehar/datiii/engterm.html.
12 A basic records management/archival function of determining the value and thus the disposition
of records based upon their current administrative, legal, and fiscal use; their evidential and
informational value; their arrangement and condition; and their relationship to other records.
13 Appraisal (2000). Glossary of Terms Associated with the General Rules. General International
Standard Archival Description ISAD(G), Second Edition. Ottawa: International Council on Archives.
14 Luciana Duranti, The concept of appraisal and archival theory, American Archivist, 57, Spring
1994, 341–344.
15 V. Žumer, Poslovanje z zapisi: upravljanje in hramba dokumentarnega gradiva, klasifikacijski
14
Teorije vrednovanja
U ovome poglavlju bavit ćemo se osnovnim teorijama vrednovanja. Na

žalost zbog ograničenog prostora samo onim najbitnijim, koje su utjecale na
vrednovanje kako u našem prostoru tako i na nastanak standarda ISO 15489,
odnosno njegove najnovije verzije ISO 15489-1: 2016, u kojoj se po prvi put
eksplicitno govori o vrednovanju, a još veći utjecaj će imati na novi tehnički
standard u pripremi, koji će se baviti isključivo vrednovanjem.
Evropska škola
Evropska škola zasniva svoju teoriju vrednovanja na karakteristikama

arhivskih dokumenata. Njezin je stav, da su dokumenti po prirodi jednake vrijednosti.
Evropski stav tvrdi da je davanje različitih vrijednosti građi unutar arhiva u sukobu
sa osnovnom teorijom. Sva građa je nepristran i autentičan dokaz koji iskazuje istinu.
Činjenica da je građa jedinstvena u svom kontekstu, čini fond kao cjelinu.
Evropska škola zasniva se na konceptima koji proizilaze iz rimskog prava
i uključuje dva koncepta. Prvi izražava odnos između arhivske građe i činjenice
(dokument je odraz neke stvarne činjenice) a drugi je pitanje javne vjere (ljudi su od
uvijek vjerovali dokumentima).16
Arhivi u rimskom društvu bile su javne kancelarije. Javnost je imala
pristup arhivskoj građi, koja se čuvala u arhivima. Zapisi i dokumenti podržavali su
vladavinu prava i zbog toga su određeni zapisi i dokumenti dobili posebnu, dokaznu
vrijednost. Zapisi i dokumenti, koji su došli u arhive bili su posebni i čuvali su se na
sigurnom mjestu.
Kao što navodi Stucky,17 u ranom razmišljanju arhivi nisu nastali svjesno,
nego su predstavljali neke vrste stranski produkt administrativne ili ljudske
aktivnosti. Ako su se kontinuirano održavali, građa se mogla smatrati pouzdanim
i autentičnim dokazima o postupcima onih koji su je stvorili. Takav rani teoretski
fokus na poštovanju prvobitnog reda i konteksta stvaranja odražavao se na rad
pionira arhivistike, koji su bili preokupirani uređivanjem i opisivanjem starije građe
neizvjesnog porijekla. Međutim, takva arhivska teorija, koja se odnosi na prirodu
zapisa, nema direktne koristi za teoriju vrednovanja, koja se odnosi na vrijednost
zapisa te razloge ili principe zbog kojih se neki zapisi smatraju važnima a neki
ne. Ako zapisi nisu autentični ili pouzdani, nemaju karakteristike dokaza, nisu dio
pouzdanih sustava pohrane, onda je njihova vrijednost mnogo manja, ili uopšte
nemaju vrijednost.
načrti za razvrščanje gradiva z roki hrambe in elektronska hramba gradiva v digitalni obliki. Planet
GV, Ljubljana 2008, 36.
16 Prim: Steve Stuckey, Western Theories of Appraisal - From Europe to America to the Perspective
of an International Society, 128. Preuzeto sa http://www.archives.go.jp/publication/archives/wp-
content/uploads/2015/03/acv_18_p127.pdf (20.6.2018).
17 Ibid.
15
Ove ideje su postale osnova evropskog razmišljanja o arhivama, a također i

osnove za evropsko razmišljanje o arhivskoj teoriji, koju su dalje razvijali Jenkinson,
Cencetti, Brennecke, Bautier i drugi18 i koje su na teoretskoj razini rezultirale
u karakterizaciji arhivske građe kao istinite, autentične, prirodne i međusobno
povezane, i na neki način jedinstvene. Na metodološkoj razini tokom vremena to je
rezultiralo u osnivanju principa provenijencije i prvobitnog reda.
U evropskoj teoriji, arhivista je nepristrasan. To je stav koji je iznio engleski
arhivista Sir Hilary Jenkinson, koji je u Manual of Archive Administration snažno
tvrdio da su arhivska građa „dokumenti koji su bili dio zvanične transakcije i bili
su očuvani za službene potrebe“. Za Jenkinsona, tvorac (stvaralac) je odgovoran
za određivanje koje zapise je potrebno prenijeti u arhive radi očuvanja. S obzirom
na to, kako je smatrao, da su zapisi „nepristrasni“, zadatak izbora građe je samo
pitanje odabiranja dokumenata koji najbolje opisuju „šta se dogodilo“.19 Znači uloga
arhiviste, po Jenkinsonu, nije ta, da uništava bilo koju građu. To bi bilo nametanje
lične presude arhivista.
Kolsrudu u svome radu Evolucija osnovnih principa vrednovanja20 navodi,
kako je Jenkinson naglašavao ograničenu ulogu arhiviste, koji je pozicioniran između
administrativnog organa koji predaje građu arhivu na jednoj strani i istraživača na
drugoj. Arhivist, prema Jenkinsonu, samo upravlja zapisima u njegovoj nadležnosti.
Prema tome ni arhivista ni historičar nisu nadležni za donošenje odluka o vrednovanju.
Jenkinson taj proces ostavlja stvaraocu ili donatoru. Dok god se uništavanje vrši u
skladu sa potrebama „praktičnog poslovanja“ stvaraoca, i stvaralac sam sebe „ne
smatra kao instituciju/tijelo koje proizvodi historijske dokaze“, njegove akcije se, po
Jenkinsonovom mišljenju, ne bi smjele smatrati nelegitimnim.21
Ova principijelna točka, kako arhivisti moraju ostati nepristrani, postojala
je u Velikoj Britaniji više od 30 godina i bila je osnova za sistem koji je ustanovio
Griggov komitet u Londonu 1954. godine. Radi se o prvom ozbiljnom pregledu
sistema javne arhivske službe u Velikoj Britaniji sve od donošenja Zakona o arhivima
iz 1877. godine. Navedeni Zakon uspostavio je sistem koji je predviđao uništavanje
zapisa, ali se rijetko koristio. Pod pritiskom stvaranja modernih zapisa sistem je bio
na tome, da se sruši. Prijedlozi Griggovog komiteta za odabiranje građe za trajno
čuvanje bili su uglavnom vezani za uspostavljanje novog sistema, a ne i teoriju
vrednovanja.
Griggov sistem sastoji se od dva glavna elementa: a) sistema vremena i
postupaka koji preporučuje Grigg, a zatim ih sprovodi Nacionalni arhiv i njegova
odjeljenja i b) savjeta i smjernica Nacionalnog arhiva o tome kako ocijeniti vrijednost
zapisa, a predviđa sljedeće:
18 Hilary Jenkinson, (1937) [1922]. A Manual of Archive Administration, Percy Lund, Humphries
and Co. London; G. Cencetti, Script DI Archivistica, Rome 1970; A. Brennecke & W. Lest,
Archivkunde: organisation Beitrag zur Theorie und Geschicte des Europaischen Archivwesens,
Leipzig 1953.
19 H. Jenkinson, A Manual of Archive Administration, 4, 12, 145–7, 149–52.
20 Ole Kolsrud, The evolution of basic appraisal principles – some comparative observations,
American Archivist, 55, Winter 1992, 27–28.
21 Ibid.
16
• sva registrovana papirna registraturna građa, osim dosjea, zatvaraju se nakon

maksimalno pet godina;
• pet godina nakon aktivne upotrebe građe odjeljenja (ili registrature kod
stvaralaca) izvršavaju prvu reviziju na kojoj odlučuju da li građa ima neku
kontinuiranu administrativnu vrijednost za organizaciju ili je može imati u
budućnosti. Građa se može odmah uništiti ili se namijeniti za uništavanje
bez daljeg pregleda nakon navedenog perioda;
• 25 godina nakon stvaranja građe, pretpostavljajući da je preživjela prvu
reviziju, registrature pod nadzorom Nacionalnog arhiva vrše „drugu reviziju“
na kojoj odlučuju da li građa ima „historijsku“ vrijednost. Ona, koja je ima,
preuzima se u Nacionalni arhiv;
• dosijei se tretiraju izvan sistema revizije. Grigg je predložio da se svi dosijei
koji su stvoreni širom administracije vrednuju kao cjelina;
• posebna uputstva odnose se na neregistrovanu građu, kao što su privatna
dokumentacija, filmovi, snimci zvuka;
• savjet Nacionalnog arhiva o tome kako odlučiti koji su zapisi, koji sadržavaju
historijsku vrijednost, dat je u različitim priručnicima;
• Griggov komitet i svi naknadni savjeti Nacionalnog arhiva naglašavaju
potrebu za dobrim sistemom kreiranja zapisa i upotrebom popisa sa
rokovima čuvanja;
• rokovi čuvanja za opću administrativnu građu u mnogim odjeljenjima
detaljno su regulisani popisima sa rokovima čuvanja, koji su podržani
opštim smjernicama pružanim od strane Nacionalnog arhiva.22
Kao što navodi Stucky23, ovaj proces vrednovanja dozvoljavao je uništavanje
mnogih vrijednih podataka iz bilo kog razloga. To je pristup koji može dovesti do
zloupotrebe sistema, potkopavanja vrijednosti arhivske građe u predstavljanju kako
je poduzeće ili neka zemlja bila upravljana. Ovaj pristup može također zbuniti
arhivsku teoriju i teoriju vrednovanja. Arhivska teorija vidi arhiviste kao čuvare
prvobitnog reda i konteksta, koji se ne miješaju u to, već održavaju arhivsku građu
kao cjelinu i omogućavaju pristup toj građi. Teorija vrednovanja, s druge strane,
prihvata da netko mora intervenirati da odluči šta će da se čuva i šta će da se uništi,
jer je nepraktično i nemoguće pohranjivati sve.24
Američka škola
U Sjedinjenim Američkim Državama situacija je bila drugačija. Razvoj

državne administracije i uloga arhiva bili su potpuno drukčiji nego u Evropi i Velikoj
22 Za detaljniji prikaz Griggovog sistema gledaj: The national Archives Appraisal Policy:
Background paper – The Grigg System and Beyond. Preuzeto sa http://www.nationalarchives.gov.uk/
documents/information-management/background_appraisal.pdf (20.6.2018).
23 S. Stuckey, Western Theories of Appraisal, 130.
24 Ibid.
17
Britaniji. Administrativna građa preživjela je više zbog sretnih okolnosti nego dobrog
menadžmenta. Nacionalni arhiv osnovan je 1934. godine, a brzo je stekao moć da
odlučuje koju građu treba čuvati.
Prve kriterije za vrednovanje izradio je Brooks 1940. godine. Na osnovu tih
kriterija vladini uredi mogli su uništiti kopije zapisa. U isto vrijeme Brooks navodi
tri kriterija, na osnovu kojih se može procijeniti vrijednost zapisa:
1. vrijednost zapisa za stvaraoca;
2. upotreba zapisa za historijat;
3. vrijednost zapisa za historijsko istraživanje.25
Brooks je tvrdio, da je važno da arhivista radi sa zaposlenicima u

registraturama i da se interesira za dokumente sve od vremena njihovog stvaranja, te
da sarađuje sa zaposlenicima u registraturama u pripremama klasifikacijskih sustava.
Prema Brooksu trebalo bi redovno uništiti zapise koji više nisu potrebni stvaraocu
ili nemaju arhivsku vrijednost.26 Ovi su prijedlozi Nacionalnog arhiva u Americi
pokrenuli raspravu o tome šta treba zadržati, a šta uništiti.
Sve ove rane američke ideje je radikalno reinterpretirao Theodor
Schellenberg 1956. godine. Njegov pristup pokušao je proširiti Jenkinsonov stav,
da vrijednost zapisa zavisi samo od stvaraoca, nego je u svoju teoriju uključio i
potrebe mnogo šireg broja istraživača. Smatrao je, da ako istraživač može koristiti
zapis, onda isti ima vrijednost.
U svom radu Modern Archives, Schellenberg vrijednost zapisa podijelio
je na primarnu vrijednost (prvobitnu vrijednost za stvaraoca, za njegove
administrativne, fiskalne i operativne potrebe) i sekundarnu vrijednost (njihovu
trajnu vrijednost nakon što više nisu u aktivnoj upotrebi, znači za korisnike i
istraživače). On određuje dokaznu vrijednost koja proizilazi iz „vrijednosti koju
sadrže zapisi, i koja se odnosi na organizaciju i funkcionisanje organa vlasti koji su
ih stvorili“, i informacionu vrijednost koja se odnosi na „informacije, koje sadrže
zapisi o osobama, korporativnim tijelima, stvarima, problemima, uslovima i slično,
s kojima se bavio stvaralac“.27
Prema Schellenbergu, informativna vrijednost se zasniva na tri kriterijuma:
1. Jedinstvenost: Podaci u dokumentu ne mogu se naći nigdje drugdje i također
moraju biti jedinstveni u obliku.
2. Oblik: Arhivar mora razmotriti oblik informacije, kao i oblik samog
dokumenta.
3. Značenje: Kod vrednovanja treba prvo da se zapisi procjene na osnovu
potreba stvaraoca, a zatim i potreba historičara, sociologa, kao i drugih
istraživača. Pri tome Schellenberg ohrabruje arhiviste da budu oprezni kada
se radi o zapisima sa sentimentalnom vrijednošću.28
26 Ibid.
27 Theodore R. Schellenberg, Modern Archives: Principles and Techniques. IL: University of
Chicago Press, Chicago 1956.
28 Ibid.
18
Schellenberg je predložio, da bi način pohrane zapisa trebao imati značajan

efekat na procjenu vrijednosti zapisa i lakoću kojom bi se vrijedni zapisi mogli
odabrati za trajno čuvanje u arhivskim institucijama. Predložio je, da se arhivisti
moraju više uključiti u rad zaposlenika u registraturama, kako bi izradili efikasniji
sistem upravljanja i čuvanja zapisa. Prema Schellenbergu zaposlenici kod stvaralaca
trebali bi imati glavnu ulogu u odlučivanju o primarnoj vrijednosti (to je vrijednost
za samog stvaraoca), ali da bi arhivisti trebali da imaju primarnu odgovornost za
odlučivanje o sekundarnoj vrijednosti (to jest vrijednost za istraživanje).29
Jenkinson nije u potpunosti podržao ovaj pristup primarnoj i sekundarnoj
vrijednosti, koja je predstavljala kompromis između arhivske građe kao dokaza i
arhivske građe za širu upotrebu. Međutim, Schellenbergov pristup je široko prihvaćen
u Sjedinjenim Američkim Državama i postao je uticajan u velikom broju engleskog
govornog područja, uključujući Kanadu i Australiju.
Makro vrednovanje
Mada je Schellenbergova teorija značila velik pomak na području vrednovanja,

arhivske institucije i dalje su bile izložene velikom uticaju različitih grupa korisnika,
koji su pokušali uticati na vrednovanje.
Kao što navodi Stucky, zabrinutost koju su počeli izražavati kasniji američki
teoretičari, počela se odražavati i u stavovima određenih njemačkih i holandskih
arhivista koji su tvrdili da postoji viši nivo koji treba razmotriti prije nego što se
razmatraju zapisi.30 Hans Boom i njegov američki kolega Gerald Ham počeli su
zagovarati širu ulogu arhiva i smatrali su, da je potrebno sačuvati cjelokupnu i
objektivnu sliku društva kao takvog.31
Hans Booms je 1991. godine zapisao: „U pitanjima vrednovanja, oni
[historičari] uvek imaju tendenciju da uzmu kao najvažnije u obzir one dokumente
koji su najkorisniji za njihovo istraživanje“.32
Pošto su odbacili kriterije vrednovanja, koje su postavili Schellenberg i
Jenkinson, morali su osmisliti nove kriterije vrednovanja, kako bi identificirali
zapise koji imaju trajnu vrijednost.33
Booms je tvrdio, da je trajna vrijednost odvojiva od zapisa samog, i proizilazi
iz presude vrijednosti, koja odražava kako lično mišljenje tako i veće društvene ili
kulturne stavove.34
29 Ibid., Prim: S. Stuckey, Western Theories of Appraisal, 132.

30 S. Stuckey, Western Theories of Appraisal, 131-132.
31 Više vidi Reto Tschan, A Comparison of Jenkinson and Schellenberg on Appraisal, The American
Archivist, Vol. 65, Fall/Winter 2002, 187-188. (dalje. R. Tschan, A Comparison).
32 Hans Booms, “Überlieferungsbildung: Keeping Archives as a Social and Political Activity,”
Archivaria, 33, Winter 1991–92, 29. (dalje: H. Booms, Überlieferungsbildung...).
33 Više o teorijama vrednovanja Schellenberga i Jenkinsona vidi R. Tschan, A Comparison, 176-195.
34 Booms, Überlieferungsbildung, 25–26.
19
Iako se Booms borio sa praktičnom metodologijom za implementaciju ovih

ideja, on se u krajnjoj liniji usredotočio na provenijenciju. Skrenuo je pažnju na
važnost stvaraoca u društvu kao sredstvo za procjenu vrijednosti njegovih zapisa za
buduće generacije.
I Kanadski teoretičari vrednovanja, Hugh Taylor i Terry Cook, zagovarali
su promjenu, odnosno činjenicu, da je potrebno više pažnje pokloniti kontekstu,
a ne sadržaju. Prelazak sa fizičkog artefakta na intelektualnu svrhu trebao je da
obezbjedi novi model vrednovanja, koji se ne bi usredotočio na traženje istraživačke
vrijednosti same po sebi, već na artikulaciju najvažnijih društvenih struktura,
funkcija, stvaralaca zapisa i procesa kreiranja zapisa i njihove interakcije, koje
zajedno stvaraju sveobuhvatnu refleksiju ljudskog iskustva.35
Kao što navodi Stucky36, ova teorija stavlja društvo, umjesto zapisa, u
centar bilo koje teorije vrednovanja. Umjesto Schellenbergovog modela, koji
sadrži primarnu i sekundarnu upotrebu zapisa, ova teorija, koja se naziva makro
vrednovanje, posmatra najvažnije strukture u društvu, kao i funkcije i procese koji
su osnova za stvaranje zapisa.37
Kao što dalje navodi Stucky model makro vrednovanja pokušava opisati
funkcije i aktivnosti na osnovu kojih će vjerovatno nastati dokumenti visoke arhivske
vrijednosti prije nego što će se izvršiti vrednovanje korištenjem tradicionalnijih
kriterija. Pretpostavka je da, uz vrlo malo izuzetaka, vrijednosti ne posjeduju samo
dokumenti, već i teorije o tome šta je od značaja u današnjem društvu, koje arhivisti
također trebaju uključiti u vrednovanje.38
Kao što u svojoj Metodologiji vrednovanja navodi Knjižnica i Arhiv Kanade
(Library and Archives Canada) „makro vrednovanje u osnovi pomjera primarni
fokus vrednovanja od zapisa na funkcionalni kontekst u kome je taj zapis stvoren.
Glavna pitanja u procesu vrednovanja više nisu što je bilo zapisano, gdje se građa
nalazi i koju istraživačku vrijednost ima. Umjesto toga, arhivisti koriste znanje
stečeno funkcionalnom analizom institucije, uključujući analizu interakcije funkcija
i strukture, organizacione kulture, sistema za upravljanje registraturnom građom i
uključivanje građana i korisnika u instituciju ili funkciju“.39
Makro vrednovanje, kao što navodi kanadski teoretičar vrednovanja Terry
Cook, „procjenjuje društvenu vrijednost kako funkcionalno-strukturalnog konteksta,
tako i kulture na radnom mjestu u kome su zapisi stvoreni i korišteni od strane
stvaraoca, i međusobni odnosi građana, grupa, organizacija - „javnosti“ - s tim
funkcionalno-strukturalnim kontekstom. Ako vrednovanje označava dugoročnu
vrijednost konteksta zapisa ili serije zapisa, za njihovu potencijalnu istraživačku
35 Detaljnije vidi: Terry Cook, Mind Over Matter: Towards a New Theory of Archival Appraisal,
The Archival Imagination: Essays in Honour of Hugh A. Taylor, ed. Barbara L. Craig (Ottawa:
Association of Canadian Archivists, 1992), 41.
37 Ibid.
38 Ibid.
39 Appraisal Methodology, Library and Archives Canada, Information Management Services,
Summer 2000.
20
vrijednosti, makro-vrednovanje označava značaj konteksta njihovog stvaranja i

savremene upotrebe“.40
Kao što ističe Cook, makro vrednovanje prioritet daje stvaraocu zapisa,
a ne samom zapisu. Kako bi stvaraoci bili u stanju zajedno sa arhivistima izvršiti
vrednovanje trebaju postavljati pitanja kao što su:
1. Zašto su zapisi uopšte nastali?
2. Kako su bili zapisi kreirani i kako ih je koristio stvaralac?
3. Koje funkcije i mandate stvaraoca podržavaju zapisi?
4. Šta bi trebalo dokumentovati?
5. Koji zapisi, koje je stvorio stvaralac, su od važnosti?41
Ovo su pitanja koju je u mnogim svojim izlaganjima, koja su se odnosila
na pitanje vrednovanja iznio Terry Cook, i koja su mnogo kasnije puno uticala
na razmišljanja o teoriji i praksi vrednovanja u zapadnim zemljama, uključujući
Australiju. Također su snažno uticala na razvoj Australijskog standarda za
upravljanje dokumentima, i na Međunarodni standard ISO 15489, o kome ćemo
govoriti u nastavku rada.
Pravne osnove vrednovanja u slovenskoj arhivskoj teoriji i praksi
Pravnu osnovu za vrednovanje u Sloveniji utvrđuju Zakon o zaštiti

registraturne i arhivske građe i arhivskim institucijama (u daljnjem tekstu
ZVDAGA)42 i Uredba o zaštiti registraturne i arhivske građe (u daljnjem tekstu
UVDAG).43
ZVDAGA određuje aktivnost arhivske službe, a među zadacima, koje
obavlja arhivska služba, navode se „vrednovanje registraturne građe kod subjekata
javnog prava, priprema pisanih uputa za odabiranje arhivske građe iz registraturne,
pružanje objašnjenja subjektima javnog prava koja se odnose na njihove dužnosti
vezane za registraturnu i arhivsku građu, izvođenje stručnog nadzora i obuke
službenika, koji upravljaju s registraturnom građom i radnika pružatelja usluga, koji
izvode usluge zahvatanja, pohrane građe u digitalnom obliku i pratećih usluga“.44
U sedmom stavu člana 40. ZVDAGA navodi, da se arhivska građa određuje
na osnovu vrednovanja registraturne građe. Također navodi i kriterijume za
vrednovanje, koji su sljedeći:
40 Terry Cook, Macroappraisal in Theory and Practice: Origins, Characteristics, and
Implementation in Canada, 1950–2000. Archival Science. 5 (2), December 2005, 101–161.
doi:10.1007/s10502-005-9010-2.
42 Zakon o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva. „Uradni list RS“, št. 30/2006, 24/2014 -
Odl. US in 51/2014.
43 Uredba o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva. „Uradni list RS“, št. 86/2006,
št.42/2017.
44 Zakon o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva, član 53.
21
• potrebe historiografije, drugih nauka i kulture;

• potrebe osoba za trajni pravni interes;
• važnost sadržaja građe;
• specifičnost događaja i pojava u danom vremenu;
• specifičnost mjesta ili područja;
• važnost subjekta javnog prava;
• važnost autora;
• originalnost dokumenata;
• originalnost podataka i informacija;
• reprezentativni izbor;
• unutrašnje i spoljašnje karakteristike građe i
• drugi kriteriji, koji odredi nadležni arhiv.45
Uredba o zaštiti registraturne i arhivske građe već u prvom članu uređuje

vrednovanje, uništavanje i odabiranje arhivske građe. Zbog ujednačenog obavljanja
javne arhivske službe, UVDAG također predviđa pripremu liste registraturne građe,
koja može biti procijenjena kao arhivska.46
UVDAG u svrhe uspješnog vrednovanja također određuje stvaraocima,
da nadležnom arhivu prosljeđuju sve relevantne informacije. Tako će stvaralac
arhiv upoznati sa „svojom organizacijskom strukturom, pristojnostima i zadacima,
predmetom poslovanja, načinom upravljanja dokumentima odnosno kancelarijskim
poslovanjem, funkcijama i djelatnošću i sa evidencijama o registraturnoj građi.
Stvaralac mora arhivu proslijediti podatke, potrebne za vrednovanje njegove
registraturne građe. U slučaju promjene pristojnosti ili poslovanja, koje utječe
na način upravljanja s registraturnom građom ili kod predaje registraturne građe
drugoj osobi, stvaralac je dužan o tome izvijestiti nadležni arhiv najkasnije u roku
od 30 dana“.47
Kao što je spomenuto, arhivi vrše vrednovanje na osnovu ranije spomenutih
načela i kriterija vrednovanja prema metodologiji makro i mikrofunkcijskog
vrednovanja. Osnovu takvog vrednovanja, kao što navodi Žumer48 predstavljaju
administrativne i poslovne funkcije organizacije, na osnovu kojih su izrađene
klasifikacijske sheme, u okviru kojih se građa razvrstava prema funkcijama.
Vrednovanje registraturne građe, koja se temelji na rokovima čuvanja izvode
sami stvaraoci.
45 Ibid, član 40.

46 Uredba o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva, član 17.
47 Ibid, član 18.
48 V. Žumer, Poslovanje z zapisi: upravljanje in hramba dokumentarnega gradiva, klasifikacijski
načrti za razvrščanje gradiva z roki hrambe in elektronska hramba gradiva v digitalni obliki. Planet
GV, Ljubljana 2008, 36.
22
Uvođenje Međunarodnog standarda ISO 15489: 2001 u Sloveniji
Međunarodna organizacija za standardizaciju ISO 2001. godine izdala je

standard ISO 15489: 2001 - Upravljanje zapisima, koji je zasnovan na osnovi
australijskog standarda AS 4390 Records Management. Njegova svrha je bila
naročito da se posveti pažnja zaštiti zapisa, a da se pri tome sačuva njihova
dokazna vrijednost. Ovo je standard koji je posegnuo u oblast kancelarijskog
poslovanja.
U Sloveniji prvi su upozorili na taj standard Gotovina i Štrumbl49, a Bizjak
ga je opširnije predstavio slovenskoj javnosti.50
Standard se sastoji od dva dijela. U prvom dijelu, ISO 15489-1: 2001 -
Opšti dio,51 donosi smjernice odnosno zahtjeve za upravljanje dokumentima od
strane stvaralaca, bilo da su oni javni ili privatni. Drugi dio standarda (Smjernice
ISO 15489-2: 2001)52 daje smjernice o primjeni opšteg dijela standarda kako bi se
osigurala usklađenost sa principima i elementima standarda.
Opšti dio standarda ISO 15489-1: 2001 odnosi se na “upravljanje zapisima
u bilo kom formatu, na bilo kojem mediju odnosno nosiocu zapisa, koji je stvorila
ili stekla javna ili privatna organizacija u toku obavljanja svoje djelatnosti odnosno
bilo koji pojedinac, koji je dužan stvarati i čuvati zapise. Standard daje smjernice
kako odrediti odgovornost organizacije prema zapisima i politiku, postupke,
sustave i procese, koji se odnose na zapise; daje smjernice za upravljanje zapisima
kao podršku kvaliteti procesa, u skladu sa ISO 9001 i ISO14001; daje smjernice
za projektovanje i izgradnju sustava za upravljanje zapisima, ali ne uključuje
upravljanje arhivskom građom u arhivima”.53
Slovenski institut za standardizaciju SIST 2005. godine proglasio je
ISO 15489 i za slovenski nacionalni standard.54 Međutim nismo dobili prijevod
standarda na slovenački jezik. Na ovom mjestu vrijedi spomenuti prijevod
imena standarda, kao što je za slovenački prijevod naglasio već Bizjak,55 a ista
49 Vesna Gotovina, Žarko Štrumbl, Razvoj mednarodnih standardov za pisarniško poslovanje – ISO
15489, Information and documentation records management. V Sistemi za upravljanje z dokumenti,
Posvetovanje DOKSIS 2001, Portorož 23.–25. maj 2001, 43–49.
50 Žarko Bizjak, Standardizacija pisarniškega poslovanja ISO 15489: Upravljanje zapisov
(Records management). V Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega
arhiviranja, Pokrajinski arhiv Maribor, Maribor 2003, 117–124.
51 ISO 15489-1: 2001 Information and documentation - Records management. Part 1, General.
Geneve: International Organization for Standardization.
52 ISO 15489-2: 2001 Information and documentation - Records management. Part 2, Guidelines,
International Organization for Standardization, Geneve 2001.
53 Žarko Bizjak, Standardizacija pisarniškega poslovanja ISO 15489: Upravljanje zapisov (Records
management). V Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Pokrajinski
arhiv Maribor, Maribor 2003, 118..
54 SIST ISO 15489-1:2005 Informatika in dokumentacija – Upravljanje zapisov. 1. del, Splošno.
Slovenski inštitut za standardizacijo; SIST ISO 15489-1:2005 Informatika in dokumentacija –
Upravljanje zapisov, 2. del, Smernice. Slovenski inštitut za standardizacijo.
55 Bizjak, Standardizacija pisarniškega, 118.
23
se problematika može uočiti kod prijevoda na hrvatski, bosanski ili srpski jezik.
Naime prijevod imena standarda za arhiviste donosi terminološki problem.56 To je
veoma složen problem, koji zahtjeva puno vremena i s kojim se u ovom trenutku
nećemo baviti. Zbog konzistencije prezentacije standarda, u radu ćemo koristiti
terminologiju “zapis” i “upravljanje zapisima”.
Mada se u slovenskoj stručnoj javnosti malo pisalo i razgovaralo o
standardu, ISO 15489, kao što navodi Žumer,57 od 2001. godine u Sloveniji je bio
primijenjen u svim propisima, kojima se uređuje područje upravnog poslovanja u
javnoj upravi.58 Također, standard je bio primijenjen u novim arhivskim propisima,
kao što su bili ZVDAGA,59 UVDAG,60 Jedinstveni tehnološki zahtjevi, verzija
1.0,61 Pravilnik o stručnoj spremi zaposlenika javnopravnih osoba i radnika
ponuđača usluga, koje rade s registraturnom građom,62 Pravilnik o utvrđivanju
rokova čuvanja registraturne građe u javnoj upravi63 kao i u mnogim drugim
sektorskim zakonima i provedbenim propisima, među koje Žumer64 uvrštava na
primjer, Zakon o općem upravnom postupku,65 Zakon o tajnim podacima,66 Zakon o
dostupu informacijama javnog značaja,67 Zakon o zaštiti osobnih podataka,68 Zakon
o porezu na dodanu vrijednost,69 Zakon o poreskom postupku,70 Zakon o izgradnji
objekata,71 Pravilnik o dokumentaciji u osnovnoj školi,72 Pravilnik o evidencijama
56 Engleski izraz „records management“ u našoj praksi zapravo znači „upravljanje registraturnom
građom“, a koje su prevodioci naslova standarda uglavnom preveli kao „upravljanje zapisima“, mada
možemo naći i neke druge prijevode. Problem potječe iz poimanja riječi „record“ odnosno „records“,
koja može imati različita značenja u različitim kontekstima, i zbog toga težko je prevesti u druge
jezike. Problem u stvari potječe iz različitog razumijevanja životnog cikla dokumenta.
57 V. Žumer, Mednarodni standard ISO 15489 in upravljanje dokumentacije v organih javne uprave.
V Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, 10, Maribor 2011, 113-132.
58 Uredba o poslovanju organov javne uprave z dokumentarnim gradivom, „Uradni list RS“, št.
91/2001; Uredba o upravnem poslovanju, „Uradni list RS“, št. 20/05, 106/05, 30/06, 86/06, 32/07,
63/07, 115/07, 122/07, 31/08, 35/09 in 58/10; Pravilnik o izvrševanju uredbe o upravnem poslovanju,
„Uradni list RS“, št. 75/2005; Navodilo za izvajanje Uredbe o poslovanju organov javne uprave z
dokumentarnim gradivom „Uradni list RS“, št. 26/2002.
59 Zakon o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva, 2006.
60 Uredba o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva, 2006.
61 Enotne tehnološke zahteve (za hrambo elektronskega gradiva v digitalni obliki), verzija 1.0.
Ljubljana: Arhiv Republike Slovenije. Preuzeto sa www.arhiv.gov.si.
62 Pravilnik o strokovni usposobljenosti uslužbencev javnopravnih oseb ter delavcev ponudnikov
storitev, ki delajo z dokumentarnim gradivom, „Uradni list RS“, št. 132/2006, 38/2008.
63 Pravilnik o določanju rokov hranjenja dokumentarnega gradiva v javni upravi, „Uradni
list RS“, št. 52/2009.
64 V. Žumer, Mednarodni standard ISO 15489 in upravljanje, 2011.
65 Zakon o splošnem upravnem postopku, „Uradni list RS“, št. 80/1999, dopolnitev št. 73/2004.
66 Zakon o tajnih podatkih, „Uradni list RS“, št. 87/2001.
67 Zakon o dostopu do informacij javnega značaja. „Uradni list RS“, št. 24/2003.
68 Zakon o varstvu osebnih podatkov, „Uradni list RS“, št. 86/2004, 94/2007.
69 Zakon o davku na dodano vrednost, „Uradni list RS“, št. 117/2006, 52/2007, 33/2009.
70 Zakon o davčnem postopku. „Uradni list RS“, št. 117/2006, 125/2008.
71 Zakon o graditvi objektov, „Uradni list RS“, št. 110/2002.
72 Pravilnik o dokumentaciji v osnovni šoli. „Uradni list RS“, št. 59/2008.
24
i dokumentaciji u obrazovanju odraslih osoba.73 Također su odredbe standarda

primijenjene u propisima koji regulišu elektronsko poslovanje, elektronski potpis i
elektronsku pohranu građe u digitalnom obliku.
Usklađivanje slovenskog zakonodavstva sa ISO 15489-1: 2001 i drugim
međunarodnim standardima i propisima odnosi se, kao što navodi Žumer74
uglavnom na prijem pošte, kako klasične tako i elektronske, zahvatanje sve vlastite
i odlazne dokumentacije, razvrstavanje sadržaja na osnovu klasifikacijskog sustava
sa rokovima čuvanja, raspodjelu u rješavanju na osnovu klasifikacione šeme,
evidentiranje dokumenata i predmeta, odnosno dokumentacije u kompjuterske
evidencije i opremanje građe sa metapodacima, konverziju (skeniranje,
digitalizacija) dokumenata u digitalni oblik, pripremu dokumenata i cjelokupnog
imidža, isporuku pošte, pohranu građe (sistemi arhiviranja, određivanje rokova
čuvanja), elektronsko arhiviranje, izlučivanje i uništavanje nepotrebne registraturne
građe nakon isteka rokova čuvanja ili nakon sigurne i pouzdane konverzije
u digitalni format, odabiranje arhivske građe i predaju nadležnom arhivu te
implementaciju sigurnosne politike informacionog sustava.75
ISO 15489-1: 2016 i vrednovanje
Sve više registraturne i arhivske građe nastaje i čuva se u digitalnim

okruženjima. Ovo im pruža niz novih mogućnosti za upotrebu i ponovnu upotrebu,
bez ikakvih ograničenja koja je potrebno uzeti u obzir u papirnom okruženju.
Međutim, povećanje količine digitalnog sadržaja i povećanje njegove upotrebe
ukazalo je na potrebu promjene upravljanja zapisima. Pitanje koje se pojavilo je,
kako se nositi sa ovim promjenama.
Mnogi bi postavili pitanje, zašto je upravljanje zapisima tako važno? Kao
što navodi Gasiorowski-Denis,76 stvaranje i upravljanje zapisima veoma je važno
već od davnina. Ključni razlozi za upravljanje zapisima, kao što su odgovornost,
efikasno poslovanje, zaštita prava i sposobnost rekonstrukcije prošlosti, nisu se
promijenili. Sada je digitalno okruženje, međutim, postavilo dodatne potrebe,
koje se odnose na stvaranje, zahvatanje i upravljanje zapisima. Pitanje upravljanja
zapisima postalo je važnije nego ikad.
Sve to zahtijeva od stručnjaka, koji se bave upravljanjem registraturne
građe razumijevanje i poznavanje različitih potreba i zahtjeva, koje donosi ovo
novo okruženje i koje se odnose na pitanje kako nastaju zapisi i kako se njima
upravlja.
Registraturna i arhivska građa predstavlja tako dokaz o poslovnoj aktivnosti
kao i izvor informacija. Od drugih informacionih izvora razlikuje se uglavnom
73 Pravilnik o evidencah in dokumentaciji v izobraževanju odraslih, „Uradni list RS“, št. 32/2000.
74 V. Žumer, Mednarodni standard ISO 15489 in upravljanje, 2011.
75 Ibid., 117.
76 Elizabeth Gasiorowski-Denis, (2016). Records management in the digital age. Preuzeto 20.1.
2018. iz https://www.iso.org/news/2016/04/Ref2072.html.
25
radi povezivanja s metapodacima, koji se koriste za obezbjeđivanje konteksta i

sprovođenje pravila za upravljanje zapisima.
Od prvog izdanja standarda 2001. godine došlo je do izuzetno brzog
prelaska na digitalne oblike poslovanja, što znači da se građa stvara i čuva
u digitalnim okruženjima. To zahtijeva solidne koncepte i principe koji bi
mogli podržavati nove pristupe, a od onih, koji rade sa registraturnom građom
razumijevanje i poznavanje različitih zahtjeva kako kratkoročne tako i dugoročne
pohrane. Sve važnija u ovom kontekstu postaju pitanja informacione sigurnosti
kod stvaralaca i arhivskih institucija. Promijenila se i vrsta zapisa. Danas je naime
moguće pronaći čitav niz novih oblika. Međutim, bez obzira o kakvim se oblicima
radi, oni moraju biti postavljeni u odgovarajući kontekst i s njima je potrebno
upravljati tokom vremena.
Standard ISO 15489-1: 2016 Informaciona tehnologija i dokumentacija
- Upravljanje zapisima - Dio 1: Informacija i dokumentacija (upravljanje
dokumentacijama - dio 1: Koncepti i principi)77 koji definira koncepte i principe
koji predstavljaju osnovu za stvaranje, zahvatanje i upravljanje zapisima, naglašava
važnost vrednovanja.
Standard propisuje koncepte i principe na kojima se temelje pristupi za
stvaranje, zahvatanje i upravljanje zapisima. Opisuje koncepte i principe koji se
odnose na:
1. zapise i njihove metapodatke,
2. politiku, dodjeljenu nadležnost, nadzor i obuku koji podupiru efikasno
upravljanje zapisima,
3. kontinuiranu analizu poslovanja i identifikaciju zahtjeva za zapise,
4. kontrolu zapisa i
5. procese stvaranja, zahvatanja i upravljanja zapisima.78
Standard se može koristiti za stvaranje, zahvatanje i upravljanje zapisima,

bez obzira na njihovu strukturu ili oblik u svim vrstama poslovnih i tehnoloških
okruženja.
Pošto se u ovom prilogu bavimo pitanjem vrednovanja, koje predstavlja
za arhive onaj najvažniji dio standarda ISO 15489-1: 2016, nećemo detaljnije
razmatrati koncepte i principe koji se odnose na gore navedeno, nego ćemo se
posvetiti isključivo pitanju vrednovanja.
Za razliku od standarda, koji je usvojen 2001. godine, i koji spominje samo
rokove čuvanja i izlučivanje registraturne građe,79 nova verziju standarda posebno
se bavi i veoma naglašava važnost vrednovanja,80 kao najvažnijeg alata za postizanje
adekvatnog i efikasnog upravljanja zapisima.81
77 ISO 15489-1: 2016 Information and documentation - Records management – Concepts and
principles. Geneve: International Organization for Standardization.
78 ISO 15489-1: 2016, 1.
79 ISO 15489: 2001, 10.
80 ISO 15489-1: 2016, poglavlje 7.
81 Pitanje vrednovanja bilo je jedno od najspornijih pitanja o kojima se raspravljalo tokom
pripreme nove verzije standarda. U revidiranom ISO 15489-1 : 2016, vrednovanje se upotrebljava
26
Treba napomenuti da ovaj standard proširuje tradicionalnu upotrebu izraza

„vrednovanje“. Vrednovanje prema ovom standardu više ne zahvata samo odabiranje
arhivske građe za dugoročnu pohranu u arhivima, nego zahvata i analizu poslovnih
procesa, zahtjeva i rizika na osnovu kojih bi bilo omogućeno donošenje odluka o
tome koje zapise bi bilo potrebno kreirati i zahvatati, i osiguravanje adekvatnog
upravljanja zapisima tokom vremena. To se odražava i u definiciji vrednovanja, koja
je predstavljena u standardu.82
Vrednovanje, kao što ga podrazumijeva standard, udružuje razumijevanje
poslovnog konteksta i određivanje zahtjeva za zapise, koji služe kao dokaz poslovanja.
To uključuje razvoj i razumijevanje prirode posla i njenih pravnih, financijskih i
tehnoloških okvira, te korištenje procjene rizika, na osnovu koje bi bilo moguće
utvrditi koje zapise bi bilo potrebno stvarati i kako bi trebalo s njima upravljati, kako
bi bili u skladu sa zahtjevima.83
Standard dalje propisuje da predstavnici kompanija, u našem slučaju
stvaraoca, kao i eksterni predstavnici treba da učestvuju u procesu vrednovanja. U
našem slučaju, znači, radi se o arhivistima nadležnih arhiva.84
Vrednovanje mora biti dokumentirano uključujući upravljanje evidencijama
izvora koji služe kao osnova za pripremu analiza, rezultate procjene rizika i odluke
koje utječu na vrednovanje.85
Vrednovanje, međutim, ne predstavlja jednokratni proces, već se mora
provoditi periodično, tako da je moguće uvažavati sve promjene koje utiču na
poslovanje ili faktore rizika. Stoga, među razlozima za vrednovanje, standard navodi
promjenu poslovne prakse ili potreba, promjenu zakonodavstva, promjenu rizika ili
prioriteta, nadogradnju ili uvođenje novih sistema i / ili gubitak ili uvođenje nove
poslovne funkcije.86
Vrednovanje, kako je shvaćeno u standardu također zahtijeva poznavanje i
razumijevanje:
• organizacije i njenih poslovnih aktivnosti, uključujući interne i eksterne
faktore koji utiču na funkcionisanje organizacije,
• operativnih, pravnih i drugih zahtjeva,
• financiranja i korištenja tehnologija,
• internih i eksternih zahtjeva službi, koje se brinu za zaštitu i pohranu građe,
• rizika,
• internih i eksternih konteksta poslovnih aktivnosti,
• analize funkcija i radnih procesa i
u australijskom kontekstu, uzimajući u obzir širi opseg nego što je poznat u velikoj većini drugih
zemalja.
82 ISO 15489-1: 2016, 10.
83 Ibid., 10-11.
84 Ibid., 11.
85 Ibid.
86 Ibid.
27
• identifikaciju internih i eksternih agenata87 uključenih u poslovne aktivnosti.88
Zahtjevi za zapise, kao što ih razumije standard, zasnovani su na osnovu

poslovnih zahtjeva, zakonskih ili regulatornih zahtjeva i društvenih očekivanja.
Zahtjevi za zapise mogu se odnositi na kreiranje zapisa, njihovo zahvatanje,
upravljanje, pristup, rokove čuvanja i uništavanje. Mogu uključivati zahtjeve koji se
odnose na sadržaj i metapodatke, vezu sa drugim zapisima, formatima ili strukturama.
Zahtjevi zavise od konteksta, što znači da slični ili identični radni procesi imaju
različite zahtjeve, zavisno od prirode posla koji dokumentuju.89
Standard ukazuje na činjenicu, da je u dizajnu poslovnih sistema i sistema
za upravljanje zapisima neophodno ugraditi zahtjeve za autentičnost, pouzdanost,
cjelovitost i upotrebljivost zapisa. Ove suštinske karakteristike potrebno je održavati
cijelo vrijeme za koje se zapisi pohranjuju.90
Standard ISO 15489-1: 2016 uvodi sveobuhvatan pristup. Zapise stavlja u
kontekst, a bavi se i okruženjima u kojima zapisi djeluju (povezivanje sa poslovnim
kontekstom, odnosima između zapisa i sistema za upravljanje zapisima, odnosima sa
pravnim i društvenim kontekstom i odnosima sa pojedincima koji stvaraju zapise), a
koja nisu ograničena samo na pojedinačne organizacije nego i na multiorganizaciona
okruženja.91 Standard naglašava da upravljanje dokumentima mora postati dio
poslovnog procesa, a ne odvojene aktivnosti.
Zbog velikog značaja upravljanja zapisima u digitalnom okruženju, odredbe
spomenutog standarda primjenjuju se i u nekim drugim standardima koji se direktno
ili indirektno odnose na upravljanje zapisima.
Nova tehnička specifikacija za vrednovanje u pripremi
Kao što je već spomenuto, novo izdanje ISO 15489-1: 2016 naglašava
važnost vrednovanja. Imajući u vidu da vrednovanje u pojedinim okruženjima ima
različito značenje, članovi radne grupe, koja je bila odgovorna za izradu standarda
odlučili su, da kreiraju tehničku specifikaciju koja bi trebala poslužiti kao podrška
standardu.
87 Svi najnoviji standardi, kako ISO (npr. ISO 14721:2012 Space data and information transfer
systems - Open archival information system (OAIS) - Reference model) tako i najnoviji arhivski
standardi (npr. Records in Contex – RiC), nastali su zbog poteškoća, do kojih je dolazilo zbog različite
terminologije, koja se koristila za osobe, familije, korporativna tijela, pravna lica itd., i upotrebljavala
se u različitim standardima, koji se odnose na upravljanje zapisima u arhivima, bibliotekama
i kod stvaralaca arhivske građe, primjer upotrebljavanje termina „agent“, koji obuhvaća sve ranije
spomenute tipove osoba.
88 ISO 15489-1: 2016, 11-12.
89 Ibid, 12.
90 Ibid.
91 Ibid.
28
Novi standard ISO 15489-1: 2016 objašnjava vrednovanje kao analizu

poslovnog konteksta, poslovnih aktivnosti i rizika koji omogućavaju odlučivanje
o tome koje zapise treba stvoriti i zahvatati i kako osigurati pravilno upravljanje
zapisima u dužem vremenskom periodu.
Standard, kao što smo već spomenuli kao glavne elemente vrednovanja
navodi razumijevanje prirode poslovanja i njegovog pravnog, kadrovskog i
tehnološkog okruženja i upotrebu procjena rizika, kako bi se utvrdilo kakve zapise
treba stvoriti i kako s njima upravljati, kako bi odgovarali tipu zahtjeva.
Važno je ponovo naglasiti, što na mnogim mjestima također naglašava i
standard, da se vrednovanje vrši periodično, i ne predstavlja jednokratnu aktivnost.
Tehnička specifikacija koja je u pripremi, donijet će proširenje svih u
standardu obuhvaćenih elemenata, koji su namijenjeni efikasnom vrednovanju,
uključujući:
• definisanje obima i svrhe vrednovanja;
• metoda analize poslovnog konteksta i poslovnih aktivnosti;
• izvore za identifikaciju zahtjeva za zapise;
• procjenu rizika i
• upravljanje dokumentacijom.92
Svrha specifikacije je da obezbijedi praktičan izvor sa pojedinačnim

primjerima iz različitih poslovnih okruženja.
Tehnička specifikacija će pružiti smjernice za obavljanje vrednovanja i
opisati neke od proizvoda i rezultate vrednovanja. Zapravo, ona će opisati praktičnu
primjenu koncepta vrednovanja, kao što ga definira ISO 15489-1: 2016. Opredijelit,
opisivat i objašnjavat će:
• neke od glavnih ciljeva vrednovanja kod stvaranja, zahvatanja i upravljanja
zapisima u savremenim organizacijama i društvu uopće,
• važnost određivanja područja vrednovanja,
• kako analizirati poslovne aktivnosti i razvijati razumijevanje konteksta,
• kako odrediti zahtjeve za zapise,
• odnose između vrednovanja i kontrole zapisa i
• kako koristiti rizik kod odlučivanja u procesu vrednovanja.93
Specifikaciju će moći koristiti sve organizacije, bez obzira na veličinu,

prirodu njihovih aktivnosti ili složenost njihovih funkcija i strukture.
92 Appraisal for Managing Records. Preuzeto sa https://committee.iso.org/sites/tc46sc11/home/

projects/ongoing/appraisal-for-managing-records.html (14.6.2018).
93 Ibid.
29
Rezime
Zajedno sa preuzimanjem, sređivanjem i opisom arhivske građe, zaštitom,

pristupom i vrednovanje se smatra osnovnom funkcijom arhiva. Budući da ovaj
zadatak utiče na sve druge poslove u arhivu, arhivisti moraju detaljno poznavati
proces vrednovanja.
Legalna osnova za vrednovanje u Sloveniji određena je Zakonom o zaštiti
registraturne i arhivske građe i Zakonom o arhivskih ustanovama, te Odredbom o
zaštiti registraturne i arhivske građe.
U 2001. godini, Međunarodna organizacija za standardizaciju izdala je
standard ISO 15489: 2001 – Upravljanje zapisima, baziranom na australijskom
standardu AS 4390 Upravljanje zapisima. Cilj istog bio je posebno posvetiti pažnju
zapisima i njihovoj zaštiti pri tom čuvajući valjanost dokumenta kao dokaznog
materijala. Ovaj standard umnogome je uticao na polje kancelarijskog poslovanja i
rada za zapisima.
Slovenski institut za standardizaciju (SIST) proglasio je ISO 15489 za
slovenski nacionalni standard 2005. godine, međutim standard nikada nije preveden
na slovenski jezik.
Iako u slovenskoj stručnoj javnosti nije bilo mnogo diskusije o standardu,
ISO 15489 je od 2001. godine dio sve zakonske regulative u Sloveniji koja se bavi
sferom administrativnog upravljanja zapisima u javnoj administraciji. Standard
je primjenjen u novoj arhivskoj regulativi kao što je Zakon o zaštiti registraturne
i arhivske građe, Zakon o arhivskih ustanovama, Odredba o zaštiti registraturne
i arhivske građe, Unificirana tehnološka osnova (verzija 1.0), kao i u mnogim
drugim srodnim zakonima i implementiranoj legislativi.
Od prve verzije standarda iz 2001. godine došlo je do brze tranzicije ka
digitalnim formama poslovanja što znači da su zapisi kreirani i čuvani u digitalnom
okruženju. Ovo zahtjeva valjane koncepte i principe koji mogu podržavati nove
pristupe i kod onih koji rade sa zapisima, razumijevanje i poznavanje različitih
opcija, kako za kratkoročno tako i za dugoročno čuvanje zapisa. Tip zapisa također
se promijenio, i danas je moguće naći cijeli niz novih formi zapisa. Međutim, bez
obzira na tipove, zapisi moraju biti stavljeni u odgovarajući kontekst i s njima se
mora upravljati kroz određeni vremenski period.
Nova verzija standarda ISO 15489-1: 2016 Informacijska tehnologija
i dokumentacija – Upravljanje zapisima, definiše koncepte i principe koji
formiraju osnovu za stvaranje i upravljanje zapisima. Posebno naglašava važnost
vrednovanja. Tehničke specifikacije koje su u pripremi proširuju elemente koji
su nužni za efikasno vrednovanje. Opisivat će praktičnu aplikaciju koncepta
vrednovanja kako je definiran samim ISO: 15489-1: 2016 standardom i namijenjen
je svim organizacijama, bez obzira na veličinu, prirodu njihovog djelovanja ili
kompleksnost njihovih funkcija i strukture.
30
Summary
Along with acquisition, arrangement and description, preservation and

access appraisal is considered a core archival function. Since this task affects all
other archival procedures, archivists need to know exactly the appraisal process.
The legal basis for appraisal in Slovenia is determined by the Protection of
Documents and Archives and the Archival Institustions Act and by the Regulation on
Documents and Archives Protection.
In 2001, the International Organization for Standardization issued ISO
15489: 2001 - Record Management, which was based on the Australian Standard AS
4390 Records Management. Its purpose was, in particular, to pay attention and to
protect the records, while preserving their evidential value. This is the standard that
has influenced the field of records as well as office management.
The Slovenian Institute for Standardization SIST proclaimed ISO 15489 in
2005 for the Slovenian national standard, however, we did not receive a translation
of the standard into the Slovenian language.
Although in the Slovene professional public there was not a lot of discussion
about the standard, ISO 15489 was since 2001 applied in all regulations in Slovenia,
regulating the field of administration management in public administration. The
standard was applied in the new archival regulations, such as Protection of Documents
and Archives and the Archival Institustions Act, Regulation on Documents and
Archives Protection, Unified Technological Requirements, version 1.0, as well as in
many other sectoral laws and implementing regulations.
Since the first edition of the standard in 2001, there has been an extremely
rapid transition to digital forms of business, which means that records are created and
stored in digital environments. This requires solid concepts and principles that could
support new approaches, and of those who work with the records, the understanding
and knowledge of different requirements both for short and long-term storage. The
type of record has also changed, and today it is possible to find a whole series of new
forms of records. However, regardless of what kind of forms they are, they have to
be placed in the appropriate context and need to be managed over time.
The new edition of standard ISO 15489-1: 2016 Information Technology and
Documentation - Record Management defins the concepts and principles that form
the basis for creating, capturing and managing records. It especially emphasizes the
importance of appraisal. The technical specification that is under preparation expend
the elements, which are intended for efficient appraisal. It will describe the practical
application of the concept of appraisal, as defined by ISO 15489-1: 2016 and is
intended for use by all organizations, regardless of the size, nature of their activities
or the complexity of their functions and structure.
31
Mr. sc. Omer ZULIĆ stručni rad
Arhiv Tuzlanskog kantona
ULOGA I ODGOVORNOST ARHIVA U PROCESIMA

INFORMATIZACIJE POSLOVA U PISARNICAMA
REGISTRATURA
(iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona)
Apstrakt: Informatizacija poslova u registraturama u dijelu primjene

savremenih tehnologija, upravljanja zapisima je realnost 21. stoljeća i kao takva
nema alternativu. Sve veći broj registratura uvodi i primjenjuje razne informacione
programe, koji za cilj imaju lakše i jednostavnije postupanje i upravljanje zapisima.
No kako ta oblast nije adekvatno (ili nikako) uređena propisima, to u praksi imamo
vrlo različite pristupe, do onih koji su potpuno pogrešni i štetni. Stoga se ovaj
rad bavi nekim osnovnim teorijskim, ali i praktičnim razmatranjem ovih pitanja i
problema uvođenja informacijskih sistema u pisarnice registratura.
U radu se aktuelizira pitanje da li su arhivi u dovoljnoj mjeri upoznati
sa navedenim procesima, da li ih prate, da li su konsultovani, da li učestvuju u
kreiranju programa, i u kolikoj mjeri? U Bosni i Hercegovini ti procesi se u većoj
ili manjoj mjeri odvijaju neovisno od arhiva, što nije dobro, jer na taj način arhivi
rizikuju da sve te informacije, zapisi i evidencije, budu trajno izgubljene. Stoga
arhivi imaju obavezu i nadležnost praćenja i čuvanja zapisa u nastajanju, bez
obzira na njihovu formu. Pri tome ključnu ulogu, ali i odgovornost autor dodjeljuje
arhivima. Arhivi se u tom smislu moraju aktivnije uključiti u postupak početnog
kreiranja (programi, softveri), utvrđivanja adekvatnih stručnih smjernica (definisati
zahtjeve i očekivanja) i monitoringa nad uvođenjem i provođenjem informatizacije.
Osim navedenog, arhivi moraju raditi i na stvaranju kadrovskih i informatičkih
preduslova (u arhivima) za preuzimanje elektronskih zapisa i evidencija iz
registratura u nadležne arhive, što jeste krajnji, konačni cilj.
Ključne riječi: Uloga, odgovornost, informatizacija, registrature, propisi,

arhivi, iskustva, kadrovi, Arhiv Tuzlanskog kantona.
ROLE AND RESPONSIBILITY OF ARCHIVES IN PROCESSES OF

INFORMATIONIZATION IN REGISTRY OFFICES
(Experiences of the Tuzla Canton Archives)
Abstract: Informatisation of jobs in registers in the part of the application

of modern technologies, records management is the reality of the 21st century
32
Uloga i odgovornost arhiva u procesima informatizacije poslova u pisarnicama registratura
and as such there is no alternative. An increasing number of registries introduces

and applies various information programs, which aim to have easier and easier
handling and record management. However, as this area is not adequately (or by no
means) regulated by regulations, in practice we have very different approaches, to
those who are completely wrong and harmful. Therefore, this paper deals with some
basic theoretical as well as practical consideration of these issues and the problem
of introducing information systems into registry offices.
The paper focuses on the question of whether the archives are sufficiently
familiar with the mentioned processes, whether they are following, whether they
are consulted, whether they participate in the creation of the program, and to
what extent? In Bosnia and Herzegovina, these processes take place, to a greater
or lesser degree, independent of the archives, which is not good, because archives
risk that all such information, records and records are permanently lost. Therefore,
archives have the obligation and responsibility to monitor and keep records in
place, regardless of their form. In doing so, the author authorizes the key role, but
also the responsibility of the author. In this sense, archives need to be more actively
involved in the initial creation process (programs, software), establishing adequate
professional guidelines (define requirements and expectations) and monitoring over
the introduction and implementation of computerization. In addition, the archives
must also work on the creation of personnel and IT preconditions (in archives) for
acquiring electronic records which is the ultimate, final goal.
Key words: Role, responsibility, computerization, registers, regulations,

archives, experiences, staff, Tuzla Canton Archives.
Uvodne napomene
Značaj uspostavljanja sistema upravljanja zapisima u registraturama,

je krucijalan za njihovo korištenje u svim kasnijim fazama postupanja. Pitanje
postupanja, upravljanja i čuvanja zapisa je ključno za cijeli sistem kancelarijskog
i arhivskog poslovanja. Ovo pitanje je neophodno sagledati dvojako, kroz čuvanje
i korištenje zapisa na konvencionalnim nosačima, do onih koji nastaju ili se čuvaju
na novim nosiocima informacija.
Naime, proteklih decenija, zakonska regulativa, registrature, ali i arhivska
služba Bosne i Hercegovine razvili su i usavršili sistem upravljanja i čuvanja zapisa
koji nastaju na klasičnim nosačima, odnosno papiru. To je rezultat prije svega
činjenice da je taj sistem građen jako dugo, decenijama, te je stoga isti konstantno
usavršavan, kako zakonima i podzakonskim propisima, radom arhivista nadležnih
arhiva, ali i angažiranjem arhivara iz registratura. Stoga se može konstatovati da je
pitanje čuvanja i upravljanja tim zapisima na prilično visokom nivou.
Međutim, u zadnjim decenijama 20. stoljeća, a posebno u 21. stoljeću,
informacione tehnologije postaju nezaobilazna realnost sa kojom se susreću
33
Mr. sc. Omer ZULIĆ
registrature, ali i arhivi. Iste nude obilje novih, jednostavnijih i praktičnijih

mogućnosti postupanja i upravljanja zapisima. Očekivano, nove ideje i tehnologije
zdušno su prihvatili svi, od registratura do arhiva. U isto vrijeme nisu stvarane
pretpostavke za sistemsko uređenje ove oblasti. To prije svega podrazumijeva
stvaranje zakonskih pretpostavki, ali i kadrovskih, koje uključuju stručnost, znanje
i kompetencije, te finansijske mogućnosti nabavke adekvatne i kvalitetne opreme.
Dok se ne ispune svi ti kriteriji, na terenu, u registraturama ćemo imati jako šaroliko
postupanje sa uvođenjem informacionih tehnologija, te postupanja sa zapisima na
novim nosiocima informacija, u smislu njihovog nastanka, čuvanja, zaštite i slično.
Informatizacija u najjednostavnijem smislu riječi podrazumijeva proces
kojim se omogućava spremanje, odnosno čuvanje, protok i korištenje informacija.1
U kontekstu pisarnica, odnosno kancelarijskog poslovanja u registraturama, ovaj
proces se odnosi na sve postupke upravljanja zapisima, bilo da se radi o njihovom
evidentiranju u elektronske osnovne evidencije, skeniranje predmeta i arhiviranje
riješenih, po pravilu cjelovitih i kompletnih predmeta u digitalnom obliku,
dostavljanje u rad nadležnim referentima, te vrstama medija za njihovo čuvanje,
pogotovo dugoročno čuvanje.
Uređenost sistema upravljanja spisima u pisarnicama, odnosno u fazi
kancelarijskog poslovanja, je ključna za adekvatno i propisno uspostavljanje
sistema upravljanja dokumentima u kasnijoj arhivskoj fazi. Stoga je neophodno
staviti akcenat i uspostaviti kontrolu i monitoring u pisarnicama, od samog početka,
odnosno ideje za informatizaciju, do realizacije istog. Ukoliko se u startu naprave
određene pogreške i propusti, kasnije se teže mogu ispraviti.
Stoga ovaj rad ima za cilj prije svega da prepozna najvažnije i
najodgovornije aktere tih procesa. To su prije svih nadležni arhivi, zatim
registrature, te određene informatičke firme koje se bave pružanjem usluga u dijelu
implementacije programa i informatičke opreme, odnosno informacionih sistema u
radu registratura. Cilj rada je i da ukaže na određene propuste u registraturama, te
da ponudi neka rješenja.
Informatizacija – zašto i kako?
U današnje vrijeme svjesni smo činjenice hiperprodukcije zapisa, koji

nastaju u svakodnevnom radu stvaralaca registraturne građe. To je naročito prisutno
kod organa lokalne samouprave, kantonalnih i viših organa vlasti, koji u skladu
sa svojim nadležnostima i javnim ovlaštenjima dnevno stvaraju obimne količine
1 Informatizacija je ustvari proces kojim se pomoću informacijske i komunikacijske tehnologije
(ICT) olakšava unos, razmjena, spremanje i obrada informacija. Takav proces treba omogućiti brz
pristup do podataka i rezultata obrade tih podataka, efikasno upravljanje dokumentima i nadzor nad
poslovnim procesima, te brzo i jednostavno dobiti pregled svih podataka potrebnih za kvalitetno
provođenje radnih procesa i donošenje odluka. Najjednostavnije rečeno, softver može ubrzati i
olakšati određene radnje sa informacijama i dokumentima, te osigurati veću kontrolu nad procesom
rada. http://www.evolva.hr/blog/informatizacija-poslovanja.html.
34
dokumentacije. To je prisutno i u većim kompanijama i privrednim preduzećima,

čiji je obim poslovanja, te obim dokumentacije veliki, kao i velike finansijske
mogućnosti, shodno tome takve kompanije sebi mogu priuštiti kvalitetne
informacione tehnologije.
U isto vrijeme, evidentna je stalna potreba registratura, ali i zahtjeva
građana, za što brži, jednostavniji i lakši pristup do traženih dokumenata i
informacija. Ako tome dodamo podatak da značajan broj stvaralaca ima manjak
radnika, onda sve to zajedno može značajno uticati na efikasnost u realizaciji
svakodnevnih radnih zadataka. To je posebno izraženo u dijelu ostvarivanja
prava građana na pristup informacijama, te općenito u postupcima ostvarivanja
građanskih prava u svakodnevnim pravnim postupcima i radnjama. Stoga se u
novije vrijeme sve veći broj registratura odlučuje za informatizaciju, kako bi na
taj način poboljšao poslovne procese, te rezultate istih podigao na veći nivo.
Međutim, kada se ulazi u te procese neophodno je u startu postaviti
minimum zahtjeva, te definisati minimum očekivanja, šta se želi dobiti od
određenog informacijskog sistema. Pri tome naročitu pažnju treba obratiti na:
- svrhu, opseg i način korištenja aplikacije;
- minimalne hardverske i softverske zahtjeve;
- mjere zaštite zapisa od neovlaštenoga pristupa, mijenjanja i gubitka
podataka; format i strukturu zapisa;
- predviđeni način trajne pohrane zapisa (npr. čuvanje u izvornom formatu,
konverzija u drugi format, kopiranje na drugi medij i dr.);
- način (tehnologija) na koji će se osigurati pristup podacima, ako je
predviđeno čuvanje izvan izvornog hardverskog i softverskog okruženja;
- način predaje građe arhivu (format zapisa i medij, aplikacija/tehnologija
za pristup podacima koja treba omogućiti iskoristivost podataka nakon
predaje, dokumentacija o aplikaciji i strukturi zapisa, dokumentacija o
postupku pripreme za predaju).2
Kada govorimo o predaji arhivske građe nadležnom arhivu, u digitalnom

obliku, registrature moraju ispoštovati zakonske propise i standarde, koje će
garantovati dugoročnost digitalnih zapisa.
Sigurno pretvaranje građe, odnosno zapisa u oblik za dugoročno čuvanje je
ono koje obezbjeđuje:
- reprodukciju svih ključnih sadržaja izvorne dokumentarne građe,
- upotrebljivost sadržaja izvorne dokumentarne građe,
- autentičnost registraturne građe,
- potreban broj kontrolnih postupaka pravila i kvaliteta,
- čuvanje dodatog sadržaja i podataka u vezi sa postupkom pretvaranja,
odvojeno od izvornog sadržaja,
2 Maja Kovačević Kuzmanić, Elektroničko gradivo: Problemi kod evidentiranja, vrednovanja i

očuvanja elektroničkog gradiva, Arhivska praksa, br. 16, Tuzla 2013, 186-187.
35
Mr. sc. Omer ZULIĆ
- adekvatno dokumentovanje, sa dokazima da primijenjene metode i postupci

obezbjeđuju sigurno pretvaranje i
- ispunjavanje uslova koje dodatno propiše nadležni organ.3
Dakle, informacioni sistemi u registraturama su realnost, koja će s

vremenom postajati sve izraženija i prisutnija. Međutim, da bi željeni procesi bili
kanalisani u pravom smjeru neophodno je na samom startu definisati minimalne
zahtjeve i očekivanja od projekta informatizacije. Sve ono što se radi na tom planu
mora dakle, obezbijediti poštivanje, bar osnovnih, gore navedenih normi i propisa,
kako bi ti procesi bili korisni i značajni dugoročno, ne samo za operativni rad
registrature, već i dugoročno, za arhive.
Iskustva
U pripremi i realizaciji određenih informacionih projekata bitna je

koordinacija i saradnja svih zainteresiranih i odgovornih strana u projektu: od
registratura, informatičkih firmi, do arhiva. Iskustvo nas uči da tamo gdje ne postoji
dobra koordinacija greške su izvjesne, te smo u takvim situacijama prinuđeni na
popravke, određenih manjkavosti, propusta i previda, prilikom implementacije
informacionog sistema. Istina, u praksi su evidentni mnogobrojni slučajevi
uvođenja određenih informacionih sistema, koji su kvalitetno i uspješno odgovorili
svim zahtjevima, te omogućili funkcionalnije, jednostavnije i olakšano postupanje
sa aktima i predmetima. To je naročito prisutno u organima lokalne samouprave,
odnosno općinskim administracijama, kod kojih su uvedeni kvalitetni, licencirani
softverski paketi koji ispunjavaju sve neophodne tražene standarde.4
Navedeni programi su ispunili očekivanja registratura u cjelokupnom
sistemu upravljanja dokumentima u fazi kancelarijskog poslovanja. Dakle, od
evidentiranja akata i priloga u elektronske evidencije, pristup istim, čuvanje, itd.5
3 Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o arhivskoj djelatnosti, „Sl. novine TK“, br. 13/11, član
22b.
4 O prednostima, značaju i pozitivnim stranama uvođenja informatizacije u organima lokalnih
samouprava, vidjeti više na primjeru Općine Gradačac, u radu: Emina Turbić, Značaj uvođenja
elektronskog informacionog sistema „DocuNova 2“ u upravljanju dokumentima – iskustva Općine
Gradačac, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 227-235, kao i: Diana Salihbegović, Vaida Škandro,
Arhiviranje predmeta primjenom savremenih tehnoloških metoda, Arhivska praksa, br. 12, Tuzla
2009, 195-202. Skeniranje cjelovitih predmeta i njihovo čuvanje u elektronskom obliku ima za
autorice niz prednosti od olakšanog i pojednostavljenog pristupa predmetu, izdavanja prepisa stranci,
boljem čuvanju izvornika na papiru i sl. Međutim, dugoročno, ovi procesi imaju ogroman značaj za
arhivsku službu i struku, jer na taj način će isti biti preuzeti u arhiv, gdje će manipulisanje istim od
strane zaposlenika, te njihovo korištenje od strane korisnika biti znatno pojednostavljeno, efikasno i
brzo.
5 Registraturama koje u sistem kancelarijskog poslovanja uvode elektronske evidencije
(djelovodnike, upisnike) Arhiv Tuzlanskog kantona nalaže da takve elektronske evidencije obavezno
na kraju kalendarske godine štampaju, koriče, na kraju potpisuju, ovjeravaju i čuvaju u klasičnoj formi
36
S druge strane uređeno je i postupanaje sa predmetima, odnosno njihovo skeniranje

i to cjelovitih predmeta, kada je pravna radnja završena i predmet kao cjelina
zaokružen.6 Takvi digitalni predmeti su bitni ne samo u operativnoj fazi za stvaraoca
u smislu postupanja i korištenja istog, nego i dugoročno za nadležne arhive. Naime,
takvi cjeloviti, zaokruženi predmeti će biti preuzimani u nadležne arhive, te će i
u toj sekundarnoj fazi zaštite i obrade u arhivima, biti pojednostavljen i efikasan
sistem korištenja i postupanja.
Međutim, osim pozitivnih, u praksi se susrećemo i sa lošim primjerima
uvođenja programa informatizacije u registraturama. Tako je na primjer u jednoj
registraturi uvođenjem informatizacije, u dijelu evidentiranja u elektronski
djelovodni protokol, program podrazumijevao poseban unos ulaznih akata u jednu
knjigu protokola, a poseban unos izlaznih akata u drugu knjigu protokola. Ovdje
se radilo o klasičnom nepoznavanju propisa i djelatnosti, jer je elementarna stvar
koja treba i mora biti jasna svima, da se mora izvršiti povezivanje akata i priloga
u okviru jednog predmeta, odnosno jedne pravne radnje, a samim tim i evidencije.
Bilo je i samostalnih pokušaja uvođenja određenih faza informatizacije, tako da su
neke registrature sopstvenim snagama radile na kreiranju elektronskih evidencija,
djelovodnika, pa čak i u word programima.7
Tretiranje ovog pitanja svakako zahtijeva i osvrt na uvođenje informacionog
sistema u pravosudnim institucijama u Bosni i Hercegovini.8 Uzimajući u obzir
sve pozitivne strane jednog ovakvog sistema, neophodno je konstatovati da je isti
praktičan i funkcionalan sa aspekta postupanja i korištenja predmeta u operativnoj
fazi njihovog rješavanja. Međutim, u dijelu arhivskog poslovanja, manjkavost
se ogleda u činjenici da su svi predmeti evidentirani u jednoj bazi, odnosno
evidenciji. Na taj način nije izvršeno njihovo razvrstavanje po vrstama predmeta,
odnosno klasifikacijama. Shodno takvom sistemu kancelarijskog poslovanja i
evidencija, isti se poredak primjenjuje i u fazi arhivskog poslovanja. Dakle, ne vrši
se razvrstavanje predmeta tematski i hronološki, već samo hronološki. Tematsko
razvrstavanje je temeljni princip, kojim se na taj način pojednostavljuje način
postupanja i upravljanja dokumentima u svim fazama arhivskog poslovanja. Na
ovaj način se primjenjuju nedosljedna i pogrešna pravila razvrstavanja i sređivanja.
Na takvom sistemu u fazi arhivskog poslovanja ne može se izvršiti grupisanje
u arhivskom depou. Ovo se traži iz razloga, jer postojeći propisi u Federaciji Bosne i Hercegovine, pa
i Tuzlanskom kantonu, ne ostavljaju mogućnost izbora načina i medija za evidentiranje, pohranjivanje
i zapisivanje informacija. Stoga je iste neophodno čuvati i na jednom i drugom nosaču. Više o tome
vidjeti u: Omer Zulić, Analiza propisa u Bosni i Hercegovini u oblasti postupanja i upravljanja
zapisima na novim nosiocima informacija, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i
Hercegovine, br. 47, Sarajevo 2017, 140-148. (dalje: O. Zulić, Analiza propisa u BiH).
6 U navedenim, pozitivnim primjerima, važno je naglastiti da se predmet kompletira i čuva u
elektronskom, ali i fizičkom obliku, kao zaokružena cjelina.
7 Podaci vezani za primjere iz teksta uzeti su iz dosijea određenih registratura, nad kojima Arhiv
vrši stručni nadzor. Iz objektivnih razloga, nazivi registratura se neće navoditi u radu.
8 O karakteristikama i prednostima CMS sistema u institucijama pravosuđa vidjeti više u: Husein
Hadžić, Sistem upravljanja dokumentima – CMS u pravosuđu i njihovo arhiviranje i čuvanje, Arhivska
praksa, br. 12, Tuzla 2009, 276-288.
37
Mr. sc. Omer ZULIĆ
i objedinjavanje istovrsnih predmeta u registraturske jedinice pakovanja za

evidenciju u arhivsku knjigu. Proces odabiranja i izlučivanja se mora vršiti daleko
dugotrajnije i kompleksnije, jer se mora posebno locirati i pronaći svaki predmet
ponaosob, umjesto da je grupa istovrsnih predmeta u jednoj registraturskoj jedinici
pakovanja. Poseban problem predstavlja popunjavanje upražnjenih mjesta na
policama i stalažama. Naime, ranijim sistemom razvrstavanja vršeno je u suštini
razvrstavanje na arhivsku građu i registraturski materijal sa određenim rokovima
čuvanja. Kod provođenja procesa izlučivanja vršeno je izlučivanje cjelokupne grupe
predmeta jedne godine, na koji način je oslobođen prostor za cjelokupne predmete
iz nove godine. Dakle uvođenjem ovog sistema u značajnoj mjeri je otežan sistem
arhivskog poslovanja. Moguće rješenje jeste da se u fazi arhivskog poslovanja ipak
vrši razvrstavanje predmeta po klasifikacijama, odnosno vrstama. Da se na tom
principu vrši objedinjavanje istovrsnih predmeta, njihovo ulaganje u registraturske
jedinice pakovanja i dalje postupanje u skladu sa propisima.
Evidentni su i primjeri nedosljednog postupanja sa predmetima, u smislu
njihovog prebacivanja u elektronski, odnosno digitalni format. Tako su neke
registrature na primjer, vršile skeniranje samo ulaznih akata i priloga, iste dostavljali
referentima, ali nakon okončanja rada na predmetu, odnosno njegove obrade, ostali
akti iz predmeta nisu skenirani. U takvim sistemima ne posjedujemo kompletan
predmet u digitalnom obliku već samo njegov dio. Na taj način registrature su
dobile bazu koja može samo operativno poslužiti za uvid u određeni predmet, datum
prijema i slično. U najboljem slučaju, može se izvršiti rekonstrukcija predmeta, u
slučajevima njihovog oštećenja ili uništenja. Međutim, dugoročno, ovakvi programi
nemaju koristi ni za registrature, ni za arhive. Bilo je slučajeva ulaska u projekat
bez jasno definisanih zahtjeva i smjernica, usljed čega su takvi projekti i propadali.9
Stoga je neophodno u provođenju svih projekata informatizacije uključiti
nadležni arhiv. Naime, bilo kakvo postupanje sa aktima i predmetima, posebno
ukoliko se radi o nekim novinama, treba tražiti mišljenje nadležnog arhiva. Ovo
posebno iz razloga što na bosanskohercegovačkim prostorima djeluje i određeni
broj pravnih subjekata, koji se bave navedenim poslovima, a koji svoje poslovanje
nisu u potpunosti uklopili u postojeće arhivsko zakonodavstvo. Takvi slučajevi
su prisutni, zbog čega je Arhiv Tuzlanskog kantona morao reagovati i zaustavljati
određene projekte, jer su bili potpuno pogrešno kreirani ili implementirani.
Međutim, ovdje je neophodno postaviti pitanje da li su, osim obaveza i
odgovornosti registratura, i sami arhivi spremni za dosljedno, stručno praćenje
ovih procesa, te da li imaju osnovne pretpostavke za isto. Kada govorimo o
pretpostavkama, tu prije svega mislimo na valjan zakonski okvir. S druge strane,
9 Na primjer, u jednoj registraturi se ušlo u projekat informatizacije, a da prethodno nisu definisane
klasifikacijske oznake i organizacione jedinice, već se ušlo sa nekim okvirnim klasifikacijama.
Nakon što je od Arhiva Tuzlanskog kantona tražena saglasnost na Listu kategorija, Arhiv je dao svoje
primjedbe na klasifikacijske oznake, koje nisu bile usklađene sa važećim propisima. Tada se uvidjelo
da se isto mora mijenjati i u projektu, odnosno informacionom sistemu. Budući da je ponuđač već bio
implementirao sistem, tražio je dodatna sredstva, da promjene ponovno ugradi u sistem. Predstavnici
registrature na to nisu pristali, tako da je cijeli projekat propao.
38
znanje i kompetencije su ključni za praćenje navedenih procesa u pisarnicama

registratura. Na kraju, da li su arhivi dovoljno razvili sopstvene informacijske
sisteme, te da li su informatički, kadrovski opremljeni i osposobljeni za postupanje
sa digitalnim zapisima koji nastaju u registraturama? Sve su to pitanja koja bi sebi
morali postaviti arhivi u Bosni i Hercegovini. Ukoliko to ne uradimo, dolazimo
u opasnost da ne postupimo dosljedno i propisno prema novim izazovima koji se
ogledaju u informatizaciji, što može dovesti do toga da izgubimo jako vrijedne
zapise, te da u konačnici snosimo odgovornost za isto. Stoga ćemo se u nastavku
rada detaljnije baviti analizom zakonske regulative i kadrovskih kapaciteta arhiva u
Bosni i Hercegovini.
Zakonska regulativa
Zakonska regulativa vezana za uspostavljanje valjanog informacionog

sistema postupanja, zaštite, čuvanja i korištenja zapisa na novim nosiocima
informacija još uvijek nije uređena u Bosni i Hercegovini, shodno zahtjevima
vremena. Dakle, na nivoima Bosne i Hercegovine, Federacije Bosne i Hercegovine,
te kantonima, isto ili nije uopće tretirano, ili su postojeće odredbe nedovoljno i ne
cjelovito definisale temeljne zakonske pretpostavke uređenja ove oblasti. Izuzetak
po tom pitanju predstavlja arhivska legislativa u Republici Srpskoj.10 Može se
konstatovati da je arhivsko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini jako arhaično i
ne može odgovoriti zahtjevima vremena i arhivske struke, po pitanju uspostavljanja
sistema zaštite, čuvanja i postupanja sa zapisima na novim nosiocima informacija.
Što se tiče Arhiva Tuzlanskog kantona u proteklom periodu, stručni
zaposlenici su prepoznali značaj navedenog pitanja. Naime, spoznaja da nedostatak
adekvatno uređene zakonske regulative u ovoj oblasti predstavlja kočnicu i zastoj u
daljem djelovanju, inicirali su pokretanje procedure za izmjenu i dopunu važećeg
Zakona o arhivskoj djelatnosti. Izmjene i dopune su se najvećim dijelom odnosile na
pitanja tretiranja, nastanka i upravljanja zapisima na novim nosiocima informacija.
Zahvaljujući tome, određene odredbe su našle svoje mjesto u izmjenama arhivskog
zakonodavstva na području Tuzlanskog kantona.11 Međutim, zbog određenih
proceduralnih razloga, sve predložene izmjene i dopune nisu ugrađene u navedene
Izmjene i dopune Zakona o arhivskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona. Stoga je u
tom dijelu napravljen vakum, koji onemogućava Arhiv Tuzlanskog kantona, da u
potpunosti djeluje i postupa na planu nadzora, zaštite i kontrole postupaka i procesa
informatizacije u registraturama.
Propisima bi naročito trebalo definisati slijedeće:
- Obaveza registratura da prije poduzimanja mjera koje se odnose na
informatizaciju pisarnice, upoznaju, konsultuju i pribavljaju stručno
mišljenje nadležnog arhiva,
10 Više o tome vidjeti u: O. Zulić, Analiza propisa u BiH, 140-148.
11 „Sl. novine TK“, br. 13/11.
39
Mr. sc. Omer ZULIĆ
- Da registrature obavezno donose opšta akta kojim regulišu sve ključne

faze u procesima informatizacije pisarnica (kadrovi, oprema, prostor i
sl.) postupak stvaranja, postupanja i čuvanja građe u digitalnom obliku i
dostave nadležnom arhivu na saglasnost,
- Da su ponuđači usluga, opreme i sredstava za informatizaciju pisarnica,
te dugoročnu zaštitu registraturne građe u digitalnom obliku dužni da
pribave saglasnost Arhiva, kojom se potvrđuje da ispunjavaju uslove i da
su kvalifikovani za pružanje usluga, informatičke opreme, odgovarajućih
softverskih programa, i edukacije u navedenim procesima informatizacije,
- Da registrature pribavljaju stručno mišljenje Arhiva, prije poduzimanja
mjera koje se odnose na tehničko-tehnološku zaštitu arhivske građe
(mikrofilmovanje, digitalizacija).
- Da registrature osiguraju dugotrajno čuvanje elektronske arhivske građe,
njeno održavanje, migriranje, odnosno prebacivanje na nove nosače u
propisanim formatima sve do predaje digitalne arhivske građe nadležnom
arhivu, a po pravilu kada baze podataka budu zatvorene, a digitalni
dokumenti i predmeti do kraja dovršeni i kompletirani,
- Osiguraju odabiranje i izlučivanje digitalnih zapisa, uz odobrenje nadležnog
arhiva, itd.12
Međutim, svjesni smo činjenice da pitanje uređenja zakonske regulative u

Bosni i Hercegovini ne ide baš željenim tokom. Stoga, vjerovatno ne možemo u
skorije vrijeme očekivati ustroj arhivskog zakonodavstva u skladu sa zahtjevima
vremena, bar ne na nivou Bosne i Hercegovine. Međutim, neophodno je u datim
okolnostima pokušati napraviti pomake, te bar na nižim nivoima vlasti (Federacija
Bosne i Hercegovine, kantoni) zakonodavno urediti ove ključne propise.
Budući da postojeće arhivsko zakonodavstvo ne daje neophodan zakonski
okvir djelovanja, arhivi bi morali da u međuvremenu djeluju proaktivno, edukativno
i da daju smjernice arhivarima i registraturama, na koji način pristupati procesima
informatizacije u pisarnicama, odnosno kancelarijskom poslovanju. Registrature
treba upoznati sa njihovom obavezom da bi prije poduzimanja bilo kakvih radnji
vezanih za uvođenje određenih novina u radu pisarnica, ili uopće arhivskog
poslovanja, trebali konsultovati nadležni arhiv i tražiti stručno mišljenje o istom.
Na taj način se u planiranim procesima informatizacije, mogu na startu markirati
određeni propusti i nedorečenosti, te predložiti cjelovitija i kvalitetnija rješenja. U
tom smislu arhivski stručnjaci moraju se uključiti bar konsultativno, izvršiti uvid u
informacioni sistem, te utvrditi da li isti odgovara i zadovoljava zahtjevima arhivske
struke, standarda i određenih specifičnosti registratura. Arhivski stručnjaci moraju u
tom smislu prezentovati samim predstavnicima registratura, šta oni u stvari trebaju
12 Ovakve minimalne standarde, utvrdilo je Stručno vijeće Arhiva Tuzlanskog kantona još 2014.
godine, i zajedno sa mnogobrojnim drugim prijedlozima Izmjena i dopuna Zakona o arhivskoj
djelatnosti, uputilo u dalju proceduru usvajanja, koja nažalost, nije stavljena u proceduru. Adekvatno
zakonsko reguliranje ove materije svakako podrazumijeva donošenje podzakonskih akata, koji bi sve
ključne faze upravljanja i postupanja sa dokumentima dodatno, podrobnije i preciznije definisali.
40
očekivati od takvog projekta, koje pogodnosti i prednosti. To se prevashodno

odnosi na jednostavnost, ali i funkcionalnost u uspostavljanju sistema evidentiranja,
čuvanja i korištenja zapisa. U suprotnom, može se desiti da registrature ulože
određena sredstva i finansije, a da u konačnici ne dobiju željeni rezultat. Sve ima
za krajnji cilj da se novi zapisi sistemski zaštite, čuvaju, te kao takvi jednog dana
preuzmu u arhive i daju na korištenje potencijalnim korisnicima.
Odgovarajuće norme, zahtjeve i odgovornost treba svakako zahtijevati
i od ponuđača opreme i usluga vezanih za poslove informatizacije pisarnica, pa i
ukupnog arhivskog poslovanja u nekonvencionalnom obliku. Naime, danas u Bosni
i Hercegovini postoji značajan broj informatičkih firmi, koje pružaju raznovrsne
informatičke usluge i opremu, a da pritom, apriori ne mora značiti da one te
poslove rade stručno, kvalitetno i odgovorno. Stoga je neophodna koordinacija svih
sudionika tih procesa od registratura, arhiva, pa naposljetku i informatičkih firmi,
na zajedničkom kreiranju adekvatnih i kvalitetnih informatičkih rješenja.
Stoga se u ovom radu, a u dijelu prijedloga zakonskih rješenja insistira
na zakonskom obavezivanju ponuđača opreme i programa za informatizaciju, da
moraju obavezno tražiti i dobiti saglasnost nadležnog arhiva za tu vrstu poslova.
Na taj način će se te vrste usluga i poslova urediti kvalitetnije. Za sada, na prostoru
Bosne i Hercegovine čak ne posjedujemo niti informaciju ko se sve bavi tim
poslovima i u kolikoj mjeri odgovorno, profesionalno i kvalitetno. Ali pojedini
slučajevi u registraturama, ukazuju nam da ima i onih ponuđača kojima dugoročna i
kvalitetna rješenja ipak nisu prioritet. Sa tim problemima su se susretale, i još uvijek
susreću čak i daleko uređenije arhivske službe,13 što je dodatan razlog za animiranje
arhivske službe Bosne i Hercegovine da stavi akcenat i prioritet u ovoj oblasti, te da
napravi određeni iskorak ka sistemskom uređenju ove oblasti.
Kadrovske pretpostavke
Kada govorimo o kadrovima, onda tu prevashodno mislimo na stručnjake

koji moraju u potpunosti ovladati svim neophodnim znanjima i kompetencijama,
kako u arhivistici tako i u informacijskim tehnologijama. Taj spoj i kombinacija
multidisciplinarnih pristupa i znanja je garant uspješnog djelovanja. Ti arhivski/
informacijski stručnjaci u arhivima moraju da budu inicijatori svih pozitivnih ideja
i prijedloga, koja za krajnji cilj imaju uređenje oblasti informatizacije poslova u
13 Tako Klavdija Halimić, u svom radu, svojevremeno konstatuje kako u Sloveniji ima veliki
broj ponuđača programske opreme i usluga e-čuvanja, malo njih nudi odgovarajuća rješenja, a
ima značajan broj ponuđača koji prodaju neusklađene sisteme. Vidjeti više u: Klavdija Halimić,
Propisno zakonsko čuvanje elektronskih dokumenata u Sloveniji, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla
2010, 244-250. Stoga je po riječima autorice, Arhiv Republike Slovenije postavio stroga pravila,
koja je neophodno ispoštovati svake godine, kako bi postupak akreditivne usluge bio važeći. Na neke
manjkavosti aplikacije informacionog sistema u registraturama ukazuje i Branimir Peti u radu Zaštita
nekonvencionalnog gradiva u nastajanju na primjeru kategoriziranog stvaratelja, Arhivska praksa, br.
20, Tuzla 2017, 347-355.
41
Mr. sc. Omer ZULIĆ
registraturama. Naime, klasični arhivisti, ukoliko nemaju dodatno obrazovanje ili

bar edukaciju iz dijela informacijskih tehnologija, u suštini ne mogu odgovoriti
zadatku na terenu. Neće moći markirati problem, niti ponuditi odgovarajuća
rješenja.
Stručni arhivski zaposlenici koji rade na poslovima zaštite arhivske građe
u nastajanju prije svega moraju imati apsolutni uvid u cjelokupno kancelarijsko i
arhivsko poslovanje svih registratura. U tom smislu moraju upozoriti sve saradnike
arhivare, na njihovu obavezu konsultovanja sa nadležnim arhivom kod ideja i
projekata uvođenja određenih novina u sistemu upravljanja dokumentima. Za
takvo što imaju uporište u važećim propisima, jer su arhivi nadležni za sve matične
poslove arhivske djelatnosti.14
Arhivski informatički stručnjaci u arhivima moraju se aktivnije uključivati
u procese informatizacije poslova u pisarnicama registratura, na način da daju
određene inpute, sugestije i prijedloge za kvalitetnija softverska rješenja. S druge
strane, oni moraju i sami raditi na kreiranju određenih programskih, informacionih
rješenja, koja su primjenjiva za registrature (u pisarnicama ili uopće), ali i u
arhivima.15
Međutim, arhivi u Bosni i Hercegovini raspolažu jako malim brojem
informacijskih stručnjaka.16 I oni arhivi koji ih imaju, u suštini su im neophodni
za provođenje procesa informatizacije u arhivima, tako da isti i nemaju prostora,
vremena niti mogućnosti da se u nekoj većoj mjeri posvete informatizaciji u
registraturama. U takvim okolnostima, pri vršenju nadzora u registraturama,
posebno u pisarnicama, klasični arhivisti izvrše uvid u konvencionalnu građu,
dok ostali dio, koji se odnosi na nekonvencionalne zapise, evidencije i slično, tek
površno registruju ili uopće ne obrate pažnju. Kao rezultat toga u praksi imamo
pojavu različitih, pa i pogrešnih pristupa uvođenja poslova informatizacije.
U narednom periodu bi trebalo da na teren, bar u najznačajnijim
registraturama, osim arhiviste, obavezno ide i informatičar koji bi stručno i
kompetentno izvršio uvid u isto. Na taj način arhivi će stvarati uslove da zapisi na
novim nosiocima informacija budu sistemski zaštićeni, sačuvani, a samim time i
korišteni.
14 Tako se npr. u članu 8. Zakona o arhivskoj djelatnosti TK, navodi da poslove matične djelatnosti
na području Tuzlanskog kantona, obavlja Arhiv Tuzlanskog kantona. Zakon o arhivskoj djelatnosti,
„Sl. novine TK“, br. 15/00. Takav je slučaj i sa definisanjem nadležnosti kod ostalih arhiva u Bosni i
Hercegovini.
15 Tako je arhivski/informacijski stručnjak Arhiva Tuzlanskog kantona kreirao arhivsku knjigu
u elektronskom obliku za registrature, koja u isto vrijeme zadovoljava sve neophodne uslove,
jednostavnosti, funkcionalnosti, pretraživanja, ali i zaštite unesenih informacija. Takođe je kreirana
i arhivska knjiga za elektronsku arhivsku građu, koja je kao takva pogodna za medijske i druge kuće,
koje stvaraju veće količine elektronskih zapisa, koje je neophodno evidentirati, kako bi ih kasnije
lakše pronašli i koristili. Vidjeti više u: Alma Hasukić, Značaj primjene informacionih tehnologija u
radu Službe za nadzor i zaštitu registraturne građe izvan arhiva- iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona,
Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine, broj 47/2017, Sarajevo 2017, 149-158.
16 Vidjeti više u: Omer Zulić, Kadrovi arhivske službe Bosne i Hercegovine – stanje i potrebe,
Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine, br. 47/2017, Sarajevo 2017, 91-107.
42
Dakle, trenutno stanje u arhivskoj službi Bosne i Hercegovine, po pitanju

arhivskih kadrova uopće, a posebno informacijskih stručnjaka je alarmantno. Arhivi
nemaju čak ni dovoljan broj informacijskih stručnjaka da se u svojim arhivima bave
pitanjima informatizacije.17 U takvim okolnostima, svakako je sigurno da arhivi
u Bosni i Hercegovini nemaju kadrovskih kapaciteta, da se značajnije uhvate u
koštac sa izazovima uvođenja informacionih sistema upravljanja dokumentima u
pisarnicama registratura.
Kada govorimo o kadrovskim pretpostavkama, onda je to pitanje
jako bitno i za same registrature, odnosno kadrove koji u registraturama rade
na implementaciji informatičkih rješenja. Naime, uz pretpostavku postojanja
kvalitetnog informacijskog sistema, ljudski faktor je ipak ključan za njegovu
implementaciju u pisarnici registrature. Dakle, osoba koja će direktno raditi na tim
poslovima u pisarnici registrature, od unosa podataka u elektronske evidencije,
pretvaranje zapisa iz konvencionalnog, u elektronski ili digitalni oblik, poštovanje
utvrđenih procedura, su u konačnici vrlo bitni, za krajnji ishod informatizacije. Od
kadrova zavisi i pitanje autentičnosti i vjerodostojnosti zapisa. Stoga je ključno
internim normativima u registraturama utvrditi potreban broj kontrolnih postupaka,
te adekvatno dokumentovanje sa dokazima da primijenjene metode i postupci
obezbjeđuju propisno provođenje svih radnji.
Dakle, kada smo sigurni da je osoba ispoštovala sve neophodne
procedure kod postupanja sa zapisima, njihovim evidentiranjem, a naročito kod
konvertovanja elektronskih zapisa u digitalne zapise za dugoročno čuvanje, onda
možemo u potpunosti takve postupke ocijeniti zadovoljavajućim. Iznad svih
informacijskih rješenja, za njegovo efikasno korištenje, stoji stručan, kompetentan
i nadasve odgovoran ljudski faktor, jer nijedan uređaj ne može zamijeniti čovjeka
u određenim fazama provođenja poslova informatizacije. Stoga se takva pitanja
moraju obavezno definisati internim aktima, na koja saglasnost mora dati nadležni
arhiv. Na taj način se cjelovito i stručno zaokružuju postupci informatizacije u
pisarnicama, od kreiranja, implementacije, definisanja ključnih postupaka, kadrova,
upravljanja i postupanja sa zapisima u registraturama, do preuzimanja i postupanja
sa tim zapisima u nadležnim arhivima.
Zaključak
U proteklom periodu arhivska služba Bosne i Hercegovine, susretala

se sa mnogobrojnim izazovima i iskušenjama, na planu uspostavljanja sistema
upravljanja dokumentima, ali i zaštite registraturne građe u nastajanju. Sa više
ili manje uspjeha arhivska služba Bosne i Hercegovine je uspijevala odgovoriti
mnogobrojnim izazovima i iznaći najbolja rješenja upravljanja dokumentima
17 Na to su upozorili stručni zaposlenici Arhiva Tuzlanskog kantona još 2010. godine. Više o tome
vidjeti u: Selma Isić, Informatizacija arhivske djelatnosti u Bosni i Hercegovini – stanje i perspektive,
Arhivska praksa br. 13, Tuzla 2010, 251-258.
43
Mr. sc. Omer ZULIĆ
nastalim u konvencionalnom obliku. Najnoviji izazov sa kojim se već treću

deceniju susreće arhivska služba Bosne i Hercegovine jeste uvođenje određenih
informacionih sistema u poslovanje. Pod tim podrazumijevamo informatizaciju
poslova u arhivima, ali i registraturama. Analizom kojom smo se bavili u radu,
stavili smo akcenat na informatizaciju poslova u pisarnicama u registraturama, u
dijelu uspostavljanja sistema evidentiranja, kretanja predmeta u fazi kancelarijskog
poslovanja, do njegovog rješavanja i arhiviranja. Na taj način smo utvrdili
ključne faze, procese i odgovorne aktere kvalitetnog procesa informatizacije u
registraturama. Pri tome smo markirali određene manjkavosti koje otežavaju
implementaciju projekata informatizacije u registraturama.
Godinama, mnogobrojne registrature rade na uvođenju tih sistema,
uglavnom uspješno, što je rezultat činjenice da je ostvarena saradnja sa uspješnim i
profesionalnim kompanijama koje se bave tim poslovima, ali i nadležnim arhivima.
Međutim, u praksi su evidentni primjeri loših, pa i pogrešnih programskih
informacionih rješenja, te su u određenim slučajevima morali biti i zaustavljeni,
od strane nadležnog arhiva. Stoga je u radu akcentirana uloga nadležnih arhiva,
ali i njihova odgovornost u implementaciji tih projekata. Moramo konstatovati
da se arhivi u Bosni i Hercegovini, na žalost nisu previše uključivali u procese
informatizacije u registraturama. Razloga je puno, a najvažniji su da arhivi nemaju
uređen zakonski okvir. Drugi, važan razlog jeste da ni arhivi nemaju uopće ili
pak nemaju dovoljan broj informacijskih stručnjaka, koji bi se u značajnijoj mjeri
posvetili tom problemu.
S druge strane, ni registrature nisu redovno i na vrijeme obavještavale
nadležni arhiv, niti su tražile određene sugestije i konsultacije u tom dijelu. Zato
su u praksi prisutni šaroliki pristupi uređenju poslova informatizacije pisarnica, od
vrlo kvalitetnih rješenja, preko zadovoljavajućih do pogrešnih. Stoga je u narednom
periodu neophodno značajnije angažiranje svih sudionika i odgovornih u tom
procesu od registratura, arhiva, do informatičkih tvrtki, koje se bave pružanjem
usluga u toj oblasti. Na taj način, zajedničkim snagama i koordinacijom treba raditi
na tome kako bi stanje u ovom dijelu upravljanja zapisima, bilo uređeno u skladu sa
utvrđenim i definisanim standardima i očekivanjima.
Summary
In the past the archival service of Bosnia and Herzegovina met with
numerous challenges and temptations in the field of establishing a document
management system, as well as the protection of records in the process. With
more or less success, archives of Bosnia and Herzegovina managed to respond to
numerous challenges and to find the best solutions for managing documents created
in a conventional form. The latest challenge with which the archive service of
Bosnia and Herzegovina is encountered for the third decade is the introduction of
44
certain information systems into the business. By this we mean informatisation of

jobs in archives, but also registries. By analyzing our work, we put emphasis on
the computerization of jobs in the registries, in the part of establishing a system of
recording, moving subjects in the stage of records management, to its resolution and
archiving. In this way, we have identified the key phases, processes and responsible
actors of a quality computerization process in the registry. In doing so, we marked
certain deficiencies that make it difficult to implement computerization projects in
the registry.
For years, numerous registries have been working on the introduction of
these systems, mostly successfully, as a result of the fact that cooperation with
successful and professional companies dealing with these businesses has been
achieved, as well as competent archives. However, in practice, examples of bad and
wrong program information solutions are evident, and in some cases they had to be
stopped by the competent archives. Therefore, the role of the competent archives is
emphasized, as well as their responsibility in the implementation of these projects.
We have to note that the archives in Bosnia and Herzegovina, unfortunately, were
not too involved in the processes of computerization in the registers. The reason is
a lot, but the most important thing is that the archives do not have a proper legal
framework. The second, important reason is that neither the archives have at all, nor
do they have enough information experts, who would be more concerned with this
problem.
On the other hand, the registry did not regularly and on time inform the
competent archives, nor did they request certain suggestions and consultations in
that part. That is why, in practice, there are a lot of sophisticated approaches to
the organization of IT offices, from high quality solutions, through satisfactory to
wrong ones. Therefore, in the forthcoming period, significant involvement of all
participants and responsible in this process is required from registries, archives,
to IT companies dealing with the provision of services in the field. In this way,
joint forces and coordination should work to ensure that the situation in this part
of the records management is regulated in accordance with established and defined
standards and expectations.
45
Matjaž AŠKERC naučni rad
Ministarstvo za infrastrukturu Republike Slovenije
OSVRT NA ZBIRKE DOKUMENTARNOG GRADIVA

ORGANA PRI REORGANIZACIJI DRŽAVNE UPRAVE
Apstrakt: Česte promjene organizacije javne uprave, koje su posljedica

političkih promjena, doprinose nespremnosti i dilemi pri novom organizovanju
protoka i čuvanja dokumentarnog, odnosno arhivskog gradiva. Na udaru su najviše
ministarstva, zatim njihovi organi koji su u tom sastavu. Pri tome se bavimo s više
razloga, tj. uzroka reorganizacije. Od onih koji se zasnivaju na prenošenju rada
nadležnosti iz jednog organa u drugi, i onih koji su posljedica udruživanja više
organa u jedan, tj. prekidanja statusa javnog pravnog lica bez poznatog pravnog
nasljednika. Stručna mišljenja, kako teoretska tako i praktična, su na tom području
dosta pojednostavljena. Za očekivati je, da će prethodno opisane reorganizacije
javne uprave postati stalne, zbog čega se javni službenici, te arhivisti, moraju
pobrinuti da struka zajedno sa onima koji je podstiču, nađe najoptimalnija rješenja,
koja će najmanje ugrožavati protok i čuvanje dokumentarnog gradiva.
Ključne riječi: Političke promjene, dokumentarno gradivo, arhivsko

gradivo, reorganizacija, javna uprava.
REORGANIZATION OF STATE ADMINISTRATION AND ITS

INFLUENCE ON MANAGING AND STORING DOCUMENTS
Abstract: Changes in the organization of public administration, that are

result of political changes, bring a lot of uncertainty and doubts at organizing
management and storage of documentary material in the organization. Most
affected are ministries and their constituent bodies. We are dealing with different
ways or causes of reorganizations. From those where the jurisdiction (or just a part
of it) is moved from one body to another, to those resulting from the merging of
several bodies into one. Expert opinions, both theoretical as well as practical, are
fairly unified in this area. It is expected that previously described reorganizations
of public administration will become a constant, therefore public servants
and archivists must ensure, that the profession together with the initiators of
reorganizations find the most optimal solutions, that will least jeopardize managing
and storing documentary and archival material in Organizations.
Key words: Political changes, documentary and archival material,

reorganization, public administration.
46
Osvrt na zbirke dokumentarnog gradiva organa pri reorganizaciji državne uprave
Uvod
Namjena rada je doprinijeti istraživanju, te proučiti okolnosti, odnose i mjere

kod reorganizacije organa državne uprave i uz pomoć rezultata poboljšati postupke,
te odstraniti dileme za sigurno očuvanje dokumentarnog i arhivskog gradiva.
Cilj istraživanja je bio ustanoviti kako se mijenja i prilagođava kancelarijsko
i upravno poslovanje prilikom promjena u javnoj upravi. Morali smo ustanoviti
gdje se nalaze slabe tačke, koje bi izmjene pri reorganizaciji najviše godile. Pošto
te slabe tačke predstavljaju najveću opasnost za siguran protok gradiva, kako
dokumentarnog, tako i arhivskog, kao i njegovo očuvanje i pohranjivanje, moramo
ih obavezno izbjeći.
Na osnovu naših iskustava iz oblasti poslovanja s dokumentima i arhivskim
gradivom treba predvidjeti kako će izmjene uticati na nastavljanje poslovanja
organa. Slijedeći cilj je bio uvesti postupke pri radu, koji bi omogućili poslovanje
nakon reorganizacije i ne bi ugrožavali sigurnost dokumentarnog i arhivskog
gradiva. Konačni cilj je bio implementacija za sigurno očuvanje dokumentarnog
i arhivskog gradiva, te očuvanje i omogućavanje upotrebe arhivskog gradiva za
naredne generacije.
Metode
Prilikom našeg istraživanja upotrijebili smo iskustvenu metodu s analizom

sadržaja, te iskustvo iz prakse. Najprije smo provjerili kakve nespremnosti
predstavljaju promjene pri reorganizaciji. Zatim je izvršena provjera kakva
iznenađenja nas očekuju, kod promjena pri reorganizaciji. Na osnovu iskustva
upozorili smo na opasnosti, koje bi se mogle dogoditi prilikom izvedbe reorganizacije.
Zatim smo provjerili kako mogu izmjene uticati na poslovanje s dokumentarnim
gradivom i na sigurno očuvanje dokumentarnog gradiva. Uvažavajući Uredbu o
sigurnosti dokumentarnog i arhivskog gradiva, koje u 1. članu detaljno određuje:
Stvaraoce arhivskog gradiva, obuhvat, obrada i očuvanje dokumentarog
i arhivskog gradiva u digitalnoj formi, te izvođenje pratećih usluga, uređivanje,
vrednovanje i uništavanje dokumentarnog gradiva, te odabir arhivskog gradiva,
izlučivanje arhivskog gradiva, čuvanje i materijalna sigurnost dokumentarnog
i arhivskog gradiva, te arhivske depoe, sigurnost filmskog arhivskog gradiva,
evidencije, upotrebu arhivskog gradiva, registraciju ponuđača opreme i usluga,
certificiranje opreme i usluga, registre elektronskog čuvanja kao i rad arhivske
komisije, Savjeta direktora i Arhivskog savjeta.1
Analizirali smo sve postupke i izmjene, koji nastaju pri svakoj reorganizaciji.
Tom prilikom smo ispostavili pojedinačna pitanja i probleme. Zaključke do kojih
smo došli u analizi smo proučili i na kraju istraživanja objedinili naše zaključke.
1 Uredba o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva (UVDAG), „Uradni list RS“, br.
42/2017.
47
Matjaž AŠKERC
Uz pomoć sinteze smo napravili konačni prijedlog rješenja problema, koji nastaju
prilikom reorganizacije, poboljšanje postupaka i prije svega sigurno očuvanje
dokumentarnog i arhivskog gradiva.
Manjkavost istraživanja je u tome, da smo u ovom slučaju zbog nezavršenih
postupaka kod drugih organa bili ograničeni samo na jedan uzorak ulaganja
dokumentarnog i arhivskog gradiva u tekuću zbirku novonastalog organa. Za
egzaktne zaključke, te postavljanje pouzdanih tvrdnji, bilo bi nužno dobiti podatke
i iskustva i od ostalih reorganizovanih organa. Druga ograničenja, koja bi pri našem
istraživanju odlučujuće uticala na našu analizu, nismo označili.
Reorganizacija javne uprave
Česte promjene organizovanosti javne uprave, koje su posljedica političkih

promjena, donose mnoge nespremnosti i dileme kod novog organizovanja protoka i
čuvanja dokumentarnog i arhivskog gradiva. Te izmjene najviše osjećaju ministarstva
i organi u njihovom sastavu. Do sada smo bili svjedoci reorganizacija, koje smo
razlikovali s obzirom na uzrok i način sprovođenja postupaka i podijelili ih na:
• reorganizacije, koje su se temeljile na selidbi radi promjene nadležnosti iz
jednog organa u drugi;
• reorganizacije, kod kojih se radi o ukidanju organa i prenošenju nadležnosti
na drugi organ i
• reorganizacije, koje su posljedica spajanja više organa u jedan, odnosno
prestajanje statusa javnog pravnog lica bez poznatog pravnog nasljednika.
U nastavku rada usredotočiti ćemo se prije svega na drugi primjer reorganizacije,

gdje je riječ o ukidanju organa i prenošenju radnih nadležnosti na dva organa. Za tu
namjenu ćemo citirati važnija djelovanja zapisana u 4. članu Zakona o izmjenama i
dopunama Zakona o Vladi Republike Slovenije:
Ministarstvo za saobraćaj kao Ministarstvo za infrastrukturu i prostor
s radnim područjima Ministarstva za saobraćaj, dijelom radnog područja
Ministarstva za okolinu i prostor, koji se odnosi na prostor, dijelom radnog
područja Ministarstva za privredu, koje se odnosi na energetiku, rudarstvo
i učinkovitu potrošnju energije, a dijelom radnog područja Ministarstvo
za visoko školstvo, nauku i tehnologiju, koje se odnosi na elektronske
komunikacije, poboljšavanje informacionog društva na područjima, koji
ne spadaju u radna područja drugih ministarstava, te usklađivanje dijela
na područja informativnog društva, kako ih određuju 30, 36, 38. i 39. član
Zakona o državnoj upravi.2

2 Zakon o spremembah in dopolnitvah Zakona o Vladi Republike Slovenije (ZVRS-F), „Uradni list
RS“, br. 8/2012.
48
Iskustvo je pokazalo da su najproblematičnije reorganizacije one, koje su

bile posljedica ukidanja organa i prenošenja nadležnosti na drugi ili više novih organa.
Stručna mišljenja kako teoretska, tako i praktična su na tom području jedinstvena.
Pošto očekujemo da će biti ranije opisane reorganizacije javne uprave u budućnosti
stalne, kao javni službenici, posebno arhivari, moramo se pobrinuti da upravna
struka i arhivska, zajedno s pokretačima te reorganizacije uvažavaju najoptimalnija
rješenja, odnosno bar takva rješenja koja će najmanje ugrožavati dokumentarno i
arhivsko gradivo. Nepoštovanje propisa dovodi do suprotnosti etičkih načela. Janez
Kopač je u komentaru kodeksa etike upozorio, da samo poštovanje načela arhivskih
fondova garantuje, da arhivsko gradivo sa sigurnošću svjedoči o prošlosti, arhivi
i arhivisti se ne smiju podređivati nikakvim pritiscima kod provođenja njihovog
stručnog posla.3
Praksa je pokazala, da obimne reorganizacije državne uprave, čije posljedice
su ukidanje i osnivanje novih organa, udruživanje ili razduživanje njihovih
dijelova, ukidanje i postavljanje novih unutrašnjih organizacionih jedinica, te
preraspoređivanje javnih službenika na radna mjesta, kratkoročno i dugoročno utiču
na stanje dokumentarnog i arhivskog gradiva. Sa svakom reorganizacijom pojavljuju
se zadaci, koji su povezani s nesmetanim tekućim djelovanjem novonastalog organa,
pored njih također i zadaci vezani za upravljanje s gradivom organa koji su ukinuti.
Kod takve reorganizacije suočavamo se sa više načina promjena kancelarijskog i
upravnog poslovanja, od one koja je u skladu sa svim sektorskim promjenama, do
one koja zahtijeva radikalne promjene. Opisana reorganizacija u najviše slučajeva,
paralelno s fizičkom migracijom, pomjeranjem dokumentacije s jednog mjesta
na drugo i drugim aktivnostima koje su logična posljedica bilo kakve promjene,
nosi sa sobom veću mogućnost ugrožavanja, gubitka, oštećenja ili uništavanja
Načelo fonda i njegovo oblikovanje
Prilikom svega što smo do sada predstavili, s posebnom pažnjom treba

tretirati pitanje koncepta arhivskog fonda, jer njegovo oblikovanje predstavlja
osnovu teorije o arhivskom gradivu. Pri tome je od osnovnog značaja tumačenje
prirode, te razumijevanje poente arhivskog gradiva, koje čuvaju arhivske institucije.
U svom radu Princip provenijencije i oblikovanje fonda, Zdenka Semlič Rajh
obrazlaže da kao i svaka druga ideja, tako je i pitanje koncepta arhivskog fonda
doživjelo mnogo promjena i revizija, prouzročilo mnoge izazove, a posebno kod
njegove stvarne upotrebe u arhivskoj praksi, pošto je pitanje koncepta arhivskog
3 Janez Kopač, Arhivska etika in arhivarji, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in
elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov dopolnilnega izobraževanja s področij arhivistike,
dokumentalistike in informatike 2, Radenci 2003, 207–211. Primjeri provode se paralelno s fizičkim
migracijama s jednog mjesta na drugo, i drugim aktivnostima koje su logična posljedica bilo kakve
promjene, jasno je da se u takvim slučajevima značajno povećava vjerojatnost ugrožavanja, gubitka,
oštećenja ili uništavanja dokumentarnog i arhivskog gradiva.
49
Matjaž AŠKERC
fonda usko povezano s principom provenijencije i prvobitnog uređenja. Današnje

razmatranje arhivskih fondova uvažava promjene u procesu nastajanja arhivskog
gradiva, ostale promjene nastale na području informacionih tehnologija, koje utiču
na nastanak odgovarajućeg gradiva, promjene uslova čuvanja i dr. Uprkos tome je
koncept zasnovan na dobro postavljenim osnovama.4
Kroz istoriju su zagovornici načela provenijencije isticali, da moramo
kod uređivanja uvažavati sastav arhivskog gradiva, kakav nastaje kod stvaraoca.
Kod uređivanja arhivskog fonda se pridržavamo dva osnovna načela. Načelo
provenijencije (izvora) i načelo prvobitnog uređenja. Isto tvrdi Žontar, kada kaže
da arhivske fondove oblikujemo na osnovu načela provenijencije i da cjelokupno
gradivo zaključeno, odnosno završeno kod jednog stvaraoca, predstavlja jedan
arhivski fond.5 Arhivski fond je dakle cjelina arhivskog gradiva, koji je nastao kod
stvaraoca. Pojam stvaraoc nam može značiti na primjer, odjeljenje upravnog organa,
sud, odnosno jedinicu privredne organizacije, što jednom riječju nazivamo fond
pravnog lica.
Pod pojmom pravno lice podrazumijevamo instituciju, kojoj je s pravnim
propisom priznata pravna sposobnost, odnosno instituciju koja ima za pravno lice
tipične karakteristike (organizaciona jedinstvenost, ekonomska neovisnost, nastup
u svom imenu). U vezi oblikovanja arhivskih fondova moramo istaći samo pitanje
početka i njihovog završetka. U većini slučajeva se gradivo neprekidno nastavlja
za vrijeme djelovanja stvaraoca. Postoje također slučajevi kada stvaralac djeluje
neprekidno više decenija, a u međuvremenu promijeni naziv, nadležnost, područje,
predmet poslovanja, radno područje. S obzirom na navedene uzroke, možemo
arhivske fondove oblikovati na tri načina: s obzirom na vrijeme trajanja stvaraoca, s
obzirom na šematski način i s obzirom na pojedinačna preuzimanja, po pojedinačnim
preuzimanjima fondova.6
Načelo provenijencije
Zagovornici načela provenijencije (izvora) su tvrdili i isticali, da se mora

uvažavati kod uređivanja sastava arhivskog gradiva, onakav sastav kakav izvire
od stvaraoca (u izvornom obliku). Nasuprot zagovornicima načela pertinencije
(pripadnosti) koji su tvrdili da je osnova novog uređenja arhivskog gradiva bit samo
njegov sadržaj. Pokazalo se da preuređivanje u pogledu sadržaja ima više mana
nego prednosti, pošto sadržaj zaista ne daje dovoljno jasne osnove za uređivanje.
4 Zdenka Semlič Rajh, Princip provenience in oblikovanje fonda, Razkorak med veljavno teorijo
in slovensko arhivsko prakso, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja,
Zbornik referatov, Radenci 2010, 125–140.
5 Jože Žontar, Pojasnila k nekaterim vprašanjem v zvezi s pravilnikom o sestavi in vodenju
evidence arhivskega gradiva, Arhivi, glasilo Arhivskega društva in Arhivov Slovenije, letnik XII,
letnik 1/2, Ljubljana 1989, 102–104.
6 Isto, 103.
50
S miješanjem gradiva različitih izvora i s njegovim dijeljenjem prema sadržaju, te

evidencije su izgubile vrijednost jer s tim gubimo orijentaciju u gradivu. Semlič
Rajh u svom radu Princip provenijencije i oblikovanje fonda, Raskorak između
važeće teorije i slovenske prakse je zapisala da s takvim preuređivanjem razbijamo
prvobitnu međusobnu povezanost među spisima, a što je nužni uslov za pravilno
razumijevanje, razlaganje i kritičnu procjenu podataka. I sama praksa je također
pokazala da je preuređivanje, koje se ne osvrće na načelo fonda, odnosno njegovog
stvaraoca, a ne na prvobitno uređenje, štetno za upotrebu arhivskog gradiva.7
U istom radu Semlič Rajh pojašnjava, da samo načelo provenijencije
(Respetc des fonds, sredina 19. stoljeća) predstavlja osnovu arhivske teorije i prakse,
odnosno temelje cjelokupne arhivske struke, jer s riječima Michaela Ducheina taj
princip najjasnije razlikuje arhivistu od bibliotekara na jednoj strani i profesionalnog
istraživača i dokumentaristu na drugoj strani. Sam princip nam na osnovu
dugogodišnjih internacionalnih iskustava dokazuje, da se gradivo najbolje očuva,
ako se ne miješa i ostaje cjelovito. S tim se kod uređivanja gradiva započeo uvažavati
njegov zajednički izvor. Gradivo jednog stvaraoca je tako činilo samostalnu jedinicu
nazvanu fond.8
Počeci uvažavanja načela provenijencije na tadašnjem teritoriju naše
današnje države seže u 1877. godinu, kada apsolvent Peter Skobielski započinje
sistematski popisivati kranjski samostanski i vicedomski arhiv, što kasnije nastavlja
gimnazijski profesor Jurij Walner, te kustos zemaljskog muzeja Alfons Mullner.
U godinama studija u Beču je Franc Komatar 1904/05. godine objavio članak o
gradskom ljubljanskom arhivu, gdje je žalio, što se tadašnji gradski arhivist Anton
Aškerc nije mogao odlučiti za podjelu arhiva prema pojedinačnim temama, znači po
načelu pertinencije, što je po njemu jedini pravilan put prilikom uređivanja arhiva.
Prema Komatarevom mišljenju, prvi ljubljanski gradski arhivist Aškerc, je morao
otvoriti svežnjeve gradiva, razdijeliti i napraviti nove. Onda bi se desilo isto što se
dogodilo s kranjskim državnim domom, kada su ga počeli preuređivati po sadržaju.
Tako se Aškercu morala priznati posebna zasluga, jer nije uvažio spomenute savjete.9
Svoje mišljenje o Komatarevim predlozima i “savjetima” Aškerc je ironično i
kritički napisao i u svojoj pjesmi Hrast i prase.10 Pravilnost njegove odluke pokazala
se tek 1928., ponovo potvrđena u Zapisu Josipa Mala, Kratka uputstva za očuvanje
arhiva i glavna načela čuvanja spomenika, gdje stoji, da je: “Svaki arhiv organizam
za sebe, koji se razvijao i rastao adekvatno sa svojim određenim potrebama, te sa
svojim dokumentima reagovao na život svog okruženja, isto kao i ono na njega.”.11
8 Isto, 126.
9 Jože Žontar, Sto let provenienčnega načela – petdeset let Mednarodnega arhivskega sveta, Arhivi,
glasilo Arhivskega društva in Arhivov Slovenije, letnik XXI, št. 1/2, Ljubljana 1998, 1–5.
10 Anton Aškerc, Pesnitve, peti zbornik, Ljubljana 1919, 175–182.
11 Josip Mal, Kratka navodila za ohranitev arhivov in glavna načela spomeniškega varstva, Časopis
za narodno zgodovino in narodopisje, Maribor 1928, 175–179.
51
Matjaž AŠKERC
Slične zaključke zapisao je i Klasinc u svom naučnom radu, Neke projekcije

dostupnosti i upotrebe arhivskog gradiva, gdje je ustanovio da se arhivi bolje nego
ikada do sad (19. i 20. stoljeće), otvaraju javnosti tako da je otvoren pristup čuvanom
gradivu, jer je pri njegovom uređivanju uveo načela provenijencije u Gradski arhiv
Ljubljana upravo Anton Aškerc, koji važi za prvog slovenskog arhivistu. Kao
posljedica se sljedećih decenija (nakon 19. stoljeća) načelo provenijencije uvažilo u
svim moderim arhivskim teorijama i praksama.12
Načelo prvobitnog uređenja
O načelu provenijencije i načelu prvobitnog uređenja detaljno govori Uredba

o čuvanju dokumentarnog arhivskog gradiva u članu 56. gdje kaže:
Arhivsko gradivo se uređuje po stručnim načelima provenijencije (načelo
izvora) i prvobitnog uređenja. Prema načelu provenijencije, arhivsko gradivo koje
je nastalo u toku djelovanja jednog stvaraoca, tretira se kao cjelina. Prema načelu
prvobitnog uređenja, zahtijeva se, da se arhivsko gradivo čuva s takvim sistemom
uređenja, kako mu ga je dao stvaralac, odnosno vlasnik. Ako prvobitno uređenje nije
očuvano ili ga nije moguće obnoviti u razumnom roku, arhivsko gradivo se uređuje
sadržajno, geografski, brojno, hronološki, abecedno, po vrstama gradiva, odnosno
na osnovu kombinacije navedenih načina.13
Znači osnovna odredba načela prvobitnog uređenja kaže, da moramo kod
uređenja arhivskog gradiva izaći iz takve uredbe, kakvu je dao arhivskom gradivu
njegov stvaralac. U slučaju, da je stvaralac prvobitno uređenje mijenjao, njegovo
zadnje uređenje se smatra kao prvobitno.
Nizozemski teoretičari na području arhivistike u sve temelje principa
provenijencije uključuju princip prvobitnog uređenja, kao nedjeljivu cjelinu. To
znači da moramo pored integriteta fonda uvažavati i njegovo unutrašnje uređenje,
koje je stvaralac uredio. 14
Priznata dvojica arhivskih teoretičara druge polovice 20. stoljeća, Vilfan
i Žontar u njihovom djelu Arhivistika navode, da načelo provenijencije u širem
značenju riječi znači, da je kod uređivanja gradiva stvaraoca važan izvor i njegovo
prvobitno uređenje. Ta tvrdnja, na koju se nadovezuje Semlič Rajh, je sastavljena iz
dva elementa: izvorne cjeline i prvobitnog uređenja, među kojima je uspostavljena
jednostrana veza, prvobitno uređenje ne možemo očuvati, ako ne očuvamo izvornu
cjelinu. U suprotnom smjeru taj uticaj nije nužan, pošto se teoretski može očuvati
izvorna cjelina sa promijenjenim prvobitnim uređenjem. Treba istaći, da se načelo
12 Peter Pavel Klasinc, Nekatere projekcije dostopnosti in uporabe arhivskega gradiva, Tehnični in
vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov, Radenci 2016, 81–90.
13 Uredba o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva (UVDAG), „Uradni list RS“, br.
42/2017.
52
o očuvanju izvornih cjelina i načelo o prvobitnom uređenju odnosi na različitu

problematiku i zato ih treba podijeliti na već spomenuta načela provenijencije i
prvobitnog uređenja. 15
Ulaganje dokumentarnog gradiva reorganizovanog organa u zbirku gradiva

novonastalog organa, te uputstva i preporuke stvaraocima
U nastavku rada proučavat ćemo šta se događa s dokumentarnim gradivom

prilikom prenosa područja djelovanja iz jednog na drugi organ. Na osnovu oblasnog
zakona, korespondencije s Arhivom Republike Slovenije, zaključka Inspektorata
Republike Slovenije za kulturu i medije, pozitivnih i negativih praktičnih iskustava, te
na osnovu opštih činjenica, dat ćemo prijedlog ulaganja neuređenog dokumentarnog
i arhivskog gradiva u tekuću i stalnu zbirku dokumetarnog gradiva reorganizovanog
organa. Značaj unutrašnjih uspostavljenih relacija prema drugim dokumentima ili
informacionim jedinicama je još od 1997. istakao dr. Miroslav Novak:
U procesu arhivskog uređivačkog posla moramo sistematski obrađivati prije
svega cjeline arhivskog gradiva određenih stvaralaca. Taj zaključak je posebno važan
kod raznovrsnih istraživanja prošlosti na osnovu arhivskog gradiva, gdje konteksti
i cjeline sa sumarno predstavljenim podacima postaju ključni za razumijevanje
odvijanja precizno određenih istorijskih procesa ili odnosa. 16
Sa svakom reorganizacijom državne uprave počinje se nizom poslova i
zadataka, koji su povezani s njenim promjenama. Veća je reorganizacija državne
uprave, odnosno njenih organa, opširniji su poslovi i zadaci, te problemi, nejasnoće
i pitanja povezana s njom. Prva uputstva i usmjerenja nama kao stvaraocima,
posreduju nadležni s područja ministarstava (javna uprava, kultura), odgovornih za
očuvanje i sigurnost dokumentarog i arhivskog gradiva. Prate ih oni koji podstiču
te promjene, znači aktualna vlada, odnosno njen generalni sekretarijat, koji sumira
uputstva i u formi preporuke ih proslijeđuje stvaraocima dokumentarnog i arhivskog
gradiva.
Kao primarno, potrebno je potražiti odgovor na pitanje, šta se prilikom
reorganizacije dogodi s dokumentarnim i arhivskim gradivom iz tekuće, stalne i
zbirke neriješenih predmeta organa, koji se seli u drugi organ. Akcenat je prije svega
na problematici dokumentarnog i arhivskog gradiva, koje imaju javni službenici
u javnim organima, kod sebe. To dokumentarno i arhivsko gradivo se može već
nalaziti u zbirci neriješenih predmeta, znači predmeta koji još nisu zaključeni i
javni službenici ih još rješavaju. Govorimo o predmetima, koji su u stvarnosti još
aktuelni. Spomenuti aktuelni predmeti nisu problematični kao neriješeni predmeti,
ipak moramo uzeti u obzir da su zadnji dokumenti u tim predmetima evidentirani
prije nekoliko godina, zbog čega ne možemo više očekivati nastavak aktivnosti.
15 Isto, 130.
16 Miroslav Novak, Arhivska teorija in praksa v informacijski dobi, Znanstveni sestanek ob
90-letnici rojstva prof. dr. Boža Težaka. Težak – začetek informacijske dobe, Maribor 1997, 1.
53
Matjaž AŠKERC
Kao drugu vrstu problematičnog gradiva razmatramo gradivo, koje je bilo

stvarno riješeno kod starih organa, ali nije bilo predato u tekuću zbirku. Zbog čega su
ga selili zajedno sa službenicima reorganizovang organa, iako Uredba o upravnom
poslovanju (u daljem tekstu UPP) u svom članu br. 61 propisuje:
Predmeti se broje za riješene, kada u predmetu ni jedan ili više dokumenata,
nije u nastajanju, ili nije potrebna ni jedna radnja više. Upravni predmeti se računaju
za riješene, kada je to u predmetu pravomoćno određeno. Spiskovi dokumenata se
zaključuju s krajem kalendarske godine, ili kada prestaje potreba za vođenje spiska
dokumenata. Dosijei se zaključuju s krajem kalendarske godine ili sa događajem
koji će prouzrokovati da novi dokumenti u taj dosije neće više dolaziti.17
Za razumijevanje i rješavanje opisane probematike još su važniji 71, 72. i
73. član UPP, koji propisuju slijedeće:
Zbirka neriješenih predmeta je zbirka, u kojoj se dokumentarno gradivo
čuva do prenosa u tekuću zbirku. Kada se predmet riješi, što prije se ulaže u tekuću
zbirku. Prije nego se predmet uloži u tekuću zbirku, prvo se mora urediti. Tako se na
primjer u elektronskoj formi pregleda, da li su dokumenti odgovarajuće evidentirani,
izdvoje se dokumenti koji nisu dio predmeta (kopije dokumenata, pomoćni obrasci,
neispunjene novine i slično). Predmetu se prije ulaganja u tekuću zbirku označava
rok čuvanja. Prije ulaganja predmeta u tekuću zbirku se ustanovi pravomoćnost
upravog akta, s kojim je postupak bio zaključen. Ako se predmet iz tekuće i stalne
zbirke dodijeli u ponovno razmatranje javnom službeniku, predmet se prenosi u
zbirku neriješenih predmeta.18
Tekuća zbirka je zbirka dokumentarnog gradiva, u kojoj se dokumentarno
gradivo čuva dvije godine, nakon godine od rješenja predmeta. Nakon dvije godine
najkasnije do kraja marta sljedeće godine, dokumentarno gradivo se prenosi iz
tekuće zbirke u stalnu zbirku. Prije prenosa se iz sveg dokumentarnog gradiva izdvoji
dokumentarno gradivo kojem je istekao dvogodišnji rok.19
Stalna zbirka je zbirka dokumentarnog gradiva, u kojoj organ čuva sve
dokumentarno gradivo, koje organ čuva više od dvije godine. U stalnoj zbirci, gradivo
se čuva do isteka rokova ili do izručenja arhivskog gradiva nadležnom arhivu.
Iz stalne zbirke se dokumentarno gradivo odabira i izdvaja najmanje svakih pet
godina. Organ izrađuje nacrt rasporeda dokumentarnog gradiva u fizičkom obliku u
stalnoj zbirci, odnosno tehničku dokumentaciju, u pogledu čuvanja dokumentarnog
gradiva u elektronskom obliku, koji se dopunjava, ako se gradivo iz stalne zbrke
uništi, odnosno arhivsko gradivo preda nadležnom arhivu.20
Arhiv Republike Slovenije je stvaraocima dokumentarnog gradiva u
Uputstvu Arhiva Republike Slovenije o čuvanju dokumentarnog i arhivskog
gradiva prilikom reoganizacije državne uprave preporučio, da pri sprovođenju
načela arhivske struke i pri uvažavanju stvarnog stanja pokušaju na najoptimalniji
način
17 Uredba o upravnem poslovanju (UPP), „Uradni list RS“, br. 9/2018.
18 Isto.
19 Isto, 22.
20 Isto, 22.
54
potražiti rješenje za razdvajanje i spajanje dokumentarnog i ahivskog gradiva novih

organa, te da mu zbog određivanja arhivskog gradiva posreduju nacrt klasifikacijskih
oznaka. Posebno upozorenje je bilo namijenjeno prenošenju rada nadležnosti sa
jednog na drugi organ. Predloženo je bilo rješenje, da se presele samo neriješeni
predmeti, zatim organ koji je preuzeo zadatke, neka otvori nove predmete. U svakom
predmetu moramo napraviti službenu oznaku s podacima kada i gdje je predmet
prenešen, tako da s tim garantujemo praćenje dokumentarog gradiva. Isto tako
moramo uvažavati uputstvo, da organi koji su preuzeli oblasti rada reorganizovanih
organa, čuvaju njihovo dokumentarno gradivo odvojeno od primarnog gradiva, do
isteka rokova čuvanja, odnosno do izručenja samo tog gradiva nadležnom organu.
(slika 1)
Za nesmetano tekuće poslovanje organa, koji su preuzeli radna područja
drugih organa, moramo osigurati dostupnost gradivu potrebnom za poslovanje organa
preko informacionih sistema, koje upotrebljavamo za upravljanje dokumentarnim
gradivom. Kako se opravdano očekivalo da će se teškoće pojaviti pri čuvanju
dokumentarnog i arhivskog gradiva ukinutih organa čije su nadležnosti prešle na
dva ili više organa, u tim slučajevima je predlagano, da organi na koje su prešle
nove nadležnosti, preuzimaju samo neriješene predmete, pošto je osnovni cilj načela
arhivistike, da gradivo ostane cjelovito.
Slika 1. Prikaz predavanja dokumentarnog gradiva među reorganizovanim organima.

55
Matjaž AŠKERC
Uporedo bi trebalo odrediti pravnog sljednika koji će se pobrinuti za čuvanje

dokumentarnog i arhivskog gradiva, odnosno za odabir i predavanje nadležnom
arhivu. Arhivsko gradivo bi trebalo predati u izvornom obliku, u zaokruženim
potpunim cjelinama, uređeno i popisano, te tehnički uređeno. Arhivsko gradivo
za predaju nadležnom arhivu bi trebali pripremiti predavaoci i službenici koji
su do reorganizacije organa bili odgovorni za njih i istovremeno imaju potrebne
reference za raspolaganje s njima. Pored opisanih preporuka Arhiv RS je u sabranom
uputstvu opisao i iskustva iz prošlosti i primjere dobre prakse vezanih za migraciju
Primjer predaje i ulaganja dokumentarnog gradiva
Kratak pregled dosadašnje rasprave potvrđuje nam, da imamo od strane

zakonodavstva i struke pripremljene dovoljno dobre teoretske i praktične rezultate za
rješenje u uvodu predstavljene problematike. Ove navode potvrđuje takođe i Semlič
Rajh, koja je zapisala da se arhivistika kod istraživanja bavi s gradivom kao cjelinom,
koje povremeno pri svom radu zanemaruje teoriju i tretira kao nešto nevažno, uprkos
činjenici da bez poznavanja teorije i njenih rezultata samo istraživanje u pravilu nije
moguće. 21
Kod slijedečih koraka nam pomaže ideja, koja pojednostavljeno predstavlja
dosadašnju raspravu, postavljeni problem i naše sljedeće korake, te odgovore,
odnosno rješenja (slika 2).
Slika 2. Idejni uzorak projekta predaje dokumentarnog i arhivskog gradiva.

21 Zdenka Semlič Rajh, Pomen znanstveno-raziskovalnega dela in mednarodnega sodelovanja za
profesionalno delo v arhivih, Hraniti in ohraniti, 100 let načrtnega zbiranja in ohranjanja arhivskega
gradiva. Maribor, 2003.
56
Kako se vidi iz priloženog moramo za rješenje problematike izuzeti

aktuelnu situaciju, obezbijediti ljudske izvore sa zahtjevanim znanjem iz te oblasti,
te odgovarajuće prostore sa svom tehničkom i sistemskom opremom. Uporedo s
opisanim koracima treba ažurirati interne propise i tehnički pripremiti odgovarajuća
interna uputstva uvažavajući sve akte i zakone toga područja.
U uvodu smo već naveli, da je bilo reorganizacija državne uprave sa
Ministarstva privrede na novouspostavljeno Ministarstvo za infrastrukturu i prostor,
prije Ministarstvo za saobraćaj, prenešeno područje dijela energetike i rudarstva.
Dakle u tom slučaju radilo se o preseljenju dijela nadležnosti iz jednog u drugi organ,
uključujući fizičko preseljenje javnih službenika sa svim njihovim dokumentarnim
gradivom, u obimu cca 600 dužnih metara. Pri tome moramo istaći, da je područje
dijela energetike i rudarstva, sa tim i sve dokumentarno gradivo, bilo već više
puta preseljeno iz nadležnosti jednog na drugi organ. Pri svakom tom preseljenju
dokumentarno gradivo je trebalo odgovarajuće pripremiti za transport, prenijeti na
drugu lokaciju, raspakovati i privremeno uskladištiti. Na toj lokaciji gradivo je čekalo
na ulaganje u zbirku novog organa i dalje postupke, koji svaki za sebe predstavlja
veliku opasnost od oštećenja, gubljenja ili čak uništenja dokumentarnog i arhivskog
gradiva. Poseban problem je predstavljao svaki pristup službenika organa, pod čijom
jurisdikcijom je u određenom trenutku prešlo navedeno područje rada, s gledišta
upravnog i kancelarijskog poslovanja.
Za lakše razumjevanje ovog pitanja, možemo također ukazati na zaključak
nadležnog inspektora da je, uprkos velikoj želji i angažovanju zaposlenih i aktivnom
učešću Arhiva Republike Slovenije, sa postojećim kadrom teško implementirati
postavljena konceptualna rješenja. Neprikladna bi bila činjenica, da se rješavanje
problematike prepusti službenicima u Odeljenju za administrativne poslove,
prije svega arhivaru organa, jer se u predmetu revizije, poslovi i zadaci odnose
na reorganizaciju, a ne na svakodnevne administrativne poslove organa. Moramo
naglasiti da su upozorenja nadležnog inspektora naišla na plodno tlo.
U drugoj polovni godine smo dobili potrebne prostorije za preuzimanje
dokumentarnog i arhivskog gradiva u tekuću zbirku organa. Skladišne prostore za cca
200 dužnih metara materijala, sa racionalnijim i ekonomičnijim uređenjem tekućeg
i stalnog sakupljanja materijala. Pošto nam je ponuđena prilika da dobijemo dodatne
skladišne prostorije u blizini sjedišta Ministarstva kada smo preselili naše organe,
nismo morali pristupiti uklanjanju materijala kojem je rok istekao. Novoizabrani
objekti opremljeni su arhivskim regalima, kojima se dobilo dodatnih 780 dužnih
metara polica. Ostala tehnička oprema, kao što su računari, štampači, fiksni telefoni
i nedostajući namještaj, smo obezbijedili u okviru vlastite informacione i opšte
službe. Sljedeći korak je bio da se obezbijedi sistem kontrole sigurnosti, kontrola
pristupa i kontrola mikroklime povezane sa serverom na lokaciji organa, tako da se
sve kontrole i potrebna mjerenja prate i snimaju i evidentiraju na glavnoj lokaciji.
Promijenjena je i sistematizacija organa, sa kojom su sistematizovana i
zauzeta dva nova radna mjesta (administrator V, dokumentalista V). Time je bila
nekako zaokružena i kadrovska postavka u odjeljenju, koja bi izvršila postavljeni
57
Matjaž AŠKERC
zadatak. Poželjno je više osoblja, s obzirom na trenutnu kadrovsku situaciju u javnoj

upravi. Nerealno je očekivati da će se naši prijedlozi i rješenja u potpunosti uzeti u
obzir. Mi ćemo zamijeniti nerealiziranu potrebu kombinacijom postojećeg i novog
osoblja, profesionalnim iskustvom, znanjem i optimizacijom radnog procesa.
Prema našim predviđanjima i planu, u narednoj fazi je bilo neophodno
pristupiti reviziji unutrašnjih organizacionih propisa. Kao što je već navedeno u
raspravi, nadležni organ je radio u skladu sa standardom ISO 9001 do 2014. godine,
tako da su sve procedure opisane organizacijskim pravilima (OP). Srećom, nakon
vrlo sumnjive odluke šefa organa da se ISO standard ne obnavlja, šefovi unutrašnjih
organizacionih jedinica preporučuju svojim zaposlenicima da se do tada pridržavaju
ISO standarda pisanih pravila. Takođe, većina njih je odgovorna za određena
organizaciona pravila, tokom svake pravne i organizacione promjene, dužna je da bi
ih nivelirala ili ažurira. Također je smatrano odgovornim za organizacione propise u
Odeljenju za administrativne poslove, odnosno propise koji se primjenjuju u oblasti
kancelarijskih i administrativnih poslova.
Prvi organizacioni propis koji govori o protoku i arhiviranju materijala je
OP-008, Protok dokumentarnog materijala i arhiviranje. Uredba je obnovljena
u julu 2015. godine. U ovom periodu smo također revidirali još jedan važan
organizacioni propis koji se odnosi na rukovanje, skladištenje i arhiviranje materijala
tj. OP-091 ili Uputstvo za rukovanje dokumentarnim materijalima, njegovo
očuvanje i arhiviranje u Ministarstvu za infrastrukturu. Poslednji organizacioni
propis OP-010 odnosi se na najvažniji segment u plasmanu dokumentarnog
materijala u trenutnoj lokaciji organa i njegovom skladištenju, Planu karakteristika
klasifikacijskih znakova u Ministarstvu za infrastrukturu i prostorno planiranje.
Već iz naslova (MIPA, a ne MZI), evidentno je da se uredba još nije revidirala,
odnosno da se obnavlja.
Zbog složenosti i specifičnosti pripreme plana za klasifikaciju i međusobne
saradnje nacrta plana sa korisnicima određenih znakova za klasifikaciju, priprema
ovog propisa zahtijeva više vremena i koordinacije između uključenih strana.
Planiramo pripremiti plan klasifikacionih znakova do kraja trećeg kvartala ove
godine i proslijediti ga nadležnom arhivu radi utvrđivanja arhivskog materijala u
skladu sa članom 76 i UPP, gdje se navodi da:
Arhivski materijal se čuva u stalnoj zbirci i obilježava se slovom A. U
skladu sa propisima koji uređuju zaštitu arhiva, nadležni arhiv, u saradnji sa
organom, na osnovu plana klasifikacije utvrđuje arhiv tog organa. U skladu sa
ugovorom i stručnim uputstvima nadležnog arhiva, arhivski materijal, koji se
generiše u fizičkom obliku, može se predati nadležnom arhivu i u elektronskoj
formi. Originalni elektronski arhivski materijal dostavlja se nadležnom arhivu u
propisanom digitalnom obliku na standardizovanim medijima i u standardizovanim
oblicima zapisa.22
U skladu sa gore navedenim propisima, nadležni arhiv će u saradnji sa
organom i na osnovu plana klasifikacije utvrditi arhivsku građu ovog organa.
Iz navedenog možemo zaključiti da za početak realizacije projekta prijenos
22 Uredba o upravnem poslovanju (UPP), „Uradni list RS“, br. 9/2018.
58
dokumentarnog materijala u sadašnju zbirku reorganizovanog tijela nedostaje opšti

podnesak svim službenicima tijela sa opisima šta se tiče dokumentarnog materijala
koji nose sa njima i ne pripada prikupljanju riješenih pitanja Ministarstva. Stoga, za
sve materijale koji se nalaze kod osoblja, može se reći da ipak nisu stvoreni u radu
aktualnog organa (MZI ili MZIP), već pri organu, prije reorganizacije (MES, MG).
Svaki organ mora voditi svoje dokumentarno gradivo u tri zbirke u skladu
sa Uredbom. Neriješeno u zbirku neriješenih slučajeva, riješeno u tekućem, gdje se
nakon dvije godine prebacuju u trajnu zbirku dokumentarnog materijala. Nažalost,
treba napomenuti da zaposleni u ukinutim organima u prošlosti nisu bili u skladu
sa ovim uputstvima, pa moramo u instrukcijama jasno navesti da materijali koje
zaposleni imaju kod sebe, a koji nisu nastali kod Ministarstva za infrastrukturu ili
Ministarstvu za infrastrukturu i prostorno planiranje nisu formirali u tri oblika:
a) gradivo koje je nastalo i bilo zaključeno prije reorganizacije, ipak nije bilo
poredano u tekuću zbirku stvaraoca,
b) gradivo koje je nastalo prije reorganizacije, ipak nije bilo zaključeno kod
stvaralaca i uprkos uputstvima prenešeno na novi organ,
c) gradivo koje je nastalo i bilo zaključeno poslije reorganizacije, ipak nije bilo
predato u tekuću zbirku stvaraoca.

U dogovoru sa rukovodećim organima zaključili smo da u skladu sa svim
nalazima, primjerima dobrih praksi, našim iskustvom i znanjem, prijedlozima
i savjetima vodećih stručnjaka iz oblasti protoka i arhiviranja dokumentarnog
materijala i uputstava Arhiva Republike Slovenije, pripremamo akcioni plan za
upravljanje problemima. U početnom koraku, rukovodilac unutrašnje organizacione
jedinice, u našem slučaju, generalni direktor Uprave, mora obavijestiti i informirati
svoje osoblje o planu, uključujući sve svoje obaveze i rokove izvršenja. U narednom
koraku, članovi osoblja, u obliku kratkog Power Point seminara, moraju biti
u potpunosti upoznati sa našim očekivanjima i njihovim zadacima, kao i svim
objašnjenjima šta će se desiti sa dokumentarnim materijalom koji će oni, u skladu sa
svim uputstvima i uz pomoć Odjeljenja za administrativne poslove, dostaviti tekućoj
zbirci organa.
Također, zaposlenima je objašnjena dalja procedura ili predstavljeno
šta će se desiti u budućnosti sa pravilno završenim dokumentarnim materijalom.
Dokumentarni materijal će biti podijeljen u sljedeće tri grupe koje će biti klasifikovane
i stavljene u odgovarajuću zbirku prema sljedećim smjernicama i prijedlozima u
skladu sa Pravilnikom i drugim uputstvima:
Ad a) Predložićemo da se u instrukcijama navede da je dokumentarni
materijal koji je stvoren i završen prije reorganizacije, ali nije dostavljen
trenutnoj zbirci tvorca, organizovan i cenzurisan i prebačen sa zapisom
na trenutnu kolekciju tijela. Dokumentarni materijal bi se kasnije svrstao
u posebnu seriju u okviru tekućeg fonda stvaralaca. Materijal bi se držao
odvojen od zbirke sadašnjeg stvaratelja, pošto bi se složio sa nadležnim
59
Matjaž AŠKERC
arhivom o daljnjem rukovanju dokumentarnim materijalom i njegovim

plasmanom.
Ad b) Za dokumentarni materijal koji je nastao prije reorganizacije, ali nije
bio popunjen sa tvorcem i uprkos instrukcijama prenijet na novi organ,
predlažemo da se završi sa datumom poslednjeg dokumenta ili datumom
poslednje intervencije u predmetu (najmanje dan prije reorganizacije).
Ovaj dokumentarni materijal je takođe uključen u posebnu seriju u okviru
kreatora i biće predmet sporazuma sa Arhivom Republike Slovenije.
Tačnije, ovaj materijal se čuva odvojeno od zbirke sadašnjeg stvaratelja,
dalje postupanje sa dokumentarnim materijalom i njegovo postavljanje
treba da bude dogovoreno s nadležnim arhivom. Svi dokumentarni
materijali iz tačaka a) i b) se drže u skladu sa rokom zadržavanja navedenim
u planu za klasifikaciju koji je na snazi na otvaranju predmeta.
Ad c) S dokumentarnim materijalom koji je stvoren i završen nakon
reorganizacije, ali nije dostavljen trenutnoj zbirci tvorca, treba postupati u
skladu sa svim sektorskim aktima (UPP, UVDAG, OP-008, OP-010, OP-
091). Pod pretpostavkom da je plan klasifikacije od strane rukovodioca
organa i nadležnog arhiva potvrđen i da su sve naše preporuke u
uputstvima službenicima tijela prihvaćene i uzete u obzir, projekat prenosa
dokumentarnog i arhivskog materijala na tekuće sakupljanje može se
uspješno realizirati i nakon reorganizacije javne uprave.
Rezultati istraživanja

U skladu sa dva najvažnija načela arhivske nauke i uz pomoć istraživačkih
metoda, ispitali smo okolinu, uslove i mjere u reorganizaciji organa državne uprave
i kroz rezultate poboljšali procedure i eliminisali rizike za sigurno skladištenje
dokumentarnog i arhivskog materijala. Upoređivali smo administrativne poslove
prije i nakon reorganizacije, pregledali promjene i prilagodili administrativne
poslove reorganizacijom i došli do sljedećih rezultata:
- Administrativna operacija ili cjelokupan tok dokumentarnog materijala iz
ulaznog, vlastitog ili izlaznog dokumenta sve do podnošenja zaključenih
predmeta u tekuću zbirku sadašnjeg organa, u velikoj mjeri zavisi od
implementacije administrativnih i kancelarijskih poslova u opštem
funkcionisanju tijela.
- Gore navedeni nalaz je rezultat pozitivnih i negativnih napora odgovornih
državnih službenika koji mogu, uz svaku pogrešnu odluku, učiniti
nepopravljivu štetu u primjeni principa integriteta i provenijencije.
- Slijedeći važan nalaz u našem istraživanju bio je da nerazumijevanje
rukovodećih javnih dužnosnika funkcionera, u čemu uglavnom dominiraju
zvaničnici i pogrešno postavljeni (čitati politički) državni službenici, mogu
60
umjesto zaštititi dokumentarni materijal, prouzrokovati nepopravljivo

oštećenje građe.
- Također iz ovoga proizilazi da su javni službenici koji su u prošlosti
pratili pravila administrativnih operacija brzo postali naviknuti na nered
ili odabrali lakši, iako nepravilan put, kod ulaganja dokumentarnog
i arhivskog materijala. Stoga, kada stavlja neregulisan dokumentarni
materijal u organizovanu kolekciju, pokušava da prevaziđe nered.
Pri postavljanju dokumentarnog i arhivskog materijala tokom reorganizacije

javne uprave zaključili smo da su najopasnije slabe tačke u tim organima i njihovim
rukovodiocima koje su nadležni organi ranije tretirali kao problematične. Uprkos
svim upozorenjima nadzornih institucija i profesionalnih smjernica, situacija se
nije promijenila. Na osnovu našeg istraživanja, naše ekspertize i svih prethodnih
iskustava, možemo reći da je glavni uzrok ustanovljenog, nepravilno kadroviranje,
koje nije zasnovano na znanju, iskustvu, marljivosti, već na potpuno drugim
„vrijednostima“.
Da bi se izbjegle posljedice, bilo bi neophodno doslovno i konzistentno
primjenjivati sva pravna akta iz oblasti ulaganja dokumentarnog i arhivskog
materijala i njegovog smještaja u zbirke nezavršenih predmeta, tekuću i trajnu
zbirku dokumentarnog materijala organa. Također je neophodno poštovati i pratiti
uputstva i procedure predložene od strane relevantnih odjeljenja i tijela na terenu,
koje smo također pokušali prezentirati u našoj misiji. Uz pomoć našeg iskustva u
oblasti protoka i operacija sa dokumentarnim i arhivskim materijalima, predviđali
smo uticaj promjena na rad organa u novonastaloj situaciji. Naš sljedeći cilj bio
je da uzmemo u obzir sve faktore koji bi ugrozili poslovanje u novom okruženju
kako bi osigurali sigurnost dokumentarnog i arhivskog materijala. Naš krajnji
cilj bio je implementacija predloženih rješenja u stvarnom okruženju za sigurno
čuvanje dokumentarnog i arhivskog materijala i izvršiti sve procedure za stavljanje
materijala u odgovarajuće zbirke dokumentarnog materijala i njegovu dostupnost,
upotrebljivost, integritet, autentičnost i trajnost.
Ovom prezentacijom željeli smo predstaviti naučni metod kao cjelinu
procedura koje nauka namjerno koristi u naučnom i istraživačkom radu, kako bi se
demonstrirala i objasnila postignuća određene naučne oblasti, što je i put koji pruža
istinsko, sistematično i tačno znanje.
Korištenjem iskustvenog metoda, analizom sadržaja i korištenjem iskustva
iz prakse koju smo koristili u našem istraživanju, prvo smo provjerili neizvjesnosti
koje su predstavljene promjenama u reorganizaciji javne uprave. Nakon izvršenih
provjera u organizaciji organa javne uprave prije i nakon reorganizacije, na osnovu
iskustva, ukazali smo na opasnosti koje bi (zapravo i jesu se dogodile) mogle doći
nakon završetka reorganizacije. Glavni akcenat je bio na promjenama koje mogu
uticati na poslovanje i protok dokumentarnog gradiva, kao i na sigurno skladištenje
dokumentarnog i arhivskog gradiva. Poslije analize svih procedura i promjena koje
su nastale poslije svake reorganizacije, istakli smo pojedinačna pitanja i probleme.
61
Matjaž AŠKERC
Ispitali smo nalaze koje smo dobili uz pomoć analize, a na kraju studije
sintetizirali smo naše nalaze. Na osnovu ovih zaključaka predstavili smo konačni
prijedlog, odnosno rješenje problema koji su nastali nakon reorganizacije javne
administracije i, paralelno, predložili poboljšanja u mjerama i procedurama, posebno
najvažnije, odnosno sigurno skladištenje dokumentarnog i arhivskog materijala. Mi
smo istraživali i opisali u našem sopstvenom primjeru, koji smo opisali u jednom
od prethodnih poglavlja, koji je uspješno implementiran, što dokazuje tačnost naših
tvrdnji.
Zaključak
U ovom radu smo uz pomoć i u skladu sa dva najvažnija načela arhivistike,

provenijencije i integriteta, koje propisuju da gradivo svakog stvaraoca, uzimajući
u obzir porijeklo, treba uzeti u obzir u cjelini, pokušali predstaviti strateški
pravac za organizaciju i čuvanje dokumenata i arhiva u okruženju nekog organa
u državnoj upravi, odnosno u praksi. Moramo naglasiti da struka u ovoj oblasti
ima dobra i pravno ispravna rješenja, ali u praksi se ne primjenjuju kako treba.
Razlozi se mogu naći u nerazumijevanju važnosti očuvanja dokumenata i arhiva
od donosioca izmjene Zakona o Vladi, a kasnije svih novoimenovanih službenika
i (ne)odgovornih javnih službenika. Dakle, predlaganje promjena, kao i navedenih
odgovornih službenika i državnih službenika koji nisu svjesni implikacija svake
reorganizacije državne uprave u poslovanju i protoku dokumenata i paralelnom
očuvanju dokumenata i arhiva.
Na osnovu gore navedenih činjenica, utvrdili smo da svaka reorganizacija
organa državne uprave predstavlja veliku opasnost za zaštitu i očuvanje
dokumentarnog i arhivskog materijala, jer neorganizovani i neplanirani pokreti
i propisi mogu uzrokovati nepopravljivu štetu, oštetiti arhivski materijal, koji se
smatra spomenikom kulture.
Predložene i objašnjene mjere, uputstva, primjeri dobre prakse i postojeće
zakonodavstvo predstavljaju tačne polazne tačke i smjernice za sve one uključene u
procese koji prate bilo kakvu reorganizaciju u javnoj upravi. U budućnosti bi imalo
smisla poboljšati situaciju sa eksplicitno opisanim procedurama koje bi osigurale
pravilan rad sa dokumentarnim gradivom i pouzdanom zaštitom i očuvanjem
dokumentarnog i posebno arhivskog gradiva.
Summary
The purpose of this paper is to research and study the environment,

conditions and measures at the reorganization of state administration bodies, and
to improve procedures and eliminate the risks for safe storage of documentary and
archival material.
62
In the study, we had to find which parts would be most affected by changes
at reorganization. These weak points present the greatest threat to safe and secure
management and storage of documentary and archival material. The first objective
of the study was to determine, how the office and administrative operations are
adapting to changes in public administration. The next objective was to introduce
procedures at work that would enable operating after reorganization, and would not
jeopardize the safety of documentary and archival material. Our ultimate goal was
implementation of solutions and procedures for safe use and storage of documentary
and archival material, and preservation of archival material for future generations.
In accordance with the two most important principles of archivists,
provenance and integrity, which stipulate that the material of each creator must be
considered as a whole, we tried to present a strategic direction for the arrangement
and preservation of documentary and archival material in the environment of a
state administration body, that is, in practice. It was established, that reorganization
of state administration presents a major threat to the protection and storage of
documentary and archival material, since unorganized moving and managing can
cause irreparable damage and impair archival material as cultural monument.
The proposed and explained measures, instructions, examples of good
practice and current legislation represent correct starting points and guidelines
for all those involved in the processes, which accompany reorganization in public
administration. In the future, it would make sense to upgrade the achieved status
with explicitly described procedures, which would ensure proper management of
documentary material, and reliable protection and storage of documentary and
especially archival material.
63
Darko RUBČIĆ stručni rad
Željka DMITRUS
Državni arhiv u Zagrebu
UREDSKO POSLOVANJE U SLUŽBI ARHIVSKE

DJELATNOSTI
Apstrakt: Uredsko poslovanje je od izuzetnog značaja za poslovne

aktivnosti kako stvaratelja gradiva, tako i za stručni rad koji se obavlja u arhivima.
Koliko je važno da stvaratelj dosljedno provodi uredsko poslovanje, kod nas
arhivista se prepoznaje nakon preuzimanja arhivskog gradiva u arhiv te njegovog
sređivanja i korištenja.
Prateći razvoj uredskog sustava i arhivske djelatnosti te novih tehnologija
može se zaključiti da arhivisti moraju od početka voditi brigu i o tom segmentu
poslovanja. U radu su navedeni svrha i načela uredskog poslovanja, te povijesni
razvoj sustava uredskog poslovanja u Republici Hrvatskoj nakon 1945. godine.
Ključne riječi: Uredsko poslovanje, preuzimanje, sređivanje, korištenje

gradiva, nove tehnologije.
RECORDS MANAGEMENT IN THE SERVICE OF ARCHIVAL

PROFESSION
Abstract: Records management is of great importance for business

activities of creators of materials, as well as for professional work done in
archives. How important it is that the creator consistently carries out proper record
management is easily recognized by an archivist acquirement of archival material
by an archive and its arrangement and use.
Following the development of the record management system and archival
activities as well as new technologies, it can be concluded that archivists have to
take care of this segment of business from the beginning. The paper outlines the
purpose and principles of records management, and the historical development of
the records management system in Republic of Croatia after 1945.
Key words: Record management, acquiring records, arranging, use of

records, new technologies.
64
Uredsko poslovanje u službi arhivske djelatnosti
Uvodne napomene
Uredsko poslovanje čine poslovi na organizaciji dokumenata u sklopu

službene korespondencije.1 Pojednostavljeno rečeno, uredsko poslovanje jeste
organizacija dokumenata. Uredsko poslovanje se ne bavi stručnom ili sadržajnom
obradom spisa, već njegovom organizacijom. Kvalitetan sustav uredskog
poslovanja je potreba svih institucija. Dobro organizirano uredsko poslovanje bitan
je preduvjet uređenog arhivskog poslovanja. Stoga ovaj rad ima za cilj da ukaže na
neke bitne značajke istog.
Osnove uredskog poslovanja
Osnovna sadržajna jedinica u uredskom poslovanju je spis (pismeno).

Pismeno je sredstvo službenog i poslovnog komuniciranja. Osim izuzetaka, prilog
je sastavni dio pismena.2 Pismena se prema smjeru komuniciranja dijele na ulazne
i izlazne. Dijele se i na izvornike - originale i kopije - preslike. Kopije se dijele
na ovjerene i neovjerene primjerke. Postoji još jedna bitna podjela – na upravne
i neupravne predmete. Upravni spisi su oni koje donose tijela i organizacije koji
vrše javne ovlasti, a utvrđuju prava i obveze pojedinaca i pojedinih subjekata (to su
razna rješenja, odobrenja, dozvole, zaključci i sl.). S obzirom na dostupnost, dijele
se na dostupne i povjerljive (vrlo tajne, tajne, povjerljive i ograničene) spise.
Nakon spisa (pismena), više izvedene jedinice su predmeti. Unutar jednog

predmeta, svi spisi se odnose na inicijalni spis. To je razlog iz kojeg se predmet
1 Silvija Babić, Stručni ispit za zaštitu i obradu arhivskog gradiva, Zagreb 2007, 9.
2 Josipa Paver, Arhivistika za djelatnike u pismohranama, Zagreb 1992, 22.
65
ne može smatrati dosjeom kao takvim, već njegovim sastavnim dijelom. Dosje
sadržajno svodi spise pod zajednički nazivnik.
Uredske knjige su evidencije osnovnih sadržajnih jedinica. Najdetaljnije
podatke o spisima nalaze se u urudžbenom zapisniku, djelovodniku ili upisniku.
Kazala nam omogućuju pretraživanje s obzirom na to da su predmeti evidentirani
abecedno. Službene i poslovne evidencije još uvijek se vode u obliku knjiga.
Klasične evidencije zamjenjuju elektroničke baze podataka i strukturirani
elektronički zapisi.3
Danas sve češće svjedočimo situacijama na terenu gdje institucije vode
urudžbeni zapisnik u elektroničkom obliku. Sadržajno, nema razlike između
vođenja urudžbenog zapisnika pisanim ili elektroničkim putem. Ipak, elektroničko
vođenje urudžbenog zapisnika omogućava trenutno pretraživanje po više kriterija:
klasi, nazivu, datumu zaprimanja i sl. Tu dolazimo do zaključka i svrhe uredskog
poslovanja – brzo, jednostavno i točno pretraživanje, kako bi nam potrebne
informacije bile što prije dostupne. Osim dostupnosti, krajnji cilj je olakšavanje
izlučivanja spisa kojima su istekli rokovi čuvanja. Još jedna važna prednost
elektroničkog vođenja urudžbenog zapisnika u odnosu na pisano jest trenutno
očuvanje informacija. Primjerenim osiguranjem aplikacije i unosa na server ili
oblak, osiguravamo i trajnost zapisa. Konvencionalni oblik traži puno više vremena
za postizanje istog cilja, očuvanje zapisa. Uostalom, korištenjem papirnatih
materijala i njihovim prelistavanjem neminovno štetimo materijalu, dok informacije
u elektroničkom obliku možemo pretraživati koliko god želimo, bez da se na bilo
koji način ugrozi zapis.
Nakon 1945. godine razlikujemo tri razdoblja sustava uredskog poslovanja
u RH:
• Evidentiranje spisa (pismena) po rednom broju, kronološki,
• Evidentiranje predmeta – objedinjavanje spisa koji se odnose na jedan
postupak (arhivski znak), a označavaju se podbrojevima,
• Evidentiranje dosjea – klasifikacijske oznake.
U Republici Hrvatskoj javne ustanove obvezne su u poslovanju

primjenjivati Uredbu o uredskom poslovanju4, Uputstva za izvršenje Uredbe o
uredskom poslovanju5 i Pravilnik o jedinstvenim klasifikacijskim oznakama i
brojčanim oznakama stvaralaca i primalaca akata6. Nova Uredba o uredskom
poslovanju7 (objedinjuje Uredbe iz 1987. i 1988. godine) i Uputstvo o izvršenju
Uredbe iz 1987. i 1988. stupila je na snagu 1.1.2010. godine. Navedena Uredba
odnosi se na dio dokumentacije koja je nastala u službenoj korespondenciji.
3 Jozo Ivanović, Priručnik iz arhivistike, Zagreb 2010, 346. (dalje: J. Ivanović, Priručnik).
4 „NN“, br. 38/87, 42/88.
5 „NN“, br. 49/87, 38/88.
6 „NN“, br. 38/88.
7 „NN“, br. 7/09.
66
VažnoU Republici Hrvatskoj javne

za napomenuti ustanove
je da obvezneinstituciji
u svakoj su u poslovanju primjenjivati
nastaju Uredbu o
dokumentacijske
uredskom poslovanju4, Uputstva za izvršenje Uredbe o uredskom poslovanju5 i Pravilnik o
cjelinejedinstvenim
izvan uredskog
klasifikacijskimposlovanja na koje
oznakama i brojčanim se odnose
oznakama stvaralaca načela
i primalacai akata
standardi
6
. Nova za
upravljanje spisima, (spisovodstvo). Upravljanje spisima (spisovodstvo) je poslovna
7
Uredba o uredskom poslovanju (objedinjuje Uredbe iz 1987. i 1988. godine i Uputstvo o izvršenju
Uredbe iz 1987. i 1988. Stupila je na snagu 1.1.2010. godine. Navedena Uredba odnosi se na dio
funkcija koja dajekoja
dokumentacije smjernice
je nastala u o primjerenom
službenoj načinu čuvanja i odlaganja dokumenta.
korespondenciji.
O ukupnoj Važnodokumentaciji
za napomenuti svakog
je da upojedinog stvaratelja
svakoj instituciji vodi se Zbirna
nastaju dokumentacijske evidencija
cjeline izvan
uredskog poslovanja na koje se odnose načela i standardi za upravljanje spisima, (spisovodstvo).
premaUpravljanje
Pravilniku o zaštiti i čuvanju arhivskog i registraturnog gradiva
spisima (spisovodstvo) je poslovna funkcija koja daje smjernice o primjerenom načinu izvan arhiva.
Postoječuvanja
i specifične dokumentacijske
i odlaganja dokumenta. zbirke koje
O ukupnoj dokumentaciji su izdvojene
svakog iz spisovodstvenog
pojedinog stvaratelja vodi se Zbirna
sustavaevidencija
u posebne prema Pravilniku o zaštiti i čuvanju arhivskog i registraturnog gradiva izvan arhiva.
dokumentacijske odjele kojima je takva dokumentacija
Postoje i specifične dokumentacijske zbirke koje su izdvojene iz spisovodstvenog sustava u posebne
potrebna.
Ovakve zbirke imaju
dokumentacijske odjelevlastiti
kojima sustav i metodologiju
je takva dokumentacija obrade,
potrebna. Ovakve no važno
zbirke imaju ih je integrirati
vlastiti sustav i
metodologiju obrade, no važno ih je integrirati u cjelinu dokumentacije zbog njihove informacijske
u cjelinu dokumentacije zbog njihove informacijske vrijednosti.8
vrijednosti.8
TakoTako je je
kodkodpravnih subjekata,
pravnih subjekata, primjerice
primjerice škole,
škole, situacija situacija sljedeća:
sljedeća:
ŠKOLA
UREDSKO KADROVSKA PEDAGOŠKA

RAČUNOVODSTVO
POSLOVANJE DOKUMENTACIJA DOKUMENTACIJA
UPRAVNI POSTUPAK
NEUPRAVNI POSTUPAK
Pisarnica je središnja jedinica uredskog poslovanja u svakoj ustanovi, državnom ili drugom
Pisarnica
upravnom tijelu. je središnja
Ondje se odvija jedinica uredskog
uredsko poslovanje poslovanja
= zaprimanje u svakoj
i izdavanje ustanovi,
pismena, njihovo
državnom ili drugom
razvrstavanje, evidencijaupravnom tijelu.
i dostava u rad, Ondje
obrada, se i odvija
korištenje otpremanjeuredsko
gradiva naposlovanje
čuvanje u -
pismohranu.
zaprimanje Pismohrana
i izdavanje pismena,jedinica
je ustrojstvena njihovo razvrstavanje,
u sastavu evidencija
pisarnice. U pismohranu i dostava
se preuzimaju u rad,
dovršeni
obrada, korištenje
predmeti, i otpremanje
organizira gradiva
njihovo korištenje, na izlučuju
obrada, čuvanje se u pismohranu.
predmeti i pismena iz predmeta, vodi
evidencija o registraturnom i arhivskom gradivu, brine za cjelovitost i sređenost cjelokupnog
Pismohrana je ustrojstvena jedinica u sastavu pisarnice. U pismohranu
arhivskog i registrarurnog gradiva, nadzire i čuva gradivo, te obavlja poslove u svezi predaje gradiva
se preuzimaju dovršeni
nadležnom državnom predmeti, organizira njihovo korištenje, obrada, izlučuju
arhivu.
se predmeti i pismena iz predmeta, vodi evidencija o registraturnom i arhivskom
gradivu, brine zaplan
Klasifikacijski cjelovitost i sređenost
i klasifikacijske oznake cjelokupnog arhivskog i registrarurnog
gradiva, nadzire i čuva gradivo, te obavlja poslove u svezi predaje gradiva
Klasifikacijski plan pokazuje hijerarhijske odnose među osnovnim jedinicama i višim
nadležnom državnom
cjelinama arhivu.
dokumentacije. Prije izrade samog plana, potrebno je utvrditi kriterije razvrstavanja
dokumentacije i koje sve spise treba klasificirati.9
Klasifikacijski plan
„NN“, br. 38/87,
4 42/88. i klasifikacijske oznake
5
„NN“, br. 49/87, 38/88.
6
„NN“, br. 38/88.
Klasifikacijski plan pokazuje hijerarhijske odnose među osnovnim
7
„NN“, br. 7/09.
8 Jozo Ivanović, Priručnik iz arhivistike, Zagreb 2010, 345.
jedinicama i višim cjelinama dokumentacije. Prije izrade samog plana, potrebno je

9 Isto, 348.
utvrditi kriterije razvrstavanja dokumentacije i koje sve spise treba klasificirati.9
8 J. Ivanović, Priručnik, 345.

9 Isto, 348.
67
Predmetna klasifikacija – grupiraju se cjeline prema temama, pojmovima ili

stvarima na koje se odnose.
Klasifikacija prema ustroju, ako se dokumentacijom upravlja
decentralizirano, tako da se odjeli i druge službe sami brinu za dokumentaciju koju
stvaraju i koriste u poslovanju.
Funkcionalna klasifikacija – osnovne jedinice udruživanja spisa grupiraju
se prema poslovnim aktivnostima i širim poslovnim ili upravnim funkcijama u
okviru kojih se razvijaju pojedine aktivnosti.
Klasifikacija prema vrsti dokumentacije obično se koristi na nižim razinama
klasifikacijskog plana nakon što je na višim razinama već provedena raščlamba
prema poslovnim funkcijama i aktivnostima ili, u pojedinim slučajevima, prema
ustroju.
Klasifikacijski plan spisa rijetko će primjenjivati samo jedan kriterij
raščlambe. Pri izradi klasifikacijskih planova uvijek se postavlja i pitanje na koliko
razina treba raščlaniti plan i treba li u svim njegovim dijelovima predvidjeti isti broj
razina.
Klasifikacijski plan donosi svaki subjekt sam za sebe, a klasifikacijske
oznake se odabiru prema Pravilniku o jedinstvenim klasifikacijskim oznakama i
brojčanim oznakama stvaralaca i primalaca akata.10
Klasifikacijska oznaka je brojčana oznaka koja označava predmet prema
sadržaju, godini nastanka, obliku i rednom broju predmeta.
Urudžbeni broj je brojčana oznaka koja označava stvaratelja pismena,

godinu nastanka i redni broj pismena unutar predmeta.
10 „NN“, br. 38/88.

68
Dakle, dokumenti se organiziraju kronološki (po datumima), abecedno,

numerički (po brojčanim oznakama) i logički (po sadržaju ili funkciji dosjea), a
najčešće je to kombinacija svih navedenih sustava.
Od današnjih arhivista se traži dobro poznavanje spisovodstvenih sustava,
tehnika i alata, jer se jedino tako mogu kvalitetno obavljati poslovi vrednovanja,
obrade i opisa, dostupnosti i upravljanja pravima pristupa.
Upravljanje spisima
Upravljanje spisima je onaj segment organizacije poslovanja koji se skrbi za

nastanak, prosljeđivanje, organizaciju, obradu, zaštitu i upravljanje dokumentacije
koja nastaje ili se koristi u poslovanju.
Najstariji sačuvani spisi koji pružaju uvid u spisovodstvene sustave u
kojima su nastali su glinene pločice s Bliskog istoka. Od nekoliko stotina tisuća
poznatih zapisa na glinenim pločicama s područja Mezopotamije, Sirije, Male
Azije, pa sve do mikenske Grčke i Krete, procjenjuje se da barem devet desetina
čine upravni i gospodarski spisi – popisi robe, radne snage i poreznih obveznika,
ugovori, računi, obračuni, naredbe, izvješća i sl. koji su nastajali i čuvali se u
uređenim spisovodstvenim sustavima pojedinih upravnih tijela, palača, hramova i
poduzetnika.11
Do značajne promjene u strukturi dokumentacije i sustavu uredskog
poslovanja dolazi u 12. i 13. stoljeću, prije svega uvođenjem različitih knjiga
(registara) i sustavnijim bilježenjem vlastitih odluka i izdanih dokumenata, za
vlastite potrebe i radi veće pravne sigurnosti. To je vrijeme izrazitijeg pomaka s
usmenog na pismeno u pravnim poslovima i u poslovanju općenito.12
Od kraja 19. stoljeća na spisovodstvene sustave posebno utječu najprije
mehanizacije uredskog poslovanja, a potom uvođenje računala i konačno
elektroničko poslovanje. Znatno povećanje opsega upravnih poslova na pojedinim
područjima, i to takvih koji stvaraju masovne količine spisa, podudara se otprilike s
počecima uvođenja pisaćih strojeva i pomagala za istovremenu izradu većeg broja
11 J. Ivanović, Priručnik, 372.

12 Isto, 378.
69
primjeraka dokumenata. Pisaći stroj i uređaji za fotokopiranje znatno su povećali

proizvodnju dokumenata i broj kopija koje se koriste u poslovanju.13
Suvremeni spisovodstveni sustavi
Jedan od osnovnih zahtjeva za svaki sustav upravljanja spisima jest onaj

koji traži da se obuhvati cjelokupna dokumentacija jednog stvaratelja. Norma ISO
15489 Upravljanje spisima cjelovitost dokumentacije izvodi iz poslovnih funkcija
i aktivnosti onoga čijim radom dokumentacija nastaje. Potrebno je identificirati
sve poslovne funkcije stvaratelja, analizirati aktivnosti i radnje koje se izvode ili
mogu izvoditi u okviru obavljanja pojedine poslovne funkcije, te pažljivo ispitati
koji dokumenti i spisi mogu ili trebaju nastati tijekom pojedine aktivnosti, u kojem
obliku, koje informacije treba sadržavati, te kakvi rizici mogu nastati ako neke
jedinice dokumentacije ne nastanu ili ako neke informacije ne budu zapisane u
određenom obliku14.
Da bi dobro dokumentirao i podržavao poslovanje organizacije, sustav
za upravljanje spisima prema normi ISO 15489 Upravljanje spisima treba imati
nekoliko osnovnih svojstava: pouzdanost (ne smije biti dvojbi oko toga treba li
dodatno provjeravati i nadopunjavati), integritet (ovisi o skupu pravila i kontrola
koje određuju mogućnost i način izvođenja pojedinih spisovodstvenih funkcija),
sukladnost (vođenje poslovanja sukladno normama i propisima), cjelovitost (sustav
za upravljanje spisima trebao bi obuhvatiti cjelinu dokumentacije koja nastaje i
koristi se u poslovanju) i sustavnost (treba djelovati kontinuirano i rutinski, prema
postojećim pravilima).
Spisovodstvene funkcije
Sustav upravljanja spisima u cjelini treba obuhvatiti sljedeće spisovodstvene

funkcije odnosno vrste poslova koji se obavljaju u upravljanju spisima:
1. Utvrđivanje politike i programa upravljanja spisima,
2. Oblikovanje, uvođenje i održavanje spisovodstvenog sustava,
3. Određivanje koji spisi i dokumentacija trebaju nastati u poslovanju,
4. Određivanje rokova čuvanja,
5. Utvrđivanje evidencijskog sustava odnosno metapodataka o spisima i
spisovodstvenim funkcijama,
6. Zaprimanje spisa u sustav za upravljanje spisima,
7. Evidentiranje i otpis,
8. Organizacija i klasifikacija spisa,
13 Isto, 384.
14 Isto, 387.
70
9. Upravljanje dokumentacije ciklusom,

10. Pohranu i čuvanje spisa,
11. Pristup i korištenje spisa,
12. Odluku i postupak sa spisima po isteku roka čuvanja,
13. Dokumentiranje postupaka u upravljanju spisima,
14. Nadzor i praćenje sustava za upravljanje spisima.15
Svrha i načela uredskog poslovanja i spisovodstva
Načela uredskog poslovanja su jednostavnost, preglednost, ekspeditivnost,

jednoobraznost i ekonomičnost. Svi postupci moraju se obaviti točno i nedvojbeno,
a činjenice utvrditi sigurno i objektivno.16
Svrha uredskog poslovanja je pretraživanje. Kvalitetan sustav uredskog
poslovanja znači i jednostavno pretraživanje i pronalaženje traženog dokumenta.
Dok je uredsko poslovanje skup podrobnih pravila rukovanja predmetnim
spisama i bavi se zaprimanjem, razvrstavanjem, evidentiranjem, dostavom
dokumenata u obradu, otprema izlaznih dokumenata, razvođenje i odlaganje spisa
u pismohranu. Upravljanje spisima je cjelovit sustav upravljanja informacijskim i
dokumentacijskim resursima i procesima u poslovanju.17
Zaključak
U Republici Hrvatskoj javne ustanove obvezne su u poslovanju

primjenjivati Uredbu o uredskom poslovanju. Navedena Uredba odnosi se
na dio dokumentacije koja je nastala u službenoj korespondenciji. Za ostale
dokumentacijske cjeline jednog stvaratelja koji nisu dio službene korespondencije
kao i za stvaratelje koji nemaju javne ovlasti i nisu obveznici Uredbe, vrijedi norma
o upravljanju spisima – spisovodstvo. Iako su navedene osnovne razlike između
ova dva sustava, oni služe istoj svrsi: urednom organiziranju i čuvanju dokumenata
kod stvaratelja.
Jedno od temeljnih arhivističkih načela je načelo prvobitnog reda. Gradivo
prilikom nastanka dobiva neki izvorni red. U njemu bi se trebalo najbolje zrcaliti
poslovanje stvaratelja, veze među dokumentima i njihovo grupiranje. Naravno,
pod pretpostavkom da je stvaratelj gradivo uistinu prikladno organizirao i ako je ta
organizacija barem donekle sačuvana.18 Važno je sačuvati vezu između dokumenata
i njegovih stvaratelja, kao i vezu među samim dokumentima. Kontekst uključuje
15 J. Ivanović, Priručnik, 390-391.
16 Silvija Babić, Stručni ispit za zaštitu i obradu arhivskog gradiva, Zagreb 2007, 10. (dalje: S.
Babić, Stručni ispit).
17 Isto, 31.
18 S. Babić, Stručni ispit, 82.
71
znanje o tome gdje je dokument nastao, u okviru kojeg procesa, za koju svrhu, za
koga, kada i kako ga je primatelj zaprimio i kako je došao u naše ruke.19
Poštivanjem Uredbe o uredskom poslovanju i norme ISO 15489
Upravljanje spisima već kod samog stvaratelja imamo sliku o važnosti određenih
dokumentacijskih cjelina i o načinu funkcioniranja ustanove. Poštujući norme,
stvaratelj ima pregled nad dokumentacijom koja se treba izlučiti i samim time
kvalitetnije skrbi za gradivo koje je predviđeno za trajno čuvanje – bilo da je
gradivo od trajne vrijednosti za stvaratelja ili da je riječ o arhivskom gradivu. Ako
je riječ o gradivu koje je arhivsko, u trenutku preuzimanja gradiva u arhiv. Predaja
gradiva u arhiv je moguća samo ako je gradivo sređeno i popisano: sređenim se
smatra ono arhivsko gradivo u kojem su pojedinačni zapisi ili osnovne jedinice
udruživanja zapisa nastale u procesu poslovanja, a nalaze se u sklopu arhivskog
gradiva na mjestu određenom načinom upravljanja spisa te njihova odlaganja, a
popisanim se smatra ono gradivo za koje je stvaratelj izradio popis gradiva koji
sadrži naziv stvaratelja gradiva, vrijeme nastanka gradiva obuhvaćenog popisom,
ukupnu količinu gradiva, ime i prezime osobe koja je izradila popis i datum izrade
popisa, a za svaku jedinicu se navodi redni broj jedinice, sadržaj, vrijeme nastanka
i količina.
Sređivanje gradiva je primarno zadaća djelatnika u pismohranama. Ako
se sređivanje u pismohranama uredno vodi, u arhivima ne bi trebalo biti većih
problema sa sređivanjem gradiva. U tom slučaju, arhivisti se ne bave sređivanjem,
već opisivanjem gradiva na višoj razini. Nažalost, na terenu nije uvijek slučaj
urednog izvršavanja obveza djelatnika u pismohrani, ali je sasvim sigurno imperativ
svim djelatnicima arhiva koji nadziru gradivo izvan arhiva. Stručni nadzori,
zapisnici o stručnim nadzorima i rješenja o mjerama koje svaki stvaratelj treba
ispuniti su svrha urednog poslovanja stvaratelja, redovnog izlučivanja, određivanja
rokova čuvanja gradiva i posebne brige za gradivo trajne vrijednosti, odnosno
očuvanje pisane baštine.
Summary
In Republic of Croatia, public institutions are obliged to apply the

Regulation on Record Management in their activities. The Regulation refers to the
part of the documentation that was created in the official correspondence. For other
documentary units of a creator who is not a part of official correspondence as well
as for creators who do not have public authority and who are not subject to the
Regulation, certain rule of document management is also valid. Although the basic
differences between these two systems are mentioned, they serve the same purpose:
the proper organization and storage of documents with the creator.
One of the basic archival principles is the principle of the original order.
The material gets the original order at the time of its creation. It should be the best
19 Charles M. Dollar, Arhivistika i informacijske tehnologije, Zagreb 1999, 54.
72
to mirror the business of the creator, the links between the documents and their
grouping. Of course, this is based on the assumption that the creator of the material
was really organized, and if this organization is at least somewhat preserved. It is
important to preserve the link between documents and its creators, as well as the
link between the documents themselves. The context involves knowledge of where
the document originated, within which process, for what purpose, for whom, when
and how the recipient received it, and how it came into our own hands.
By adhering to the Regulation on Records Management and the ISO 15489
Regulation, we have a picture of the importance of certain documentation units
and how the institution works. In compliance with the norms, the creator has an
overview of the documentation that needs to be extracted and thus better carries
out the material that is intended for permanent storage - whether the material is of
lasting value for the creator or that it is archival material. If it is archival material,
at the time of transferring the material to the archive. Submission of records to the
archive is only possible if the material has been arranged and cataloged: the archive
is considered to be ready when individual records or the basic units of association
of the records generated in the process of operation are in defined by the way of
managing the file and their disposal; the inventor is considered to be the material
for which the creator created a list of materials containing the title of the creator
of the material, the time of creation of the material covered by the census, the
total quantity of materials, the name and surname of the person who created the
inventory and the date of the census, and for each unit there is a number, content,
time of creation and quantity.
Arranging materials is primarily the task of employees of record’s creators.
If the ordering done by a creator is properly kept, archives should not have major
problems with arrangement of the material. In this case, archivists do not deal with
sorting, but with describing materials at a higher level. Unfortunately, in the field,
it is not always the case that the proper execution of the obligations of employees
is conducted, but it is absolutely imperative for all archival staff who monitor
the material outside the archives. Expert controls, records of expert controls and
decisions about the measures that each creator should fulfill are the purpose of the
proper work of the creator, regular selection of records, the timing of the storage
of materials and special care for the material of permanent value, that is, the
preservation of the written heritage.
73
Amela BEDAKOVIĆ stručni rad
Historijski arhiv Sarajevo
ANALIZA PROPISA IZ OBLASTI KANCELARIJSKOG

POSLOVANJA U BOSNI I HERCEGOVINI SA AKCENTOM
NA KLASIFIKACIJSKE OZNAKE
Apstrakt: Kancelarijsko poslovanje podrazumjeva postupanje sa aktima

od njihovog nastanka ili prijema, pa do otpremanja, odnosno arhiviranja. U radu
će biti dat kratak osvrt na ranije propise koji su uređivali ovu oblast, kao i propise
koji su danas u primjeni u Bosni i Hercegovini.
U radu će biti analizirani propisi za kancelarijsko poslovanje koji su
jedan od najznačajnijih faktora koji utiču na uspješnost upravljanja dokumentima.
Akcent će biti stavljen na (ne)ujednačenosti i (ne)usklađenosti propisa kojima su
ove oblasti regulisane na nivou Bosne i Hercegovine, u entitetima i Brčko distriktu
Bosne i Hercegovine, a posebno u dijelu klasifikacijskih oznaka.
Cilj ovog rada je da se ukaže na važnost kancelarijskog poslovanja
u sistemu upravljanja dokumentima, kako u kancelarijskom, tako i arhivskom
poslovanju.
Ključne riječi: Kancelarijsko poslovanje, klasifikacijske oznake, propisi,

upravljanje dokumentima, Bosna i Hercegovina.
ANALYSIS OF REGULATIONS IN THE FIELD OF RECORDS

MANAGEMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA WITH SPECIAL
FOCUS ON THE CLASSIFICATION MARKS
Abstract: Records management involves handling acts from their creation

or reception, to the filing, or archiving. The paper will give a brief overview of
the earlier regulations that regulated this area, as well as the regulations that are
currently in use in Bosnia and Herzegovina.
The paper will analyze the regulations which are one of the most important
factors that influence the success of document management. The emphasis will
be placed on uniformity and compliance with the regulations governing these
areas in Bosnia and Herzegovina, entities and the Brčko District of Bosnia and
Herzegovina, and especially in the part of the classification codes.
The aim of this paper is to point out the importance of records management
in the document management system, both in registries and archival management.
74
Analiza propisa iz oblasti kancelarijskog poslovanja u Bosni i Hercegovini ...
Key words: Records management, classification labels, regulations,

document management, Bosnia and Herzegovina.
Uvodne napomene
Kancelarijsko poslovanje u užem smislu podrazumijeva postupanje sa

aktima od njihovog nastanka ili prijema pa do otpremanja ili arhiviranja. To
su poslovi koji se odnose na kancelarijsko-tehnički rad i obuhvataju primanje
pošte, otvaranje pošte i pregledanje pošte, raspoređivanje pošte, zavođenje akata,
združivanje akata, dostavljanje akata u rad, rad službenika na rješavanju akata,
rokovnik predmeta, vraćanje rješenih akata pisarnici, razvođenje akata, otpremanje
pošte, arhiviranje akata i čuvanje akata.
Kancelarijsko poslovanje u širem smislu obuhvata, pored poslova
koji spadaju u kancelarijsko poslovanje u užem smisu, i sve administrativne,
administrativno-tehničke i manipulativne poslove koji su u neposrednoj vezi
sa njima, a imaju za cilj da organima uprave i drugim institucijama obezbijede
ekspeditivnost i zakonitost, urednost i pravilnost u izvršavanju osnovne djelatnosti.
Bosna i Hercegovina se prema Ustavu, sastoji od dva entiteta, Federacije
Bosne i Hercegovine i Republike Srpske i Brčko distrikta Bosne i Hercegovine.
Shodno tome, propisi iz oblasti kancelarijskog poslovanja doneseni su na svim
navedenim nivoima. Propisi koji uređuju ovu oblast prvo su doneseni na nivou
Republike Srpske 1995. godine1, na nivou Federacije Bosne i Hercegovine 1998.
godine2, na nivou Bosne i Hercegovine 2001. godine3, te na nivou Brčko distrikta
Bosne i Hercegovine 2007. godine4.
Propisi koji su uređivali oblast kancelarijskog poslovanja u Bosni i
Hercegovini do donošenja i stupanja na snagu pobrojanih propisa, su propisi
Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine iz 1971. godine5. Propisi su utvrđivali
1 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave, „Sl. glasnik RS“, br. 2/95; Uputstvo
o sprovođenju kancelarijskog poslovanja, „Sl. glasnik RS“, br. 2/95.
2 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i službi za upravu u Federaciji Bosne i
Hercegovine, „Sl. novine FBiH“, br. 20/98; Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u
organima uprave i službama za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, „Sl. novine FBiH“, br.
30/98, 49/98 i 5/00.
3 Odluka o kancelarijskom poslovanju ministarstava, službi, institucija i drugih tijela Vijeća
ministara Bosne i Hercegovine, “Sl. glasnik BiH” br. 21/01 i 29/03; Uputstvo o načinu vršenja
kancelarijskog poslovanja ministarstva, službi, institucija i drugih tijela Vijeća ministara BiH, “Sl.
glasnik BiH”, br. 35/03, 92/05 i 40/07.
4 Odluka o kancelarijskom poslovanju tijela uprave i stručnih službi Brčko distrikta BiH, “Sl.
glasnik Brčko distrikta”, br. 14/07 i 16/07; Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u
organima uprave i stručnih službi Brčko distrikta BiH, br. 01.1-02-042268/09 od 28.12.2009. godine
i Uputstvo o izmjenama i dopunama uputstva o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja organa
uprave i stručnih službi Brčko distrikta BiH, br. 01.1-02-042268/09 od 19.1.2010. godine.
5 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i organizacija, “Sl. list SRBiH”, br. 31/71,
33/71, 36/73; Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja, “Sl. list SRBiH”, br. 33/71, 36/73.
75
Amela BEDAKOVIĆ
način kancelarijskog poslovanja u organima uprave i organizacijama koje vrše

poslove od interesa za društveno-političku zajednicu u Socijalističkoj Republici
Bosni i Hercegovini. Odredbe Uredbe primjenjivale su se i na kancelarijsko
poslovanje predstavničkih organa društveno-političkih zajednica i njihovih
političko-izvršnih organa, ako za njihovo kancelarijsko poslovanje nije postojao
posebni propis. Osnovna evidencija o predmetima i aktima poslovanja vodila
se po sistemu kartoteka i jedinstvenih klasifikacionih znakova, koji su razrađeni
po materiji sa tri decimale. Materija obuhvaćena jedinstvenim klasifikacionim
znakovima razvrstana je prema sadržini na deset glavnih grupa od 0 do 9. Po
decimalnom sistemu se vršilo i dalje rasčlanjivanje glavnih grupa na manje grupe,
koje su dvocifreni znaci, i na podgrupe, trocifreni znaci, s obzirom na srodnost i
obim pojedinih djelatnosti odnosno poslova obuhvaćenih u glavnim grupama.
Kartoteka predmeta6 se sastojala od kartica štampanih na jedinstvenim obrascima
poprečnog A6 formata u četiri boje.
Ovakav sistem upravljanja dokumentima u kancelarijskom poslovanju,
bio je jedoobrazan na cijelom prostoru države i imao je prednosti i kod organa
uprave i drugih ustanova i nadležnih arhiva, kao i kod nadležnih arhiva prilikom
arhivističke obrade preuzete arhivske građe.
Propisi o kancelarijskom poslovanju u Bosni i Hercegovini
Postojeći sistem propisa iz oblasti kancelarijskog poslovanja u Bosni

i Hercegovini uređuje kancelarijsko poslovanje u organima uprave i službama
za upravu, zakonodavnim i izvršnim tijelima, te institucijama koje vrše javna
ovlaštenja. Institucije koje vrše javna ovlaštenja i javna preduzeća obavljaju
poslove iz nadležnosti organa uprave u dijelu povjerenih javnih ovlaštenja, te su
u tom dijelu dužni da postupaju u skladu sa propisima koji se odnose na organe
uprave. Za privredna društva situacija je drugačija jer ova pravna lica ne obavljaju
javna ovlaštenja, te je i primjena kancelarijskog poslovanja koji se odnosi na organe
uprave ovdje reducirana, odnosno ostavljena na diskrecionu ocjenu privrednim
društvima. Privredna društva ovu materiju utvrđuju općim aktima privrednih
društava koja u većoj ili manjoj mjeri koriste odredbe kancelarijskog poslovanja
uprave u svom radu.
Na nivou Bosne i Hercegovine propisi7 uređuju kancelarijsko poslovanje
u organima uprave Bosne i Hercegovine, stručnim, tehničkim i drugim službama
Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine
i Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, te institucijama sa javnim ovlaštenjima u
dijelu u kojem vrše javna ovlaštenja (institucije BiH). Na nivou Federacije Bosne
6 Tačka 37. Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja, “Sl. list SR BiH”, br. 33/71, 36/73.
7 Odluka o kancelarijskom poslovanju u institucijama Bosne i Hercegovine, „Sl. glasnik BiH“ br.
74/14; Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u institucijama Bosne i Hercegovine, „Sl.
glasnik BiH“ br. 30/15.
76
i Hercegovine propisi8 uređuju kancelarijsko poslovanje u federalnim organima

uprave i federalnim ustanovama, kao i u kantonalnim/županijskim organima
uprave i kantonalnim/županijskim ustanovama i gradskim i općinskim službama
za upravu, ako propisom kantona/županije nije drukčije propisano (organi uprave
i službe za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine). Na nivou Republike Srpske
propisi9 uređuju kancelarijsko poslovanje u republičkim organima uprave, stručnim
službama Narodne skupštine Republike Srpske, predsjednika Republike, Vlade,
organa opština i gradova, kao i kancelarijsko poslovanje preduzeća, ustanova i
drugih organizacija kada vrše javna ovlaštenja (organi uprave). Na nivou Brčko
distrikta Bosne i Hercegovine propisi10 uređuju kancelarijsko poslovanje u organima
javne uprave Brčko distrikta Bosne i Hercegovine (organi uprave).
Propisima na nivou države je utvrđeno da kancelarijsko poslovanje
obuhvata sljedeće poslove: primanje, otvaranje, pregledanje i raspoređivanje
pošte, odnosno akata, zavođenje akata, združivanje akata i njihovo dostavljanje u
rad, administrativno-tehničko obrađivanje akata, otpremanje pošte, razvođenje
predmeta, kao i njihovo arhiviranje i čuvanje. Na nivou entiteta Federacije Bosne
i Hercegovine: klasifikacione oznake predmeta i akata, primanje, otvaranje,
pregledanje i raspoređivanje pošte odnosno akata, zavođenje akata, združivanje
akata, dostavljanje predmeta i akata u rad, rad službenika ovlaštenih za rješavanje
predmeta i akata, razvođenje predmeta i akata, rokovnik predmeta, otpremanje pošte
i stavljanje predmeta i akata u arhivu (arhiviranje) i čuvanje predmeta u federalnim
organima uprave i federalnim ustanovama, kao i u kantonalnim/županijskim
organima uprave i kantonalnim/županijskim ustanovama, i gradskim i općinskim
službama za upravu. Na nivou entiteta Republike Srpske: primanje, otvaranje,
pregledanje i raspoređivanje akata, klasificiranje i zavođenje akata, njihovo
dostavljanje u rad, administrativno-tehnička obrada akata, otpremanje pošte,
razvođenje akata i njihovo arhiviranje i čuvanje. Na nivou Brčko distrikta Bosne
i Hercegovine: primanje, otvaranje, pregledanje, razvrstavanje i raspoređivanje
pošte, klasificiranje i evidencija predmeta, dostavljanje predmeta u rad, osobne
pošte, službenih glasila i časopisa, primljenih računa i administrativno-tehnička
obrada, otpremanje pošte, čuvanje predmeta, zaštita tajnosti podataka i razvođenje
predmeta, arhiviranje i čuvanje predmeta do predaje nadležnom arhivu.
Propisi na svim nivoima utvrđuju klasifikacione oznake predmeta
i akata. Međutim, one nisu iste, niti usaglašene na nivou države i entiteta.
8 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i službi za upravu u Federaciji Bosne
i Hercegovine, „Sl. novine FBiH“ br. 20/98; Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja
u organima uprave i službama za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, „Sl. novine FBiH“ br.
30/98, 49/98 i 5/00.
9 Uredba o kancelarijskom poslovanju republičkih organa uprave, „Sl. glasnik RS“, br. 1/04 i
13/07; Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja republičkih organa uprave, „Sl. glasnik
RS“, br. 31/05, 5/06, 10/06, 10/07, 31/09, 43/09, 74/09, 99/09, 98/10, 111/10, 25/11 i 117/11.
10 Odluka o e-kancelarijskom poslovanju tijela javne uprave Brčko distrikta Bosne i Hercegovine,
„Sl. glasnik Brčko distrikta BiH“ br. 2/10; Uputstvo o e-kancelarijskom poslovanju organa javne
uprave Brčko distrikta Bosne i Hercegovine, br. 02-01.1-001397/10 od 4.1.2010.
77
Amela BEDAKOVIĆ
Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine i Brčko distrikt Bosne i

Hercegovine u odnosu na raniji propis ima uspostavljen novi sistem klasifikacije,
kojim su proširene djelatnosti organa i brojnost klasifikacionih oznaka, međutim
nije usklađen redosljed klasifikacija. Sistem klasifikacija u Republici Srpskoj u
potpunosti je preuzet iz ranijih propisa iz 1971. godine, isti redosljed klasifikacija
sa dodatkom informatizacijskog sistema.
Na nivou Bosne i Hercegovine Uputstvom o načinu vršenja kancelarijskih
poslova u institucijama Bosne i Hercegovine utvrđene su klasifikacione oznake
predmeta i akata, koje su razrađene po materiji i svrstane u odgovarajuće grupe,
obilježene dvocifrenim brojevima od 01 do 50.11 Razvrstavanje predmeta i akata
na klasifikacione oznake vrši se prema sadržaju materije kaja se u predmetu ili
aktu obrađuje. U okviru klasifikacione oznake grupe predmeta i akata iz svoje
nadležnosti mogu se odrediti podgrupe za iste ili slične predmete i akte koji čine
posebnu cjelinu, a u cilju lakšeg rukovanja i arhiviranja predmeta i akata. Podgrupe
za predmete i akte određuju se tako, što se iza broja klasifikacione oznake grupe
dodaje brojčana oznaka podgrupe u vidu jednocifrenog odnosno dvocifrenog
arapskog broja počevši od broja 1 pa nadalje. Podgrupe određuje samostalno
svaka institucija Bosne i Hercegovine, s tim da se broj podgrupa određuje za
svaku klasifikacionu oznaku grupe posebno. Zavođenje predmeta i akata vrši se u
odgovarajuće knjige evidencije, obrasce osnovnih knjiga evidencija12.
Na nivou Federacije Bosne i Hercegovine Uputstvo o načinu vršenja
kancelarijskog poslovanja u organima uprave i službama za upravu u Federaciji
Bosne i Hercegovine utvrđuje klasifikacione oznake, koje su razrađene po materiji
i svrstane u odgovarajuće grupe, obilježene dvocifrenim brojevima od 01 do 49.13
Ukoliko organi uprave i službe za upravu ocjene da je radi lakšeg rukovanja i
arhiviranja predmeta i akata potrebno odrediti podgrupe za iste ili slične predmete i
akte koji čine posebnu cjelinu, imaju mogućnost da to urade u okviru klasifikacione
oznake grupe predmeta i akata iz svoje nadležnosti. Određivanje podgrupa za
predmete i akte vrši se na način da se iza broja klasifikacione oznake grupe dodaje
brojčana oznaka podgrupe u vidu jednocifrenog odnosno dvocifrenog arapskog
broja počev od broja 1, pa 2, 3 i dalje kako slijedi. Podgrupe samostalno određuje
svaki organ uprave i služba za upravu. Primjer: za klasifikacionu oznaku grupe
04 Unutarnji-unutrašnji poslovi – podgrupe bi mogle biti: 04-1 Državljanstvo;
04-2 Javni red i mir; 04-3 Kriminalitet itd. ili za predmete i akte iz klasifikacione
oznake grupe 11 Sudski predmeti - podgrupe bi mogle biti: 11-1 Krivični predmeti;
11-2 Parnični predmeti; 11-3 Vanparnični predmeti itd. ili za predmete i akte iz
klasifikacione oznake grupe 27 Promet i komunikacije – podgrupe bi mogle biti:
11 Član 3. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u institucijama Bosne i

Hercegovine, „Sl. glasnik BiH”, br. 30/15.
12 Član 101. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u institucijama Bosne i
Hercegovine, „Sl. glasnik BiH“, br. 30/15.
13 tačka 2. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i službama za
upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, „Sl. novine F BiH”, br. 30/98 i 49/98.
78
27-1 Cestovni promet; 27-2 Željeznički promet; 27-3 Zračni promet itd. Zavođenje
predmeta i akata se vrši u obrasce osnovnih i pomoćnih evidencija.14
Na nivou Republike Srpske Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog
poslovanja republičkih organa uprave uređuje klasifikaciju predmeta i akata.
Klasifikacionim oznakama su obuhvaćene sve djelatnosti organa uprave i razvrstane
su u deset glavnih grupa, jednocifrene oznake od 0 do 9.15 Po sistemu decimalne
klasifikacije djelatnosti organa uprave dalje se raščlanjuju na grupe osnovnih
poslova i to su dvocifrene oznake, i na podgrupe kao trocifrene oznake, u kojima su
razrađeni sadržaji rada. Zavođenje predmeta i akata, odnosno osnovna evidencija o
predmetima i aktima vodi se po kartotečkom sistemu ili u bazi podataka. Kartoteka
se sastoji iz kartica štampanih na jedinstvenim obrascima poprečnog formata A6 u
pet boja,16 što je zadržano iz ranijih propisa iz 1971. godine.17
Na nivou Brčko distrikta Bosne i Hercegovine Uputstvo o e-kancelarijskom
poslovanju organa javne uprave Brčko distrikta Bosne i Hercegovine utvrđuje
klasifikacione oznake koje su razrađene po materiji i svrstane u grupe, obilježene
dvocifrenim brojevima od 01 do 48.18 U okviru klasifikacione oznake grupe
predmeta i akata, mogu se odrediti podgrupe za iste ili slične predmete i akte koji
čine posebnu cjelinu. Podgrupe se određuju tako što se iza broja klasifikacione
oznake grupe dodaje brojčana oznaka podgrupe u vidu jednocifrenog odnosno
dvocifrenog arapskog broja, počev od broja 1, pa 2, 3 i dalje kako slijedi.
Gradonačelnik rješenjem određuje podgrupe posebno za svaku klasifikacionu
oznaku grupe.
Iz navedenog je vidljivo da propisi vezani za kancelarijsko poslovanje
nisu ujednačeni i usaglašeni na svim nivoima u Bosni i Hercegovini. To se između
ostalog vidi i na primjeru klasifikacijskih oznaka akata i predmeta, ali i u nekim
drugim segmentima, kao što su osnovne evidencije akata i predmeta i sl.
Zaključak
Kancelarijsko poslovanje predstavlja pomoćnu djelatnost, jer pomaže da

se pravilno i efikasno može obavljati osnovna djelatnost organa uprave i drugih
stvaralaca registraturne građe. Propisima o kancelarijskom poslovanju su regulisana
sva pitanja potrebna za vršenje kancelarijskog poslovanja u Bosni i Hercegovini.
Ovi propisi su doneseni za svaki nivo vlasti odvojeno, nisu ujednačeni i usklađeni,
14 Tačka 82. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i službama za
upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, „Sl. novine F BiH”, br. 30/98 i 49/98.
15 Tačka 42. Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja republičkih organa uprave, „Sl.
glasnik RS”. br. 31/05, 5/06, 10/06, 10/07, 31/09, 43/09, 74/09, 99/09, 98/10, 111/10, 25/11 i 117/11.
16 Tačka 50. Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja republičkih organa uprave, „Sl.
glasnik RS”, br. 31/05, 5/06, 10/06, 10/07, 31/09, 43/09, 74/09, 99/09, 98/10, 111/10, 25/11 i 117/11.
17 Tačka 37. Uputstvo o sprovođenju kancelarijskog poslovanja, „Sl. list SR BiH”, br. 33/71, 36/73.
18 Član 19. Uputstvo o e-kancelarijskom poslovanju organa javne uprave Brčko distrikta Bosne i
Hercegovine, br. 02-01.1-001397/10 od 4.1.2010.
79
Amela BEDAKOVIĆ
posebno u dijelu koji se odnosi na klasifikacije predmeta i akata i evidentiranje u

obrasce osnovnih i pomoćnih knjiga evidencija. Usklađenost jedino postoji na nivou
Federacije Bosne i Hercegovine, jer niži nivoi vlasti kantoni/županije, gradovi,
općine, vrše kancelarijsko poslovanje po propisima o kancelarijskom poslovanju
Federacije Bosne i Hercegovine jedinstveno i na jednoobrazan način. Stoga bi u
narednom periodu bilo potrebno isto ujednačiti, kako bi klasifikacijske oznake bile
uređene uniformno. Na taj način bi iste na prostoru cijele Bosne i Hercegovine bile
razumljive i jednostavnije za primjenu.
Summary
Records management is an auxiliary activity, as it helps to properly and

efficiently perform the core activity of the administration bodies and other creators
of documentation. The regulations on records management regulate all the issues
necessary to carry out these operations in Bosnia and Herzegovina. The regulations
are adopted for each level of authority separately, and they are not harmonized,
especially in the part related to classification of cases and acts and recording in the
forms of basic and ancillary books of records. Compliance only exists at the level of
the Federation of Bosnia and Herzegovina because the lower levels of the cantons,
municipalities, towns, perform the operations in accordance with the regulations of
the Federation of Bosnia and Herzegovina in a uniform and unobtrusive manner.
Therefore, in the forthcoming period, it would have to be equated in order to
render the classification marks uniformly. In this way, these marks would be
understandable and easier to apply everywhere in Bosnia and Herzegovina.
80
Samir BEGANOVIĆ stručni rad
Tužilaštvo Brčko distrikta Bosne i Hercegovine
UPOTREBA AUTOMATIZIRANIH ALATA ZA

UPRAVLJANJE DOKUMENTIMA U TUŽILAŠTVIMA
Apstrakt: Uredsko poslovanje tužilaštava bazirano je na općem i

posebnom okviru za obradu naročito osjetljivih podataka u krivičnim stvarima.
Registriranje preduzetih materijalnih radnji u automatiziranom sistemu (TCMS),
te komplementarnim poluautomatskim i manuelnim evidencijama omogućava
sigurnost, transparentnost i objektivizaciju radnih procesa. Izražena automatizacija
načela budnosti i ekspeditivnosti manifestovana čuvanjem neaktivnih spisa u
pisarnici s automatskim signaliziranjem vremena za iznošenje u rad, u zaokruženom
organizaciono-uredskom okviru, uslov je ukupne efikasnosti.
Ključne riječi: tužilaštvo, predmet, spis, TCMS, automatizacija, budnost,

transparentnost, evidencija, dnevna naredba pisarnica, sigurnost, zaštita,
osjetljivost, tajnost, odgovornost, efikasnost.
USE OF AUTOMATIC TOOLS FOR MANAGING DOCUMENTS

IN PROSECUTOR’S OFFICES
Abstract: Office management in the prosecutor’s offices is based on

general and specific framework for processing of particularly sensitive data in
criminal matters. Registering of the material actions taken in the automated system
(TCMS), and complementary semi-automatized and manual records enables
security transparency and objectification of working processes. The expressed
automatization of the principles of alertness and expediency manifested in keeping
inactive records in the registry with automatic signaling of the time to be put into
operation in a rounded organizational and office framework is a condition of
overall efficiency.
Key words: prosecutor’s office, case, file, TCMS, automation, alertness,

transparency, records, daily command, registry, security, protection, sensitivity,
secrecy, responsibility, efficiency.
81
Samir BEGANOVIĆ
Uvod
Tužilaštva su nezavisne institucije pravosuđa osnovane zakonima, koje

se u krivičnom postupku bave otkrivanjem i gonjenjem počinilaca krivičnih
djela. Izvršavanjem svojih nadležnosti tužilaštva doprinose izvršavanju pravde i
učvršćivanju vladavine prava, kao temelja demokratskog društva. U okviru ovog
postupka, tužilaštva djeluju na dokazivanju da li neki događaj određenog stepena
društvene opasnosti predstavlja krivično djelo i da li zahtijeva krivično gonjenje.
Polazeći od nezavisne ocjene dokaza o vjerovatnosti takve tvrdnje (nivoi sumnje)
tužilaštva u odnosu na istražene slučajeve donose tužilačke odluke: naredbu
o neprovođenju istrage, naredbu u obustavi istrage ili optužnicu. Donošenjem
jedne od negativnih tužilačkih odluka krivični postupak se u pravilu definitivno
okončava, dok se s druge strane podizanjem optužnice krivični postupak nastavlja
pred nadležnim sudom. U ovom slučaju procesuiranje osumnjičenog prelazi u fazu
optuženja u kojoj tužilaštva zastupaju optužnicu, te izvođenjem i interpretacijom
dokaza saglasno optužnim navodima dokazuju krivicu optuženog. Faza optuženja
okončava se donošenjem presude kojom se optuženi oglašava krivim ili se oslobađa
od optužbe, odnosno presude kojom se optužba odbija. Tužilaštva zastupaju
optužbu i nakon donošenja presude iniciranjem žalbenog postupka ili učešćem u
drugostepenom postupku po žalbama odbrane, a nakon pravosnažnosti presude
učestvuju i u postupcima po vanrednim pravnim lijekovima.
U skladu s raspodjelom ustavnih nadležnosti, tužilaštva u Bosni i
Hercegovini organizirana su na nivou Bosne i Hercegovine (Tužilaštvo Bosne
i Hercegovine), entiteta (Federalno tužilaštvo Federacije Bosne i Hercegovine i
Republičko javno tužilaštvo RS), kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine (10
kantonalnih tužilaštava), okruga u RS (šest okružnih javnih tužilaštava) i nivou
Brčko distrikta (Tužilaštvo Brčko distrikta Bosne i Hercegovine). Tužilaštva u
Bosni i Hercegovini organizirana su po sistemu subordinacije tako da su kantonalna
tužilaštva u Federaciji Bosne i Hercegovine podređena Federalnom tužilaštvu,
dok su okružna tužilaštva u RS-u podređena Republičkom tužilaštvu. Izuzeto od
ovog pravila, Tužilaštvo Bosne i Hercegovine i Tužilaštvo Brčko distrikta Bosne
i Hercegovine nisu hijerarhijski podređena bilo kojem drugom tužilaštvu u Bosni
i Hercegovini. Organizacija i nadležnost tužilaštava u Bosni i Hercegovini prate
organizaciju i nadležnost sudova u Bosni i Hercegovini u krivičnim stvarima
osnovanim na istom nivou vlasti.
Izvjesnu nadzorno-koordinirajuću ulogu nad tužilaštvima, koja se uglavnom
ispoljava kroz nadležnosti pravosudne uprave, vrši Visoko sudsko i tužilačko vijeće
Bosne i Herceovine (VSTV), kao nezavisna pravosudna institucija osnovana na
nivou Bosne i Hercegovine. Vršenjem takve uloge kroz izvršavanje nadležnosti
nadziranja korištenja informacionih tehnologija u pravosuđu VSTV1 je uspostavilo
jedinstven sistem upravljanja predmetima u tužilaštvima u Bosni i Hercegovini
(TMCS), uređujući tako jedan od najvažnijih segmenata uredskog poslovanja u
1 Zakon o visokom sudskom i tužilačkom vijeću Bosne i Hercegovine, “Službeni glasnik BiH”, br.
25/04, 93/05 i 15/08.
82
Upotreba automatiziranih alata za upravljanje dokumentima u tužilaštvima
tužilaštvima. Ovaj rad ima za cilj predstaviti karakteristike i efekte automatskog

upravljanja predmetima putem TCMS-a i komplementarnih evidencija, te ukazati
na preostale ključne izazove uredskog poslovanja u tužilaštvima.
Uredsko poslovanje u tužilaštvima - značaj prikupljanja i registriranja dokaza
Bez obzira na percepciju prema kojoj je rad tužilaštva u najdirektnijoj vezi s

radom sudova po podignutim optužnicama, koja se nameće kroz medijske izvještaje
o fazi suđenja i ishodu sudskih postupaka, najvažnije djelovanje tužilaštava barem
po obimu i sadržaju, odvija se u prethodnim fazama krivičnog postupka. U tim
fazama tužilaštva otvaraju predmete, prikupljaju i ocjenjuju prikupljene dokaze
i samostalno donose odluke izvodeći pred sud isključivo one slučajeve za koje
utvrde visok stepen vjerovatnoće (osnovana sumnja) da predstavljaju krivična
djela. U tom smislu najveći broj prijavljenih i otkrivenih slučajeva, koji se odnose
na ugrožavanje pravnog poretka tužilaštva samostalno rješavaju bez potrebe za
donošenjem bilo kakve sudske odluke. I mada se ugrožavanja pravnog poretka
počinjenjem krivičnog djela jedino može verificirati sudskom odlukom, za takvu
verifikaciju prethodno je nužna tužilačka odluka (optužnica), a za nju neoborivi
dokazi prikupljeni u nezavisno provedenoj tužilačkoj istrazi.
Nezavisno od toga kako će prikupljanje dokaza u konačnici rezultirati
svaki vid postupanja tužilaštva u tom procesu registrira se u okviru tužilačkih
predmeta, formiranim u fizičkom i elektronskom obliku. Na ovaj način se dvojako,
s istovjetnim sadržajem i potpuno transparentno bilježi rješavanje jedne ili više
međusobno povezanih pravnih situacija. To prije svega omogućava internu i
eksternu kontrolabilnost zakonitosti, pravilnosti i efikasnosti, odnosno ukupnu
mjerljivost kvantiteta i kvaliteta rada. Registriranje preduzetih materijalnih
radnji u predmetu putem automatiziranog sistema (TCMS), te komplementarnih
poluautomatskih i manuelnih evidencija garantira sigurnost, transparentnost i
objektivizaciju radnih procesa u njihovoj sveukupnosti. Izražena automatizacija
načela budnosti i ekspeditivnosti manifestovana čuvanjem neaktivnih spisa u
pisarnici s automatskim signaliziranjem vremena za iznošenje u rad, u zaokruženom
organizaciono-uredskom okviru, značajno doprinosi ukupnoj institucionalnoj
efikasnosti.
Organizaciono-pravni okvir
Važeći organizaciono-pravni okvir u oblasti uredskog poslovanja, koji

se odnosi na upravljanje tužilačkim predmetima od faze otvaranja, pa sve do
arhiviranja, utvrđen je od strane VSTV-a jedinstveno za sva tužilaštva u Bosni i
Hercegovini na temeljima razvoja dugogodišnje tužilačke prakse. Sva tužilaštva,
kao uostalom i sudovi, u ovoj oblasti postupaju na jedinstven način, po unificiranim
83
Samir BEGANOVIĆ
kriterijima upravljanja predmetima. U istovjetnim stvarnim i pravnim situacijama

to u izvjesnoj mjeri doprinosi jednakosti i pravnoj sigurnosti lica koja dolaze u
kontakt s institucijama nadležnim za administriranje pravde u krivičnim stvarima.
S druge strane, u nedostatku jedinstvenog općeg akta o tužilačkom
poslovanju, kakvog je ovo regulatorno tijelo utvrdilo za sudove2, te usljed obimnosti
pojedinih segmenata uredskog poslovanja, a naročito usljed disperzije regulatornih
ovlaštenja, pravni okvir VSTV-a dopunjen je općim aktima upravnih organa
nadležnih za pojedine segmete uredskog poslovanja, te brojnim internim aktima
glavnih tužilaca tužilaštava. Komplementarnim aktima uredskog poslovanja uređeni
su: obrada tajnih i ličnih podataka, upravljanje administrativnim predmetima,
segmenti arhivskog poslovanja, upotreba pečata i štambilja i drugi unutrašnji
procesi važni za upravljanje, po prirodi stvari, osjetljivom dokumentacijom koja
nastaje u radu tužilaštava.
Iz detaljnih zbirki propisa, koje su sastavnim dijelom planova integriteta
tužilaštava, vidljiv je visok stepen zaokruženosti organizaciono-pravnog okvira
uredskog poslovanja u tužilaštvima. U skladu s tim, glavni dio regulatornog
sadržaja za upravljanje dokumentacijom u tužilaštvima čine: Pravilnik o sistemu za
automatsko upravljanje predmetima u tužilaštvima u Bosni i Hercegovini (TCMS),
Politika sigurnosti pravosudnog informacionog sistema Bosne i Hercegovine,
Jedinstvena lista krivičnih djela korupcije, Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji
i poslovanju, Pravilnik o uvjetima, načinu i postupku obrade tajnih podataka,
Pravilnik o provođenju Zakona o zaštiti ličnih podataka, Pravilnik o arhivskom
poslovanju, Pravilnik o uvjetima, načinu i postupku upotrebe pečata i štambilja,
Lista kategorija registraturnog materijala s rokovima čuvanja, te niz obavezujućih
uputstava, kao što su Uputstvo o izvršavanju poslova uredskog i arhivskog
poslovanja, Uputstvo o vođenju vaspitnih preporuka i dr.
Automatsko upravljanje predmetima (TCMS)
Centralni dio pravnog, organizacionog i informacionog okvira za uredsko

poslovanje u tužilaštvima svakako predstavlja Pravilnik o Sistemu za automatsko
upravljanje predmetima u tužilaštvima u Bosni i Hercegovini (TCMS)3. Analogno
prethodno utvrđenom rješenju u sudovima u Bosni i Hercegovini (CMS)
ovim pravilnikom po prvi put je uveden jednoobrazan, centraliziran i u cjelosti
automatiziran Sistem upravljanja tužilačkim predmetima. U najvažnijem segmentu
unutrašnjeg poslovanja Pravilnik je uveo jedinstven način i postupak upravljanja
tužilačkim predmetima počev od otvaranja, označavanja, evidentiranja preduzetih
radnji, čuvanja, iskazivanja predmeta završenima i arhiviranja. Osim toga, ovim
aktom detaljno su uređeni način i pravila postupanja korisnika TCMS-a, pravo
2 Pravilnik o unutrašnjem sudskom poslovanju, „Službeni glasnik BiH“, br. 66/12.
3 Pravilnik o Sistemu za automatsko upravljanje predmetima u tužilaštvima u Bosni i Hercegovini,
„Službeni glasnik BiH“, br. 4/16.
84
pristupa podacima, komunikacija i korisnička podrška VSTV-a, procedura za

slučaj nedostupnosti, edukacija korisnika, kao i postupak elektronskog arhiviranja
predmeta. Na ovaj način su ranije važeća parcijalna interna pravila u tužilaštvima,
koja su regulirala ovu oblast, najprije de facto, a potom i de iure stavljena van snage.
S određenim modifikacijama softverske platforme, koje su osim kontinuiranog
uvođenja novih i naprednijih funkcionalnosti podrazumijevale i uvođenje potpuno
nove unaprijeđene (druge) generacije, TCMS je u funkciji rada tužilačkog sistema
više od 10 godina.
Karakteristike i efekti TCMS-a
TCMS je kreiran u najvećoj mjeri implementirajući načela uredskog

poslovanja akcentirajući među njima: sigurnost, budnost i transparentnost u
upravljanju predmetima i dokumentacijom. Ovom sistemu, pa tako niti jednom
evidentiranom tužilačkom predmetu, nije moguće pristupati izvan prethodno
unaprijed definiranog kruga korisnika i datog opsega ovlaštenja u okviru kojeg
se jedino mogu izvršavati radnje na predmetu, bilo samostalno, bilo putem
dodijeljenog zadatka od drugog ovlaštenog korisnika. Naime, svako radno mjesto
u tužilaštvu povezano je s njegovom korisničkom ulogom u Sistemu i bilo koji
neovlašteni izlazak iz opsega dodijeljenih ovlaštenja može predstavljati kršenje
radnih obaveza. Definirane uloge i ovlaštenja korisnika u TCMS-u imaju: glavni
tužilac, tužilac, sekretar tužilaštva, stručni saradnik, stručni saradnik za podršku
svjedocima, referent za unos podataka, referent za upravljanje spisima, referent
za otpremu pošte, referent za upravljanje dokazima, arhivar, tužilački asistent/
daktilograf, TCMS administrator i tužilački pripravnik.
U skladu s načelom sigurnosti svaki korisnik je dužan prijaviti se u TCMS
sa svojim korisničkim nalogom, pri čemu je korištenje tuđeg korisničkog naloga
strogo zabranjeno. Korisnik je odgovoran za sve radnje izvršene na radnoj stanici
na pripadajućem radnom mjestu i korištenjem njegovog korisničkog naloga u
povezanim računarskim mrežama. S tim u vezi, korisnik je dužan lozinku držati
u tajnosti i vršiti njene izmjene najmanje jednom u 60 dana. Ukoliko postoji
sumnja da je lozinka dodijeljena korisniku poznata drugom licu dužan ju je odmah
promijeniti. Uz to, dužan je izvršiti odjavu s računara ukoliko prestaje s radom.
Sve radnje koje tokom rada poduzima u predmetu tužilac, kao i svaki drugi
korisnik, dužan je učiniti transparentnim evidentiranjem u TCMS, što čini lično ili
putem drugog korisnika kojem putem naredbe izdaje konkretno određen zadatak.
Zadatke drugim korisnicima tužilac izdaje korištenjem funkcionalnosti tzv. dnevne
naredbe, a u skladu s njihovim ulogama. Ipak, tužilac je odgovoran za potpunost,
tačnost i istovjetnost podataka evidentiranih u TCMS u odnosu na dokumente koji
se fizički nalaze u spisu za koji je zadužen.
Korisnik kod koga se spis, saglasno bilješci u TCMS-u, nalazi u fizičkom
obliku odgovoran je za njegovu cjelovitost i dužan je s predmetom manipulirati
85
Samir BEGANOVIĆ
samo u okviru dodijeljenog zadatka. Spisi se mimo toga ne mogu nalaziti kod
drugog korisnika ili na lokaciji različitoj od one evidentirane u Sistemu. Osim
sigurnosti i transparentnosti u upravljanju spisima na ovaj način se naročito
ispoljava naglašena budnost za povjerene predmete i akte povezana s odgovornošću
za eventualno djelimično ili potpuno gubljenje spisa ili njegovog sadržaja.
Evidentiranje preduzetih radnji u spisu, čija fizička manipulacija mora
biti propraćena potrebnim razlozima rada na predmetu, nezamjenjivo uslovljava
da se na vrijeme uvide periodi neaktivnosti i preduzmu potrebne radnje kako bi
predmeti imali potrebnu dinamiku u rješavanju. Na istovjetan način u potpunosti
se otklanja rizik nastupanja zastare krivičnog gonjenja iz subjektivnih razloga.
Osim funkcionalnog nadzora od strane glavnog tužioca, automatizirani sistem
za upravljanje predmetima (TCMS) s komplementarnim poluautomatskim
i automatskim evidencijama i pratećim alatima, važan je instrument za
samoevaluaciju rada svakog tužioca pojedinačno u smislu brzine postupanja i
rješavanja predmeta u zakonskim, optimalnim i predvidivim rokovima. Na ovaj
način indirektno se utiče na ekonomičnost i efikasnost u radu tužilaštava, budući
da se donosiocima odluka omogućava brz i pojednostavljen pristup potrebnim
informacijama, praćenje i evaluacija rada, te efikasan interni i eksterni nadzor.
U slučaju nedostupnosti TCMS-a, svako tužilaštvo formira privremene
knjige za evidentiranje predmeta, i to: prijemnu knjigu, upisnik i otpremnu knjigu,
a po uspostavljanju redovnog režima rada podaci iz ovih evidencija unose se u
aplikaciju.
Označavanje tužilačkih predmeta
Tužilački predmet obuhvata postupanje tužilaštava od njegovog iniciranja

pa do donošenja tužilačke odluke ili završetka predmeta na drugi način. Jednako
kao i postupanje koje se okončava negativnom tužilačkom odlukom ili usljed
procesnih ili tehničkih razloga tužilački predmet obuhvata i period postupanja
tužilaštva, čiji je rezultat podizanje optužnice. Za razliku od prethodno navedenih,
u posljednjem slučaju, tužilački predmeti se nakon iskazivanja završenim ne
arhiviraju do pravosnažnosti sudske odluke po optužnici. U takvom predmetu se,
naime, i dalje evidentiraju važnije procesne radnje koje se u daljem toku postupka
odvijaju pred sudom, a koje se direktno odnose na zastupanje optužbe.
U tužilaštvima predmeti se klasificiraju dvojako, s obzirom na stepen
sumnje na počinjenje krivičnog djela i određenosti njegovog počinioca, te
fazu krivičnog postupka kroz koju predmet prolazi od otvaranja do iskazivanja
završenim. Ova osnovna klasifikacija tužilačkih predmeta nadopunjena je
oznakama vrste kriminala na koji se odnosi predmet (opći kriminal, ratni zločini,
privredni kriminal i korupcija i dr.).
S obzirom na stepen sumnje na počinjenje krivičnog djela i određenost
počinioca tužilački predmeti se u osnovi klasificiraju kao:
86
1. KT - predmeti koji se odnose na konkretno krivično djelo i počinioca –

fizičko lice;
2. KTN - predmeti koji se odnose na konkretno krivično djelo s nepoznatim
počiniocem;
3. KTA - predmeti koji se odnose na neodredivo krivično djelo ili počinioca,
a ukazuje na protivpravnu radnju.
Predmeti koji u osnovi imaju ovakvu klasfikaciju odnose se na krivična

djela općeg kriminala, dok se za druge oblasti kriminala dodaju dodatne oznake
(RZ - ratni zločini, K - Korupcija, PO - privredni kriminal, T - terorizam, F -
finansijska istraga i dr.).
S obzirom na fazu krivičnog postupka kroz koju predmet KT klasifikacije
prolazi tokom krivičnog postupka predmeti mogu pored ove imati i oznaku faze
(P - postupak po prigovoru na narebu o obustavi/neprovođenju istrage, Ž - predmeti
po žalbi, ŽK - predmet po žalbi - pretres pred drugostepenim sudom, ŽKŽ -
predmeti po žalbi na drugostepenu odluku, AP - predmeti u postupku po apelaciji
Ustavnom sudu BiH, PP - predmeti ponavljanja krivičnog postupka, Z - predmeti u
postupku zaštite zakonitosti, POM - predmeti pravne pomoći, MPOM - predmeti
međunarodne pravne pomoći i R - razno.
Značajna reforma u uredskom poslovanju kroz istovremenu informatizaciju
ostvarena je uvođenjem jedinstvenih tužilačkih identifikatora za svako pojedino
tužilaštvo, te unificiranih vrsta predmeta (klasifikacije) kojima se jedinstveno
iskazuje rad tužilaštava u Bosni i Hercegovini.
Tužilački identifikator [TI] je kombinacija slova T i dvocifrenog broja,
a njegova krajnja svrha jeste identifikacija tužilaštva u kojem je predmet nastao.
Primjera radi tužilački identifikator Tužilaštva Bosne i Hercegovine je broj 20,
Federalnog tužilaštva Federacije Bosne i Hercegovine broj 11, Republičkog javnog
tužilaštva Republike Srpske 12, a Tužilaštva Brčko distrikta Bosne i Hercegovine
broj 18. Tužilaštvima koja imaju područne urede s istim ciljem dodijeljen je
i identifikator područnog tužilaštva [IPK], kojim se određuje da li je predmet
formiran u sjedištu tužilaštva ili pak u takvom uredu. Predmet formiran u sjedištu
tužilaštva označava se brojem 0, a predmet formiran u područnom tužilaštvu brojem
1, a ako ima više takvih ureda svaki sljedeći se označava sljedećim rednim brojem.
Pored tužilačkog identifikatora i vrste, tužilački predmet označava se
i jedinstvenim brojem, kao i godinom otvaranja, što u konačnici čini jedinstvenu
oznaku predmeta u cijelom tužilačkom i pravosudnom sistemu:
TBP = [TI] [IPK] [VP] [BP] [GP])
Svakom predmetu TCMS automatski dodjeljuje jedinstveni redni broj

predmeta, i taj se broj ne mijenja bez obzira na fazu krivičnog postupka ili promjenu
vrste predmeta. Svaki naredni uneseni predmet, bez obzira na vrstu, dobija sljedeći
redni broj, prema redoslijedu zaprimanja.
87
Samir BEGANOVIĆ
Prilog 1. Tužilaštvo Brčko distrikta Bosne i Hercegovine – tužilački indentifikator: T 18.
Formiranje, raspodjela spisa i presignacija
Spis se formira po evidentiranju predmeta u TCMS, nakon čega se omot

tehnički označava naljepnicom sa sedmocifrenim brojem. Pismena se ulažu u
spis slaganjem na metalni mehanizam ili u plastične omote na način da se na
lijevu stranu omota stavlja inicijalni dokument i njegovi prilozi, a na desnu svi
ostali dokumenti. Dokumenti se slažu hronološki, tako da se na vrhu uvijek nalazi
dokument koji je posljednji kreiran, odnosno zaprimljen.
U slučaju da u predmetu postoje prilozi, koji se zbog obima ili svojstva ne
mogu držati u omotu spisa, ti prilozi se drže odvojeno od spisa predmeta, s tim da
se na lijevoj vanjskoj strani omota spisa zabilježi gdje se prilozi nalaze. Audio-zapis
sa saslušanja ulaže se u omot spisa korištenjem plastičnog omota koji se pričvršćuje
na odgovarajući način. Izuzetno, audio-zapis se može čuvati na posebnoj lokaciji, u
skladu sa odlukom glavnog tužioca, što se evidentira na koricama spisa. Korisnici
su dužni rukovati sa spisima pažljivo i osigurati da pismena budu propisno složena.
Formiran spis predaje se referentu za upravljanje spisima. Predmet hitne prirode
dostavlja se u rad odmah.
Raspodjela predmeta tužiocima vrši se automatski, prema unaprijed
određenim parametrima. TCMS administrator vrši evidentiranje i promjenu
parametara za automatsku dodjelu predmeta, na osnovu odluke glavnog tužioca
o raspodjeli predmeta. Sistem automatske raspodjele predmeta iste raspoređuje
tužiocima po principu ujednačene slučajne dodjele, prema unaprijed određenim
kriterijima specijalizacije i procentualnom učešću tužioca u raspodjeli. Broj
predmeta dodijeljen svakom tužiocu u okviru određene specijalizacije, sa istim
procentualnim učešćem, treba biti izjednačen u skladu sa prethodno postavljenim
parametrima za raspodjelu predmeta. Ako se tužilac kojem je predmet dodijeljen
88
mora izuzeti ili isključiti od postupanja u predmetu, predmet se raspoređuje

drugom tužiocu. U slučaju registriranog odsustva tužioca, isti se izuzima iz dodjele
predmeta za period za koji je evidentirano odsustvo.
Mada nije izričito predviđeno Pravilnikom o TCMS-u parametri za
ravnomjernu raspodjelu predmeta u pojedinim tužilaštvima slijede tradicionalni
model prema kojem se novoformirani predmeti dodjeljuju u rad tužiocu, koji je u
vrijeme otvaranja predmeta raspoređen kao dežurni tužilac. Jednako kao i model
automatske raspodjele i ovaj model je lišen subjektivnosti pri dodjeli predmeta,
a njegova prednost nad prethodnim modelom ogleda se u mogućnosti da isti
tužilac radi na predmetu koji je otvoren za vrijeme njegovog dežurstva, pa sve do
okončanja.
Oba modela raspodjele predmeta u određenim situacijama moraju biti
korigirana izuzimanjem predmeta od tužioca kojem je prvobitno dodijeljen i
njegovom dodjelom drugom tužiocu (presignacija). Glavni tužilac ili lice koje on
ovlasti vrši presignaciju predmeta obavezno navodeći razloge za takav postupak.
Čuvanje spisa u periodu neaktivnosti - evidencija
Izričito je pravilo da se predmeti u tužilaštvima u periodu u kojem se ne

preduzimaju tužilačke radnje (period neaktivnosti) čuvaju u spremištu za predmete
u okviru pisarnice, gdje se evidentiraju i slažu prema rastućem broju predmeta, s
određenim rokom ponovnog vraćanja u rad (evidencija). Bezrazložno zadržavanje
spisa u uredima ili drugim lokacijama (ormarima, stolovima i sl.) u vrijeme perioda
neaktivnosti nije dozvoljeno. Predmeti se u spremištu mogu čuvati u više omota
spisa (svezaka), ako je to potrebno zbog količine dokumenata. U tom slučaju, svaki
svezak se označava odgovarajućim rimskim brojem, a na omot će se nalijepiti isti
broj predmeta.
Pravilo tzv. dnevnih naredbi, koje je u tužilačkoj praksi uspostavljeno
i razvijano još i prije uvođenja TCMS-a, podrazumijeva da se bilo kakva
manipulacija spisom ne može izvršiti ukoliko nosilac predmeta (postupajući tužilac)
nije za to izdao konkretno određenu naredbu. Ovo onemogućava arbitrerno i
bezrazložno manipuliranje spisom od strane bilo kojeg zaposlenika, pa čak i samog
tužioca, sprečavajući gubitak spisa i njegovih priloga iz pažnje, kao i eventualne
zloupotrebe sadržanih podataka. Automatizacija dnevnih naredbi kroz TCMS
posebno je doprinijela sprečavanju nastanka takvih rizika. Pravilno upravljanje
predmetima kroz sistem izdavanja dnevnih naredbi za svaki akt manipulacije
spisom pokazatelj je naročite budnosti, transparentnosti i sigurnog upravljanja
sadržanim informacijama.
Spis se ne može odložiti u spremište ukoliko za to nije izdata naredba s
konkretno određenim rokom čuvanja zabilježenim u TCMS, koji automatski
signalizira njegov istek. Službenici pisarnice zaduženi za čuvanje spisa u periodu
neaktivnosti takav spis će iznijeti iz spremišta isključivo po isteku roka evidencije
89
Samir BEGANOVIĆ
kada se automatski generira distribuciona lista za iznošenje predmeta. Izuzetno,

postupajući tužilac može, iz opravdanih razloga, zahtijevati da se predmet hitno
dostavi na postupanje pokretanjem zadatka za hitno iznošenje spisa. Prilikom
preuzimanja spisa iz spremišta, postupajući tužilac potpisuje se na distribucionu
listu, kao dokaz da je preuzeo spise. Analogan dokaz o kretanju spisa koristi se i
prilikom ponovnog vraćanja spisa u spremište, a lice koje vraća spise potpisuje se
na listu predmeta za vraćanje. Distribucione liste i liste za vraćanje predmeta, kao
svojevrsna supstitucija tradicionalnog koncepta vođenja interne dostavne knjige,
čuvaju se na mjestu i u periodu koji određuje glavni tužilac.
Ciklus izdavanja dnevnih naredbi o upravljanju spisima u uredskom
poslovanju ponavlja se do donošenja konačne tužilačke odluke, a u slučaju
optužnice do pravosnažne presude i definitivno se završava izdavanjem naredbe
o arhiviranju predmeta. Spisom se dalje upravlja po pravilima o arhivskom
poslovanju.
Prilog 2. Spisi u evidenciji.
Arhiviranje i arhivsko poslovanje
Elektronsko arhiviranje predmeta vrši se po naredbi tužioca koji izdaje

poseban zadatak za arhiviranje predmeta referentu za upravljanje spisima. Tužilac
može zabraniti elektronsko arhiviranje predmeta zbog specifičnosti dokaza ili
drugih razloga koji to opravdavaju, uz obavezno evidentiranje navedenih razloga.
Tužilac korištenjem funkcionalnosti TCMS-a upisuje rok čuvanja arhiviranog
predmeta. Predmete za arhiviranje referent za upravljanje spisima predaje arhivaru,
zajedno sa listom predmeta za arhiviranje. Arhivar u TCMS upisuje lokaciju na
kojoj se nalazi fizički spis i broj priloga predmeta koji se čuvaju u fizičkom obliku.
U ovom segmentu unutrašnjeg poslovanja prisutna je intencija TCMS-a
da se rokovi čuvanja predmeta u arhivi automatiziraju postavljanjem Liste
registraturnog materijala s rokovima čuvanja predmeta u ovaj sistem, što je u većini
tužilaštava i realizirano. Sistem na ovaj način tužiocu, prilikom izdavanja naredbe
za arhiviranje, automatski nudi unaprijed zadati rok za tu vrstu predmeta, čime je
određivanje rokova čuvanja osim pojednostavljenja i potpuno lišeno subjektivnih
grešaka.
90
Uz to pojedina tužilaštva uspostavila su interne procedure kontroliranja

predmeta prije njihovog odlaganja u arhivu u okviru kojih se kontroliraju ne samo
rokovi čuvanja, već i ostali preduslovi za arhiviranje predmeta utvrđeni pravilnicima
o arhivskom poslovanju. U skladu s Pravilnikom o arhviskom poslovanju u
tužilaštvu Brčko distrikta Bosne i Hercegovine4 spis se ne može odložiti u arhivu
prije nego što se utvrdi da:
 predmet je sređen (saglasno odredbama Pravilnika o TCMS-u);
 u predmetu se nalaze i pismena koja bi trebalo izdvojiti (priloženi drugi
predmeti) ili vratiti strankama;
 predmet je konačno završen;
 popunjeni su i izdvojeni statistički listići;
 izvršene su sve radnje postupka koji je vođen u rješavanju predmeta i
potrebne radnje kancelarijskog poslovanja.
Ispunjenost uslova za arhiviranje potvrđuje se od strane ovlašenog lica

(sekretar) nakon čega arhivar predmet dodaje na listu za arhiviranje i prema
podacima o precizno određenom mjestu čuvanja i rednom broju na listi odlaže u
arhivu.
Tužilaštva istekom kalendarske godine registraturni materijal (arhivirani
predmeti) nastao u toj godini zavode u arhivsku knjigu upisujući u ovu evidenciju
liste arhiviranih predmeta koje se prilažu uz arhivsku knjigu. Spisi se u slučaju
potrebe za naknadnom upotrebom izdaju iz arhive po dnevnoj naredbi tužioca
koji je ranije zaduživao predmet, a u drugom slučaju po naredbi glavnog tužioca.
Na mjesto izdatog spisa ostavlja se dnevna naredba u kojoj je naznačeno kada je i
kome spis iznesen. Izdavanje predmeta iz arhive evidentira se i u Knjigu evidencije
izdatih predmeta iz arhive. Proces upotrebe ariviranih predmeta u tužilaštvima u
pravilu prestaje izlučivanjem i uništavanjem predmeta, kojima su istekli rokovi
čuvanja u arhivi. Iz registratunog materijala prethodno se izdvajaju predmeti ili
njihovi dijelovi koji mogu predstavljati arhivsku građu, a koja se posebno čuva do
njene predaje nadležnom arhivu.
Manuelne i poluatomatske evidencije
Pored TCMS-a, kao osnovne evidencije za krivične predmete, u određenim

tužilaštvima i dalje se koriste manuelni upisnici, kao pomoćne i komplementarne
evidencije za pojedine naročito važne vrste predmeta, kao što su predmeti ratnih
zločina (KTRZ, KTNRZ KTARZ i ARZ upisnici), te poluatomatske evidencije,
kao što je evidencija vaspitnih preporuka u maloljetničkim predmetima. Navedene
evidencije za izvor podataka uglavnom koriste TCMS.
4 Pravilnik o arhviskom poslovanju u Tužilaštvu Brčko distrikta Bosne i Hercegovine, br. A 105/11
od 2.3.2011. godine. http//jt -brckodistriktbih.pravosudje.ba/ akti/interni akti/pravilnici.
91
Samir BEGANOVIĆ
Predmeti formirani u tužilaštvima, a koji po svojoj prirodi ne spadaju

u osnovnu nadležnost tužilaštava i po kojima se s tim u vezi ne mogu formirati
krivični predmeti zavode se u opću registarsku knjigu (A - upisnik), kao predmeti
tužilačke admistracije ili tužilačke uprave. U takve predmete spadaju uglavnom
predmeti koji se odnose na administriranje unutrašnjih procesa (uredsko i arhivsko
poslovanje, rad Kolegija, normativna djelatnost, odnosi s javnošću, programiranje
i izvještavanje, radni odnosi, javne nabavke, finansijsko i materijalno poslovanje,
statistika i dr.). Predmetima tužilačke uprave upravlja se u cjelosti manuelno,
dok se tek određenim grupama podataka iz ove oblasti upravlja automatski ili
poluautomatski (personalna zbirka ličnih podataka, pomoćne statističke evidencije
o radu i sl.). Na tradicionalan način još se vode komplementarne evidencije iz
oblasti arhivskog poslovanja (Arhivska knjiga i Knjiga evidencije izdavanja
predmeta iz arhive), a u novijoj praksi i evidencije o primjeni Zakona o slobodi
pristupa informacijama i generalno komunikaciji s javnošću (IT- upisnik).
Iz sigurnosnih razloga manuelno se vode i evidencije o obradi tajnih
podataka, odvojeno po stepenima tajnosti, nezavisno od toga da li se tajnost
podataka odnosi na krivične ili administrativne predmete.
Obrada tajnih podataka – princip „POTREBNO ZNATI“
Tužilaštva u izvršavanju zakonom propisanih funkcija između ostalog

manipuliraju i podacima koji su označeni tajnim. Pravilnik o TCMS-u nije definirao
postupak upravljanja tajnim dokumentima, osim što je utvrdio da se takvi dokumenti
ne unose u Sistem dok se s njih ne skine oznaka tajnosti. Postupak upravljanja
tajnim dokumentima u većini tužilaštava tako je uređen posebnim internim aktima
donesenim na osnovu člana 82. Zakona o zaštiti tajnih podataka5, koji propisuje
opću dužnost donošenja propisa i organizacione prilagodbe organa i institucija
koje vrše obradu tajnih podataka. Način provođenja ovih dužnosti u izvjesnoj mjeri
je utvrđen i većim brojem pravilnika i drugih opće obavezujućih podzakonskih
akata donesenih na nivou Bosne i Hercegovine, od strane Vijeća ministara i
Ministarstva sigurnosti. U provođenju Zakona i podzakonskih akata više pravne
snage u pojedinim tužilaštvima internim pravilnicima detaljno je razrađen koncept
upravljanja tajnim dokumentima po principu „POTREBNO ZNATI“.6 Ovaj bazični
zakonski princip podrazumijeva da pristup tajnim podacima treba onemogućiti
licima kojima pristup nije neophodno potreban za obavljanje dužnosti. U skladu s
tim glavni nosioci provedbe propisa iz ove oblasti i jesu nosioci tužilačkih funkcija,
koji već po samom Zakonu bez sigurnosne dozvole imaju pravo pristupa tajnim
podacima svih stepena tajnosti (član 5. stav (1) tačka g) i određivanja tajnosti svih
5 Zakon o zaštiti tajnih podataka, „ Službeni glasnik BiH“, br. 54/05 i 12/09.
6 Pravilnik o uvjetima, načinu i postupku obrade tajnih podataka u Tužilaštvu Brčko distrikta
Bosne i Hercegovine, broj: A - 649/13 od 18.10.2013. godine (http//.jt-brckodistriktbih.pravosudje.ba/
akti/interni akti/pravilnici).
92
stepena izuzev stepena VRLO TAJNO (član 13. stav (2) tačka i). Drugi uposlenici
mogu manipulirati tajnim podacima ukoliko to ne podrazumijeva upoznavanje sa
sadržajem tajnog dokumenta. Ukoliko je pak takvo upoznavanje neophodno, ova
radna mjesta definiraju se posebnom odlukom kao radna mjesta na kojima se može
pristupiti tajnim podacima, nakon čega lica koja obavljaju ove poslove, podliježu
postupku sigurnosnih provjeravanja.
Osnov i uvjeti određivanja tajnosti
Tajnost se određuje dokumentima koji sadrže podatke čije bi otkrivanje

moglo nanijeti štetu utvrđenim sigurnosnim kategorijama. Ovi dokumenti
označavaju se stepenom tajnosti u momentu nastanka, odnosno na početku
aktivnosti iz koje nastaje tajni podatak, a oznaka tajnosti određuje se u skladu sa
procjenom rizika po odnosnu sigurnosnu kategoriju. Oznaku tajnosti, na osnovu
prethodno izvršene procjene u pisanom obliku, određuje tužilac zadužen za predmet
u okviru kojeg se odvija aktivnost u kojoj nastaje tajni podatak.
Tajni podaci označavaju se jednim od sljedećih stepena tajnosti:
 VRLO TAJNO (ranije DRŽAVNA TAJNA) se određuje za podatke čije bi
neovlašteno otkrivanje ugrozilo integritet Bosne i Hercegovine i nanijelo
državi nepopravljivu štetu;
 TAJNO (ranije SLUŽBENA ili VOJNA TAJNA – STROGO
POVJERLJIVO) se određuje za podatke čije bi neovlašteno otkrivanje
nanijelo izuzetno štetne posljedice po sigurnosne, političke, ekonomske ili
druge interese Bosne i Hercegovine;
 POVJERLJIVO (ranije SLUŽBENA ili VOJNA TAJNA –
POVJERLJIVO) se određuje za podatke čije bi neovlašteno otkrivanje
nanijelo štetu sigurnosti ili interesima Bosne i Hercegovine;
 INTERNO (ranije SLUŽBENA ili VOJNA TAJNA – INTERNO) se
određuje za podatke čije bi neovlašteno otkrivanje moglo nanijeti štetu
djelovanju Bosne i Hercegovine, Brčko distrikta Bosne i Hercegovine ili
organa, organizacija i institucija na ostalim nivoima u Bosni i Hercegovini.
Označavanje tajnih podataka
Svaki dokument ili medij koji sadrži tajni podatak mora biti označen:
stepenom tajnosti, podacima o organizacionoj jedinici čija je ovlaštena osoba
odredila tajnost, podacima o ovlaštenoj osobi (ime i prezime, broj i datum
ovlaštenja), datumom određivanja tajnosti podataka, načinom prestanka tajnosti u
skladu sa Zakonom i načinom dostavljanja.
U dokumentu koji sadrži tajne podatke, ispred broja predmeta, označava se
stepen tajnosti podataka i to velikim štampanim slovom:
93
Samir BEGANOVIĆ
 I - za stepen tajnosti INTERNO;

 P - za stepen tajnosti POVJERLJIVO i
 T - za stepen tajnosti TAJNO.
Svaki dokument ili medij označen stepenom tajnosti TAJNO sadrži i

podatke o: broju primjeraka dokumenta, ukupnom broju stranica dokumenta i
mogućim prilozima i pratećoj dokumentaciji.
Oznaka tajnosti se jasno razlikuje od drugih zapisa tako da se za pisanje
oznaka koristi tamniji i veći font slova u odnosu na ostali dio teksta. Način i oblik
označavanja utvrđen je na sljedećem obrascu koji je kao sastavni dio spisa vidljiv
odmah pri otvaranju omota.
KOPIJA ORIGINALA
STEPEN TAJNOSTI __________________
STEPEN TAJNOSTI __________________ PODACI O ORGANU _________________
PODACI O ORGANU ________________ IME I PREZIME, _________ OVLAŠTENJE BROJ
IME I PREZIME, _______ _______ OD _________
OVLAŠTENJE BROJ ___________ OD DATUM ODREĐIVANJA STEPENA TAJNOSTI
______________________ _______________
DATUM ODREĐIVANJA STEPENA TAJNOSTI NAČIN PRESTANKA ________________
___________ NAČIN DOSTAVLJANJA _____________
NAČIN PRESTANKA ________________ BROJ PRIMJERAKA _______________
NAČIN DOSTAVLJANJA __________________ UKUPAN BROJ STRANICA DOKUMENTA ________
BROJ PRIMJERAKA _______________ PRILOZI I PRATEĆA DOKUMENTACIJA ___________
UKUPAN BROJ STRANICA DOKUMENTA BROJ KOPIJE _______________
_____________ BROJ I DATUM IZ EVIDENCIJA O UMNOŽAVANJU
PRILOZI I PRATEĆA DOKUMENTACIJA ________
___________ OZNAKA ORGANIZACIONE JEDINICE _________
POTPIS SLUŽBENIKA __________________
(obrazac za označavanje
(obrazac za označavanje tajnih dokumenata)(obrazac
tajnih dokumenata) (obrazac za označavanje
za označavanje dodatnih
dodatnih kopija tajnih kopija
dokumenata)
tajnih dokumenata)
Svaki pisani dokument, uključujući knjige i brošure i njihove reprodukcije ima oznaku stepena tajnosti
na vrhu prve strane i vanjske strane prednjih korica ukoliko postoje ili na vrhu naslovne strane ako je ima. Svaka
strana dokumenta mora imati, pored stepena tajnosti, pri dnu naveden i redni broj strane s obzirom na ukupan
Svaki
broj strana pisani(npr.
dokumenta dokument, uključujući
4/6). Ako pisani dokument knjige i brošure
nema naslovnu stranu,i prva
njihove
strana reprodukcije
se smatra kao
ima oznaku stepena tajnosti na vrhu prve strane i vanjske strane prednjih
naslovna, a ako ima naslovnu stranu, prva strana se smatra ona koja se vidi prva kada se otvori korica
naslovna strana.
Oznaka na svim drugim dokumentima odnosno medijima (npr. geografske karte, fotografije, video i audio
ukoliko postoje ili na vrhu naslovne strane ako je ima. Svaka strana
zapisi, sve vrste elektronskih zapisa i dr.) koji sadrže tajne podatke vidno je označena žigom, odštampana, dokumenta
mora imati,
otkucana, pored
napisana, stepena
naslikana tajnosti,sapri
ili pričvršćena dnu naljepnicom
etiketom, naveden iilirednisličnimbroj strane ssredstvima.
odgovarajućim obzirom
Ako se dokument ili medij čuva u fasciklu označava se tako da je odmah vidljiv stepen tajnosti tog dokumenta.
naUkoliko
ukupan broj strana dokumenta (npr. 4/6). Ako pisani dokument nema naslovnu
dokument ili medij koji je označen stepenom tajnosti ima dodatne dijelove (npr. aneksi, dodaci, grafički
stranu,
prikazi iprva stranasese
sl.) označava kaosmatra
i osnovni kao naslovna, a ako ima naslovnu stranu, prva strana
dokument.
Tajni podatak stepena tajnosti TAJNO ili VRLO TAJNO ne smije se umnožavati, kopirati ili
seprepisivati.
smatra ona koja se vidi prva kada
Dodatne primjerke dokumenta ovih nivoa se otvori naslovna
tajnosti može izraditi strana. Oznaka
samo ovlaštena osobana kojasvim
je
drugim
odredila dokumentima
stepen tajnosti. odnosno medijima (npr. geografske karte, fotografije, video
Niko ne smije tražiti tajni podatak prije i u većem obimu nego što mu je potrebno za obavljanje
i audio zapisi, sve vrste elektronskih zapisa i dr.) koji sadrže tajne podatke vidno
dužnosti. Neposredan pristup tajnim dokumentima imaju ovlaštene osobe i sigurnosno provjeravane osobe o
je čemu
označena žigom,
se vodi posebna odštampana,
evidencija. Akti kojimaotkucana, napisana,
se vrši dostavljanje naslikana
tajnih podataka ili se
označavaju pričvršćena
istim stepenomsa
tajnosti kao i dokument koji se dostavlja.
etiketom, naljepnicom ili sličnim odgovarajućim sredstvima. Ako se dokument
iliPrijem
mediji zavođenje
čuva u tajnih
fasciklu označava se tako da je odmah vidljiv stepen tajnosti tog
podataka
dokumenta. Ukoliko dokument ili medij koji je označen stepenom tajnosti ima
Tajne podatke najčešće klasificiraju i dostavljaju
dodatne dijelove (npr. aneksi, dodaci,drugi grafički
organi i prikazi
institucije ui vezi
sl.)saoznačava
provođenjem se kao i
posebnih
osnovni dokument. istražnih radnji ili sigurnosnih provjeravanja. Dostavljač
tajnog podatka prima se u pisarnici od strane ovlaštenog
upisničara. Ovlašteni upisničar zavodi prijem tajnog
dokumenta u knjigu dostave tajnih podataka. Zatvorenu
94 pošiljku s oznakom tajnosti ovlašteni upisničar nakon
zavođenja u knjigu dostave tajnih podataka dostavlja
neposredno glavnom tužiocu radi signiranja. Glavni tužilac
otvara pošiljku s oznakom tajnosti, upoznaje se s njenim
sadržajem i vrši njeno signiranje.
Tajni podatak stepena tajnosti TAJNO ili VRLO TAJNO ne smije se

umnožavati, kopirati ili prepisivati. Dodatne primjerke dokumenta ovih nivoa
tajnosti može izraditi samo ovlaštena osoba koja je odredila stepen tajnosti.
Niko ne smije tražiti tajni podatak prije i u većem obimu nego što mu
je potrebno za obavljanje dužnosti. Neposredan pristup tajnim dokumentima
imaju ovlaštene osobe i sigurnosno provjeravane osobe o čemu se vodi posebna
evidencija. Akti kojima se vrši dostavljanje tajnih podataka označavaju se istim
stepenom tajnosti kao i dokument koji se dostavlja.
Prijem i zavođenje tajnih podataka
Tajne podatke najčešće klasificiraju i dostavljaju drugi organi i institucije

u vezi sa provođenjem posebnih istražnih radnji ili sigurnosnih provjeravanja.
Dostavljač tajnog podatka prima se u pisarnici od strane ovlaštenog upisničara.
Ovlašteni upisničar zavodi prijem tajnog dokumenta u knjigu dostave tajnih podataka.
Zatvorenu pošiljku s oznakom tajnosti ovlašteni upisničar nakon zavođenja u knjigu
dostave tajnih podataka dostavlja neposredno glavnom tužiocu radi signiranja.
Glavni tužilac otvara pošiljku s oznakom tajnosti, upoznaje se s njenim sadržajem i
vrši njeno signiranje.
Signiranu pošiljku
od glavnog tužioca preuzima
neposredno ovlaštena osoba
na koju se tajni dokument
odnosi i potpisom u knjigu
dostave tajnih podataka
ovjerava preuzimanje tajnog
dokumenta. Po preuzimanju
tajnog dokumenta ovlaštena
osoba stavlja tajni dokument u
odgovarajući omot za predmete
Slika 1. Omoti spisa za tajne dokumente. i akte koji sadrže tajne podatke,
te isti zavodi u upisnik tajnih
podataka. Izuzetno od ovog pravila ukoliko se radi o tajnom dokumentu stepena
tajnosti INTERNO, ovlaštena osoba može izvršiti zavođenje dokumenta uz pomoć
ovlaštenog upisničara. Upisnik tajnih podataka vodi se odvojeno za svaki nivo
tajnosti, u obliku knjige formata A 3, položenih i numerički označenih stranica.
Korice svakog upisnika su tvrdog uveza i izrađene su u boji omota za odnosne
predmete i akte koji se unose u upisnik.
Ukoliko je predmet na koji se odnosi tajni dokument unesen u TCMS
ovlaštena osoba putem ovlaštenog upisničara prijem dokumenta bilježi i u TCMS-u,
bez skeniranja dokumenta ili navođenja podataka koji bi mogli ukazivati na tajnost.
95
Samir BEGANOVIĆ
Tajni dokument se zavodi samo u upisnik tajnih podataka, a njegovo zavođenje u

Sistem vrši se nakon donošenja odluke o prestanku tajnosti.
U slučaju da je stepen tajnosti dokumentu određen u Tužilaštvu, zavođenje
tajnog dokumenta vrši se shodno pravilima za zavođenje tajnih dokumenata
primljenih od eksternih korespondenata.
Pohranjivanje i arhiviranje tajnog dokumenta
Pohranjivanje arhivskog primjerka tajnog dokumenta vrši se odvojeno od

ostatka spisa tako što se ovaj primjerak zajedno s odgovarajućim evidencijama
čuva u odgovorajućoj kasi za čuvanje tajnih podataka. Arhivski primjerak tajnog
dokumenta u pravilu je primjerak broj 1 ovlaštene osobe koja je odredila stepen
tajnosti. Uz arhivski primjerak tajnog dokumenta čuva se i pisana procjena na
osnovu koje se podatku određuje stepen tajnosti, spisak organa odnosno osoba
kojima su primjerci tajnih dokumenata dostavljeni, spisak uvida, te moguće
dozvole za umnožavanje tajnog dokumenta. Sva pripadajuća dokumentacija čuva se
u odgovarajućoj kasi do skidanja oznake tajnosti ili do uništavanja.
Tajni dokument arhivira se u skladu s propisima koji uređuju arhivsko
poslovanje ukoliko nije drukčije određeno. Tajni dokument arhivira se istovremeno
s arhiviranjem spisa na koji se odnosi. Prije arhiviranja tajnog dokumenta ovlaštena
osoba će razmotriti da li je moguće tajnom dokumentu sniziti ili ukinuti oznaku
tajnosti. Ukoliko je tajnom dokumentu moguće ukinuti oznaku tajnosti, tajni
dokument se nakon ukidanja oznake tajnosti arhivira zajedno s ostatkom spisa na
koji se odnosi. Ukoliko tajnom dokumentu nije moguće ukinuti oznaku tajnosti,
isti se arhivira odvojeno od ostatka spisa na koji se odnosi, te se dalje čuva u
odgovarajućoj kasi ili ormaru što se evidentira u osnovnom spisu.
Prestanak tajnosti dokumenta označava se na način da se prekriži oznaka
stepena tajnosti i ispod toga upišu riječi “PRESTANAK TAJNOSTI”, datum
prestanka i potpis ovlaštene osobe. O prestanku tajnosti ovlaštena osoba obavještava
sve zakonske korisnike kojima je tajni dokument dostavljan. Tajnim dokumentima
koji se odnose na planiranje i provođenje posebnih istražnih radnji tajnost prestaje
najkasnije istekom zakonom propisanog roka za trajanje ovih radnji. Ostalim tajnim
dokumentima tajnost u svakom slučaju prestaje istekom roka čuvanja utvrđenog
Listom kategorija, ukoliko za pojedine tajne dokumente nije drukčije određeno.
Tajni dokument čuva se onoliko dugo koliko bi se čuvao dokument iste
kategorije obuhvaćen Listom kategorija da nije označen stepenom tajnosti, odnosno
onoliko dugo kao i spis na koji se odnosi. Istekom roka čuvanja utvrđenog Listom
kategorija tajni dokument se uništava po posebnim pravilima.
96
Čuvanje i zaštita tajnih podataka
Definiranje i provođenje mjera čuvanja tajnih podataka ima za svrhu

spriječiti neovlašten pristup i otkrivanje tajnih podataka neovlaštenim osobama s
ciljem otklanjanja ili umanjenja rizika zloupotrebe tajnih podataka u kojem pravcu
se utvđuju i provode organizacione, fizičke i tehničke mjere.
Organizacione mjere odnose se na utvrđivanje posebnih uvjeta i postupaka
za: određivanje, promjenu i prestanak tajnosti, arhiviranje, umnožavanje, kopiranje
i prepisivanje, uništavanje, razmjenu tajnih podataka, slučaj zloupotrebe tajnih
podataka, vođenje evidencija o manipuliranju tajnim dokumentima, određivanje
sigurnosnih uvjeta obrade i druge organizaciono-proceduralne aspekte zaštite.
Fizičke i tehničke mjere zaštite tajnih podataka obuhvataju: pohranjivanje
tajnih podataka u odgovarajućim ormarima i kasama, nadzor ulaza i izlaza u
sigurnosna područja i druge mjere utvrđene podzakonskim i internim aktima,
među kojima je od posebnog značaja plan čuvanja tajnih podataka kojeg donosi
rukovodilac organa.
Sigurnosno područje je označen prostor u kojem se jedino mogu obrađivati
i čuvati tajni podaci stepena tajnosti POVJERLJIVO ili većeg stepena tajnosti,
koji je shodno načinu obrade tajnih podataka uvršten u sigurnosno područje I ili II
stepena. U sigurnosnom području mogu se obrađivati tajni podaci, tako da već sam
ulazak u sigurnosno područje znači dostup do tih podataka (sigurnosno područje
I stepena) ili pak tako da sam ulazak u sigurnosno područje ne znači istovremeno
i dostup do tih podataka (sigurnosno područje II stepena). Obuhvat sigurnosnih
područja utvrđuje se posebnom odlukom o određivanju sigurnosnih područja,
koju donosi glavni tužilac uz prethodno mišljenje Ministarstva sigurnosti Bosne i
Hercegovine.
Tajni podaci mogu se obrađivati izvan sigurnosnog područja ukoliko je
prostor ili područje u kojem se tajni podatak obrađuje fizički ili tehnički osiguran,
a pristup do prostora pod nadzorom. Uposlenik koji obrađuje tajni podatak izvan
sigurnosnog područja dužan je držati tajni podatak cijelo vrijeme pod nadzorom.
Po okončanoj obradi tajni podatak se vraća u sigurnosno područje. Obrada tajnog
podatka izvan sigurnosnog područja vrši se uz prethodnu saglasnost ovlaštene
osobe zadužene za predmet u okviru kojeg je nastao tajni podatak. Uposlenik koji
preuzme tajni podatak vlastoručnim potpisom u knjigu dostave tajnih podataka
potvrđuje preuzimanje tajnog podatka, čime preuzima odgovornost za sigurnost
tajnog podatka. O iznošenju tajnog podatka iz sigurnosnog područja vodi se
evidencija.
Tajni podaci stepena INTERNO mogu se obrađivati u administrativnom
području. Pristup do tajnih podataka u administrativnom području imaju samo
osobe koje su pisanom izjavom potvrdile da su upoznate sa propisima koji uređuju
obradu tajnih podataka i koje se moraju s tim podacima upoznati zbog izvršavanja
radnih zadataka.
97
Samir BEGANOVIĆ
Obrada ličnih podataka - osnovni principi
Obrada ličnih podataka podrazumijeva bilo koju radnju ili skup radnji
koje se vrše nad ličnim podacima, bilo da je automatska ili ne, a posebno
prikupljanje, unošenje, organiziranje, pohranjivanje, prerađivanje ili izmjenu,
uzimanje, konsultiranje, korištenje, otkrivanje prijenosom, širenje ili na drugi
način omogućavanje pristupa podacima, svrstavanje ili kombiniranje, blokiranje,
brisanje ili uništavanje.7 Obrada podataka može biti ručna (mehanička), automatska
(elektronska) ili kombinacija ova dva načina.
Obrada ličnih podataka mora biti zasnovana na zakonu ili propisu
donesenom na osnovu zakona i u skladu sa svrhom obrade (zakonitost i pravičnost).
Prikupljeni podaci se blagovremeno ažuriraju na osnovu relevantne dokumentacije
kojom se osigurava dokaz o porijeklu ličnih podataka (tačnost i autentičnost).
Podaci se obrađuju u mjeri i u obimu utvrđenim propisima koji predstavljaju pravni
osnov za njihovu obradu (srazmjernost) i onoliko koliko je neophodno potrebno da
bi bila ispunjena svrhe obrade (vremenska determiniranost).
U skladu sa Zakonom o zaštiti ličnih podataka svaki javni organ, pa tako
i tužilaštva, utvrđuju interna pravila obrade ličnih podataka i preduzimaju sve
tehničke i organizacione mjere neophodne za provođenje ovog zakona. Donošenje
internih procedura od naročite je važnosti u tužilaštvima radi osiguranja zakonite i
pravilne obrade i ove vrste podataka, u skladu s principima propisanim Zakonom
i svrhom za koju se tužilaštava i osnivaju, te instrumentima za njeno postizanje
definiranim procesnim zakonima. Njihovom primjenom se kroz zaštitu ličnih
podataka u konačnom osigurava zaštita privatnosti nosilaca podataka čije lične
podatke tužilaštva obrađuju. Zaštita navedenog prava naročito je važna za tužilaštva
obzirom da su zakonima o osnivanju, pored otkrivanja i gonjena počinilaca
krivičnih djela, propisane i dužnosti ovih institucija da se staraju o ostvarivanju i
zaštiti ljudskih prava.
Plan sigurnosti ličnih podataka
Dok se procesno-organizacione mjere obrade

i zaštite ličnih podataka pretežno utvrđuju
internim pravilnicima tužilaštava, to se s
druge strane fizičke i tehničke mjere
uglavnom definiraju planovima sigurnosti
ličnih podataka. One podrazumijevaju
zaštitu od neovlaštenog pristupa ličnim
podacima, zloupotrebe ličnih podataka i namjernog ili nenamjernog uništenja ili
oštećenja ličnih podataka.
7 Zakon o zaštiti ličnih podataka, „Službeni glasnik BiH“, br. 49/06.

98
Nosilac obrade, odnosno neposredni izvršilac poslova i zadataka utvrđenih

pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji pri obradi ličnih podataka brine se o njihovoj
sigurnosti, te preduzima sve organizacione i tehničke mjere zaštite ličnih podataka.
Pored mjera protiv neovlaštenog ili slučajnog pristupa ličnim podacima, mijenjanja,
uništavanja ili gubitka podataka, predviđaju se i mjere protiv neovlaštenog
prenosa, drugih oblika nezakonite obrade podataka, kao i mjere protiv zloupotrebe
ličnih podataka. Svaka od utvrđenih mjera ostaje na snazi i nakon završetka obrade
podataka sve dok se lični podaci nalaze u posjedu tužilaštava kao kontrolora.
Zbirke ličnih podataka
Tužilaštva obrađuju lične podatke u skladu s pravnim osnovom sadržanim

u zakonima o krivičnom postupku radi izvršavanja nadležnosti propisanih
organizacionim zakonima o osnivanju tužilaštava. Osim toga tužilaštva neposredno
obrađuju i lične podatke o svojim zaposlenicima radi rješavanja pitanja o pravima,
obavezama i odgvornostima iz oblasti radnih odnosa. S tim u vezi tužilaštva u
obliku zbirki ličnih podataka uspostavljaju, vode i upotrebljavaju automatske
evidencije (TCMS), s pripadajućim poluautomatskim datotekama i personalnu
zbirku s podzbirkama ili posebnim zbirkama o plaćama zaposlenih.
Podaci koji se obrađuju moraju biti unaprijed određeni po vrsti, sadržaju
i izvoru prikupljanja, a način i vrijeme njihove obrade prijavljeni Agenciji za
zaštitu ličnih podatka Bosne i Hercegovine. Prijavljivanje informacija relevantnih
za obradu ličnih podataka vrši se definiranjem uspostavljenih automatskih i
poluautomatskih evidencija o predmetima i drugih baza podataka kao zbirki ličnih
podataka. Većina tužilaštava u Bosni i Hercegovini izvršila su prijavljivanje zbirki
ličnih podataka koje obrađuju Agenciji tokom 2016. i 2017. godine.
Upravljanje dokumentacijom u tužilaštvima - ključni izazovi
U pravosudnoj zajednici već duže vrijeme prisutni su napori da se nezavisno

od klasifikacije tajnih podataka utvrđenih Zakonom o zaštiti tajnih podataka odrede
nivoi osjetljivosti podataka koje pravosudni organi u izvršavanju nadležnosti
prikupljaju i obrađuju. Ovaj proces, pored ostalog, ima za svrhu omogućiti efikasnu
zaštitu podataka kojima manipuliraju tužilaštva, a čiji je stepen uticaja niži od
uticaja tajnih podataka. Za takve podatke predviđa se mogućnost uvođenja četiri
stepena osjetljivosti označenih brojevima od nula do tri, kako slijedi:
 0 - nulti (najviši) stepen osjetljivosti, oznaka „0“;
 1 - prvi stepen osjetljivosti, oznaka „1“;
 2 - drugi stepen osjetljivosti, oznaka „2“;
 3 - neosjetljivi (javni) podaci, oznaka „3“.
99
Samir BEGANOVIĆ
Prema nacrtima normativa VSTV-a za ovu oblast, koji su bili predmet

konsultacija u pravosudnoj zajednici, podaci nultog stepena osjetljivosti
predstavljali bi podatke najvišeg nivoa osjetljivosti kojima raspolaže pravosudna
institucija, a koji nisu klasificirani kao tajni podaci i karakterizirale bi ih sljedeće
osobine:
 neovlašteno otkrivanje podataka moglo bi prouzrokovati značajnu štetu
pravosudnoj instituciji, drugim pravnim ili fizičkim licima na koje se
odnose;
 neovlašteno otkrivanje podataka moglo bi kompromitirati sigurnost i
funkcionisanje pravosudnog informacionog sistema.
Podaci označeni stepenom osjetljivosti „1“ predstavljali bi podatke visokog

nivoa osjetljivosti kojima raspolaže institucija a neovlašteno iznošenje, odnosno
gubitak ovih podataka mogao bi uzrokovati štetu instituciji ili nosiocima ličnih
podataka.
Podaci stepena osjetljivosti „2“ mogli bi imati internu upotrebu i
distribuciju unutar institucije bez negativnih posljedica, dok bi za eksternu
distribuciju bilo potrebno prethodno obavještenje rukovodioca unutrašnje
organizacione jedinice kao obrađivača podatka, što ne bi bilo nužno za podatke
označene stepenom 3.
Kategorizacija osjetljivosti podataka nedvosmisleno bi mogla odrediti
karakter svakog dokumenta kojima manipuliraju tužilaštva, a spram toga uslove i
način njihove zaštite i eventualne distribucije eksternim subjektima. Ona bi, između
ostalog, mogla imati naročitu primjenu na planu unapređenja transparentnosti,
kod definiranja kataloga informacija dostupnih javnosti, kao i onih koje ne mogu
uopće biti dostupne ili se pak mogu objavljivati s određenim ograničenjima.
Ovakav odnos prema javnim informacijama važno je uspostaviti i promovirati u
javnom sektoru generalno, te ga implementirati vodičem za pristup informacijama
s pripadajućim katalogom kategorisanih informacija. Time bi se mogla osigurati
predvidivost dostupnosti javnih informacija, kao važan element pravne sigurnosti u
korist tražilaca informacija, što je generalno važan preduslov povjerenja javnosti u
institucije i konkretno tužilački sistem.
Među preostalim izazovima u oblasti uredskog poslovanja u tužilaštvima
prioritetno se nameću: dosljedna upotreba TCMS-a, zaokruživanje organizaciono-
pravnog okvira arhivskog poslovanja, provođenje fizičko-tehničkih mjera zaštite
tajnih i ličnih podataka, revidiranje prakse određivanja tajnosti podataka, te
jedinstveno uređivanje ostalih segmenata tužilačke uprave.
Bez obzira na brojne prednosti koje je automatizacijom upravljanja
tužilačkim predmetima omogućio TCMS, njegova nedosljedna primjena od strane
korisnika može uslovljavati istovjetne probleme kao i ranije manuelno upravljanje.
Ukoliko se stanje tužilačkog spisa ne evidentira u TCMS-u ili se ne evidentira
pravilno i blagovremeno sistem neće biti pouzdan izvor podataka relevantnih za
100
praćenje rada. Ukoliko se ne izdaju ili dosljedno ne izvršavaju dnevne naredbe

izdate putem Sistema, upravljanje predmetima i dokumentacijom bilo bi svedeno
samo na dodatno puko administriranje, koje ne bi postizalo ciljeve zbog kojih
je ovaj alat i stavljen u funkciju. Kako uzroci takvim problemima mogu biti još
jedino oni personalne prirode, putem internih planova integriteta tužilaštava
definiran je niz kontrolnih i nadzornih mjera kako bi se ovim rizicima upravljalo
na odgovarajući način. S druge strane, brojne funkcionalnosti Sistema, koje su
osmišljene i uspostavljene kao vrlo praktični alati za samoevaluaciju rada, mogle bi
biti dodatno iskorištene (praćenje isteka predvidivih i optimalnih rokova, praćenje
dostignute orijentacione norme i sl.). Nedovoljnu iskorištenost Sistema potrebno
je prevenirati provođenjem dodatnih edukacija korisnika, što naročito dobija na
važnosti stavljanjem u funkciju nove generacije TCMS-a s pripadajućim modulima
za arhiviranje i poslovno izvještavanje (SIPO).
U segmentu arhivskog poslovanja nameću se potrebnim sistemsko i potpuno
stavljanje u funkciju modula za arhiviranje i početak digitalizacije registraturnog
materijala, odnosno arhivske građe. Preduvjet ovom procesu je definiranje, u
saradnji s arhivskim institucijama, jedinstvenog standarda dokumentacije u
digitalnoj formi kompatibilnog sa standardima arhiva koji će preuzimati i dalje
koristiti digitalnu arhivsku građu. Tehnička implementacija digitalizacije, kakvu
pretpostavlja modul za arhiviranje, kao organizaciono i finansijski zahtjevan proces,
u situaciji u kojoj odgovarajući kompatibilni standardi nisu definirani ne bi mogla
biti tretirana kao prioritetna aktivnost.
Značajne iskorake potrebno je načiniti i u sferi zaštite tajnih podataka
kroz donošenje planova čuvanja tajnih podatka, definiranje i izgradnju sigurnosnih
područja i uspostavljanje sigurnog informaciono-komunikacionog sistema za
razmjenu tajnih podataka elektronskim putem. Za ove poslove potrebna su
značajna finansijska ulaganja u prostor, opremu i ljudske resurse, što u uslovima
inače nedovoljne pravosudne infrastrukture uglavnom ne predstavlja finansijski
prioritet. U tom kontekstu nužno je, u saradnji s policijsko-sigurnosnim agencijama
kao najčešćim korespondentima u razmjeni tajnih podataka, revidirati praksu
određivanja često nepotrebno visokih stepena tajnosti s obzirom na sigurnosni
značaj zaštićenog podatka. U ovom smislu, posebno s obzirom na značajne
materijalne implikacije koje čuvanje tajnih podataka zahtijeva, bilo bi praktično
razmotriti mogućnost označavanja tajnih dokumenata u krivičnim istragama
stepenom niže tajnosti od TAJNO.
U ostalim segmentima tužilačke uprave potrebno je razmotriti mogućnost
uspostavljanja jedinstvenih automatskih postupaka i alata za upravljanje
administrativnim predmetima, te donošenjem jedinstvenog pravilnika o tužilačkom
poslovanju unificirati preostale administrativne pojedinosti i procedure (sadržaj
i oblik administrativnih evidencija, upotrebu pečata i štambilja, upotrebu loga i
ostalih elemenata vizuelnog identiteta i sl.).
101
Samir BEGANOVIĆ
Zaključak
Bez obzira na različite formalne izvore efikasnost, učinkovitost i

transparentnost zajednička su i najvažnija načela rada svih javnih organa i
institucija u Bosni i Hercegovini. Smisao ovih načela naročito se manifestuje u radu
pravosudnog sistema, kao garanta vladavine prava, koji se danas percipira nerijetko
kao posljednja ili jedina mogućnost efikasne zaštite prava građana. S obzirom na
značajan udio u takvoj percepciji, a u vezi s ulogom koju imaju u administriranju
pravde u krivičnim stvarima, tužilaštva u Bosni i Hercegovini primjenu ovih načela
u svakodnevnom radu postavljaju kao institucionalne strateške ciljeve. U njihovom
ostvarivanju važnu ulogu ima i zaokružen organizaciono-pravni okvir, koji se
odnosi na uredsko poslovanje. On indirektno utiče na efikasnost i ekonomičnost
u radu tužilaštava omogućujući donosiocima odluka brz i pojednostavljen pristup
potrebnim informacijama, praćenje i evaluaciju rada, te efikasan interni i eksterni
nadzor.
Kvantitet i kvalitet rada tužilaštava na otkrivanju i gonjenju počinilaca
krivičnih djela moguće je prepoznati i valorizirati jedino ako se preduzimanje
tužilačkih radnji transparentno evidentira. Automatski TCMS sistem s
komplementarnim poluautomatskim i automatskim evidencijama i pratećim
alatima za evidenciju i upravljanje tužilačkim predmetima omogućava
svakodobnu kontrolabilnost bilo koje preduzete radnje i njenu evaluaciju naspram
institucionalnih ciljeva. On je postao nezamjenjiv alat za efikasno i sigurno
upravljanje predmetima i pojednostavljeno povlačenje statističkih izvještaja
potrebnih za praćenje i evaluaciju rada svakog tužioca pojedinačno, tužilaštva
i tužilačkog sistema u cjelini. Izvještaji s tačnim i pouzdanim podacima danas su
naročito potrebni za temeljite analize rada i kao takvi preduslov su odgovarajućih
planskih mjera, koje je od strane pojedinačnih institucija i pravosuđa generalno,
potrebno preduzimati na operativnom i strateškom nivou.
Blagovremen odgovor tužilačkog sistema na preostale izazove uredskog
poslovanja, mogao bi dati važan doprinos sigurnosti, efikasnosti i transparentnosti
u radu ovih pravosudnih institucija, što bi u konačnici trebalo doprinijeti daljnjem
unapređenju pravne sigurnosti i jačanju povjerenja javnosti u rad tužilaštava u
Bosni i Hercegovini i pravosuđa u cjelini.
Summary
Regardless of various formal sources, efficiency, effectiveness and

transparency are joint and the most important working principles of all public
authorities and institutions in Bosnia and Herzegovina. The p of these principles
is particularly manifested in the work of judicial system, as a guarantee of the
rule of law, which is nowadays often perceived as the last or the only possibility
102
of the efficient protection of the civil rights. Considering the significant part in
such perception, and in relation to the role they have in administrating of justice
in criminal matters, the prosecutor’s offices in Bosnia and Herzegovina set the
application of these principles in everyday work as institutional strategic goals.
A rounded organizational and office framework related to office management
plays an important role in their achievement. It indirectly impacts the efficiency
and economy in prosecutor’s offices work enabling decision makers a fast and
simplified access to necessary information, tracking and evaluation of the work, and
efficient internal and external supervision.
Quantity and quality of the prosecutor’s offices work in detecting and
prosecuting of the criminal offence perpetrators is possible to be recognised
and valorised only if the undertaking of the prosecutor’s actions is transparently
recorded. Automated TCMS system with complementary semi-automated and
automated records and accompanying tools for recording and managing the
prosecutor’s cases enables full controllability of any action taken and its evaluation
in regard to institutional goals. It became an irreplaceable tool for efficient and
secure management of cases and simplified withdrawal of statistical reports
necessary for monitoring and evaluation of work of each individual prosecutor,
prosecutor’s office and the prosecutor’s system as a whole. The reports with
accurate and reliable data are nowadays particularly necessary for thorough analysis
of work and, as such, they are prerequisite for corresponding planning measures,
which are necessary to be taken on operative and strategic level by the individual
institutions and judiciary in general.
Timely response by the prosecutor’s system to the remaining challenges of
office management should give an important contribution to security, efficiency and
transparency in work of these judicial institutions which should, as an end result,
contribute to further improvement of legal security and strengthening of public trust
in prosecutor’s offices work in Bosnia and Herzegovina and judiciary in general.
103
Ibrahim ZUKIĆ stručni rad
Mješovita srednja saobraćajna škola Tuzla
ZNAČAJ OSNOVNIH EVIDENCIJA U KANCELARIJSKOM

I ARHIVSKOM POSLOVANJU U OSNOVNIM I SREDNJIM
ŠKOLAMA
Apstrakt: Osnovne evidencije u kancelarijskom poslovanju osnovnih i

srednjih škola jesu djelovodni protokol i arhivska knjiga. Za propisno upravljanje
dokumentima u ustanovama osnovnog i srednjeg obrazovanja najveći značaj ima
pravilno i zakonito vođenje osnovnih evidencija. Zbog toga je veoma bitno ispravno
i temeljito vođenje osnovnih evidencija u školama, od nastanka dokumenta do
predaje nadležnom arhivu. Za ispravno vođenje osnovnih evidencija radnik zadužen
za iste mora biti obučen, te da poznaje propise koji regulišu oblast kancelarijskog i
arhivskog poslovanja.
Ovaj rad ima za cilj da ukaže na značaj ispravnog vođenja osnovnih
evidencija u osnovnim i srednjim školama, te da ukaže na neke propuste koji su
prisutni u navedenim ustanovama.
Ključne riječi: Osnovne evidencije, kancelarijsko i arhivsko poslovanje,

arhivska knjiga, arhivar, djelovodni protokol, škole, upravljanje dokumentima,
propisi.
IMPORTANCE OF BASIC EVIDENCES IN RECORDS MANAGEMENT

OF PRIMARY AND HIGH SCHOOLS
Abstract: The basic evidences in the records management of primary and

hight schools are the formal protocol and the archival book. Proper and lawful
keeping of basic evidences is of the utmost importance for proper management
of documents in institutions of primary and secondary education. Therefore, it is
very important to correctly and thoroughly maintain basic records in schools, from
the creation of the document to submission to the competent archive. For proper
keeping of basic records, the worker in charge of them must be trained, and familiar
with the regulations governing the field of office and archival business.
This paper aims to point out the importance of correctly keeping basic
records in primary and high schools, and to point out some of the omissions that
are present in these institutions.
Key words: Basic records, records and archival management, archival

book, archive, protocol, schools, document management, regulations.
104
Značaj osnovnih evidencija u kancelarijskom i arhivskom poslovanju u osnovnim i srednjim školama
Uvodne napomene
Ispravno i zakonito vođenje osnovnih evidencija u školama ima poseban

značaj u uspostavi sistema kancelarijskog i arhivskog poslovanja zasnovanog na
važećim propisima kao i kretanje dokumenta od nastanka do predaje nadležnom
arhivu.
Međutim u praksi su evidentni mnogobrojni propusti. Propusti u vođenju
osnovnih evidencija u školama ogledaju se u nestručnom vođenju osnovnih
evidencija, kao i neposjedovanju propisanih knjiga evidencija. Stoga ovaj rad ima
za cilj da ukaže na određene propuste, ali i da istakne pozitivne primjere iz prakse,
sve sa krajnjim ciljem da stanje u vođenju osnovnih evidencija u školama bude na
što zavidnijem nivou.
Zakonski propisi i propusti u evidentiranju
Osnovne knjige evidencija u ustanovama osnovnog i srednjeg obrazovanja

su djelovodni protokol i arhivska knjiga. Obaveza evidentiranja akata u osnovne
evidencije propisana je Zakonom o arhivskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona1 i
članom 18. Uredbe o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u pravnim
licima u Federaciji Bosne i Hercegovine2, kao i internim normativnim aktima
stvaralaca registraturne građe.3 Poseban značaj za ispravno i zakonito vođenje
osnovnih evidencija ima arhivar u školama koji je zadužen za vođenje određene
evidencije. Isti mora biti stručan i osposobljen za vođenje određene evidencije.
Međutim u praksi su prisutni mnogobrojni propusti. Poslove na evidentiranju akata
u djelovodni protokol, u pojedinim školama obavlja više osoba, kao što su sekretari,
administrativni radnici. To dovodi do određenih propusta kod evidentiranja, budući
da svi nemaju potrebno znanje i iskustvo za propisno evidentiranje.
U pojedinim slučajevima, na poslovima evidentiranja u osnovne evidencije
raspoređuju se finansijski radnici koji ne poznaju u dovoljnoj mjeri propise iz
oblasti kancelarijskog i arhivskog poslovanja. Evidentni su i slučajevi da radnik
koji je zadužen za vođenje osnovnih evidencija radi u dvije škole po pola radnog
vremena, tako da u dane kada radnik nije u školi prijem i razvođenje akata kao
i upise u djelovodni protokol vrše sekretar ili finansijski radnik. Sve to zajedno
otežava ispravno i zakonito vođenje osnovnih evidencija i stvara određene propuste
u kancelarijskom, ali i arhivskom poslovanju škole. Da bi se stanje poboljšalo
potrebno je mijenjati postojeće propise kojima bi se predvidjelo da svaka škola ima
1 „Sl. novine TK“, br. 15/00, član 12.
2 „Sl. novine FBiH“, br. 12/03.
3 Svaki stvaralac i imalac registraturne građe dužan je donijeti Pravilnik o kancelarijskom i
arhivskom poslovanju (i Listu kategorija registraturne građe sa rokovima čuvanja), kojim se između
ostalog definiše obaveza posjedovanja i vođenja osnovnih evidencija u kancelarijskom poslovanju.
Saglasnost na Pravilnik daje Arhiv Tuzlanskog kantona. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o
arhivskoj djelatnosti, „Sl. novine TK“, br. 13/11.
105
Ibrahim ZUKIĆ
zaduženog radnika sa punim radnim vremenom na poslovima vođenja osnovnih

evidencija u sklopu kancelarijskog i arhivskog poslovanja.4
Djelovodni protokol
U sistemu kancelarijskog poslovanja djelovodni protokol je osnovna

evidencija akata i predmeta čije je vođenje propisano članom 12. Zakona o
arhivskoj djelatnosti i drugim propisima iz oblasti kancelarijskog poslovanja.5
Djelovodni protokol predstavlja obaveznu osnovnu evidenciju, za sve stvaraoce i
imaoce registraturne građe.
Naslovna stranica djelovodnog protokola treba da sadrži naziv ustanove,
godinu u kojoj je vršeno evidentiranje i raspon evidentiranih brojeva. Na
unutrašnjoj stranici djelovodnog protokola treba da se nalazi pojašnjenje za vođenje
kao i šematski prikaz svih organizacionih jedinica ukoliko ustanova vodi samo
jedan djelovodni protokol.
Ukoliko ustanova u svom radu ima veći broj akata i predmeta koji nastaju
u toku godine mogu za predmete i akte za svaku organizacionu jedinicu voditi
poseban djelovodni protokol.6
O uvođenju više djelovodnih protokola odlučuje rukovodilac ustanove, a
svaki protokol na naslovnoj strani pored ostalih podataka mora imati klasifikacijsku
oznaku organizacione jedinice za koju se vodi.7
U djelovodni protokol se zavode svi ulazni i izlazni akti nastali u radu
ustanove po sistemu osnovnih brojeva od 1 do posljednjeg za svaku godinu, te
u vidu podbrojeva ako je formiran predmet koji se sastoji od više akata i priloga
(združivanje akata). Na kraju godine sa 31. decembrom djelovodni protokol se
zaključuje tako što se ispod posljednjeg osnovnog broja podvlači crta, a ispod nje
upiše cifrom posljednji broj, a u produžetku zabilješka slovima, “Zaključeno sa
rednim brojem.....“. S lijeve strane, ispod zabilješke upisuje se mjesto i datum, a
sa desne strane potpis ovlaštenog radnika i otisak pečata. U djelovodni protokol se
ne zavode stručna literatura, štampa, brošure, službene novine, pozivnice i čestitke.
Također u djelovodni protokol se ne evidentiraju ulazne i izlazne fakture8 i putni
4 Naime, zbog obimnosti poslova koje obavljaju sekretari škola, isti nemaju dovoljno vremena da
se posvete uspostavljanju sistema u kancelarijskom i arhivskom poslovanju, iako uglavnom posjeduju
neophodna znanja i iskustva. Stoga se pozitivnom pokazala praksa da u školama u kojima postoje
administrativni radnici, sistem kancelarijskog i arhivskog poslovanja, kao i evidencija je bolje uređen.
Ukoliko je manji obim poslova u pojedinim školama, administrativnom radniku se mogu dodati i
drugi poslovi vezani za učenička pitanja i slično.
5 Uredba o kancelarijskom poslovanju u organima uprave i službama za upravu u Federaciji
Bosne i Hercegovine, „Sl. novine FBiH“, br. 20/98.
6 Uputstvo o izmjenama i dopunama Uputstva o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja,
„Službene novine FBiH“, br. 49/98.
7 Uputstvo o izmjenama i dopunama Uputstva o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja,
„Službene novine FBiH“, br. 49/98.
8 U organima uprave, fakture se evidentiraju u knjige za prijem i otpremu računa, koje predstavljaju
obavezne evidencije. Uredba o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i
106
nalozi za koje je propisana posebna evidencija. Povjerljivi i strogo povjerljivi akti

se evidentiraju u poseban djelovodni protokol za povjerljivu i strogo povjerljivu
poštu.
Najčešće nepravilnosti u vođenju djelovodnog protokola se ogledaju u
sljedećem;
- ostavljanje slobodnih rubrika za naknadne unose,
- ne vrši se formiranje predmeta,
- vrši se evidentiranje faktura i putnih naloga iako za iste postoje posebne
evidencije,
- ne vrši se zaključivanje djelovodnog protokola na kraju godine,
- ispravke pogrešnih upisa se ne vrše na propisan način nego se brišu
korektorom i sl.
- ne vrši se popunjavanje svih rubrika i sl.9

Na sljedećem primjeru zahtjeva za plaćeno odsustvo je prikazan pravilan
upis u djelovodni protokol akata, formiranje predmeta, određivanje podbrojeva itd.
Redni Pod Datum Broj i Org. Razvod

broj Sadržaj broj prijema Pošiljalac datum jed. Datum Oznaka
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
ZAHTJEV 5. 5. Profesor 4. 5. 5. 5. direktor
prenos ZA 1 2011. Mehić Meho 2011. 02 2011.
PLAĆENO
ODSUSTVO
1111
Prilog 1. Evidentiranje inicijalnog, početnog akta kojim se pokreće neka pravna radnja.
Pojašnjenje:
02-1111-1/11(prijemni broj na zahtjevu sa datumom 5.5.2011.)
02- je broj organizacione jedinice kojoj je akt upućen na odlučivanje u ovom
primjeru akt je upućen direktoru škole,
1111- je osnovni broj protokola pod kojim je akt zaveden,
-1- je podbroj dodjeljen zahtjevu za plaćeno odsustvo sa datumom podnošenja.
službama za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine, „Sl. novine FBiH“, br. 30/98. Međutim, kod
ostalih pravnih lica ukoliko se radi o većem broju faktura najbolje rješenje je uvođenje posebnog
djelovodnog protokola za finansije, odnosno fakture. Ukoliko se pak radi o manjem broju faktura
na godišnjem nivou, u tom slučaju se iste mogu evidentirati i kroz zajedničku knjigu djelovodnog
protokola.
9 Više o tome vidjeti u: Omer Zulić, Značaj osnovnih evidencija u sistemu upravljanja
dokumentima u registraturama, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 186-201.
107
Ibrahim ZUKIĆ
Nakon odlučivanja po zahtjevu direktor škole donosi rješenje kojem će se

dodijeliti broj i izvršiti evidentiranje u djelovodni protokol na sljedeći način;
Redni Pod. Datum Broj i Org. Razvod

broj Sadržaj broj prijema Pošiljalac datum jed. Datum Oznaka
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Profesor 4. 5.
prenos -ZAHTJEV 1 5.5.2011. Mehić Meho 2011. 02
ZA 2 11.5. 2011. „VL“ 12.5.2011. a/a

PLAĆENO
ODSUSTVO
1111
-RJEŠENJE
Prilog 2. Primjer kompletnog upisa.
02-1111-2/11 (djelovodni broj dodjeljen rješenju )

U rubriku pošiljaoca upisana je oznaka „VL“ koja označava vlastiti akt nastao
u radu škole. Prednost združivanja akata (formiranja predmeta) je višestruka. Svaki
predmet je evidentiran i zaokružen kao cjelina. Kroz protokol je lakši pronalazak
akata, manji je ukupni broj unosa u protokol, ima se uvid kroz protokol da li je neki
akt riješen ili nije i sl. Značaj ispravnog vođenja djelovodnog protokola je ključan
u sistemu pravilnog upravljanja dokumentima u školama, zbog čega je potrebno
stručno i propisno evidentiranje akata u skladu sa važećim propisima.
Ukoliko se vrši pravilno evidentiranje akata u djelovodni protokol
može se kroz rubrike istog tačno locirati kod koje službe je akt na rješavanju,
da li je riješen ili nije, kada je arhiviran i gdje se nalazi. Bez ispravnog vođenja
djelovodnog protokola ne može se ni zamisliti dobar sistem kancelarijskog i
arhivskog poslovanja u školama. Međutim u praksi su mnogobrojni propusti u
sistemu evidentiranja akata u djelovodni protokol koji utiču na kvalitet upravljanja
dokumentima.
Razlozi su mnogobrojni, a isti se mogu klasificirati na objektivne i
subjektivne. Objektivni se ogledaju u činjenici da neke škole nemaju stručne
i kompetentne radnike koji su zaduženi za vođenje osnovnih evidencija. S druge
strane subjektivni razlozi se ogledaju u nedovoljnoj posvećenosti poslu radnika na
vođenju osnovnih evidencija, davanju prioriteta drugim svakodnevnim poslovima,
nedovoljne edukacije i u određenim slučajevima nedovoljne podrške od strane
rukovodnog lica (direktora) u školama.
108
Arhivska knjiga
Arhivska knjiga kao obavezna osnovna evidencija propisana je članom

12. Zakona o arhivskoj djelatnosti10, članom 18. Uredbe o organizovanju i načinu
vršenja arhivskih poslova u pravnim licima u FBiH11, te Pravilnikom o odabiranju
arhivske građe iz registraturnog materijala.12
Arhivska knjiga predstavlja evidenciju koju su obavezna da vode sva
pravna lica, odnosno škole u okviru kancelarijskog poslovanja. Upis registraturne
građe u arhivsku knjigu vrši se po godinama, klasifikacijskim oznakama i količini
materijala. Arhivska knjiga predstavlja cjelokupni inventurni pregled registraturne
građe u školi. Ona nam daje precizne podatke o arhiviranoj građi po vrsti, količini,
vremenu nastanka, klasifikacijskoj oznaci, smještaju i roku čuvanja određene građe.
Registraturna građa se upisuje u arhivsku knjigu svake godine u
registraturno sređenom stanju što podrazumjeva da je građa razvrstana po
klasifikacijskim oznakama i hronološki.13 Međutim u praksi su prisutni slučajevi
upisivanja registraturne građe u arhivsku knjigu u nesređenom stanju, što
podrazumjeva da se razvrstavanje vrši samo po godinama. To dovodi do toga da se
miješa arhivska građa sa registraturnim materijalom. Sve ovo u konačnici dovodi
do totalne pometnje i nesnalaženja u kasnijem ophođenju sa građom, pogotovo
prilikom izlučivanja registraturnog materijala koji se mora razdvojiti od arhivske
građe, te je veoma teško pronaći određeni dokument. Ako još dodamo i problem
ne popunjavanja svih rubrika u arhivskoj knjizi onda imamo za rezultat potpunu
pometnju i nemogućnost korištenja i upravljanja građom. Arhivska knjiga ima
poseban značaj u sistemu upravljanja arhiviranim dokumentima koji su nastali u
radu ustanove, koja nam daje precizne podatke o arhiviranoj građi po vrsti građe,
količini, vremenu nastanka, smještaju i roku čuvanja.
Međutim prilikom vođenja arhivske knjige od strane arhivara propusti
koji se najčešće pojavljuju u praksi su: vrši se upis u arhivsku knjigu nesređene
registraturne građe, vrši se brisanje unosa korektorom, ne popunjavaju se sve
rubrike, ne vrši se redovno upis građe u arhivsku knjigu, zbog nesređenog
kancelarijskog poslovanja ista građa se upisuje u arhivsku knjigu po nekoliko puta,
upisuju se službene novine, pozivnice i sl.
Na fotografiji koja slijedi prikazano je pogrešno vođenje arhivske knjige
koja je u ovakvom stanju neupotrebljiva i nema nikakav praktični značaj:

11 „Sl. novine FBiH“, br. 12/03.
13 Pravilnik o odabiranju arhivske građe iz registraturskog materijala, „Sl. novine TK“, br. 16/09.
109
Ibrahim ZUKIĆ
Prilog 3. Primjer nepravilnog evidentiranja registraturne građe u arhivsku knjigu.
Na sljedećem primjeru je prikazano ispravno vođenje arhivske knjige
REGISTRATURNI MATERIJAL
Red. Godina
broj upisa Godina Klas. SADRŽAJ Količina Smještaj Primjedba
nastanka oznaka
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
5 godina po
sravnjenju sa
MK
Školska 11 Stalaža
110 2011. 04 Razredne knjige Izlučeno
2010/11. komada 04/V
24.5.2017.
rješenje br.
04-650-3/17
Kancelarija
Dokumentacija o
2 računov.
111 2011. 2010. 05 obračunu plaće sa T (trajno)
registrat. Stalaža
prilozima
05/II
Prilog 4. Primjer ispravnog i propisnog evidentiranja u arhivsku knjigu.
Pravilno ustrojena arhivska knjiga sa popunjenim svim rubrikama i

potrebnim podacima kao osnovna evidencija ima ogroman značaj u sistemu
upravljanja dokumentima. Međutim da bi arhivska knjiga, kao osnovna evidencija,
bila u sređenom stanju mora postojati uređen sistem kancelarijskog i arhivskog
poslovanja, te sva građa koju preuzima arhivar i zavodi u arhivsku knjigu mora biti
u sređenom stanju, pravilno razvrstana, obuhvaćena popisom i građa iz kancelarija,
110
signirana sa svim potrebnim podacima koji su potrebni arhivaru, a to su: sadržaj

građe, period nastanka, organizaciona jedinica i veoma bitan podatak, a to je rok
čuvanja.
Sa navedenim podacima obilježena arhivska i registraturna građa arhivaru
daje sve potrebe podatke za upis u arhivsku knjigu i smještaj u arhivski depo do
uništenja ili preuzimanja od strane nadležnog arhiva. Da bi se ispravno izvršio
postupak upisa građe u arhivsku knjigu i odlaganje u arhivski depo isti mora biti
uređen propisno što podrazumijeva sljedeće: da je građa razvrstana po propisima,
odložena po godinama nastanka, organizacionim jedinicama, te da su stalaže
označene rimskim, a police arapskim brojevima na osnovu toga ćemo veoma brzo
kroz evidenciju arhivske knjige i rubriku „smještaj“ pronaći traženu građu.
Registraturna građa u kancelarijama, koja je evidentirana u arhivsku
knjigu mora na sebi pored navedenih podataka imati oznaku rednog broja arhivske
knjige, upravo zbog toga da bi se izbjeglo da ista građa ne bude više puta upisana
u arhivsku knjigu, što u kasnijem radu stvara velike probleme pogotovo kada treba
izvršiti izlučivanje građe kojoj je istekao rok čuvanja. Međutim u praksi je čest
slučaj da se građa u kancelarijama službi uopšte ne evidentira po nekoliko godina
što dovodi do totalne pometnje u hronološkom sistemu evidentiranja. Građa koja
se nalazi u kancelarijama službi mora se u potpunosti obuhvatiti popisom, a ako je
ista potrebna za rad određene službe u arhivskoj knjizi u rubriku „smještaj“ bit će
naznačena kancelarija u kojoj se trenutno građa nalazi.
Nakon razduživanja građe iz kancelarija, arhivar će izvršiti korekciju
rubrike u arhivskoj knjizi „smještaj“ sa naznakom broja stalaže ili police na koju
će odložiti građu u arhivskom depou što je prikazano u predhodnom primjeru.
Vremenom nastaju i određene promjene na arhiviranoj građi, po osnovu odabiranja,
izlučivanja i primopredaje nadležnom arhivu. Stoga arhivar mora blagovremeno
ažurirati sve te promjene u arhivskoj knjizi, na način što će za svako izlučivanje ili
primopredaju arhivske građe nadležnom arhivu, svaka promjena biti evidentirana u
rubriku „primjedba“ u koju se osim roka čuvanja unosi i podatak o izlučivanju ili
primopredaji građe nadležnom arhivu kao što je prikazano na naprijed navedenom
primjeru. Ukoliko se evidentiranje nastalih promjena ne obavi blagovremeno to
će za kratko vrijeme uzrokovati probleme oko pronalaska građe koja je izlučena
ili predata nadležnom arhivu, a i dalje se vodi u arhivskoj knjizi kao da se nalazi
u arhivskom depou. Arhivska knjiga je osnovna evidencija koja se nikada ne
zaključuje, odnosno redni broj iste se kontinuirano nastavlja iz godine u godinu.
U konačnici ispravno vođenje arhivske knjige je od velike važnosti zbog
same činjenice što se u svakom momentu zna gdje se određena registraturna građa
nalazi. Lakše se prate rokovi čuvanja, skraćuje se vrijeme u pronalaženju određenog
dokumenta, skraćuje se vrijeme i poslovi oko izlučivanja građe kojoj je istekao
rok čuvanja. Potrebno je posebno naglasiti da arhivsko poslovanje ne može biti na
zadovoljavajućem nivou, ako se arhivska knjiga ne vodi ažurno i temeljito.
111
Ibrahim ZUKIĆ
Zaključak
Uredno vođenje evidencija u školama je ključno u postupku uspostavljanja

funkcionalnog sistema upravljanja dokumentima. Za stvaraoce građe u školama,
osnovne evidencije su posebno važne zbog praćenja dokumenta od nastanka pa do
predaje nadležnom arhivu. U školama je česta, svakodnevna potreba pronalaženja
određenih dokumenata koji su arhivirani. Međutim, ako osnovne evidencije nisu
uredno i propisno vođene, veoma teško se pronalaze traženi dokumenti.
Ovo sve nam govori da se radi o veoma odgovornim poslovima koji se
odnose na evidentiranje dokumenata nastalih u radu škole, u osnovne evidencije.
Stoga je potrebno da arhivari ulože više napora u ličnu edukaciju da bi evidencije
vodili u skladu sa važećim propisima. Osnovni faktori koji utiču na nepropisan i
nedosljedan način vođenja osnovnih evidencija jesu nedovoljno poznavanje propisa,
nestručnost osoba zaduženih za vođenje osnovnih evidencija, radnik zadužen za
vođenje evidencija radi u dvije škole, te marginalizacija navedenih poslova u odnosu
na druge poslove od strane rukovodilaca u školama.
Stoga bi bilo potrebno kroz organizovanje stručnih seminara i edukacija
izvršiti osposobljavanje radnika zaduženih za vođenje osnovnih evidencija kao
i inspekcijskim kontrolama poboljšati trenutno stanje iz oblasti vođenja osnovnih
evidencija, te promjenom važećih propisa utvrditi za svaku školu po jednog radnika
za obavljanje poslova kancelarijskog i arhivskog poslovanja što sada nije slučaj. Na
taj način bi se ispoštovali propisi sa jedne strane, a sa druge strane bi imali kvalitetan
i funkcionalan sistem evidentiranja dokumenata, njihovog lakšeg pronalaženja i na
kraju čuvanja, što u najvećoj mjeri koristi školi, odnosno arhivarima u svakodnevnom
radu i postupanju sa predmetima.
Summary
Proper record keeping in schools is crucial in the process of establishing a

functional document management system. For material builders in schools, basic
records are particularly important for monitoring the document from creation to
submission to the competent archive. In schools, there is a frequent, everyday need
to find certain documents that have been archived. However, if the basic records are
not properly managed, it is very difficult to find the requested documents.
This all tells us that these are very responsible tasks related to the recording
of documents in the basic records created in the work of the school. It is therefore
necessary for archivists to put more effort into personal education in order to keep
records in accordance with current regulations. The basic factors that influence
the unwritten and inconsistent way of keeping the basic records are insufficient
knowledge of the regulations, the incompetence of the persons in charge of keeping
the basic records, the worker in charge of keeping records works in two schools,
112
and the marginalization of these jobs in relation to other tasks by the managers in
schools.
Therefore, through the organization of professional seminars and education,
training of the employees in charge of conducting basic records and regular
inspections should be improved in order to improve the current situation in the field
of keeping basic records, and by changing the applicable regulations to determine
for each school one worker for the performance of office and archive business
activities. now is not the case. In this way, the regulations on the one hand would be
respected, and on the other hand they would have a quality and functional system of
documenting, easier records finding and at the end the protection of records, which
is useful for schools, that is, for archivists in everyday dealing with documentation.
113
Jasmina LATINOVIĆ, stručni rad
Istorijski arhiv Beograd
Jugoslav VELJKOVSKI,
Istorijski arhiv Grada Novog Sada

POTREBA INOVIRANJA OBRASCA ARHIVSKE KNJIGE
Apstrakt: O arhivskoj knjizi se, naizgled, sve zna. Definicija je ista ili
slična u svim udžbenicima iz kancelarijskog poslovanja ili arhivistike. Zakonskim
ili podzakonskim aktima sve države bivše Jugoslavije su propisale njen izgled,
obavezu stvaralaca i imalaca arhivske građe i registraturskog materijala da isti
unose u njen obrazac, a da se prepis redovno dostavlja na uvid nadležnim arhivima.
Nedostatak stručnih članaka u arhivističkoj literaturi i na arhivističkim skupovima,
kao da potvrđuje tezu da se na ovu temu nema šta dodati. No, da li je zaista tako?
Tokom višegodišnjeg rada na zaštiti arhivske građe van arhiva, autori su utvrdili
da se u praksi arhivska knjiga i dalje vodi raznoliko, da pojedinim kategorijama
stvaralaca, poput privrede, postojeći oblik nije odgovarajući, da velikom delu
sadašnjih registratura ne odgovaraju koncepti vođenja arhivske knjige iz perioda
od pre četrdesetak godina, da postoji nedoumica kako i gde zavoditi elektronsku
dokumentaciju!
Ključne reči: Arhivska knjiga, registraturski materijal, arhivsko

poslovanje, osnovne evidencije, kancelarijsko poslovanje, arhivsko zakonodavstvo.
THE NEED FOR A NEW FORM OF ARCHIVAL BOOK
Abstract: Everything is apparently well-known when it comes to the term

of archival book. Definition is similar in every text book on archival science or
recordkeeping. The law in all ex Yugoslav states requires specific form of archival
book and obliges creators and holders of archival material to register in the Book
all archival and active records and to regularly deliver copy of a Book to the
relevant Archive. Lack of professional articles in archival literature and seminars
seems to be confirming the theory that there is nothing to be added on this topic.
But, is this really the case? Working for years on the protection of archival material
outside Archives, authors of this article have determined that Archival Book is
kept differently in registries, that certain companies do not find existing form to
be suitable and that great number of registry offices is not satisfied with Archival
Book’s structure defined forty years ago. It is also important to mention the issue of
registering electronic documents.
114
Potreba inoviranja obrasca arhivske knjige
Key words: Archival book, active records, archival management, basic

registers, recordkeeping, archival legislation.
Uvodne napomene
Mnogi autori su, do sada, davali definicije arhivske knjige. Uz mnoštvo

finesa, svi oni se slažu da je arhivska knjiga opšta inventarna evidencija (pregled)
celokupne dokumentacije.1 Ona predstavlja i informativno obaveštajno sredstvo,
pošto daje informacije o celovitosti fonda, stepenu sređenosti, količini i sadržaju
arhivske građe i registraturskog materijala koji se nalazi na čuvanju kod stvaraoca,
o dokumentaciji koja je izlučena (uništena) ili koja je predata nadležnom
arhivu. Istovremeno, dostavljanje njenog prepisa omogućava nadležnom arhivu
osnovne informacije za obavljanje određenih postupaka, koji za krajnji cilj imaju
preuzimanje arhivske građe po sticanju zakonom određenih uslova. Međutim, u
praksi su prisutne određene dileme, koje se odnose na korištenje arhivskih knjiga,
sa različitim obrascima, do onih koje se vode u elektronskom obliku. Stoga ovaj rad
ima za cilj da markira određene dileme i ponudi neka od mogućih rješenja.
Zakonska regulativa - od registara do osnovne evidencije arhivske građe
Na svom razvojnom putu, arhivska knjiga je značajno evoluirala. Od

nastanka modernih država prisutna je tendencija što efikasnije organizacije
administrativnog poslovanja. Još sredinom 18. veka, na prostoru Habsburške
monarhije, organi državne uprave su obavezivani „ ... da se prema godišnjem sledu,
stave u arhivu svi spisi i slučajevi, kao i milostive kraljevske naredbe i uredbe...
Neka se uvede, kao sažeta i precizna knjiga, registar ili pregled sadržine istih spisa
i slučajeva, po alfabetskom redu, da bi se lakše moglo bez truda imati pri ruci...“2
Tek u godinama posle Drugog svetskog rata započeto je donošenje niza
pravnih dokumenata koji su se odnosili na pitanje regulisanja kancelarijskog
poslovanja i zaštite arhivske građe. Obrazac arhivske knjige normiran je na
saveznom nivou Uputstvom za izvršenje Uredbe o kancelarijskom poslovanju.3
Ovim Uputstvom, po prvi put su organi državne uprave bili obavezni da vode
arhivsku knjigu kao opšti inventarni pregled celokupnog registraturskog materijala.
Tadašnji obrazac se sastojao od šest rubrika: rednog broja arhivske knjige, datuma
upisa, godine nastanka, opisa arhivskog materijala, ukupnog broja arhivskih
1 Neke od definicija: T. R. Šelenberg, Moderni arhivi, principi i tehnika rada, Beograd 1968; I.
Beuc, Osnovi registrature u teoriji i praksi, Sremski Karlovci 1973; Josif Kukurov, Kancelarijsko
poslovanje, Novi Sad, 1995.
2 Statut Slobodnog kraljevskog grada Novog Sada iz 1748. godine, prema Istorijski arhiv Grada
Novog Sada 1954–2014. (monografija), Novi Sad 2014.
3 „Službeni list FNRJ“, br. 50/57.
115
Jasmina LATINOVIĆ, Jugoslav VELJKOVSKI
jednica. Šesta rubrika se zvala napomena. Normiranjem ovog obrasca stvorila se

mogućnost za redovno i standardizovano upisivanje registraturskog materijala, ne
samo za organe državne uprave, već su i ostali stvaraoci i imaoci arhivske građe
dobili preporuku za vođenje svojih evidencija.
U daljem razvoju kancelarijskog poslovanja i arhivske delatnosti,
zakonodavna delatnost je prešla sa federacije na republike. Socijalistička republika
Srbija u periodu od šezdesetih do osamdesetih godina XX veka donosi niz propisa
iz ovih oblasti. Obrazac arhivske knjige je prilagođavan potrebama funkcionalnijeg
i efikasnijeg evidentiranja registraturskog materijala primenom Uputstva o načinu
vođenja i korišćenja arhivske knjige organa uprave4, te kasnije primenom nešto
izmenjenim Uputstvom o načinu vođenja i korišćenja arhivske knjige.5
Kako je Uputstvo o načinu vođenja i korišćenja arhivske knjige iz 1981.
godine, teoretski i dalje na snazi, zaslužuje detaljniju analizu. Uvodni članovi
Uputstva, naglašavaju da ono reguliše način vođenja i korišćenja arhivske knjige,
kao opšteg inventarnog pregleda registraturskog materijala, kod organa državne
uprave, upravnih organizacija, stručnih službi, društveno-političkih zajednica i
njihovih izvršnih organa, organa međuopštinskih regionalnih zajednica koje su vršile
poverene upravne poslove i organizacija udruženog rada i drugih samoupravnih
organizacija. Na osnovu Uputstava obrazac arhivske knjige je proširen sa rubrikom
“Prostorije i police” – kao topografski pokazivač za registraturu, gde se upisivao
podatak u kojoj prostoriji, polici i ormaru je smešten registraturski materijal, kao i
sve promene u vezi sa smeštajem.
Shodno članu 5. Uputstva, upisivanje u arhivsku knjigu se vrši na sledeći
način:
1. U rubriku „Redni broj registraturskog materijala” - upisuju se od jedan
pa nadalje brojevi istovrsnog registraturskog materijala nastalog tokom
jedne godine, bez obzira na broj registraturskih jedinica. Redni brojevi
se nastavljaju u knjizi kontinuirano iz godine u godinu. Registraturske
jedinice obeležavaju se rednim brojem pod kojim se materijal određene
vrste vodi u arhivskoj knjizi.
2. U rubriku „Datum upisa” - upisuje se dan, mesec i godina upisa
registraturskog materijala. Registraturski materijal iz prethodne godine
upisuje se u arhivsku knjigu najkasnije do kraja aprila naredne godine.
3. U rubriku „Godina nastanka” - upisuje se godina odnosno razdoblje
u kojem je registraturski materijal nastao. Za registraturski materijal
koji obuhvata podatke iz više godina, upisuje se početna i završna
godina, odnosno raspon godina (na primer: matična knjiga za period od
1960/1964. godine).
4. U rubriku „Sadržaj - klasifikacioni znak” - upisuje se kratka sadržina
registraturskog materijala i klasifikacioni znak.
4 „Službeni glasnik SRS“, br. 9/70.

5 „Službeni glasnik SRS“, br. 47/81.
116
5. U rubriku „Količina registraturskog materijala” - upisuje se ukupan

broj registraturskih jedinica (fascikl, kutija, registrator) istovrsnog
registraturskog materijala.
6. U rubriku „Prostorije i police” - upisuje se podatak u kojoj prostoriji,
polici i ormaru je smešten registraturski materijal, kao i sve promene u vezi
sa smeštajem.
7. U rubriku „Primedba” - upisuju se podaci u vezi sa izlučivanjem ili
primopredajom arhivske građe nadležnom arhivu.
Obrazac arhivske knjige, koji je danas u upotrebi kod najvećeg broja

registratura, je propisan Uputstvom o kancelarijskom poslovanju organa državne
uprave.6 Član 119. nalaže da se „u arhivsku knjigu upisuje registraturski materijal
iz prethodne godine najkasnije do 30. aprila tekuće godine. Upisuje se sav
registraturski materijal bilo da je nastao u radu organa državne uprave za koje
se vodi arhivska knjiga ili da se po bilo kom drugom osnovu nalazi na čuvanju u
arhivi organa državne uprave.” Izgled arhivske knjige za organe državne uprave
je definisan Obrascem br. 21. Ovaj obrazac arhivske knjige, u odnosu na prethodni,
ima značajne dodatke – uvodi se kategorija klasifikacione oznake, te rubrika broj i
datum zapisnika, koji se ispunjavao za kategorije (odnosno klasifikacione oznake)
sa rokom čuvanja, sa brojem Zapisnika o izlučivanju kojim je nadležni arhiv dao
saglasnost da se navedena kategorija može uništiti. (Prilog 1.)
Godina
Broj i
Redni Datum odnosno Klasifikaciona Rok
Sadržaj Količina datum Primedba
broj upisa razdoblje oznaka čuvanja
zapisnika
nastanka
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Prilog 1. Obrazac Arhivske knjige.
Na kraju, da bi nedoumica bila potpuna, Zakon o kulturnim dobrima iz 1994.

godine7 u svom članu 37. obavezuje stvaraoce, tj. „državne organe i organizacije,
organe jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, ustanove, preduzeća
i druga pravna lica u toku čijeg rada nastaje registraturski materijal da označavaju
i datiraju registraturski materijal i vode osnovnu evidenciju(!) o njemu.” Do
današnjeg dana nije razrešena ova nejasnoća. Višeznačnost pojma osnovna
evidencija, nedorečenost i nejasnoće pravne regulative, u kombinaciji sa mnoštvom
6 Naveden kao obrazac br. 21; „Službeni glasnik RS“, br. 10/93.
7 „Službeni glasnik RS“, br. 71/94.
117
nearhivskih problema devedesetih godina XX veka, ostavilo je dubok trag na

postupak zaštite arhivske građe van arhiva u Republici Srbiji.
Da li je teorija objedinjena sa praksom?
Bez obzira na navedena uputstva o arhivskoj knjizi, na dugogodišnji rad

arhivista zaposlenih na poslovima zaštite arhivske građe van arhiva, kao i same
praktične potrebe imaoca arhivske građe za sređenim evidencijama sopstvene
dokumentacije, situacija na terenu varira od „uređene“, preko „improvizovane“ i
„neuređene“ (neurednog vođenja arhivske knjige) do „apsolutnog nepostojanja
bilo kakve evidencije“. Razlozi su pre svega u zastarelosti arhivske normative,
neprilagođenosti arhivskih ustanova novim tranziciono i informatičkim odnosima.
Spomenimo da su još u to vreme, oko korišćenja tipa arhivske knjige, postojale
nejasnoće proistekle iz postojanja dva različita Uputstva, jednog iz 1981. godine i
drugog Uputstva koje je doneto 1993. godine. Oba Uputstva predviđaju, dakle dva
različita obrasca.
U praksi Službe za zaštitu arhivske građe van arhiva Istorijskog arhiva
Grada Novog Sada, na primer, prvobitni stav je bio da je obrazac arhivske knjige iz
1993. godine, potpuniji, precizniji i da treba da se primenjuje i na ostale stvaraoce
arhivske građe iako je predviđen samo za organe uprave i da treba insistirati na
njegovoj bezuslovnoj primeni. Ovakva odluka doneta u uslovima ratnih prilika
na prostoru ex Jugoslavije, hiperinflacije i društveno ekonomske tranzicije, dala
je samo negativne rezultate. Nalaganje mera revizije arhivske knjige i njenog
ponovnog ustrojavanja nije naišlo na adekvatan odziv u registraturama, pre svega
kod privrednih organizacija. Tek od početka dvehiljaditih, promenjen je stav
i ponovo dozvoljeno da registrature arhivsku knjigu vode na obrascu iz 1981.
godine. Sa druge strane, otvorilo se i pitanje da li, i u kojoj meri, treba dozvoliti
improvizaciju prilikom procesa sređivanja i unosa u arhivsku knjigu ili se striktno
držati obrazaca, ma koliko bili uvereni u nedostatke istog?
Navešćemo nekoliko primera najčešćih grešaka prilikom upisivanja
registraturskog materijala u arhivsku knjigu:
Negativan primer prijema prepisa arhivske knjige svakako je primer jedne
zdravstvene ustanove iz Beograda, koja dugi niz godina, u proteklom periodu, šalje
nadležnom arhivu, dva prepisa arhivske knjige. Jedan koji se odnosi na medicinsku
dokumentaciju i drugi koji se odnosi na evidentiranje dokumentacije nemedicinskog
karaktera. Odluka arhiviste, koji se bavi zaštitom ove dokumentacije na terenu, bila
je da ostane tako kako jeste u proteklih 30 godina, jer Ustanova trenutno u depoima
poseduje 2.246 dužnih metara. Otežana je, u velikoj meri, mogućnost celokupnog
sređivanja, zbog gore navedene količine koju su stvorili do sada. Isključivo ta
činjenica, kao i nedostatak ljudstva da se pozabavi ovim problemom, uticala je na
odluku da upis nastave na način na koji su navikli. Rezultat te odluke vidljiv je u
prilogu 3.
118
Prilog 2 – Arhivska knjiga

medicinske dokumentacije.
Prilog 3 – Arhivska knjiga

nemedicinske dokumentacije.
119
Uputstvima je predviđeno da pisarnice, odnosno zadužena lica u

registraturama, vode arhivsku knjigu „kao opšti inventarni pregled celokupnog
registraturskog materijala, a da se upis registraturskog materijala u arhivsku
knjigu vrši po godinama i klasifikacionim oznakama.“ Treba naglasiti da se upis „po
godinama” obavlja logičnim sledom nastalih godina onih registraturskih jedinica
koje su unutar registrature nastale njihovim radom i ukazana je potreba da se iste
odlože ad akta. Praksa je međutim drugačija, najčešća greška prilikom upisivanja
registraturskih jedinica nastaje upisom različitih godina. Na primer, evidentira se
zbirno srodna dokumentacija iz 2003. – Ulazni računi; potom se navodi ista vrsta
dokumentacije koja je nastala 2004, pa 2005. i tako do 2016. godine da bi se po
istom principu potom, upisivale neke druge kategorije, na primjer – kalkulacije za
2003, 2004. i sve do 2016. godine. Slično se i kod organa državne uprave dešava
da se akti neažurno arhivaraju, pa se iste klasifikacione oznake iz jedne godine
prilikom naknadnog upisa, mogu pronaći ne samo razdvojene u arhivskoj knjizi,
nego i fizički odvojene u arhivskom depou.
Treba naglasiti da se obaveza dostavljanja prepisa, ili u poslednjem periodu,
izvoda iz računara kao prepis arhivske knjige, za proteklu kalendarsku godinu
dostavlja nadležnom arhivu po jednom Uputstvu do kraja aprila, a po drugom
najdalje do kraja naredne godine. Međutim, praksa pokazuje drugačije, naročito u
velikim gradskim sredinama (Beograd, Novi Sad, Niš, Užice) gde je skoncentrisan
veliki broj pravnih subjekata, te iz tog razloga nije moguće iskontrolisati redovnost
dostavljanja pa se često, prepis arhivske knjige, šalje jednom u nekoliko godina ili
nakon obavljenog stručnog nadzora nad radom registrature pa opet ništa do idućeg
zakazanog nadzora.
U vremenu razvoja informatičkih tehnologija pojavili su se novi problemi
u vezi sa upisom u postojeće Obrasce arhivske knjige. Sve je češći slučaj da se
evidencije registraturskog materijala vode elektronski. Prvi problem svakako je u
činjenici da se elektronski Obrazac formira od registrature do registrature. Zadužena
lica pojedinih pravnih subjekata smatraju da im nisu neophodne sve kolone
predviđenog Obrasca pa samostalno formiraju postojeće nazive ili pak samostalno
dodaju pojedine kolone. Kolona pod nazivom Bar kod naročito je popularna kod
onih pravnih subjekata koje su poverile svoju dokumentacija na čuvanje društvima
koja su za to specijalizovana (outsourcing). Problem je što je u pitanju rubrika koja
nije nikome razumljiva, ni stvaraocu, ni nadležnom arhivu. Dosadašnja praksa je
ipak pokazala da su registrature nakon sugestija i primedbi ispravljale ukazane
nedostatke. Sa druge strane, postavlja se pitanje, kako u postojećem obrascu
arhivske knjige navesti količine za dokumentaciju u elektronskom obliku? CD?
Eksterni hard disk? Cloud?
120
Jedan pokušaj analize stanja
Svesni svih nejasnoća u vezi sa ovakvim obrascima arhivske knjige kao

osnovne evidencije, autori su pokušali da putem ankete saznaju mišljenje ostalih
kolega zaposlenih na poslovima zaštite arhivske građe van arhiva u Republici
Srbiji. Anketa se sastojala od 6 pitanja:
1. Da li se u vašem arhivu prihvata Prepis arhivske knjige i u vidu klasičnog obrasca
O 21 i u elektronskoj formi sa rubrikama obrasca O 21, odnosno samoinicijativno
poređanim/predviđenim rubrikama?
- samo O 21 (7 arhiva)
- samo elektronski (klasičnih rubrika) (3 arhiva)
- samo elektronski (različitih rubrika) (2 arhiva)
- sve navedeno (7 arhiva)
2. Da li se u prepisima arhivskih knjiga razlikuju rubrike klasičnog obrasca O 21
i obrasca formiranog u registraturi u elektronskoj formi i u kojim rubrikama je
najčešća razlika (koje rubrike su dodate, odnosno koje nedostaju)
- nedostaje rubrika o izlučivanju (2 arhiva)
- nedostaje rubrika o primopredaji (1 arhiv)
- nema dodatnih rubrika (1 arhiv)
- ne koristi se elektronski prepis (2 arhiva)
- nedostaje rubrika napomena (2 arhiva)
- nedostaje rubrika mesto čuvanja (3 arhiva)
- dodata je kolona Redni broj Liste kategorija (1 arhiv)
- dodata je kolona Vrsta pakovanja (1 arhiv)
- nedostaje rubrika Rok čuvanja (2 arhiva)
- sve rubrike su odgovarajuće (4 arhiva)
3. Da li prihvatate prepis arhivske knjige bez osnovnih obeležja - delovodnog broja,
datuma, pečata, potpisa onoga ko je sačinio Prepis arhivske knjige, bez naznačene
količine evidentiranog registraturskog materijala i arhivske građe:
- prihvatam (3 arhiva)
- ne prihvatam (9 arhiva)
- delimično bez gore navedenog (4 arhiva)
4. Da li Dopisom odbijate prepis arhivske knjige uz obrazloženje zašto se ne
prihvata
- da (9 arhiva)
- ne (8 arhiva)
- traži se dopuna (1 arhiv)
- izriče se primedba prilikom nadzora (1 arhiv)
121
5. Da li mislite da je neophodno revidirati postojeći obrasac arhivske knjige

- da (9 arhiva)
- ne (6 arhiva)
- ne znam (1 arhiv)
6. Da li mislite da je neophodno unificiranje Dopisa kojim bi se odbijala akta
upućena nadležnom arhivu poput neodgovarajućeg Prepisa arhivske knjige, Popisa
za izlučivanje, Popisa za primopredaju i drugih radnji
- da (18 arhiva)
- ne (1 arhiv)
Već je sam odaziv (odgovorilo je 19 arhiva, nešto više od polovine

anketiranih) pokazao da u velikoj meri postoji zainteresovanost za ovaj tip
arhivističke inicijative. Većina anketiranih se složila da postoji potreba za
standardizacijom i unifikovanjem postupaka i procedure komunikacije sa
registraturama, kao i da postoji potreba za revizijom postojećeg obrasca arhivske
knjige. Raznovrsnost odgovora na pitanja iz oblasti prijema i obrade elektronskih
prepisa arhivske knjige takođe nam ukazuje da su arhivisti svesni informatičke
realnosti oko sebe, ali i da u nedostatku jasnih normativa, lutaju pokušavajući sami
da odrede šta je ispravno, a šta ne.
Zaključak
Nepostojanje arhivske knjige je najčešće odraz nesređenosti arhivske

građe i registraturskog materijala u registraturi. Samim tim, sve nejasnoće,
nedoumice i greške prilikom upisa u obrazac arhivske knjige, kao opšte
inventarne evidencije, reflektuju se na stanje dokumentacije i u perspektivi, na
stepen sačuvanosti i sređenosti arhivskog fonda nakon preuzimanja od strane
arhivske ustanove. Sa razvojem kancelarijskog i arhivskog zakonodavstva na
federalnom i republičkom nivou su donošeni razni zakonski i podzakonski akti
koji su imali za cilj standardizaciju poslovanja u ovim oblastima. Činjenica je
da su u poslednjih šezdeset godina, u Republici Srbiji doneta čak četiri Uputstva
iz oblasti kancelarijskog poslovanja u kojima je definisan izgled i način vođenja
arhivske knjige. Međutim, poslednje doneto Uputstvo je staro više od 25 godina i
danas u velikoj meri ne zadovoljava potrebe ni stvaralaca registraturskog materijala
ni arhivskih ustanova. Arhivska praksa je davno prevazišla postojeću arhivsku
teoriju, kao i arhivsku pravnu regulativu što se negativno odražava naravno u samoj
praksi. Postojeći obrazac arhivske knjige očigledno više ne odgovara potrebama
savremenog poslovanja. Iz tog razloga bilo bi potrebno u novim normativnim
aktima jasno razgraničiti i definisati šta je osnovna evidencija registraturskog
materijala (dokumentarnog materijala - u predlogu novog Zakona), šta je prepis
arhivske knjige, a šta popis arhivske građe i ko je obavezan da iste dostavlja, te na
koji način.
122
Takođe je neophodno dati odgovor na činjenicu kako postupati u

registraturama kada imaoci/stvaraoci registraturskog materijala i arhivske građe
sami formiraju elektronski obrazac arhivske knjige (najčešeće u exelu, sa kolonama/
rubrikama koje misle da odgovaraju njihovom načinu poslovanja). Da li će struka pa
i država sama, pokrenuti inicijativu za formiranjem elektronskog obrasca arhivske
knjige, te dati odgovore koji se na terenu najčešće postavljaju, kako i na koji način
će registrature biti primorane da iz analognog formata (arhivsku knjigu) „pretoče”
u digitalni format i „vode” je jednoobrazno - elektronski. Za sada arhivisti koji rade
na poslovima zaštite arhivske građe i registraturskog materijala van arhiva nemaju
adekvatan i jasan odgovor na ova pitanja.
Summary
The absence of an archival book is most often a reflection of the

unreliability of archival material and records in the registry. Consequently, all the
ambiguities, mistakes and errors in the registration of the archive book as a general
inventory of records are reflected on the state of the documentation and in the
perspective, the degree of preservation and ordering of the archival fund after the
takeover by the archival institution. With the development of office and archival
legislation at the federal and republic level, various laws and bylaws were adopted
aimed at standardizing business in these areas. The fact is that in the last sixty years,
in the Republic of Serbia, four Directions in the field of office management have
been adopted, which define the appearance and manner of keeping the archival
book. However, the latest adopted Guideline is more than 25 years old and today
largely does not meet the needs of the creators of the registry material or archival
institutions. Archival practice overcame the existing archival theory, as well as legal
regulations, which is negatively reflected in the practice itself. The existing book
form obviously no longer meets the needs of modern business. For this reason, it
would be necessary to clearly delineate in new normative acts and define what is
the basic record of the registry material (documentary material - in the proposal of
the new Law), what is the copy of the archive book, what is the list of archives and
who is obliged to submit it in what way.
It is also necessary to provide an answer to the fact that they act in the
registers where the holders/ creators of the registry material and archival material
themselves form an electronic form of the archive book (most often in Excel, with
columns / sections that they think correspond to their mode of operation). Whether
the profession and the state itself will initiate an initiative to create an electronic
archive book form, and give the answers that are most commonly asked on the field,
how and in what way the registrations will be forced to „transfer” from the analogue
format (book) into digital format and is uniform - electronic. For now, archivists
working in the field of protection of archival material and registry material outside
archives do not have an adequate and clear answer to these questions.
123
Snežana PETROV stručni rad
Arhiv Srbije
SISTEM TEHNIČKE ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE U SRBIJI
Apstrakt: Tehničku zaštitu arhivske građe čine preventivna zaštita,

konzervacija, restauracija, mikrofilmovanje i digitalizacija. Mere preventivne
zaštite sprovode svi koji su u kontaktu sa arhivskom građom. U sprovođenju mera
preventivne zaštite u arhivima u Srbiji, a posebno u registraturama, postoje brojni
propusti, koji za posledicu imaju česta oštećenja i loše stanje arhivske građe.
Konzervacija i restauracija arhivske građe u Srbiji obavlja se u arhivima. Trenutno
je na ovim poslovima zaposleno samo 9 konzervatora i restauratora u 4 arhiva.
Tehnike i metode koje se primenjuju u procesu konzervacije i restauracije, kao i
materijali i oprema, donekle zaostaju za svetskim standardima. Budući da su
konzervacija i restauracija dugotrajni procesi, ovaj broj zaposlenih je nedovoljan
da sanira svu oštećenu arhivsku građu u Srbiji. Mikrofilmovanje arhivske građe
u Srbiji se obavlja u arhivima ili u ustanovama specijalizovanim za tu vrstu
delatnosti. Mikrofilmuje se arhivska građa od izuzetnog značaja prema finansijskim
mogućnostima arhiva. Ne postoji pisano uputstvo ili smernice koje bi definisale
standard izrade mikrofilma, što povremeno dovodi do izrade mikrofilmova
neodgovarajućeg kvaliteta i do njihove neupotrebljivosti. Digitalizacija arhivske
građe u Srbiji obavlja se u nekim arhivima na sopstvenu inicijativu bez definisanih
standarda i ujednačenog načina obrade. Na ovom polju se poslednjih godina
dosta radilo, te se uskoro može očekivati početak sistematske i standardizovane
digitalizacije celokupnog arhivskog fonda Srbije. Problemi u tehničkoj zaštiti
arhivske građe u Srbiji mogu se rešiti potpunijom zakonskom regulativom,
permanentnim obukama i logističkom podrškom osnivača arhiva.

Ključne reči: tehnička zaštita, preventivna zaštita, konzervacija,
restauracija, mikrofilmovanje, digitalizacija, arhivska građa, arhivi, registrature.
TECHNICAL PROTECTION SYSTEM OF THE ARCHIVES IN SERBIA
Abstract: Technical protection system of the archives consists of

preventive protection, conservation, restauration, microfilming and digitalisation.
The preventive protection measures are carried out by everyone in contact with
the archives. In carrying out the preventive protection measures in the archive
premises of Serbia, and especially in registries, there are numerous oversights
which, as a consequence, have frequent damages and poor archives condition.
124
Sistem tehničke zaštite arhivske građe u Srbiji
Conservation and restauration of the archives in Serbia is being done in the

archive premises. Currently, there are only 9 conservationists and restaurators in
4 archives employed on these positions. The techniques and methods applied in the
process of conservation and restauration, as well as materials and equipment, are
somewhat outdated compared to worldwide standards. Given that conservation and
restauration are long-term processes, this number of employees is insufficient to
repair all the damaged archives in Serbia. Microfilming of the archives in Serbia
is performed in archive premises or institutions specialised for this type of work.
Archives of exceptional significance are being microfilmed according to financial
capabilities of archive premises. There are no written instructions or guidelines
that would define the standard of developing microfilms, which sometimes leads to
developing microfilms of unsuitable quality and to their non-usability. Digitalisation
of archives in Serbia is performed in some archive premises upon their own
initiative without defined standards and uniform method of processing. Lately,
a lot has been done in this field, so the beginning of systematic and standardised
digitalisation of the entire archiving fund of Serbia is to be expected soon. Problems
in the technical protection of the archives in Serbia can be solved with the help of a
more complete legislation, permanent trainings and logistics support of the archive
founders.
Key words: Technical protection, conservation, restauration, microfilming,

digitalisation, archives, archive premises, registries.
Uvod
Tehnička zaštita arhivske građe je veoma široka i kompleksna oblast.

Ona obuhvata preventivnu zaštitu, konzervaciju, restauraciju, mikrofilmovanje i
digitalizaciju arhivske građe. Osnovna uloga tehničke zaštite je da arhivskoj građi
obezbedi što duže trajanje u originalnom, izvornom obliku kroz zaštitu njenog
fizičkog integriteta, odnosno kroz zaštitu materijala od kojih je napravljena: papira,
pergamenta, različitih mastila, voštanih pečata i drugo. Takođe, uloga tehničke
zaštite je da sačuva samu informaciju/sadržinu koju arhivska građa nosi u slučaju
da original potpuno propadne. To se postiže prebacivanjem na druge medije,
konkretno na mikrofilm i digitalni zapis, koji predstavljaju kopije verne originalu i
imaju dokaznu snagu kao original.
Od samog početka razvoja arhivistike, razvija se i tehnička zaštita kao njen
neizostavni deo. U početku mala, danas razgranata oblast koja zahteva stručnjake
različitih profila, multidisciplinarnost i poznavanje usko specifičnih oblasti.
125
Snežana PETROV
Preventivna zaštita
Prvi i najprirodniji način zaštite arhivske građe jeste preventivna zaštita,

čiji je cilj da kroz niz preventivnih mera i postupaka umanji ili spreči nastajanje
oštećenja i uspori proces starenja i propadanja. Preventivnu zaštitu treba da
sprovode svi koji su na bilo koji način u kontaktu sa arhivskom građom: od arhivista
iz arhiva, preko arhivara iz registratura, do radnika u čitaonici, na fotokopir mašini
i uređajima za digitalizaciju i mikrofilmovanje. Preventivna zaštita je sama po
sebi veoma široka oblast. Ona počinje u registraturama, još pre nastanka arhivske
građe i tiče se odabira kvalitetnih materijala (prevashodno papira i mastila) u izradi
dokumentacije za koju se unapred može pretpostaviti da će se trajno čuvati. U
takvu dokumentaciju se ubrajaju na primer različite diplome, odlikovanja, matične
i zemljišne knjige i drugo. Kvalitetni materijali obezbeđuju višestruko duži vek
trajanja arhivskoj građi i samim tim i bolju, lakšu i jednostavniju zaštitu kasnije.
Značaj kvaliteta materijala u izradi arhivske građe postao je očigledan tokom
20. veka, oko pola veka posle početka upotrebe drvenjače u procesu proizvodnje
papira. Papir star pola veka izrađen od drvenjače izgledao je znatno starije od
papira izrađenih pre više vekova. Arhivi i biblioteke širom sveta i danas imaju
problem sa očuvanjem građe na papiru od drvenjače i još uvek nisu pronašli
adekvatno rešenje kako da zaštite, odnosno sačuvaju građu nastalu krajem 19. i u
prvoj polovini 20. veka. Od trenutka uočavanja problema počeli su da se uvode
standardi u proizvodnji papira, te se danas u prodaji mogu naći papiri različitog
kvaliteta: od novinske hartije, papira najlošijeg kvaliteta sa najvećim procentom
drvenjače, do trajnih papira (ISO 9706) i papira arhivskog kvaliteta (ISO 11108).
U izradi dokumentacije predviđene za trajno čuvanje, treba koristiti mastila i boje
koje se ne rastvaraju u vodi, nisu osetljive na dejstvo svetlosti i nemaju nepovoljno
dejstvo na građu (npr. nisu kisele). Takve karakteristike imaju sva mastila i boje na
bazi ugljenika. U Srbiji ne postoji zakonska obaveza da se u nastajanju određene
dokumentacije koristi odgovarajući kvalitet papira, te se upotreba kvalitetnih
papira pri izradi značajnih dokumenata svodi na znanje i entuzijazam pojedinaca i
spremnost ustanove da to znanje i entuzijazam prepozna i podrži.
Najobimniji deo preventivne zaštite odnosi se na zaštitu arhivske građe u
arhivskim depoima, odnosno na uslove čuvanja i skladištenja, što je razumljivo s
obzirom da građa najveći deo svog vremena provodi upravo u depoima. Bez obzira
da li se radi o arhivu ili o registraturi, u svakom arhivskom depou moraju da se
obezbede uslovi za bezbedno čuvanje arhivske građe. Pod bezbednim uslovima
se podrazumevaju: odgovarajući položaj i konstrukcija objekta i depoa, zaštita od
provala i krađa, adekvatan smeštajni kapacitet i smeštaj građe (u kutije i police),
organizacija depoa, odgovarajući ambijentalni uslovi (temperatura, vlažnost,
svetlost, atmosferski gasovi, prašina), zaštita od požara (vatrootporni materijali,
alarmni i protivpožarni sistemi) i drugo. Uslova ima mnogo i svaki na svoj način
doprinosi očuvanju građe, odnosno usporavanju procesa starenja i umanjenju rizika
od oštećenja, ali retki su depoi u kojima su svi uslovi za bezbedno čuvanje građe
126
ispunjeni. Podrazumeva se da svi uslovi nemaju jednaku težinu i značaj i cilj je

svakako da se obezbede oni najbitniji, oni sa najvećim uticajem na građu.
Najznačajniji uslovi su: 1. Dovoljan smeštajni kapacitet, 2. Optimalne
vrednosti temperature i vlažnosti i 3. Smeštaj celokupne građe u zaštitne (arhivske)
kutije i metalne police. Za svaki depo koji ispunjava ova 3 uslova, može se reći
da ima zadovoljavajuće uslove za čuvanje građe. Nažalost, većina arhiva u Srbiji
već prvi uslov ne ispunjava. Smeštajni kapaciteti depoa su premali za količinu
građe koja se u njima čuva. Police su pretrpane, kutije sa građom se ređaju
jedna preko druge, neretko i po podu, što sve otežava manipulaciju i kretanje
kroz depo, umanjuje bezbednost radnika, a što je najvažnije dovodi do oštećenja
građe, mehaničkih usled otežane manipulacije i mikrobioloških usled ograničene
cirkulacije vazduha i stvaranja kondenza. Ovakav raspored u depou može da
onemogući pravovremeno uočavanje uzročnika nekih oštećenja, kao što su glodari i
insekti, koji u pretrpanom depou ostaju dugo skriveni i nanose ogromnu štetu građi.
Takođe, u slučaju poplave ili neke druge vanredne situacije otežana je evakuacija i
znatno je povećana mogućnost nastanka obimnih i teških oštećenja, naročito ako se
građa nalazi na podu.
Zbog nepovoljne finansijske situacije samo mali broj arhiva u Srbiji je
u mogućnosti da održava temperaturu i vlažnost pomoću klima uređaja. U tim
arhivima se ove vrednosti kreću u optimalnim granicama. U ostalim arhivima
situacija je šarolika: arhivi koji imaju nove ili namenski zidane objekte po pravilu
nemaju problem sa održavanjem temperature i vlažnosti bez obzira na odsustvo
klima uređaja, dok stari ili adaptirani objekti u većini slučajeva imaju problem.
Problem takođe postoji u depoima koji su smešteni u podrumu ili potkrovlju objekta
u kojima je po pravilu održavanje temperature i vlažnosti bez klima uređaja gotovo
nemoguće. Građa smeštena u adekvatne zaštitne kutije, zaštićena je od prašine,
svetlosti, mehaničkih oštećenja i umanjen je štetan uticaj atmosferskih gasova i
naglih promena temperature i vlažnosti. Pod adekvatnom kutijom se podrazumeva
zaštitna kutija koja je zatvorena sa svih strana, koja po konstrukciji odgovara vrsti
i formatu građe, koja je odgovarajuće čvrstine, takve da građi pruža odgovarajuću
mehaničku potporu i koja ne sadrži materije koje mogu da oštete građu (kiseli
produkti, lignin, hemijski nestabilan lepak i drugo).
U arhivima u Srbiji najveći deo građe jeste upakovan u kutije ovih
karakteristika, dok se manji deo čuva u fasciklama, svežnjevima, velikim
kartonskim kutijama i slično. Iako u maloj meri problem predstavljaju i kutije
neodgovarajućeg kvaliteta, naročito one napravljene od kiselog kartona. Građa
u njima ima karakteristična oštećena: veoma suve, krte i potamnele margine u
odnosu na relativno neoštećen središnji deo listova. Adekvatan smeštaj celokupne
građe u metalnim policama omogućava prevashodno brzu i laku manipulaciju,
jednostavnije snalaženje, veću bezbednost zaposlenih, a zatim i manju mogućnost
mehaničkih oštećenja i dobru cirkulaciju vazduha, kao i lakše uočavanje štetočina i
lakšu i bržu evakuaciju u slučaju vanrednih situacija.
127
Snežana PETROV
Adekvatan smeštaj je u uskoj vezi sa smeštajnim kapacitetom i ova dva

uslova se ne mogu posmatrati odvojeno. Arhivi u Srbiji imaju odgovarajući broj
polica u odnosu na smeštajni kapacitet, a ponekad i neznatno veći. Problem koji
se javlja posledica je nedovoljnog smeštajnog prostora, a ne nedovoljnog broja
polica. U manjem broju arhiva još uvek postoje drvene police, koje nisu zamenjene
metalnim, što predstavlja potencijalnu opasnost od širenja požara, a samim tim i od
stradanja veće količine građe. Svi problemi prisutni u depoima arhiva, prisutni su i
u depoima registratura, s tim što su u registraturama još izraženiji.
Kao što je rečeno u depou građa može da se ošteti na različite načine. I
pored toga građa je u depou prilično bezbedna. Mogućnost oštećenja se znatno
povećava kada građa izađe iz depoa bilo zbog sređivanja i obrade, korišćenja,
izlaganja ili transporta. Sređivanje i obradu obavljaju stručna lica koja su obučena
za bezbedno rukovanje građom, te su oštećenja usled nepravilnog rukovanja
svedena na minimum i uglavnom su rezultat nesavesnog ponašanja pojedinaca.
Ambijentalni uslovi tokom sređivanja mogu donekle da odstupaju od optimalnih,
ali ne u toj meri, da bi mogli da imaju značajan uticaj na građu.
Tokom korišćenja u čitaonici građa je izložena nepovoljnom uticaju
svetlosti, temperature i vlažnosti. Nepovoljni uticaj svetlost se ne može izbeći,
ali se može svesti na prihvatljivu meru upotrebom sijalice koje nemaju hemijsko,
fotohemijsko i biološko dejstvo na građu. Zbog velike fluktuacije ljudi, u čitaonici
je nemoguće održavati temperaturu i vlažnost u optimalnom opsegu bez upotrebe
klima uređaja. Nažalost u Srbiji nemaju svi arhivi klimatizovane čitaonice, što
predstavlja opasnost od oštećenja građe. Neki arhivi nemaju ni prostoriju izdvojenu
za čitaonicu, već se čitaonica nalazi u sklopu depoa, biblioteke ili čak hodnika!
Čitaonica u depou i biblioteci svakako nije dobro rešenje, jer prisustvo većeg
broja ljudi u prostoriji narušava ambijentalne uslove, što u ovom slučaju pogađa
celokupnu građu u depou, a ne samo onu koja se koristi. S druge strane bezbednost
depoa i biblioteke je narušena.
Građa se može oštetiti usled nepažljivog i nesavesnog korišćenja, zbog
čega u čitaonici mora da postoji fizički nadzor, a po mogućnosti i videonadzor. U
arhivima u Srbiji videonadzor je retkost, a zbog manjka zaposlenih, neki arhivi ne
mogu da obezbede ni fizički nadzor. Još jedan uzročnik oštećenja je fotokopiranje
građe za potrebe korisnika. Najugroženiji su već oštećena građa, građa sa voštanim
pečatom, građa veća od A4 formata, povezi knjiga, prošivena građa i slično.
Građa koja postoji u obliku mikrofilma ili u digitalnom obliku ne bi smelo da se
fotokopira, već bi kopije trebalo da se izrađuju sa pomenutih medija. Izrada kopija
ostale građe bi trebalo da se obavlja pomoću digitalnog fotoaparata. Ovo naročito
važi za građu koja je u procesu fotokopiranja najugroženija. U arhivima u Srbiji
građa za potrebe korisnika se retko fotografiše, čak i ona najugroženija, već se
uglavnom fotokopira, što dovodi do oštećivanja. Takođe, treba pomenuti da sva
mikrofilmovana i digitalizovana građa po pravilu ne sme da se izdaje u originalu,
već u obliku kopija, što se u Srbiji takođe u potpunosti ne poštuje. Problemi prisutni
tokom korišćenja građe u arhivima, postoje i u registraturama, ali je njihov uticaj na
128
stanje celokupne građe neznatan, budući da u odnosu na arhive, registarture veoma

retko izdaju građu.
Tokom izlaganja arhivske građe, uzročnici oštećenja mogu biti
neodgovarajuća priprema i postavka eksponata (građe), svetlost, ambijentalni
uslovi i bezbednost. Budući da izložbu uglavnom postavljaju stručna lica, retko
se dešavaju oštećenja usled neodgovarajuće pripreme i postavke. Prirodno svetlo
u izložbenim prostorijama nije dozvoljeno, a za veštačko postoje određena
ograničenja. U dizajniranju izložbene postavke upotrebljavaju se različiti svetlosni
efekti koji pozitivno utiču na vizuelni doživljaj izložbe. Ti svetlosni efekti isključuju
upotrebu prirodnog osvetljenja i uglavnom koriste led svetla niskog intenziteta što
pogoduje arhivskoj građi.
Temperatura i vlažnost u izložbenom prostoru veoma variraju zbog
prisustva velikog broja ljudi, što je posebno izraženo tokom otvaranja izložbe,
kada je i fluktuacija ljudi najveća. I u izložbenoj sali bi po pravilu uvek trebalo da
postoje merni uređaji i aparati za regulaciju ambijentalnih uslova: klima uređaji,
aparati za isušivanje (odvlaživanje) vazduha i aparati za ovlaživanje vazduha
(ultrazvučni ovlaživač). U slučaju da ne postoji mogućnost regulacije ambijentalnih
uslova pomoću aparata, broj posetilaca izložbe bi trebalo ograničiti. Bezbednost
izložbene postavke se postiže korišćenjem odgovarajućih vitrina i nadzorom. Kada
su u pitanju tematske izložbe, koje su obično vremenski ograničene, u arhivima u
Srbiji najčešći problem predstavljaju neodgovarajuća temperatura i vlažnost usled
nedostatka uređaja za regulisanje ambijentalnih uslova u izložbenom prostoru, dok
su drugi uslovi zadovoljavajući. Veći problem predstavljaju stalne postavke koje
se neretko nalaze po hodnicima, izložene dejstvu prirodne svetlosti i promenljivim
ambijentalnim uslovima bez adekvatnog nadzora. U poslednjem slučaju naročito,
ali i u svim drugim, uvek je preporuka izlagati kopije umesto originala. S obzirom
da delatnost registratura najčešće ne obuhvata izlaganje arhivske građe, osim
u izuzetnim slučajevima, mogućnost oštećenja građe u registraturama tokom
izlaganja gotovo da ne postoji.
Arhivska građa se transportuje tokom preuzimanja iz registrature,
pozajmljivanja za izložbe, evakuacije zbog vanrednih situacija i drugo. Bez
obzira na razlog transporta, građa mora uvek da se prevozi u sigurnosnim
metalnih sanducima, u adekvatnom (čistom, suvom) vozilu, i uz pratnju
stručnog i odgovornog lica. Sigurnosne sanduke nemaju svi arhivi u Srbiji, a
i oni koji ih imaju, nemaju ih u dovoljnom broju za evakuaciju celokupne građe
u slučaju vanrednih situacija, na primer. Ovaj problem bi mogao da se prevaziđe
potpisivanjem ugovora o saradnji između srodnih ustanova u kome bi se ugovorene
strane obavezale na uzajamnu pomoć u vanrednim, ali i u redovnim situacijama, što
bi između ostalog podrazumevalo pozajmljivanje sigurnosnih sanduka po potrebi.
Adekvatno vozilo i odgovorno lice su u najvećem broju slučajeva obezbeđeni kada
su u pitanju preuzimanje iz registrature ili pozajmljivanja za izložbe. Međutim,
angažovanje velikog broja adekvatnih vozila u kratkom vremenskom periodu, što je
neophodno u slučaju vanrednih situacija, veoma je teško, zbog čega bi svaki arhiv
129
Snežana PETROV
na osnovu plana zaštite u vanrednim situacijama morao da ima potpisan ugovor sa

odgovarajućim prevoznikom za slučaj vanrednih situacija. Ovakve ugovore većina
arhiva u Srbiji nema. Najveći problem u transportu građe u Srbiji javlja se kod
arhiva koji se nalaze na više lokacija. Kod takvih arhiva građa se često transportuje
sa jedne na drugu lokaciju zbog korišćenja ili sređivanja i obrade. Kako većina
arhiva nema sopstveno vozilo, a često iznajmljivanje vozila finansijski nije isplativo
niti opravdano, građu neretko transportuje stručno i odgovorno lice bez sigurnosnih
sanduka sopstvenim vozilom, taksijem ili čak gradskim prevozom! Građa u
registraturama se najčešće transportuje tokom predaje arhivima, što se obavlja na
odgovarajući način.
Na osnovu Zakona o vanrednim situacijama, svaki arhiv, kao i registratura,
bi trebalo da ima Plan zaštite u vanrednim situacijama koji sadrži i plan zaštite
arhivske građe.1 Plan zaštite građe bi trebalo da obuhvata pripremu za vanredne
situacije, akciju spasavanja tokom vanredne situacije i oporavak posle vanredne
situacije. Pod pripremom se podrazumeva procena rizika od vanrednih situacija i
sve vrste delovanja u cilju umanjenja rizika (na primer: ugradnja protivpožarnih
sistema), zatim nabavka materijala i opreme za spasavanje (sanduci za evakuaciju
građe, pumpe za izbacivanje vode, zaštitna oprema za zaposlene i drugo), obuka
zaposlenih za reagovanje u vanrednim situacijama, podela zaduženja, vežba i
provera plana i drugo. Akcija spasavanja podrazumeva sam čin spasavanja građe
tokom vanredne situacije na osnovu plana, odnosno, procenu stanja građe, hitne
intervencije na licu mesta, izradu dokumentacije, evakuaciju i drugo. Oporavak
posle vanredne situacije obuhvata sanaciju objekta i depoa, zamenu oštećenih kutija
i poveza, mikrofilmovanje, digitalizaciju, konzervaciju i restauraciju oštećene građe
po potrebi i drugo.
U Srbiji i arhivi i registrature imaju izrađen plan zaštite u vanrednim
situacijama, ali ni jedni ni drugi nemaju plan zaštite građe, bar ne onakav kakav
bi trebalo da bude, prema svetskim standardima. Poslednjih godina Ministarstvo
kulture i informisanja Republike Srbije ulaže znatne napore da ovaj problem reši i u
saradnji sa stručnjacima iz Srbije, a uz pomoć Evropske unije i UNESCO-a, obavlja
edukaciju, izrađuje strategije i modele za izradu delotvornog i sveobuhvatnog plana
zaštite kulturnih dobara. Projekat vezan za zaštitu nepokretnog kulturnog dobra
u vanrednim situacijama je u toku, dok je zaštita pokretnih dobara, uključujući i
arhivsku građu, predviđena za sledeću fazu. Svedoci smo činjenice da je klima sve
nestabilnija sa sve izraženijim ekstremima, što za posledicu ima sve češću pojavu
vanrednih situacija. U Srbiji se od vanrednih situacija najčešće javljaju poplave
čija se učestalost znatno povećala u poslednjih nekoliko godina, što je za posledicu
imalo stradanje velike količine građe u registraturama. Stradanje velikih količina
građe nije posledica samo vanrednih situacija, već i neadekvatnih uslova čuvanja
(u suterenskim prostorijama) i nepostojanja svesti o značaju građe, obavezi njenog
adekvatnog čuvanja i pravovremenog evakuisanja. Građa u arhivima za sada nije
stradala u poplavama.
1 Zakon o vanrednim situacijama, „Sl. glasnik RS“, br. 111/09, 92/11, 93/12, čl. 92. st. 2.
130
U sprovođenju preventivne zaštite u arhivima u Srbiji, a posebno u

registraturama, postoje brojni propusti koji bi se mogli rešiti potpunijom zakonskom
regulativom, permanentnim obukama i razume se logističkom podrškom osnivača
arhiva. Edukaciju arhivskih radnika o preventivnoj zaštiti obavljaju konzervatori.
Do sada se kratka obuka arhivskih radnika o preventivnoj zaštiti obavljala samo
u okviru stručnog ispita koji se polaže neposredno posle pripravničkog staža, što
se pokazalo kao nedovoljno. U planu je organizovanje redovnih edukacija svih
arhivskih radnika o preventivnoj zaštiti. Edukaciju arhivara u registraturama o
preventivnoj zaštiti obavljaju arhivisti zaposleni u službi za zaštitu arhivske građe
van arhiva, koji su takođe edukovani od strane konzervatora. Pokazalo se da redovni
obilasci registratura nisu dovoljni, već da je neophodno organizovanje edukacije,
što neki arhivi i rade. Međutim ovaj vid edukacije prema važećim propisima nije
obavezan, zbog čega mnoge registrature nisu uključene u edukaciju.
Nacrt zakona o arhivskoj građi i arhivskoj delatnosti je završen još 2009.
godine i očekuje se da će u skorije vreme proći skupštinsku proceduru. Zakon će
rešiti mnoge probleme u arhivskoj delatnosti, između ostalog i probleme u okviru
tehničke zaštite. Takođe, Stručno uputstvo o preventivnoj zaštiti arhivske građe bi
uskoro trebalo da stupi na snagu. Nedostatak uputstva je što se on odnosi samo na
građu u arhivima, ali ne i na građu u registraturama, pošto trenutni propisi to ne
dozvoljavaju. Stupanje na snagu Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj delatnosti,
omogućiće izradu Stručnog uputstva o preventivnoj zaštiti građe u registraturama
ili će proširiti sferu delovanja već postojećeg uputstva i na registarture.
Konzervacija i restauracija
Kada se građa ošteti usled prirodnog starenja, korišćenja, neadekvatnih

uslova čuvanja, vanrednih situacija ili iz bilo kog drugog razloga, neophodno je da
se konzervira i po potrebi restaurira. Konzervacija predstavlja niz postupaka kojima
se usporavaju, zaustavljaju, ublažavaju ili eliminišu faktori propadanja arhivske
građe. Konzervatorski postupci su potpuno neinvazivni i preporučljivi su svakoj
građi. Restauracija arhivske građe predstavlja niz tehnika koje oštećenoj arhivskoj
građi vraćaju poznati ili pretpostavljeni oblik, čvrstinu i elastičnost. To se postiže
korišćenjem lepka i specijalnih (japanskih) papira kojima se popunjavaju delovi
koji nedostaju ili se ojačava papir. Restauracija se obavlja samo kada su oštećenja
papira takva (oslabljen, krt, pocepan papir) da mogu da budu uzrok nastanka novih,
prevashodno mehaničkih oštećenja.
Konzervacija i restauracija arhivske građe u Srbiji obavlja se u 4 arhiva
koji zapošljavaju ukupno 9 konzervatora i restauratora. Ovaj broj konzervatora i
restauratora je nedovoljan, naročito ako se u obzir uzme dugotrajnost procesa
konzervacije i restauracije, zatim starost arhivske građe u Srbiji, količina oštećene
građe, neadekvatni uslovi čuvanja, ratovi i druge nedaće koje su zadesile Srbiju, a sa
njom i arhivsku građu i drugo. Konzervatorske laboratorije su dodatno opterećene
131
Snežana PETROV
i time što je mali procenat građe u Srbiji mikrofilmovan i digitalizovan, zbog čega
se korisnicima i dalje izdaju originali. Iz tog razloga konzervatori neretko koriste
kompleksnije restauratorske tehnike u cilju dodatnog ojačavanja i bezbednije zaštite
građe, koje se ne bi primenjivale kada se građa ne bi izdavala.
Konzervatorski postupci koji se koriste u arhivima u Srbiji prate savremene
trendove i ne razlikuju se mnogo od konzervatorskih postupaka koji se koriste u
svetu. U konzervatorske postupke se ubrajaju dezinfekcija, suvo čišćenje, pranje,
uklanjanje mrlja, neutralizacija i drugo. Za razliku od konzervacije, restauratorske
tehnike donekle zaostaju za svetskim trendovima. U svetu se teži primeni prirodnih
materijala (lepkova) i minimalizovanju broja i veličine intervencija. Akcenat je na
konzervaciji, a restauracija se izostavlja kada god je to moguće. Od restauratorskih
tehnika primenjuju se nalivanje papirnom pulpom, parcijalna restauracija, japanska
tehnika kaširanja i inkapsulacija kao potpuno neinvazivna metoda, a sve u cilju
zadržavanja autentičnosti i izvornog oblika (izgleda) građe.
Sređena, konzervirana, mikrofilmovana i digitalizovana građa se pakuje
u kutije od neutralnog kartona namenski pravljene prema dimenzijama građe.
Restauracija se donekle nadomešćuje odgovarajućim zaštitnom kutijom i načinom
pakovanja. Originali se više ne izdaju i uzimaju se iz kutije samo prilikom
kontrolnog pregleda ili u izuzetnim slučajevima. U Srbiji se još uvek upotrebljavaju
sintetički lepkovi, laminiranje i oblaganje celih listova. Ove metode su prilično
agresivne prema arhivskoj građi kao kulturnom dobru, donekle menjaju njen
originalni izgled i nisu sve u potpunosti reverzibilne. Kao što je rečeno ovakav
pristup uslovljen je izdavanjem originala. Građa se pakuje u komercijalno izrađene
zaštitne kutije, ne baš uvek naboljeg kvaliteta i karakteristika.
U cilju boljeg sagledavanja stanja konzervacije i restauracije u Srbiji,
konzervatorskim laboratorijama je upućen upitnik o metodama koje se koriste
u konzervaciji i restauraciji. S obzirom da samo 4 arhiva u svom sastavu ima
konzervatorsku laboratoriju, upitnik je poslat i laboratorijama u bibliotekama, kojih
ima 2 u Srbiji, a koje takođe obavljaju konzervaciju i restauraciju građe na papiru,
preciznije bibliotečke građe. Konzervacija i restauracija arhivske i bibliotečke
građe gotovo je identična, a situacija u arhivima i bibliotekama u Srbiji u pogledu
finansija, korišćenja građe, stanja preventivne zaštite i drugo, veoma je slična, s
razlikom što je proces digitalizacije u biblioteci otpočeo ranije, te je veća količina
građe digitalizovana i u tom obliku dostupna korisnicima.
Od 6 laboratorija kojima je upitnik upućen, odgovorilo je njih 5, odnosno
83 % laboratorija. Upitnik je koncipiran tako da je konzervator za svaku posebnu
metodu i postupak konzervacije i restauracije davao odgovor koliko često je koristi.
Konzervator je mogao da bira jedan od 5 ponuđenih odgovora: 1. Nikad, 2. Retko,
3. U polovini slučajeva, 4. Često i 5. Uvek. Takođe, od konzervatora se tražilo da
navedu koja sredstva, opremu i materijale upotrebljavaju pri svakom od postupaka.
U Tabeli br. 1 su prikazani rezultati upitnika. Brojevi upisani u tabeli predstavljaju
broj laboratorija koje su na određen način odgovorile na svako od pitanja.
132
Postupak Nikad Retko Pola Često Uvek Sredstva

Dezinfekcija 1 1 1 2 timol-3, alkohol-3, anoksija-2
Suvo čišćenje 1 4 različite gumice-5, usisivač-2
Fiksiranje
1 2 2 ciklododekan-5, paraloid-2
mastila
natrijumkarbonat-2, perborat-1,
Pranje 4 1
kalcijumkarbonat-1, neutralni sapun
Beljenje 1 4 vodonikperoksid-3, perborat-1
Uklanjanje benzin-5, alkohol-4, etilacetat-3,
3 2
mrlja aceton-2, heksan-1
Neutralizacija 1 1 1 1 1 kalcijumhidroksid-4, bookkeeper-1
Ojačavanje
1 4 metilceluloza-5
listova
Klasična
japanski papir-5, metilceluloza-4,
parcijalna 2 2 1
skrobni lepak-3
restauracija
Klasično japanski papir-5, metilceluloza-4,
3 1 1
kaširanje skrobni lepak-3
Klasično japanski papir-5, metilceluloza-5,
2 2 1
oblaganje skrobni lepak-1
Mašinska
filmoplast-4, arhibond-2,
parcijalna 1 2 2
polietilen-2
restauracija
Mašinsko filmoplast-4, arhibond-2,
1 3 1
kaširanje polietilen-2
Mašinsko filmoplast-4, arhibond-2,
1 1 1 2
oblaganje polietilen-2
Nalivanje
papirnom 4 1 papirna pulpa-1, metilceluloza-1
pulpom
Inkapsulacija 5
pergament-4, lepak na bazi
Restauracija
1 4 kolagena-4, japanski papir-1,
pergamenta
metilceluloza-1
Restauracija japanski papir-5, metilceluloza-4,
1 4
fotografija skrobni lepak-3
Restauracija
2 2 1 vosak-2, kolofonijum-2, pigmenti-1
voštanog pečata
Tabela br. 1. Učestalost primene konzervatorskih i restauratorskih postupaka i
sredstva koja se koriste prilikom primene tih postupaka.
133
Snežana PETROV
Na osnovu podataka iz tabele vidi se da sve laboratorije obavljaju

dezinfekciju arhivske građe u manjoj ili većoj meri. Od toga samo 2 laboratorije
imaju sistem za dezinfekciju anoksijom kao savremenom metodom, dok ostale
koriste timol i alkohol. Suvo čišćenje i pranje građe obavljaju sve laboratorije na
standardan način, često ili uvek. U postupku pranja povremeno se koriste sredstva
za pranje kao što su: natrijum i kalcijumkarbonat, perborat i neutralni sapun.
Fiksiranje rastvornog mastila takođe obavljaju sve laboratorije u manjoj ili većoj
meri. U postupku fiksiranja koriste se ciklododekan i paraloid. Zanimljivo je da
nijedna laboratorija ne koristi anjonske i katjonske fiksatore mastila, koji se u svetu
najčešće koriste u tu svrhu. Neutralizacija kao jedan od najvažnijih konzervatorskih
postupaka, obavlja se u 4 od 5 laboratorija sa različitom učestalošću. U postupku
neutralizacije sve laboratorije koriste kalcijumkarbonat, dok jedna koristi i
bookkeeper, gotov rastvor za neutralizaciju. Masovna neutralizacija se ne obavlja ni
u jednoj laboratoriji u Srbiji.
U procesu restauracije sve laboratorije koriste i klasične i mašinske
postupke. Klasična restauracija se donekle češće koristi od mašinske restauracije,
što se može videti iz grafikona.
klasično oblaganje
4
klasično kaširanje
3 klasična parcijalna
0
nikad retko pola ;esto uvek
Grafikon
Grafikon br. br.
1. 1. Učestalost primene
Učestalost primene klasične
klasičnerestauracije.
restauracije.
4
mašinsko oblaganje
134
3 mašinsko kaširanje
mašinska parcijalna
2
0
nikad retko pola ;esto uvek
Grafikon br. 1. Učestalost primeneSistem tehničke

klasične zaštite arhivske građe u Srbiji
restauracije.
4
mašinsko oblaganje
3 mašinsko kaširanje
mašinska parcijalna
2
0
nikad retko pola čest uvek
Grafikon br. br.

Grafikon 2. Učestalost
2. Učestalost primene mašinske
primene mašinske restauracije.
restauracije.
Prilikom klasičneklasične
Prilikom restauracijirestauracije
koristi se metilceluloza
koristi seu 4metilceluloza
laboratorije, skrobni
u 4 lepak u 3 i različiti
laboratorije,
japanski papiri u svih 5 laboratorija. U svetu je prednost data skrobnom lepku, kao prirodnom materijalu, u
skrobni lepak u 3 i različiti japanski papiri u svih 5 laboratorija. U svetu je prednost
odnosu na metilcelulozu, dok se u Srbiji metilceluloza češće koristi. Tokom mašinske restauracije 4
data skrobnom
laboratorije lepku, kao
koriste filmoplast, prirodnom
2 arhibond, materijalu,jošuuvek
dok 2 laboratorije odnosu
koristenapolietilen
metilcelulozu, dok ne
koji se u svetu
se uvećSrbiji
koristi skoro metilceluloza češćelistova
20 godina. Nalivanje koristi. Tokom
papirnom mašinske
pulpom, restauracije
kao jedna od savremenih4 laboratorije
metoda, koristi
se samo u jednoj
koriste laboratoriji,
filmoplast, dok se inkapsulacija,
2 arhibond, kao jedini potpuno
dok 2 laboratorije reverzibilni
još uvek restauratorski
koriste polietilenpostupak,
koji
ne koristi ni u jednoj! Restauracija pergamenta se retko obavlja u 4 od 5 laboratorija, uglavnom na
se u svetu ne koristi već skoro 20 godina. Nalivanje listova papirnom pulpom,
kao jedna od savremenih metoda, koristi se samo u jednoj laboratoriji, dok se
inkapsulacija, kao jedini potpuno reverzibilni restauratorski postupak, ne koristi ni
u jednoj! Restauracija pergamenta se retko obavlja u 4 od 5 laboratorija, uglavnom
na odgovarajući način, pomoću pergamenta i lepka na bazi kolagena. U 4 od 5
laboratorija retko se obavlja restauracija fotografija, na način identičan klasičnom
kaširanju papira, dok se restauracija fotosloja ne obavlja ni u jednoj laboratoriji.
Restauracija voštanih pečata se obavlja retko u 3 od 5 laboratorija na adekvatan
način, pomoću voska i kolofonijuma. Od savremene opreme prilikom konzervacije
i restauracije upotrebljavaju se još vakuum sto u 3 laboratorije i parno penkalo u 2
laboratorije.
Mikrofilmovanje i digitalizacija
Jedan od načina tehničke zaštite jeste prebacivanje arhivske građe na druge

medije. Mediji koji su se po svojim karakteristikama, a naročitu u smislu zaštite,
izdvojili od ostalih, jesu mikrofilm i digitalni zapis. Ovi mediji štite arhivsku građu
na više načina: kao prvo, originali mikrofilmovane i digitalizovane građe se više ne
135
Snežana PETROV
izdaju, već se umesto njih izdaju mikrofilm i digitalne kopije, što direktno eliminiše
mogućnost oštećenja originala usled izdavanja i korišćenja. Takođe izrada kopija za
potrebe korisnika obavlja se sa ovih medija umesto sa originala. Možda i najbitniji
oblik zaštite koji pružaju ovi mediji jeste to što mikrofilm i digitalni zapis izrađeni
po određenim propisima i standardima imaju dokaznu snagu kao original i u
potpunosti mogu da ga zamene, što je naročito bitno u slučaju potpunog propadanja
originala. Na taj način informacija može ostati sačuvana i posle propadanja
originala.
Originale, mikrofilm i digitalni oblik uvek treba čuvati na različitim
lokacijama, kako bi se u slučaju vanredne situacije ili neke druge nesreće okolnosti
bar jedna od ove tri forme sačuvala. Osim što pružaju zaštitu arhivskoj građi,
mikrofilm i digitalni zapis imaju i brojne druge prednosti u odnosu na papirnu formu
dokumenta: zauzimaju veoma malo prostora za odlaganje i čuvanje, omogućavaju
brzu i lakšu pretragu, lakšu izradu kopija, lakši prenos na druge medije, mogućnost
uveličanog prikaza originala u cilju istraživanja i dobijanja novih saznanja, i drugo.
Osim toga mikrofilm je najjeftinija i najtrajnija forma, čiji je vek trajanja procenjen
na 500 godina, a pri odgovarajućim uslovima čuvanja verovatno je i duži. S druge
strane digitalni zapis ima velike pretraživačke mogućnosti. Ukoliko je obavljena
adekvatna obrada digitalnog zapisa, postoji mogućnost pretrage dokumenata po
sadržaju. Takođe digitalni oblik pruža mogućnost pretrage sa bilo kog mesta uz
postojanje odgovarajuće opreme, mreže i softvera.
U arhivima u Srbiji obavlja se mikrofilmovanje arhivske građe od izuzetnog
značaja u skladu sa finansijskim mogućnostima arhiva. Prema podacima matične
službe Arhiva Srbije, 26 od 32 arhiva2 u Srbiji ima mikrofilmovanu građu. Međutim,
količina mikrofilmovane građe veoma varira od arhiva do arhiva. Dok je u nekim
arhivima mikrofilmovana samo neznatna količina građe, u drugima je ta količina
solidna. Šest arhiva nema mikrofilmovanu građu. U najvećem broju slučajeva arhivi
mikrofilmuju matične knjige i građu koja se odnosi na lokalnu istoriju, odnosno
zavičajni fond. Arhivi koji imaju opremu za mikrofilmovanje, izrađuju mikrofilm u
svojoj ustanovi. Mikrofilmovi nastali na ovaj način su zadovoljavajućeg kvaliteta i
izdaju se korisnicima. Takvih arhiva je nažalost malo. Arhivi koji nemaju opremu
za mikrofilmovanje, građu mikrofilmuju u ustanovama specijalizovanim za tu vrstu
delatnosti. S obzirom da ne postoji stručno uputstvo ili smernice koje bi definisale
standarde izrade mikrofilma, ovakvi mikrofilmovi ponekad nisu zadovoljavajućeg
kvaliteta: snimci su nejasni, pojedini dokumenti nisu snimljeni na mikrofilmu
(greškom su izostavljeni tokom snimanja) i drugo. U takvim slučajevima, kada
je mikrofilm neodgovarajućeg kvaliteta ili nepotpun, originali se moraju izdavati,
zbog čega se ovakvi mikrofilmovi mogu smatrati neupotrebljivim.
Jedan od problema koji se javlja jeste taj što korisnici često i pored
postojanja mikrofilma, zahtevaju izdavanje originala uz različita obrazloženja.
2 U 32 arhiva se ubrajaju 31 arhiv iz Arhivske mreže Srbije i Arhiv Jugoslavije. Arhivi sa teritorije
Kosova i Metohije nisu uračunati s obzirom da za njih ne postoje podaci. Takođe nisu uračunati ni
specijalni arhivi, koji ne pripadaju Arhivskoj mreži Srbije.
136
Veliki broj arhiva ovakvim zahtevima izlazi u susret, što je sa stanovišta zaštite
potpuno neprihvatljivo. Izdavanje originala arhivske građe koja je mikrofilmovana
trebalo bi najstrože zabraniti. Po pravilu mikrofilm se uvek izrađuje u dva primerka:
1. film nulte generacije (muzejski primerak), koji služi isključivo za čuvanje i 2.
film prve generacije, koji služi za korišćenje, izradu kopija i drugo. Neki arhivi
imaju samo film nulte generacije, zbog čega originali te mikrofilmovane građe i
dalje moraju da se izdaju. Mikrofilm u ovom slučaju arhivskoj građi ne može da
pruži zaštitu kakvu bi trebalo. U registraturama se građa veoma retko mikrofilmuje
i to uglavnom u izuzetnim situacijama, kada je, na primer, građa jako oštećena i
postoji realna opasnost od njenog potpunog propadanja. Mikrofilm se u tom slučaju
izrađuje da bi se sačuvala informacija koju građa nosi.
Na osnovu podataka matične službe Arhiva Srbije digitalizacija u Srbiji
se obavlja u 24 od 32 arhiva. Kao i kod mikrofilmovanja, količina digitalizovane
građe između arhiva veoma varira. Osam arhiva nema digitalizovanu građu. Ono
što je karakteristično, to je da se do sada digitalizacija obavljala na sopstvenu
inicijativu arhiva sa sopstvenim opremom u okviru ustanove, a bez definisanih
standarda i ujednačenog načina obrade. Iz tog razloga se otvoreno postavlja
pitanje realne upotrebljivosti ovakvih digitalnih zapisa, njihove pretraživosti,
kvaliteta, mogućnosti distribucije i drugo. Takođe se postavlja pitanje da li ovakav
digitalni zapis ima istu dokaznu snagu kao original prema odredbama Zakona o
elektronskom dokumentu.3
Na osnovu svega rečenog može se pretpostaviti da je samo mala količina
digitalizovane građe u Srbiji digitalizovana na adekvatan način. Na polju
digitalizacije u Srbiji poslednjih godina se dosta radilo: donešeni su neophodni
zakoni i podzakonska akta, definisani su standardi i izrađene smernice, urađeni
su model sistemi i programi (baze) za unos i obradu podataka, pojedini arhivi
su nabavili odgovarajuću opremu u skladu sa propisanim normama i drugo. U
Arhivu Srbije se već obavlja digitalizacija građe prema definisanim standardima,
što predstavlja sam početak sistematske i ujednačene digitalizacije celokupnog
arhivskog fonda Srbije. Najveći broj registratura u Srbiji ne digitalizuje svoju
građu. Međutim, jedan manji broj njih digitalizaciju obavlja prema svojim potreba
i mogućnostima. Te registrature su uglavnom velike ustanove ili preduzeća sa
razgranatom organizacionom šemom i sa velikom potrebom za brzom distribucijom
dokumenata. Neke od tih registratura su digitalizovale celokupnu dokumentaciju, a
sistemi obrade i pretrage su im na veoma visokom nivou.
3 Zakon o elektronskom dokumentu, elektronskoj identifikaciji i uslugama od poverenja u

elektronskom poslovanju, “Sl. glasnik RS”, br. 94/2017, član 11.
137
Snežana PETROV
Zaključak
Nedostaci u tehničkoj zaštiti arhivske građe u Srbiji postoje na svim poljima,

od preventivne zaštite, preko konzervacije i restauracije, do mikrofilmovanja
i digitalizacije. Problemi su uočeni i arhivski stručnjaci permanentno rade na
njihovom otklanjanju, svako iz svoje oblasti. Međutim delovanje pojedinaca i
ustanove nije dovoljno za sistematsko rešavanje problema i neophodna je podrška
sa višeg nivoa, podrška opština i države. Kvalitetan sistem tehničke zaštite arhivske
građe u Srbiji se može postići prvenstveno obezbeđivanjem novih adekvatnih
objekata za arhive i organizovanjem novih organizacionih jedinica u okviru arhiva
(nove konzervatorske laboratorije, centri za mikrofilmovanje i digitalizaciju i
drugo), a zatim i povećanjem broja zaposlenih na poslovima tehničke zaštite,
podrškom osnivača arhiva u opremi, materijalu i edukaciji, kao i izradom i
stupanjem na snagu odgovarajućih zakonskih propisa.
Summary
There are flaws in the technical protection of the archives in Serbia in all
fields, from preventive protection and conservation and restauration to microfilming
and digitalisation. The problems have been noticed and archives experts, each in
their fields of expertise, are working permanently on solving them. However, action
of an individual and an institution is not enough for systematic problem solving,
and support from higher levels is necessary, as well as support of the state and
municipalities. A quality technical protection system of the archives in Serbia can
be achieved primarily by securing new adequate archive premises and forming new
organisational units within the archive premises (new conservation laboratories,
microfilming and digitalisation centres, etc.), and, also, by increasing the amount of
employees on the positions of technical protection, the support of archive premises
founders in the form of providing equipment, materials and education, as well as by
developing and entering suitable legislation into force.
138
Svetlana PEROVIĆ IVOVIĆ stručni rad
Arhiv Jugoslavije
PROBLEM ZAŠTITE KISELOG PAPIRA NA PRIMERU

ZBIRKE NOVINA ARHIVA JUGOSLAVIJE
Apstrakt: Svrha rada je da se ukaže na značaj sistematskog planiranja

kurativne i preventivne zaštite kiselog papira koji se čuva u fondovima i zbirkama
Arhiva Jugoslavije. Predstavljeno je stanje arhivske građe koja propada zbog
kiselosti papira i ukazano je na značaj deacidifikacje kao glavne strategije
stabilizacije papira. Dakle, rešenje problema zaštite je u primeni postupaka
neutralizacije koja se primenjuje kako bi se uklonile postojeće kiseline i izvršilo
oblaganje vlakana hartije nekom izolacionom materijom koja će sprečiti budući
razvoj kiselosti.
Kiselost hartije je značajan faktor koji utiče na njenu trajnost. Pod
dejstvom kiseline veze molekula celuloze slabe, tako da papir postaje slab, krt i
može se pretvoriti u prah. Loš kvalitet novinskog papira, prisutnost velike količine
lignina, kiseli dodaci kao što su lepila, punioci i sredstva za belenje, neadekvatno
skladištenje, neodgovarajući mikroklimatski uslovi u kojima se čuvaju doveli su do
ranjivosti dokumenata iz fondova i zbirki Arhiva Jugoslavije, što je prikazano na
primerima Zbirke novina Arhiva Jugoslavije.
Ključne reči: Dokument, neutralizacija papira, konzervcija, restauracija i

preventivna zaštita.
THE PROBLEM OF PROTECTING ACIDIC PAPER – EXAMPLE OF THE

NEWSPAPER COLLECTION KEPT IN THE ARCHIVE OF YUGOSLAVIA
Abstract: The aim of this paper is to highlight the importance of the

systematic organization of curative and preventative protection of acid paper,
which is stored in funds and collections of the Archives of Yugoslavia. This work
presents the condition of the archival documents that are ruined by paper acid and
it emphasizes the importance of deacidification process as the main strategy for
paper maintenance. Therefore, the solution of conservation issues lies within the
process of neutralization, used in order to dismiss the existing acid and coat paper
fibers with the insulating material, which would prevent the future development of
acidity.
139
Svetlana PEROVIĆ IVOVIĆ
Acidity of the paper is the important factor that affects durability, due
to the fact that under the action of the acid bond, the molecules of cellulose are
weak. Consequently, the paper becomes weak and brittle, so it may be converted
into dust. Poor quality of newspapers, large quantities of lignin, acid additives
(such as adhesives, fillers and bleach agent) as well as inadequate storage,
inappropriate storing and inadequate microclimate conditions have led to
documents vulnerability in funds and collections of the Archives of Yugoslavia. The
Newspaper Collection of Archives of Yugoslavia will be presented as an example.
Key words: Document, paper neutralization, conservation, restoration,

preventive conservation.
Uvod
U Arhivu Jugoslavije čuva se arhivska građa sadržana u 835 arhivskih

fondova i zbirki nastalih u radu jugoslovenskih institucija i ličnosti u periodu
od 1918. do 2016. godine. Reč je o veoma osetljivoj arhivskoj građi koja je
nastala u 20-tom veku, tako da su mnogi dokumenti pisani i štampani na papiru
mašinske izrade čiji kvalitet varira u zavisnosti od upotrebljenih sirovina u procesu
proizvodnje. Kako su dokumenta pisana, crtana i štampana na podlozi od papira
vroma lošeg kvaliteta njihovo čuvanje, konzervacija i restauracija predstavljaju
kompleksan problem. Da bi bolje predstavili ovu problematiku neophodno je
opisati materijale koji sačinjavaju arhivski dokument.
Papir kao podloga za pisanje, štampanje i crtanje
Papir koji je nastao kao zamena pergamentu koji je najčešće korišćena

podloga za dokumenta, knjige, grafike i crteže, pronašao je Caj Lun 105. g.
Najranija forma papira koju su napravili Kinezi bila je mešavina kore drveta i
konoplje. Umetnost pravljenja papira bila je privilegija proizvođača na Dalekom
istoku sve do 751. godine kada su Arapi saznali tajne njene izrade. Znanje
o pravljenju papira se rasprostranilo širom mediteranskih zemalja od Egipta
do zemalja sa kojima su Arapi trgovali. Tako u Španiji imamo prve radionice
papira 1150. godine u gradovima Jativi i Valenciji gde se papir proizvodio, kao
i u drugim zemljama gde su Arapi osvajači. Postepeno se proširilo na ostatak
Evrope. Kasnije, u 13. veku mlinovi za papir ustanovljeni su u Italiji, u 14. veku
u Francuskoj i Nemačkoj. Papir je počeo da se proizvodi u Engleskoj 1494.
godine i postaje jednako dobar kao potisnuti pergament, odlična površina za
crtanje i podloga za pisanje dokumenata. Imamo podatke da je 1579. godine
osnovana radionica kraj Ljubljane, a postoji svedočanstvo turskog putopisca
140
Problem zaštite kiselog papira na primeru Zbirke novina Arhiva Jugoslavije
Evlije Čelebije da se papir proizvodio u Dubrovniku oko 1664. godine.1

Pronalazak holender mašine je ubrzao proizvodnju papira i vremenom proizvodnja
papira se sve više usavršava. Prelomni trenutak u proizvodnji papira je 1844. godina
kada je F.G. Keller iz Saske uveo postupak dobivanja papirne kaše usitnjavanjem
drveta. Proizvodnja papira se znatno uvećala kada je u papirnu kašu osim krpenih
ostatataka moglo dodati i 60% drvenjače. Takav papir je lošijeg kvaliteta i sklon je
propadanju. Dokumenta, knjige i zbirke umetničkih radova na papiru koje datiraju
iz perioda nakon prve polovine 19. veka sklonije su propadanju od onih koje su
nastale u prethodnom periodu.
Papir je tanki fleksibilni materijal koji se satoji od celuloznih vlakana.
Glavna sirovina za proizvodnju papira je celulozna pulpa koja se dobija od starih
tkanina, usitnjene drvene mase koja se izbeljuje, suši i presuje. Za proizvodnju
papira se koriste pamuk, lan, konoplja, juta, brnistra, manila i slama. Pamuk sadrži
98% celuloze, a drvnu masu čine 40 -50% celulozna vlakna –fibrili.
“Osnovni materijal iz kojeg se danas proizvodi papir jeste:
1. Drvo i u to u Evropi sve vrste crnogoričnog drveta, topola, breza, lipa, dud,
u Japanu tzv. papirno drvo, a u tropskim krajevima oko stotinu vrsta raznog
drveta;
2. Slama, komušina od kukuruza i razne tropske trave;
3. Stari papir svih vrsta;
4. Fabrički ostaci od jute, konoplje kao i stare krpe od svih tekstila biljnog
porekla. Ukratko za proizvodnju papira dolaze samo sirovine biljnog
porekla, koje sadrže u sebi vlaknaste materije, u nauci nazvane celuloza”.2
Po svojoj strukturi, molekul celuloze (polimer) sastoji se od brojnih,

pravolinijski vezanih molekula glikoze (monomeri), a njihov broj ide od 300 do
4.000, što se naziva stepen polimerizacije.3
Dužina lanaca celuloze, odnosno stepen polimerizacije od velikog
je značaja za mehaničke osobine. Karakteristike kao što su dužina vlakana i
polimerizacija različite su kod različitih vrsta drveća i uslovljavaju trajanje hartije.
Za dugovečnost hartije je neophodno da stepen polimerizacije bude iznad 700.
Kad se drvo, ili bilo koji drugi materijal usitni stavlja se u mašine –
holendere, u kojima se pomeša sa mnogo vode, nekom vrstom lepila i kineske
gline. Punioci (kaolin, talk, gips, kreda, kvarc…) hartiju čine težom i povećavaju
joj neprovidnost i glatkoću. Oni ispunjavaju prostor unutar mrežaste strukture
papira i poboljšavaju svojstva papira za pisanje i štampanje. Lepila se dodaju kako
bi se poboljšale mehaničke osobine papira čvrstoća, vodootpornost i da bi se bolje
povezala vlakna papira. Mogu da budu prirodna (biljnog i životinjskog porekla) i
sintetička. Boje koje se dodaju sastoje se od organskih i neorganskih pigmenata i
mogu biti kisele ili bazne.
1 Zvonimir Kulundžić, Put do Knjige, 169.
2 Isto, 172 i 173.
3 Antonio Đardulo, Zaštita i konzervacija knjiga, 89.
141
Sredstva za pisanje, štampanje i crtanje arhivskih dokumenata
Sredstva kojima su pisana dokumenta su mastila, olovke, tuševi. Mnoga

dokumenta su nastala upotrebom pisaće mašine, a veliki broj je štampan. Obične
olovke imaju minu od grafita, alotropske modifikacije ugljenika, veoma stabilne
na svetlo, temperaturu i kiseline, ali se lako brišu. Zato treba biti veoma oprezan
prilikom primene konzervatorsko-restauratorskih mera. Kopirna ili mastiljava
olovka ima minu od grafita, kaolina i nekog mineralnog pigmenta, ljubičasti,
crveni, plavi. Osetljive su na vodu i vlagu tako da se razlivaju, dolazi do probijanja
na drugu stranu lista, kao i na susedne listove. Hemijske olovke imaju minu od
organskih pigmenata i organske smole kao veziva.
Tuševi su mastila napravljna od fine čađi i kao vezivo se dodaju lepkovi.
Mastilo je mešavina uglja u prahu i čađi sa vodom i dodatkom gumarabike. Mastilo
dobijeno iz čađi hemijski je stabilno, ne menja se i nije štetno za podlogu. Mane
ovog mastila su što ne prodire u dubinu, ostaje na površini i može da se lako ispere
ili ostruže, a u uslovima povećane vlažnosti ostavlja fleke.
Još od početka hrišćanske ere sastojcima mastila dobijenim od pigmenta iz
čađi dodavane su količine ferosulfata i tanina iz šišarki. Tako su nastala galotaninska
mastila. Anilinska mastila se prave od organskih anilinskih pigmenata. Neutralna su
i nisu štetna po papir, i vremenom su istisnula ferogalinska mastila.
Trake koje se koriste kod pisaćih mašina su impregnirane raznim vrstama
mastila i stabilnost teksta zavisi od upotrebljenih boja. Kod ove vrste dokumenata
postoje kopije. Štamparske boje su stabilne i tekstovi štampani su najpostojaniji.
Može se reći da su najstabilnije one boje na bazi čađi. Krajem 19. veka izrada
štamparske boje prešla je iz zanatske u industrijsku fazu, a tome je doprineo
napredak hemije u pogledu boja i sintetičkih supstanci. Sastojci štamparske boje su:
čvrsti deo koji čine pigmenti i tečni deo, koji čini odgovarajuće vezivo.
Uzroci oštećenja arhivskih dokumenata
Činjenica je da kako raste potreba za papirom, a samim tim i potreba za

pronalaženje jeftinijih sirovina, u procesu proizvodnje koriste se vlakna manje
čistote i jačine, koja su papiru davala manju stabilnost i manju jačinu. Ispitivanjem
papira iz razdoblja 1900-1949. došlo se do zaključka da je reč o papiru lošeg
kvaliteta. Za razliku od starijeg papira koji je izrađivan od lanenih i pamučnih
krpa uz mali dodatak hemikalija za noviji papir koristi se celuloza drvenog porekla
i drvenjače što dovodi do pogoršanja svojstava papira, a samim tim i njegove
trajnosti.
Uzroci oštećenja arhivske građe mogu se podeliti na unutrašnje i
spoljne. Unutrašnji se nalaze u samom papiru, koji može biti nekvalitetan, kao i
nekvalitetnim sredstvima za pisanje. Spoljni se dele na: fizičko-hemijske, biološke,
142
ili mehaničke. Fizičko hemijski uzroci su vlaga, temperature, svetlost, različiti

zagađivači u vazduhu i prašina.
Uticaj vlage i temperature ne mogu se posmatrati odvojeno jer promena
temperature dovodi do povećanja ili smanjenja relativne vlažnosti. Tako treba voditi
računa o ovim parametrima i ne sme se dozvoliti da fluktuacije vlage i temperature
budu veće. Preterana vlažnost dovodi do bubrenja papira, razvoja mikroorganizama,
slepljivanja listova, razlivanja mastila, dok isuviše suv vazduh uzrokuje gubitak
vlage iz papira i postaje suv, krt i lako se lomi.
Sunčeva svetlost štetno deluje na papir, posebno na papir lošijeg kvaliteta
sa više drvenjače. Svetlost je elektromagnetsko zračenje i štetno utiče na arhivsku
i bibliotečku građu, kao i na umetnine na papiru. Štete najčešće nastaju kao
posledica izloženosti ultravioletnom zračenju, infracrvenom zračenju i vidljivoj
svetlosti. Promene koje nastaju pod uticajem svetlosti akumuliraju se i nepovratne
su. Elektromagnetska zračenja menjaju fizičku i hemijsku strukturu arhivskih
dokumenata čak i onda kada to golim okom nije uočljivo. Izložen svetlosti papir
brzo postaje žut, smeđ, krt i lomljiv, te bledi. Štete nastale na papiru pod uticajem
svetlosti teško su razlučive od drugih koje recimo izaziva kiselost. Svetlost kao
energija ubrzava hemijske procese uzrokovane kiselošću. Promene nastale od
izlaganja svetlu su spore, teško uočljive, ali su ireverzibilne.
Biološki agensi, mikroorganizmi, glodari, insekti izazivaju ozbiljna
i uglavnom nepopravljiva oštećenja na arhivskoj građi. Često se mogu uočiti
raznobojne mrlje od spora i pojava sitnih smeđih mrlja na površini papira koje
potiču od izlučevina insekata, površinsko oštećenje strukture papira nastalo
delovanjem insekata. Nije redak slučaj da je arhivska građa oštećena ugrizima
glodara.
Čovek svojim nesavesnim i nemarnim odnosom dovodi do oštećenja
(požari, poplave), namernim i svesnim oštećenjem (krađe, provale, vandalizam,
razna ratna i teroristička razaranja). Mehanički uzročnici oštećenja arhivske građe
odnose se na neadekvatan smeštaj i neadekvatno rukovanje arhivskom građom.
Arhivska građa se oštećuje i usled prirodnih katastrofa kao što su: zemljotresi,
erupcije, cunami, požari, poplave.
Izvori kiseline u papiru
Kiselost papira označava pojavu hemijskog propadanja i nastaje kao

posledica štetnih materija koje su korištene prilikom proizvodnje papira (lignin,
materije za beljenje, razni lepkovi, kolofonijum, stipsa …), kao i sredstava za
pisanje, štampanje i crtanje, ili kao rezultat spoljnih uticaja: absorbovanje kiselih
gasova iz vazduha, produkti metabolizma mikroorganizama i izlučevine insekata i
glodara.
143
Kiseli papir nakon nekoliko decenija postane krt, lomljiv, pretvara se u prah
i postaje neupotrebljiv. To je nepovratan proces, jer su kiseline uzrokovale kidanje i
skraćenje vlakana celuloze.
Oštećenja nastala kao posledica kiselosti.
“Iako se sa ispitivanjem papira počelo još od 17. st. vrlo je malo bilo
poznato o stvarnim uzrocima njegova propadanja. Borrow je bio među prvima koji
je ustanovio da je kiselina glavni promoter degradacije papira i da se neutralizacijom
kiseline ili dapače viškom alkalija trajnost papira znatno povećava. Do te tvrdnje
dolazi na temelju ispitivanja i komparacije rezultata za nove i stare trajne vrednosti
papira. Lanene krpe koje su služile kao jedina sirovina za proizvodnju papira sve
do 1850. godine bile su bijeljene u vapnenoj vodi ili u drvnom pepelu. Nesumnjivo
je da je takva papirna kaša sadržavala višak alkalija, koje su stari papir činile
čvršćim i trajnijim i, osim toga, preventivno ga štitile od kiseline koja je mogla
potjecati od tinte, ili kiselinskih plinova iz atmosfere. U 19. veku kad je potreba za
papirom jako porasla, lanene krpe morale su biti zamenjene sirovinama do kojih se
moglo lakše doći u većim količinama, pa je tako drvo postalo baza za proizvodnju
papira. S industrijalizacijom uvele su se još i neke druge novosti u procesu
proizvodnje, među ostalim se od 1830. počeo u papirnu kašu dodavati alaun
da bi se spriječilo razlijevanje tinte. Barrow smatra da je alaun jedan od glavnih
izvora kiselosti papira, jer on tokom vremena oslobađa sumpornu kiselinu.“4
4 Vera Hršak, Flajšman, Prikaz rada i metoda u Istraživačkom centru za konzervaciju papira W.J.
Barrow u Richmondu, Poseban otisak iz knjige Ljetopis br. 75, Jugoslovenska akademija znanosti i
umjetnosti, Zagreb 1971.
144
Konzervacija
Konzervacija papira se preduzima u cilju dalje zaštite materijala. To su

fizičke i hemijske mere koje se preduzimaju u cilju produžetka veka trajanja
predmeta i obnavljanja osnovnih fizičkih i hemijskih osobina koje su vremenom
izgubljene.
Konzervacija obuhvata sledeće mere: dezinfekcija, mehaničko čišćenje,
razdvajanje slepljenih listova, fiksiranje mastila i boja ukoliko je to potrebno, pranje
vodom i neutralnim sapunom ili deterdžentom, uklanjanje mrlja, beljenje (ukoliko
je neophodno), neutralizacija i ojačavanje.
Metode neutralizacije
Neutralizacija je jedan od najvažnijih metoda konzervacije kojom se

smanjuje nivo kiselina u hartiji i na taj način se produžava njen vek trajanja. Postoje
razne metode neutralizacije. Izbor između metoda deacidifikacije koja koriste vodu
i metoda koje ne koriste, uslovljena je razlivanjem mastila. Pre nego što se primeni
neki od procesa neutralizacije, treba napraviti probu da se vidi koji rastvarač
možemo primeniti.
Metode uranjanja u vodene rastvore imaju prednost kao što su metode
deacidifikacije sa rastvorima kalcijuma – kalcijum hidroksida i kalcium bikarbonata.
Ova dva rastvora reaguju te se stvara pufer – kalcijum karbonat koji štiti hartiju od
stvaranja kiseline. Drugi postupak koji se često koristio za poboljšanje stabilnosti
papira je uranjanje dokumenata u koncentrisani rastvor magnezijum bikarbonata.
Kako bi sprečili velike štete u svojim fundusima arhivi i biblioteke sve više
koiste metode masovne neutralizacije. Reč je o gasovitim postupcima. Antonio
Đardulo navodi dva postupka masovne deacidifikacije, ne vlažne, već gasni i
sprej postupci. Prvi je upotreba dietil-cinka, i druga tehnika (Wei T ´ o sistem) je
upotreba rastvora metanola i fluorkarbida.
Kao efikasna metoda neutralizacije u nekim slučajevima se pokazalo
potapanje dokumenata u toplu vodu i ispiranje dokumenata u toploj vodi. Ova
metoda je isticana u praksi restauratorskih laboratorija (u Vatikanskoj biblioteci
i Pracowni i Konserwacj i Zabytköw) jer oni smatraju da je većina kiselina koje
prouzrokuju raspadanje papira i koje ubrzavaju i njegovo starenje su topiva,
naročito u toploj vodi. Ispitivanja provedena u Pracowni i Konserwacj i Zabytköv
pokazala su da se ispiranjem dokumenata u toploj vodi znatno smanjuje njegova
kiselost, pa se dokumenti koji se restauriraju u toj ustanovi, u slučaju kada je to
moguće, uvek ispiru u vodi.5
Kada papir ne sadrži drvenjaču ili kaolin i druge materije koje mogu
uzrokovati kiselost ispiranjem u vodi je moguće osloboditi slobodne kiseline iz
5 Tatjana Ribkin-Puškadija, RESTAURIRANJE DOKUMENATA LAMINACIJOM — s
posebnim osvrtom na laminator (impregnator) jugoslavenske proizvodnje file:///C:/Users/Win/
Downloads/1568_6170_1_CE.PDF (2.5.2018).
145
papira. Međutim taj postupak neće ostaviti u papiru pufer za suzbijanje nove
kiselosti koja se može pojaviti .
Dakle, cilj svih postupaka neutralizacije je neutralizacija postojećih kiselina
i oblaganje hartije nekom izolacionom materijom koja će sprečiti budući razvoj
kiselosti. Bez obzira na postignute rezultate ove metode ne mogu da povrate gubitak
mehaničkih svojstava papira.
Za deacidifikaciju dokumenata koji se ne mogu tretirati rastvorima koristi
se magnezijum oksidni sprej Bookkeeper, koji nije toksičan i nije zapaljiv.
Restauriranje dokumenata mašinskim putem – laminiranjem
Restauracija je primena fizičko-hemijskih postupaka u cilju vraćanja

originalnog izgleda dokumentu, odnosno vraćanje u prvobitno stanje. Svi
restauratorski postupci moraju biti reverzibilni i ne smeju štetno delovati na
arhitektonski dokument, kao i na buduće restauratorske zahvate ukoliko se ukaže
potreba. Restauracija obuhvata procese rada koji vraćaju dokument u prvobitno
stanje dodavanjem nedostajućih delova.
Osnovno pravilo je da se prilikom restauriranja dokumenti popravljaju
materijalima koji su po svom sastavu slični materijalima od kojih je izrađen
dokument. Restauraciju papira treba raditi papirom, koji je sličnog kvaliteta i
debljine originalu. Rukopisi, rariteti i umetnički radovi na papiru rade se ručnom
metodom. Štampana dokumenta, knjige i periodika mogu se raditi mašinskim
putem - laminiranjem.
Restauracija se izvodi ručno (japanska hartija različite boje i gramaže koja
se nanosi pomoću ručno pravljenog skrobnog lepka ili sintetičkog poput metil
celuloze), dok se od mašinskih metoda koristi laminacija i nalivanje. Kako klasični
način restauracije nije pogodan za novinske listove, arhivska dokumenta kod kojih
se mastilo razliva, kao i za nagoreli materijal i zato što je sporiji i ne daje jednako
dobre rezultate kao mašinski postupak.
Mašinska restauracija se vrši pomoću mašine – laminatora.6 Za laminiranje
6 “Prvi stroj za laminaciju bila je hidraulična preša koja se upotrebljava u Nacionalnom arhivu
USA od 1936. godine. Nešto kasnije konstruirao je W. J. Barrow prvi laminator u današnjem smislu
riječi, koji se sastojao od dvije grijane ploče među koje se umeće dokument obložen termoplastičnim
folijama i dva rotirajuća valjka kroz koje se dokument propušta nakon laminacije među pločama.
Laminator tipa Barrow bio je dugo godina praktički jedini specijalni stroj za laminaciju. Kasnije,
širenjem ovog postupka, u nekim zemljama izrađeni su strojevi drugačije konstrukcije i oblika, koji
su služili istoj svrsi, a radili su u suštini na istom principu. Iz literature je poznato nekoliko sličnih
strojeva proiz vedenih u raznim zemljama. Za nas je interesantna „kašir-mašina“ jer u našoj zemlji ima
nekoliko takvih strojeva. Osim strojeva specijalne konstrukcije za laminaciju se često upotrebljavaju i
strojevi čija je prvobitna namjena drugačija (npr. preše za pozlatu, aparati za sušenje fotokopija i dr.).
Nedostatak mnogih od tih strojeva je u tome što se na njima može uspješno raditi samo s posebnim
vrstama plastičnih folija. Godine 1955. na poticaj Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti
pristupilo se konstrukciji i izradi jugoslavenskog stroja za lami naciju. Konstruktori su taj stroj nazvali
„Impregnato“, jer se po prirodi procesa termoplastična folija djelomično upija u površinski sloj papira
146
novina koristi se polietilenska folija koja se topi na znatno nižoj temperaturi nego
ostale sintetičke folije. Radi se na temperaturi 115-120 stepeni i zato je polietilen
prikladan za novinski papir koji sadrži dosta drvenjače. Listovi laminirani
polietilenom elastični su i mogu se uvezivati klasično. Koristila se i folija acetat
celuloze. Postupak je sledeći: stavi se japanska hartija i na nju polietilenska folija ili
folija acetat celuloze, i na to dokument i preko njega opet isto folija i japanski papir.
Ovako pripremljen dokument stavlja se između voštanih ili silikonskih obloga i
kartona, i onda se „sendvič“ postavlja između ugrejanih ploča laminatora, provuče
kroz valjke i na kraju dobijemo laminiran dokument. Ukoliko nedostaju delovi
dokumenta, onda je pripremanje nešto komplikovanije i zahteva više vremena za
pripremu, jer se dodaju delovi od japanske hartije za popunjavanje.
Laminator je dugo vremena bio neizostavni deo svake konzervatorske
laboratorije, ali ga u poslednje vreme sve više potiskuje topla presa. Funkcija
oba uređaja je ista: grejne ploče tope adhenzivno sredstvo i pritiskom fiksiraju
japanski papir za dokument. Prednost tople prese je u tome što je rad na njoj
daleko jednostavniji i brži, zatim na toploj presi pritisak može da se podešava, što
omogućava širu i adekvatniju upotrebu, takođe ona zauzima znatno manje prostora,
i za razliku od laminatora, nema valjke koji se jako često kvare i cena ide u korist
tople prese: ona je tri puta jeftinija od laminatora. Jedina „mana“ joj je niska
temperatura na kojoj radi, zbog čega može da koristi samo nove materijale kao što
su filmoplast R i arhibond, ali ne i polietilen.7
Još jedan od uređaja koji se sve češće koristi u restauraciji papira je
mašina za nalivanje papirne pulpe.8 Ovaj postupak nije najbolje rešenje kada
je reč o arhivskoj građi jer se obavlja u vodenoj sredini, što može da dovede do
razlivanja teksta. Uz to kad je reč o arhivskoj građi manjkavost ove metode je što je
potreban proračun za nalivanje pulpe za svaki list pojedinačno. Mašina za nalivanje
je mnogo praktičnija za restauraciju bibliotečke građe, s obzirom da je većina
knjiga štampana i da su oštećenja svih listova u jednom knjižnom bloku najčešće
približno istih površina.
Tretiranje kiselog novinskog papira u Zbirci novina Arhiva Jugoslavije
Poznato je da se nakon 1840. godine novine štampaju na papiru kratkih

vlakana koji sadrži lignin i stoga je veoma teško očuvati i zaštititi novinske zbirke
u arhivima i bibliotekama. U Arhivu Jugoslavije se čuva Zbirka novina koja se
(impregnira ga), a djelomično ostaje na površini papira (laminira). Stroj je u principu sličan laminatoru
tipa Barrow, ali je u većoj mjeri automatiziran i osiguran…” Isto, (2.5.2018).
7 Vidi: snezana-petrov-ana-tosic-savremeni-trendovi-u-konzervaciji-restauraciji-i-preventivnoj-
zastiti-arhivske-grad http://www.arhivistika.edu.rs/clanci/konzervacija-i-restauracija-arhivske-grade/
148 (2.5.2018).
8 Dr. Vera Radosavljević i Radmila Petrović, Konzervacija i restauracija arhivske i bibliotečke
građe i muzejskih predmeta od tekstila i kože, Arhiv Srbije i Arhiv Vojvodine, Beograd 2000.
147
odnosi na iseljeničku štampu iz perioda između dva svetska rata. O značaju ove
građe govori uspeh izložbe iz 2008. godine “Jugoslovenska iseljenička periodika u
Severnoj i Južnoj Americi 1914-1945.9
Pred autorima izložbe i konzervatorima
nametnuo se ozbiljan problem kako pripremiti za
izlaganje 220 originalnih dokumenata iseljeničke
štampe i drugih izdanja koji su bili u veoma lošem
stanju, krti, žuti, sa vidnim oštećenjima fizičke i
mehaničke prirode, poderotine, prisustvo prašine
i drugih nečistoća, izgužvani i oslabljeni na
prevojima.
Od 2013. godine uradili smo mašinsku
restauraciju preko hiljadu novinskih listova
iseljeničke štampe, socijalističke i komunističke
Katalog izložbe “Jugoslovenska (Naša sloga, Večer, Narodni glasnik, Iseljenik,
iseljenička periodika u Severnoj i Jugoslovenski obzor, Ujedinjeno srpstvo,
Južnoj Americi 1914–1945”. Hrvatska, Amerikanski glas Crnogoraca,
Jugoslavija, Jugoslovenska domovina,
Amerikanski srbobran, Glasnik železničara i brodara, Mladi udarnik, Naša borba,
Makedonija, Delo, Borba, Komunist, Iskra, Boka…), kao i druge novinske listove i
publikacije koji se čuvaju unutar drugih fondova i zbirki.
Mehaničko – suvo čišćenje
Kako bi se odstranile deponovane nečistoće na novinskim listovima prvo

smo primenili kombinovane metode suvog mehaničkog čišćenja. Površinske
prljavštine uklonjene su hirurškim skalpelom, iščetkavanjem mekanom četkom,
mekim krpama, brisanje mekim, tvrdim i gumicama u prahu. Brisanje je vršeno
blagim kružnim pokretima i u većini slučajeva pokazalo se kao efikasno. Zbog
krtosti papira u nekim slučajevima suvo čišćenje nije dalo zadovoljavajuće
rezultate. Brisanje je rađeno gumicama marke Staedtlater i Rotring.
9 Autori izložbe su Predrag Krejić, istoričar – arhivista i Suzana Srndović bibliotekar.

Preko 220 originalnih primeraka iseljeničke štampe i drugih izdanja, koje su izdavali jugoslovenski
iseljenici u Njujorku, Los Anđelesu, Pitsburgu, Čikagu, Detroidu, Santijagu, Buenos Ajresu,
Magelanes-u, Antofogasti i drugim gradovima, pokazani su javnosti. Između ostalih izloženi su
listovi: Srpska straža, Amerikanski srbobran, Narod, Jugoslovenska domovina, Srbadija, Jugoslavija,
Ujedinjeno srpstvo, Jugoslovenska država, Amerikanski glas Crnogoraca.
http://www.arhivyu.gov.rs/active/srlatin/home/glavna_navigacija/izlozbe/izlozbe_arhiva/
jugoslovenska_iseljenicka_periodika_02_2008.html#
148
Pranje i neutralizacija
Novine su podložne brzom propadanju zbog sastava materijala od kojih

su izrađene, posebno zbog drvenjače koja sadrži dosta lignina koji je glavni uzrok
nastajanja kiselina. Novinski papir pod uticajima kiselina požuti i postaje izrazito
krt. Za zaštitu novinskog papira primjenjene su metoda ispiranja vodom i metoda
neutralizacije. Novinski listovi su postavljeni između mrežica i potopljeni su u kadu
sa mlakom vodom i ostavljeni da stoje 20 minuta. Nakon toga su prane pastom od
neutralnog sapuna i ispirane mlakom vodom.
Pranje novinskih listova.
Uradili smo neutralizaciju potapanjem novinskih listova u rastvor kalcijum

hidroksida i ispiranjem toplom vodom. U slučajevima kada je postojao zapis
mastilom štitili smo ga od razlivanja u vodi premazivanjem filmom fiksativa:
ciklododekan u petroletru. Ciklododekan C12H24 je ciklični ugljovodonik koji
se koristi za fiksiranje rastvornih boja i mastila. U poslednje vreme dostupan je i
ciklododekan u spreju, čija je primena najjednostavnija. Pre ciklododekana su se
koristili acetat celuloza u acetonu, Paraloid B 72 u toluolu, parafinu i heksanu.
Restauracija ručna i mašinska
U periodu kada su novinski listovi pripremani za izlaganje laminator u

Laboratoriji Arhiva Jugoslavije nije bio u funkciji i bili smo prinuđeni da veliki
broj novinskih listova restauriramo klasičnom, ručnom metodom, kompletnom
ili delimičnom. Kako mašinska metoda daje mnogo bolje rezultate kod novina,
neophodno je bilo da oko 50 novinskih listova urade kolege u Laboratoriji za
konzervaciju i restauraciju Arhiva Srbije.
149
Metoda ručne restauracije je prikladna kad su oštećenja dokumenta manja

i kada se radi delimična restauracija. Postupak ručne restauracije sastoji se u tome
da se delovi papira koji nedostaju popune japanskim papirom. Listovi se ovlaže i
uz pomoć mekog kista premažu
lepilom (metilceluloza ili skrobni
lepak) kako bi ojačali i kako bi se
japanski papir što bolje zalepio.
Rastvor metilceluloze koristimo i
za ojačavanje listova.
Nakon popravke
laminatora, u periodu od druge
polovine 2013. godine do
danas uradili smo mašinskom
restauracijom, postupkom
laminiranja veliki broj
novinskih listova Zbirke novina
Arhiva Jugoslavije. Materijal
koji smo koristili u tu svrhu
su polietilenska folija kao
adhezivno sredstvo i Kuranai
natur 9 g/m².
Mašinska restauracija – laminiranjem, delovi koji
nedostaju popunjeni su japanskom hartijom.
Smeštaj i čuvanje
Neophodno je konzervirane
i restaurirane novinske listove
čuvati u propisanim ambijentalnim
uslovima, u metalnim ormarima
ladičarima ili metalnim policama.
Predhodno novinska dokumenta
treba smestiti u mape. Između
listova treba staviti beskiselinske
papire kao separatore. Za ambalažu
treba koristiti papire i kartone bez
hlora i sumpora, kao neutralni ili
bazni sa alkalnom rezervom (sa
dodatkom kalcijum-karbonata).
Kada je reč o ambijentalnim
uslovima treba čuvati u depoima u Laminirani listovi Vjesnika.
kojima je vlaga 50-55% relativne vlažnosti sa dozvoljenih 5 procenata oscilacija,
gore-dole i temperatura 18 stepeni Celzijusa sa oscilacijama 2 stepena, gore-dole.
150
Veće fluktuacije vlage i temperature nisu poželjne. Nije dozvoljeno direktno izlaganje
sunčevoj svetlosti i štetnom delovanju ultravioletnih zraka.
Zaključak
Kiselost hartije je uzročnik hemijskog oštećenja i značajan faktor koji

utiče na njenu trajnost. Kiselost hartije zavisi od unutrašnjih faktora, odnosno od
kvaliteta sirovina upotrebljenih za njenu izradu: lignina, lepka, kolofonijuma, stipse
i materija za beljenje i od spoljašnih uticaja (upijanje kiselih gasova iz vazduha).
Pod dejstvom kiseline veze molekula slabe, tako da papir postaje žut, krt, slab i
može se pretvoriti u prah.
Da bi se papir zaštitio od daljeg propadanja i usporilo njegovo starenje
neophodno je primeniti neki od postupaka neutralizacije. Cilj primene ovih
postupaka je neutralisanje prisutnih kiselina i oblaganje vlakana hartije nekom
izolacionom materijom koja će sprečiti razvoj buduće kiselosti.
Summary
Paper acid is an important facts that affects its longevity. Molecules of

cellulose are weakened influences by acid-binding effect. Therefore, the paper
becomes delicate and brittle.
Paper degradation is caused by the process of cellulose deterioration
– and the cellulose is the main element of the paper. Breaking of
cellulose molecules in cellulose fibers makes the cellulose brittle and causes paper
devastation. Paper acid is a term used for the event of chemical devastation and
it depends on the materials that are used in the production process. Additionally,
paper can be damaged by ink effect and printing colours. Since the end
of 19th century these colors are industrially produced and they are usually made
from low quality components. Chemical components that are used in the production
process can be changed in case of poor conditions.
Poor quality of newspaper, with large quantities of lignin, acid additives
(such as adhesives, fillers and bleach agent) as well as inadequate storage
and inappropriate storing microclimate conditions, have led to vulnerability
in funds and collections of the Archives of Yugoslavia. It has been considered that
newspaper do not have the permanent value as archival documents. Newspaper
have the lowest paper quality, especially after 1840, when printing on short fiber
paper with lots of lignin started.
The condition of archival documents that are being damaged by
paper acid is presented in this paper. Moreover, the importance of deacidification is
highlighted, as the main strategy for paper stabilisation. Therefore, the answer is in
using the process of neutralisation conducted with the aim to neutralize the existing
acid and prosecute coating of paper fibres with one of the insulation material that
prevents acid development.
151
Јелена КОВАЧЕВИЋ stručni rad
Архив Југославије
ДИГИТАЛИЗАЦИЈА ФОТО-АРХИВЕ НОВИНСКЕ

АГЕНЦИЈЕ ТАНЈУГ
Апстракт: Како су архиви примарни пружаоци информација у друштву

значај дигиталне конверзије аналогног изворног материјала је вишеструк.
Укључивање у процес нових технологија унапређује приступ, доступност
и услове коришћења архивске грађе, смањује интезитет коришћења
изворног материјала, олакшава презентацију културне баштине итд., чиме
дигитализација културног наслеђа постаје нужна за установе културе. Рад
се бави пројектом дигитализације фото-архиве Новинске агенције Танјуг који
представља окосницу за даљи развој овог сектора у Архиву Југославије.
Кључне речи: Дигитализација, фото-архива Танјуг, Архив Југославије,

контакт-копије, САНУ.
DIGITALIZATION OF THE PHOTO-ARCHIVE CREATED BY NEWS

AGENCY TANJUG
Аbstract: As archives are the primary providers of information in society, the

significance of digital conversion of analogue source material is multiple. Inclusion
of new technologies in this process improves the success, availability and conditions
of using of archival materials, reducing the intensity of using source materials,
while also facilitates the presentation of cultural heritage. Digitalization of cultural
heritage is necessary for cultural institutions. The article is about the project of the
photo-archive of the news agency Tanjug, which represents the backbone for the
further development of this sector in the Archives of Yugoslavia.
Key words: Digitalization, photo-archive of Tanjug, Archives of Yugoslavia,

contact-copies, SANU.
Увод
У току 2016. Архив Југославије је обогатио свој фонд историјских

извора преузимањем фото-архиве настале радом Новинске агенције Танјуг.
152
Дигитализација фото-архиве Новинске агенције Танјуг
Фотографије фото-архиве Танјуг сведоче о најзначајнијим политичким,

друштвеним и културним догађајима у Југославији и иностранству у периоду
од 1941. до 1996. Као подфонд фотографска грађа прикључена је постојећем
фонду Архива Југославије Новинска агенција Танјуг. Фото-архиву поред
негатива и дигиталне фотографије, допуњују књиге са пописом филмова,
картотека са именским, географским и институционалним индексом и 852
регистратора (око 120 метара архивске грађе). Регистратори садрже контакт-
копије негатива са основним информацијама, на темељу којих је могуће
идентификовати, описати, валоризовати негатив и самим тим сачувати га од
пропадања. Посебно значајне су оне контакт-копије за које не постоје изворни
снимци (негативи) јер у том случају остају једини траг и доказ њиховог
постојања, преузимајући улогу оригинала. Најзаступљенију групу чине црно-
бели негативи на пластичним филмовима док мањи број чине негативи на
стаклу, колор негативи и дијапозитиви. Најчешће димензије фотографија су
лајка (24x36mm) и средњи формат (6x6).
Фото-архива Танјуг
У току 2016. Архив Југославије је обогатио свој фонд историјских

извора преузимањем фото-архиве настале радом Новинске агенције Танјуг.
Фотографије фото-архиве Танјуг сведоче о најзначајнијим политичким,
друштвеним и културним догађајима у Југославији и иностранству у периоду
од 1941. до 1996. Као подфонд фотографска грађа прикључена је постојећем
фонду Архива Југославије Новинска агенција Танјуг. Фото-архиву поред
негатива и дигиталне фотографије, допуњују књиге са пописом филмова,
картотека са именским, географским и институционалним индексом и 852
регистратора (око 120 метара архивске грађе). Регистратори садрже контакт-
копије негатива са основним информацијама, на темељу којих је могуће
идентификовати, описати, валоризовати негатив и самим тим сачувати га од
пропадања. Посебно значајне су оне контакт-копије за које не постоје изворни
снимци (негативи) јер у том случају остају једини траг и доказ њиховог
постојања, преузимајући улогу оригинала. Најзаступљенију групу чине црно-
бели негативи на пластичним филмовима док мањи број чине негативи на
стаклу, колор негативи и дијапозитиви. Најчешће димензије фотографија су
лајка (24x36mm) и средњи формат (6x6).
Почеци дигитализације у Архиву Југославије
Како су архиви примарни пружаоци информација у друштву

значај дигиталне конверзије аналогног изворног материјала је вишеструк.
Укључивање у процес нових дигиталних технологија унапређује приступ,
153
Јелена КОВАЧЕВИЋ
доступност и услове коришћења архивске грађе стручној и осталој јавности,

смањује интезитет коришћења изворног материјала, омогућава креирање
сигурносних копија угроженог материјала, олакшава развијање заједничких
ресурса и сарадње са сродним институцијама, презентацију српске културне
баштине у регионалним, европским и другим мрежама културног садржаја,
чиме дигитализација културног наслеђа постаје нужна за установе културе.
Архив Југославије је краткорочним пројектима дигитализације збирки
Милан Стојадиновић, Јован Јовановић Пижон, Милан Гавриловић и збирке
архитектонских планова из фонда Министарства грађевина Краљевине
Југославије искорачио на пут архива 21. века. Министарство културе и
информисања Републике Србије доношењем Смерница за дигитализацију
културног наслеђа Републике Србијe1 окарактерисало је дигитализацију као
важан чинилац заштите културног наслеђа и квалитетне промоције истог.
Захваљујући подршци Министарства, а у складу са донетим Смерницама
почетком 2017. Архив Југославије започео је пројекат Дигитализација фото-
архиве Танјуг.
Прва фаза у раду на пројекту Дигитализација фото-архиве Танјуг
Процес дигитализације фото-архиве Танјуг обухвата два упоредна

пута, архивистичку обраду фотографија и скенирање истих. Прва фаза пројекта
обухватила је рад на архивистичкој обради 852 регистратора са контакт-
копијама и скенирању једног дела листова са контакт-копијама. Будући да је
фото-архива Новинске агенције Танјуг преузета са успостављеном структуром
и да контакt-копије садрже легенде, неретко и чланке из штампе који се односе
на дати догађај, олакшан је рад на архивистичкој обради, која се у овом случају
пре свега односиo на проверу и допуну постојећих информација. С обзиром да
се ради о изузетно великој количини грађе усвојена је одлука да јединицу описа
чини филм, чиме се сумарно описује група од више снимака који документују
и сведоче о једном догађају.
1 Министарство културе и информисања Републике Србије, Смернице за дигитализацију

културног наслеђа у Републици Србији, Београд, 2017.
154
Cлика 1 i 2. Фото-одељење Новинске агенције Танјуг где су били смештени

регистратори са контакт-копијама, Београд, 1968; Архив Југославије (АЈ), Новинска
агенција Танјуг – фото-архива (112)-93-11026-24 i АЈ, 112-93-11026-41.
Илустрација листа са контакт-копијама; АЈ, 112-69-31106.
Структура и садржај фото-архиве
Фотографије фото-архиве Танјуг разврстане су у једанаест великих

целина:
155
1. Тема Органи државне власти следи организацију извршне,

законодавне и судске власти у Југославији. Филмови у њеном оквиру
илуструју и догађаје у војсци и полицији.
2. Друштвене, политичке и радничке организације прате филмови
који приказују делатност организација КПЈ/СКЈ, синдикалних,
самоуправних друштвених и радничких организација.
3. Целина Службе здравствене и социјалне заштите обухвата вртиће,
дечија одмаралишта, Црвени крст и остале установе које су се налазиле
у структури социјалне и здравствене бриге у бившој Југославији.
4. Дипломатија и сарадња са иностранством је фотографијама
једна од најбогатијих тема у оквиру фото-архиве Танјуг сведочећи
о билатералним, мултилатералним и другим облицима сарадње
Југославије са иностранством.
5. Тема Образовни систем и наука обухвата целокупно школство, научне
институције као и међународну сарадњу у области науке.
6. Тема Култура и уметност приказује готово све аспекте културног
развоја и живота у Југославији од позоришних представа, филмских,
музичких фестивала, изложби, књижевних трибина итд.
7. Група Верске организације прати најважније догађаје из живота
верских заједница и њиховој сарадњи са осталим установама како у
земљи тако и у иностранству.
8. Друштвени догађаји, појаве и места у Југославији и иностранству
је најопширнија и најразноврснија целина која обухвата различите
аспекте дешавања у Југославији. У оквиру ње могу се наћи сахране
личности из друштвеног и политичког живота, обележавање значајних
државних датума, обичаји и традиција народа Југославије, радне
акције, елементарне непогоде и несреће, различити призори из места
са читавог простора бивше Југославије раздељена у подгрупе по
републикама итд.
9. Привредне делатности Југославије (индустрија, пољопривреда,
саобраћај, трговина и банкарство, туризам и угоститељство)
организоване су у целину Привреда.
10. Тема Спорт раздељена по врстама спорта сведочи о свим значајнијим
спортским догађајима у Југославији и иностранству.
11. Значајну по бројности чини и група фотографија под називом Распад
Југославије која сведочи о догађајима који су претходили рату, самим
ратним дешавањима и последицама истих, мировним преговорима и
политичким дешавањима у свим републикама бивше Југославије.
Немали део фото-архиве чине репродуковане фотографије које

су стизале у Новинску агенцију Танјуг из сродних агенција широм света.
Фотографије покривају различите аспекте дешавања од разних занимљивости
156
из науке, животињског света преко културе и уметности, спорта до политичких

дешавања. Иако издвојене у неколико десетина регистратора репродуковане
фотографије прате структуру наведених тематских целина па ће се као подтема
наћи у оквиру сваке од њих.
Уз архивистичку обраду контакт-копија врши се и обрада негатива
током које се проверава и утврђује бројно и физичко стање негатива и усклађује
подударност ознака контакт-копија са ознакама негатива. У овом процесу
од значајне помоћи су књиге пописа филмова које су ради заштите и лакше
манипулације дигитализоване. Увид у постојећу документацију фото-архиве
Танјуг упућује на број од 60.000 филмова који обухватају око милион негатива.
Међутим досадашњим прегледом фото-грађе уочен је недостатак знатног броја
негатива што доводи до закључка да комплетна архива није сачувана.
Пренос аналогног документа у дигитални
Поменута олакшица у раду, сређеност фото-архиве у самој регистратури,

омогућила је упоредан рад на обради и скенирању контакт-копија. За потребе
дигитализације набављена су два апарата за скенирање папирних докумената
(EPSON DS-5000) и један апарат за скенирање негатива (EPSON V850PRO).
Упоредан рад на обради и скенирању омогућио је да се на месечном нивоу
обрађене и скениране контакт-копије пребацују на рачунаре у читаоницу чиме
је истраживачима пружен увид у фотo-архиву Танјуг од самог почетка рада
на поменутом пројекту. Овакав начин рада допринео је ширем промовисању
и популаризацији фонда и олакшао истраживање корисницима у односу на
ранију праксу у Архиву да се фонд који је у сређивању не даје на увид странкама
до коначног завршетка свих фаза архивистичке обраде. У досадашњем раду
архивистички је обрађено 852 регистратора, односно 1.101.033 контак-копија,
док је скенирано 650 регистратора.
Друга фаза у раду на пројекту Дигитализација фото-архиве Танјуг
Након завршетка архивистичке обраде стручни тим Архива Југославије

је наставио даљи рад на одабиру, креирању, уносу и ажурирању метаподатака
и контролисаних термина за описивање и претраживање докумената у складу
са поменутим Смерницама за дигитализацију културног наслеђа Републике
Србије. Скенирање негатива планирано је у каснијим фазама пројекта након
извршене валоризације, односно одабира приоритетних негатива за скенирање
на основу контакт-копија.
Како процес дигитализације подразумева израду и имплементацију
информационог система у којем ће сваки дигитални документ бити организован,
157
логички и структурно повезан, претражив и видљив корисницима, у септембру

2017. потписан је уговор између Архива Југославије и Математичког
института САНУ о изради софтвера, чиме је започета друга фаза пројекта.
Циљ ове сарадње је креирање базе података и програмског решења за унос,
претраживање и преглед како фото-архиве Новинске агенције Танјуг, тако
и осталих докумената који се похрањују у Архиву Југославије. Основ за
израду поља за унос метаподатака, који ће повезивати и на основу којих ће
се претраживати дигитални документи израђен је у Математичком институту
САНУ, а oдобрен од стране Министарства културе и информисања Републике
Србије. Као смерница за израду метаподатака коришћен је ISAD (G) стандард.2
Апликација нуди могућност одабира различитих нивоа описивања грађе од
нивоа фонда до најнижег нивоа који чини јединица описа (у овом случају једна
фотографија). У оквиру апликације контакт-копија ће бити повезана са својим
оригиналом (негативом) путем броја филма. С обзиром на усвојени принцип
сумарног описивања фотографија главни елемент описа уноси се преко нивоа
предмет, односно на нивоу филма.
Апликативна форма за опис филма на нивоу предмета.
С обзиром да поједини филмови садрже и по више стотина фотографија

које сведоче о више различитих догађаја тематски сродних опис је усложњен
увођењем додатног поља легенде контакт-копија. Ова форма подразумева унос
описа за мању групу фотографија унутар једног филма и њихово индексирање.

2 ISAD (G) – Општи међународни стандард за опис архивске грађе, Нови Сад, 2006.
158
Апликативна форма за опис филма на нивоу групе фотографија или појединачне

фотографије.
У циљу управљања базом предвиђено је успостављање различитих

нивоа овлашћења и корисничких налога:
- администратор – управља базом и додељује корисничке налоге,
- корисници са овлашћењима – запослени који раде на обради фонда
(унос података и њихово ажурирање),
- корисници без посебних овлашћења – истраживачи. Истраживачима
ће бити омогућено основно и напредно претраживање. Основно
претраживање подразумева трагање на основу сопственог избора
кључне речи која ће се претраживати по свим пољима и нивоима
у апликацији, док напредно претраживање омогућава одабир и
укрштање различитих индекса за претраживање. Корисници базе ће
моћи да оставе коментар о њеној функционалности, али и да допуне
описе фотографија. На овај начин биће поспешена интеракција између
документа и корисника, јер се истраживач пребацује у улогу архивисте
допуњујући својим знањем информацију коју носи фотографија.
Апликација ће омогућити лакшу доступност и бржи преглед фото-

архиве нудећи приступ са локација ван Архива чиме се уједно поспешује
презентација културног наслеђа. Олакшање за истраживаче представљаће
и електронско подношење захтева за преузимање, плаћање и добијање
дигиталних докумената. Приступ апликацији биће омогућен преко посебне веб
странице која ће садржати линк ка сајту Архива Југославије.
159
Закључак
С обзиром да се укључивањем у процес нових технологија унапређују

приступ, доступност и услови коришћења архивске грађе, смањује интезитет
коришћења изворног материјала, олакшава презентација културне баштине,
дигитализација културног наслеђа постаје нужна за установе културе. У
складу са овим настојањима Архив Југославије је 2017. започео пројекат
Дигитализација фото-архиве Танјуг. Са циљем обезбеђивања трајне платформе
која ће омогућити унос и претраживање целокупног дигитализованог садржаја
Архива Југославије исте године започета је сарадња са Математичким
институтом САНУ. Пројекат Дигитализација фото-архиве Танјуг представља
окосницу за стварање принципа у раду на дигитализацији осталих фондова и
искорак ка модерном архиву 21. века.
Summary
Considering that the inclusion in the process of new technologies improves

the access, availability and conditions of using archival material, reduces the intensity
of the use of the original material, facilitates the presentation of cultural heritage
and more, digitization of cultural heritage becomes necessary for the institutions
of culture. In accordance with these efforts, the Archive of Yugoslavia started the
digitalization of Tanjug photo archive in 2017. The aim that the Archive had was
providing a permanent platform that will enable the entry and search of the entire
digitized content of the Archive of Yugoslavia, which was started the same year
with cooperation of the Mathematical Institute SANU. The Digitalization of photo
archives project Tanjug represents the backbone for creating principles in the work
on the digitization of other funds and a step towards the modern archive of the 21st
century.
160
Mr. Višnja NIKOLIĆ stručni rad
Arhiv Vojvodine
KONZERVACIJA I RESTAURACIJA PAPIRNOG NOSIOCA

U ARHIVU VOJVODINE
Apstrakt: Arhiv Vojvodine je godinama ulagao velike napore u razvoj

Laboratorije za konzervaciju i restauraciju arhivske građe. Adaptacijom postojećeg
prostora i nabavkom savremene opreme stvoreni su uslovi za kontinuirano
izvođenje konzervatorsko-restauratorskih radova na oštećenoj arhivskoj građi, sa
ciljem njenog očuvanja od daljeg propadanja. Arhivska građa u Arhivu Vojvodine
je raznovrsna i najvećim delom je na papirnom nosiocu. U zavisnosti od vrste i
stepena oštećenja papira primenjuju se različite metode konzervacije i restauracije.
U radu su prikazani najčešći uzroci oštećenja papirnog nosioca i primena metoda
konzervacije i restauracije na arhivskoj građi iz fondova i zbirki Arhiva Vojvodine.
Ključne reči: Arhiv Vojvodine, Laboratorija za konzervaciju i restauraciju

arhivske građe, arhivska građa, papirni nosilac, metode, konzervacija, restauracija.
CONSERVATION AND RESTORATION OF PAPER RECORDS

IN THE ARCHIVES OF VOJVODINA
Abstract: For years, the Archives of Vojvodina has devoted great efforts
into the development of the Laboratory for the Conservation and Restoration of
Archive Materials. Adaptation of the existing facilities and procurement of up-to-
date equipment has created conditions for continuous conservation-restoration
activities to be done on the damaged archive materials in order to prevent its
further deterioration. The archive materials held at the Archives of Vojvodina are
heterogenous and are on paper support. Depending on the type and degree of
paper damage, various methods of conservation and restoration are applied. This
paper deals with the most frequent causes of the paper support damage and the
application of methods of conservation and restoration of archive materials in the
funds and collections of the Archives of Vojvodina.
Key words: Archives of Vojvodina, Laboratory for the Conservation and

Restoration of Archive Materials, archive materials, paper support, methods,
conservation, restoration.
161
Mr. Višnja NIKOLIĆ
Uvod

Arhivska ustanova u obavezi je da čuva i štiti arhivsku građu tj. da
preduzimanjem različitih mera spreči nastanak oštećenja i uspori prirodno starenje
materijala.
U arhivima, najveći deo kulturne baštine sačinjen je na papirnom nosiocu,
i sa aspekta zaštite, papir je najčešće konzervatorski tretiran materijal. Pravilnim i
kontinuiranim sprovođenjem mera preventivne zaštite znatno se smanjuje potreba
za konzervatorsko-restauratorskim intervencijama, ali kada je u pitanju već oštećen
papirni nosilac neophodno je primeniti mere aktivne konzervacije i restauracije. S
obzirom na to da je u pitanju veoma delikatan tretman, metode i tehnologije dugo su
se razvijale, i rezultat su saradnje konzervatora koji se bave ovom problematikom i
naučnika iz oblasti prirodnih nauka. Svedoci smo i njihovih razvojnih modifikacija,
pa kao simbioza nauke i umetnosti, konzervacija neprekidno napreduje u cilju što
sigurnijeg i pouzdanijeg tretiranja materijala bez mogućih negativnih posledica.
U Arhivu Vojvodine čuva se ukupno 566 fondova i zbirki arhivske građe,
od kojih je veliki broj fondova i zbirki kategorisan kao arhivska građa od izuzetnog
i velikog značaja. Uvidom u fizičko stanje arhivske građe pregledom, metodom
slučajnog uzorka, konstatovano je postojanje brojnih oštećenja koja ukazuju na
neophodnost konzervatorsko-restauratorskih intervencija.
Početak rada na konzervaciji i restauraciji arhivske građe u Arhivu Vojvodine
U Arhivu Vojvodine decenijama unazad je postojala potreba za

izvođenjem konzervatorsko-restauratorskih radova na oštećenoj arhivskoj građi.
Uslovi za kontinuiran rad na sanaciji oštećenja stekli su se početkom 2015.
godine formiranjem Laboratorije za konzervaciju i restauraciju (u daljem tekstu
Laboratorija). Tome su prethodile opsežne višegodišnje pripreme.
Nabavka neophodne opreme za konzervaciju i restauraciju, pribora i
potrošnog materijala bila je preduslov za početak radova i realizovana je u više
faza.
Postojeće kancelarije tj. tri povezane prostorije u prizemlju zgrade Arhiva
(oko 70 m2) adaptirane su u prostor adekvatan za izvođenje konzervatorsko-
restauratorskih intervencija.
162
Konzervacija i restauracija papirnog nosioca u Arhivu Vojvodine
Slika 1. Izgled Laboratorije za konzervaciju i restauraciju u Arhivu Vojvodine.
Stručno usavršavanje je neizostavan segment rada konzervatora i realizuje

se praksom u konzervatorskim laboratorijama pri drugim institucijama (arhivima
i bibliotekama), pohađanjem specijalizovanih kurseva, posetama konzervatorsko-
restauratorskim ateljeima u inostranstvu, saradnjom sa naučnim institucijama i
praćenjem stručne literature.
Aktivnosti na razvoju konzervatorsko-restauratorske delatnosti u Arhivu
se nastavljaju u skladu sa trenutnim mogućnostima (finansijskim, prostornim i
kadrovskim). U protekle tri godine obezbeđena su finansijska sredstva za nabavku
dodatne opreme i materijala i uspostavljena je saradnja sa relevantnim obrazovnim
i kulturnim institucijama u zemlji i inostranstvu. Konzervatorsko-restauratorske
intervencije izvedene su na brojnim oštećenim dokumentima različite provenijencije
i vremena nastanka, koji se čuvaju i stručno održavaju u Arhivu. Tretiranim
dokumentima produžen je životni vek i vraćen što je moguće više originalan izgled.
Oštećenja papirnog nosioca
U konzervatorskoj praksi se susrećemo sa različitim vrstama oštećenja

papirnog nosioca. Promene na papiru mogu nastati u različitim oblicima i u različito
vreme.
Kao proizvod organskog porekla, čiji je glavni sastojak celuloza,1 papir
je podložan pre svega propadanju usled neizbežnog prirodnog starenja, koje se ne
1 Celuloza spada u ugljene hidrate, pripada grupi polisaharida, čiji se sastav može prikazati
formulom (C6H10O5)n. To je bezbojna materija, bez ukusa i mirisa, neprovidna, vlaknasta, nije
rastvorljiva u vodi i otporna je prema hemijskim jedinjenjima. Celulozu rastvaraju kiseline i baze pri
visokim temperaturama i koncentracijama. Nastaje kao produkt u razvoju žive biljke. Bogoljub Perić,
Poznavanje celuloze i papira. Priručnik za komercijaliste, drugo dopunjeno i prerađeno izdanje, Beograd 2004,
27.
163
može zaustaviti, ali može se znatno usporiti odgovarajućim merama i adekvatnim

čuvanjem. Prirodnim starenjem mehanička svojstva papira se pogoršavaju usled
cepanja molekula celuloze u celuloznim vlaknima. Zapravo, hemijske promene
u papiru uzrokuju i pogoršanje njegovih fizičkih svojstava, a na te procese utiče
više faktora: način izrade, njegov sastav tj. upotrebljene sirovine, veziva i punioci,
uslovi čuvanja i dr.
Fizička i hemijska svojstva kvalitetnog, ručno proizvedenog papira od
relativno čiste celuloze (dobijene od starih pamučnih, lanenih i konopljinih krpa)
ne menjaju se bitno tokom vremena. To je papir jak i trajan, za razliku od papira
koji je dobijen od drvnih smesa (počeo je da se proizvodi oko 1850). Mašinski
proizveden papir mogu pratiti brojni nedostaci uzrokovani samim načinom
izrade tj. industrijskom proizvodnjom.2 Papir lošeg kvaliteta, kao što je novinski
i papir od recikliranog materijala, brzo pokazuje znake propadanja. Do oštećenja
papirnog nosioca, osim zbog navedenih unutrašnjih uzročnika, dolazi i zbog
dejstva spoljnih faktora: fizičkih (temperatura, vlažnost vazduha, svetlost, prašina),
bioloških (insekti, glodari i mikroorganizmi) i hemijskih (kiselost papira i gasovi iz
vazduha), kao i usled elementarnih nepogoda (požari, poplave, zemljotresi), ratova
i seoba.
Promene na papiru nastale dejstvom fizičkih uzročnika manifestuju se na
različite načine. Papir je osetljiv na svetlost, kako na zrake nevidljive za čovečije
oko (ultravioletni i infracrveni zraci), tako i na one koji spadaju u vidljivi deo
spektra (radijacija koju emituje sunce). Svetlost utiče na promenu boje papira
i izaziva strukturna oštećenja. Visoke temperature ubrzavaju hemijske reakcije
(oksidaciju,3 hidrolizu4 i fotohemijske reakcije) pa dolazi do promene mehaničkih
svojstava papira tj. smanjene elastičnosti, suvoće i krtosti (ukoliko je visoka
2 Najkarakterističnija oštećenja industrijski proizvedenog papira su: brzo žućenje zbog ostataka
lignina u celulozi; mala mehanička otpornost kada se vlakna celuloze suviše skrate pri mlevenju;
krt i tvrd papir zbog previše punilaca; nepotpuna sterilizacija pri mehaničkoj obradi drveta kasnije
može uzrokovati biološko oštećenje; pretopli valjci na nedovoljno osušenom listu dovode do krtosti
i slabljenja mehaničke otpornosti; kolofonijum sa stipsom (lepak) može dovesti do razgradnje papira
jer se stipsa sa vodom i vlagom iz vazduha razlaže do sumporne kiseline koja je uzročnik razgradnje;
kod papira površinski lepljenih skrobom ili želatinom opada mehanička otpornost zbog bržeg starenja
površinskog sloja. Вера Радосављевић, Радмила Петровић, Конзервација и рестаурација.
aрхивске и библиотечке грађе и музејских предмета од текстила и коже, Београд–Нови Сад
2000, 35.
3 U prirodi, čak i bez pomoći vode, dolazi do razmene elektrona između različitih hemijskih
elemenata: supstanca koja ih otpušta oksiduje, ona koja prima redukuje, a te reakcije nazivaju
se reakcije oksido-redukcije. U našem slučaju uglavnom je kiseonik (ili, bolje rečeno, elektroni
kiseonika) u središtu reakcije; zapravo, kiseonik je po svom atomskom obliku veoma nestabilan pa
može da reaguje sa drugim supstancama: onim iz atmosfere, iz molekula supstanci korišćenih za
beljenje smese, u metalima iz smese, u mastilu, bojama, u lepkovima itd. Iz toga proizlazi da papir,
ovim reakcijama, menja svoju prvobitnu strukturu kroz procese beljenja ili, pre svega, tamnjenja,
a oni su uvek štetni i čine ga sve manje otpornim. Antonio Đardulo, Zaštita i konzervacija knjiga.
Materijali, tehnike i infrastruktura, Beograd 2005, 115.
4 Postupak koji je za hartiju najštetniji jeste hidroliza (razlaganje usled dejstva vode). Dejstvo vode
zapravo dovodi do odvajanja molekula celuloze, što uzrokuje kidanje β-glukoznih veza. Isto, 113.
164
temperatura praćena niskom relativnom vlažnošću). Ukoliko papir duže stoji

u vlažnom prostoru, moguće je međusobno slepljivanje listova kod površinski
lepljenih hartija, zato što lepak upija vlagu i omekšava. Papir je materijal izuzetno
osetljiv na varijacije temperature i relativne vlažnosti vazduha, a kao posledica
velikog kolebanja vlage javlja se deformacija lista papira. Vlaga posebno postaje
opasna pri visokoj temperaturi, jer previsoka vlažnost vazduha (preko 70%) brzo
može dovesti do pojave mikroorganizama. Takođe, pri niskoj relativnoj vlažnosti
(ispod 40%) papir otpušta vodu i postaje suv i krt. Prašnjav papir takođe privlači
vlagu iz vazduha stvarajući pogodne uslove za razvoj mikroorganizama, a oštre i
tvrde čestice prašine prodirući u pore oštećuju vlakna papira.
Biološka oštećenja papira izazivaju mikroorganizmi tj. bakterije i gljivice
(fungi). Najopasnije među njima su one koje razgrađuju celulozu (celulolitičke).
Pored celuloze, gljivicama kao hrana pogoduju lepak i površinske nečistoće.
Papir zbog slabljenja uzrokovanog mikroorganizmima postaje mek na dodir, a
često nedostaju i njegovi delovi. Prateća pojava aktivnosti mikroorganizama je i
pigmentacija papira u vidu mrlja različite obojenosti. Osim mikroorganizama,
pretnja papiru i uzročnici bioloških oštećenja su glodari, koji jedu papir u nedostatku
druge hrane. Takođe, organske materije (celuloza, skrob, belančevine i dr.) pogodna
su hrana i insektima, na čije prisustvo na papiru ukazuju vidljive bušotine.
Ako govorimo o hemijskim oštećenjima, na njih ukazuje promena boje tj.
tamnjenje. Pojačana kiselost5 dovodi do slabljenja papira, a jedna od pretpostavki
je i da pojava sitnih mrlja braon-riđe boje, tzv. „foxing”, nastaje usled reakcije
kiseonika sa drugim supstancama, pri čemu se proizvode kiseline. Izvor kiselosti
može biti unutrašnji: ostaci lignina u papiru,6 kiseli aditivi; i spoljašnji: kisele
materije koje dospevaju na građu iz okoline (aerozagađenja, kiseli omoti tj.
košuljice, arhivske kutije, mastila i dr.). „Rđanje” mastila usled viška gvožđa,
kod galotaninskih mastila,7 može oštetiti papir tako što najpre pravi mrlju, a
posle ga i razgrađuje. Štetan uticaj na papir imaju gasovi iz vazduha jer ubrzavaju
starenje papira. Čestice se talože na površini papira, pa osim što deluju abrazivno,
5 Metoda kojom se otkriva ova hemijska reakcija sastoji se u utvrđivanju pH vrednosti papira.
Optimalna pH vrednost papira je 7 (neutralna), a pod kiselošću papira podrazumeva se pH vrednost
ispod neutralne tj. od 0 do 6 (na skali od 0 do 14). Za merenje kiselosti papira koriste se pH metar, pH-
olovka i lakmus papir.
6 Lignin je, osim celuloze, najvažniji deo zidova ćelije drveta. U drvetu ga ima 20–30%, i spada u
aromatska jedinjenja, mada još uvek nije tačno definisana supstanca. Lignin utiče na čvrstoću i trajnost
drveta. Po elementarnom sastavu razlikuje se od celuloze, jer sadrži više ugljenika, a manje kiseonika,
nego celuloza. Manje je otporan na delovanje kiselina i baza od celuloze. Lignin je reaktivna
supstanca. Lako se hlorira, sulfonira, nitrira i oksidira. Tokom proizvodnje tehničke celuloze, u
procesu kuvanja drveta uz upotrebu alkalija i kiselina, vrši se razdvajanje lignina od celuloze. Taj
proces se naziva delignifikacija. U procesu hemijske prerade drveta, odnosno proizvodnje tehničke
celuloze, najbitnije je da se lignin izdvoji iz drveta. B. Perić, Poznavanje celuloze i papira, 28.
7 Mastila koja su pravljena na taj način što su koncentrovanom ekstraktu tanina dodavani vezivo i
gvožđe, čisto ili u obliku sulfata (FeSO4·7H2O, zelena galica), radi taloženja kao krajnjeg proizvoda
feritanata, koji su nerastvorni u vodi. В. Радосављевић, Р. Петровић, Конзервација и рестаурација,
64.
165
u kombinaciji sa vlagom izazivaju i štetne hemijske reakcije koje dovode do

razgradnje.
Ne smemo zaboraviti ljudski faktor, jer nemar i nestručno rukovanje
uzrokuju brojna mehanička oštećenja (mrlje, poderotine, gužvanja, savijanja i
dr.). Neposredan kontakt korisnika sa arhivskom građom stalno izlaže papir riziku
od nastanka novih oštećenja, stoga je pažljivo rukovanje od strane zaposlenih i
istraživača od velikog značaja za njegovo fizičko stanje. Digitalizacijom arhivskih
dokumenata štiti se original, jer se arhivska građa i informacije iz nje prenose u
digitalni oblik, i u tom obliku se dalje daju na korišćenje istraživačima i drugim
korisnicima.
Metode konzervacije i restauracije na papirnom nosiocu
Izbor konzervatorsko-restauratorskih metoda na oštećenom papirnom

nosiocu razlikuje se od slučaja do slučaja, i zavisi od vrste građe kojoj je potreban
tretman (rukopisi i štampani dokumenti, knjige, povelje, diplome, mape, plakati,
novine i dr.), stepena oštećenja, kao i raspoloživih sredstava (opreme i materijala).
U radu na oštećenoj građi mora se poštovati integritet originala, materijal koji se
koristi treba da je istovetan ili što sličniji njemu, i takav da se lako može ukloniti
bez opasnosti od nastanka novih oštećenja (princip reverzibilnosti). Svi postupci
koji se primenjuju moraju biti potpuno bezbedni za original.
Konzervatorsko-restauratorske intervencije orijentisane su na pojedinačni
predmet (jedinicu), a usled kompleksnosti, dugotrajnosti i visokih troškova,
neophodno je odrediti prioritete tj. jedinice koje će pre proći tretman u odnosu na
druge. Ta odluka nije laka i zahteva saradnju arhivista i konzervatora.
Tretman oštećenog papirnog nosioca u Arhivu Vojvodine podrazumeva
klasične i savremene metode konzervacije i restauracije. Niz operacija tj. fizičkih i
hemijskih postupaka izvodi se prema određenom redosledu.
Nakon što oštećena arhivska građa stigne na konzervaciju, potrebno je
utvrditi uzrok i stepen oštećenja, kako bi se na osnovu utvrđenog stanja odredio
izbor metoda rada. Ukoliko se radi o više oštećenih listova, obavezna je paginacija,
kako bi se po završetku radova vratili u odgovarajući poredak. Zatečeno stanje
se beleži, pravi se fotodokumentacija lica i poleđine, kao i makro snimci detalja
postojećeg oštećenja. Otvara se konzervatorski karton (vodi se u elektronskoj i
pisanoj formi) i unose se podaci o građi koja se tretira (vrsta građe, broj i naziv
fonda iz Registra, godina, signatura, dimenzije i dr.). Karton sadrži opis zatečenog
stanja materijala i opis toka radova (redosled izvedenih intervencija i upotrebljena
sredstva). Kartoni se vode pojedinačno za svaki dokument (jedinicu), ili za grupu
dokumenata, zavisno od slučaja.
Kada je u pitanju biološki oštećen papirni nosilac, prva u nizu intervencija
je dezinfekcija i dezinsekcija. Borba sa bakterijama i gljivicama predstavlja jedan
od najtežih zadataka u konzervaciji papira, jer nakon sto dođe do kontaminacije,
166
mikroorganizmi se šire izazivajući svojom metaboličkom aktivnošću brojne

promene. Tretman biološki oštećenog papira izvodi se hemijskim putem
(fungicidima, baktericidima i insekticidima), i metodom koja se izvodi pomoću
savremene konzervatorske opreme VELOXY (VEry Low OXYgen), što predstavlja
alternativu tradicionalnom, toksičnom tretmanu.8
U Arhivu Vojvodine dezinfekcija i dezinsekcija biološki oštećene arhivske
građe obavlja se u zasebnoj prostoriji u sklopu Laboratorije. Tu se vrši suvo
čišćenje papira specijalno dizajniranim usisivačem sa hepa filterom. Korišćenjem
određenih nastavaka (četke različite mekoće) uz regulaciju vakuuma, sa površine
papira uklanjaju se čestice prašine i neaktivna plesan, koja je suva i praškasta.
Hepa filter zadržava spore gljivica, sprečavajući ih da se dalje šire u prostoru.
Takođe, u prostoriji se nalazi oprema, tj. uređaj pomoću koga se anoksično
okruženje (atmosfera bez kiseonika) koristi za konzervatorski tretman.
Slika 2. Sistem za anoksiju u Arhivu Vojvodine.
Ova metoda garantuje integritet predmeta, očuvanje zdravlja konzervatora

i očuvanje životne sredine. Biološki oštećeni papiri zatvaraju se u kesu od
nepropusne folije i podvrgavaju atmosferi bez kiseonika, sa azotom. Tretman traje
8 Videti na http://www.insituconservation.com/en/products/nitrogen_disinfestation_systems/
veloxy_system
167
tri nedelje, na temperaturi od 20º C, pri koncentraciji kiseonika od 0,3% ili manje,
i relativnoj vlažnosti od 55%, kako bi se uništili svi insekti (bilo koje vrste), u bilo
kom stadijumu razvoja.9 Takođe, tretman smanjuje aktivnost mikroorganizama
pri koncentraciji kiseonika nižoj od 0,1% i relativnoj vlažnosti nižoj od 50%, u
kratkom vremenu izlaganja (istraživanje je rađeno na proteinskim materijalima).10
Kesa-kontejner, pravi se tako da dimenzijama bude veća od arhivske kutije, a
na njene krajeve postavljaju se ventili – dva komada. U kesu se smešta analogni
termohigrometar, kojim se prikazuje temperatura i procenat vlage unutar kese,
a zatim se pomoću visoke temperature i pritiska kleštima pravi var oko cele
kese, na 2–3 cm od ivice. Usisivačem se izvlači sav vazduh iz kese, kako bi se
proces spuštanja nivoa kiseonika ubrzao. Pomoću generator gasa (NITREX 1000)
priprema se azot, koji se pušta u kesu pomoću ventila i creva. Drugim ventilom
povezuje se kesa sa instrumentom za merenje nivoa kiseonika.
Dezinfekcija biološki oštećenog papirnog nosioca hemijskim putem
podrazumeva upotrebu timola.11 On se upotrebljava rastvoren u alkoholu ili
impregniran pomoću pegle u upijajuću hartiju koja se postavlja između oštećenih
listova i ostavlja petnaest dana. Takođe, dezinfekciono sredstvo je i sam etanol,
koji se koristi u različitim koncentracijama, a maksimalnu efikasnost ima pri
koncentraciji od 70%.12
Pre izvođenja mokrih postupaka vrši se mehaničko čišćenje papira radi
uklanjanja površinskih nečistoća. Koriste se gumice i sunđeri različite mekoće
i sastava, krpe, meke četke i skalpeli (ako su u pitanju tvrdokorne nečistoće).
Izvođenje mokrih postupaka zavisi od stanja papirnog nosioca tj. stepena
degradacije i od postojanosti mastila i boja. Testiranje papira i medija (mastila i
boja) vrši se spot metodom, kako bi se utvrdila tolerancija na sredstvo za pranje i
na sredstvo za ojačavanje. Vrhom tanke četkice spušta se kap vode tj. sredstva koje
bi se primenilo tokom tretmana i testira se upojnost papira, a potom se upijačem
proverava stabilnost mastila i boja. Ako su u pitanju manje rastvorljive površine,
radi se zaštita mastila ciklododekanom13 u spreju ili kristalu (topljenjem kristala
9 Maekawa Shin, Kerstin Elert. The Use of Oxygen-Free Environments in the Control of Museum
Insect Pests. Tools for Conservation, Los Angeles: Getty Conservation Institute 2003.
http://hdl.handle.net/10020/gci_pubs/oxygen_free_enviro
10 Maekawa Shin, Oxigen-Free Museum Cases. Research in conservation, Los Angeles: Getty
Conservation Institute 1998.
http://www.getty.edu/publications/virtuallibrary/0892365293.html
11 Timol (1-metil-3-hidroksi-4-izopropilbenzol) je čvrsta, bezbojna, kristalna materija oštrog mirisa.
Koristi se kao insekticid, baktericid i fungicid, ali nema trajno dejstvo.
12 Sequeira, Silvia Oliveira. Fungal biodeterioration of paper. Development of safer and accessible
conservation treatments. FCT: DCR - Teses de Doutoramento 2016
http://hdl.handle.net/10362/18496
13 Ciklododekan (C12H24) je nepolaran, ciklični ugljovodonik. Tačka topljenja mu je 60º C. Dobija
se uglavnom kao međuproizvod u proizvodnji sredstava za snižavanje zapaljivosti, deterdženata i
drugih hemikalija. Koristi se i kao privremeno lako isparljivo vezivo tj. konsolidant za konzervaciju
i restauraciju arheoloških predmeta i umetničkih dela, rastopljen ili otopljen u nekom nepolarnom
rastvaraču. Nije topiv u vodi.
168
lemilicom preko rastvorljive površine stvara se zaštitni film). Dokumenti se na ovaj

način mogu prati bez bojazni od razlivanja mastila, a ciklododekan ima to svojstvo
da prelazi iz čvrstog u gasovito stanje, pa postepeno nestaje, ne ostavljajući vidljiv
trag na papiru.
U Laboratoriji, prostorija za mokre postupke opremljena je PVC kadama
i inoks posudama. Pranje vodom, potpunim potapanjem, vrši se radi uklanjanja
nečistoća impregniranih u papir i delimične neutralizacije kiselih produkata
degradacije celuloze. Vrši se mlakom ili hladnom vodom u više intervala, u
trajanju od po 15 minuta, zamenom vode nakon svakog. Kod jako zaprljanog
papira u vodu se dodaje i sredstvo za pranje (deterdžent i sl.), koje se posle pranja
obavezno uklanja temeljnim ispiranjem papira. Papir se pre potapanja u vodu
postavlja između sintetičkih mrežica ili holiteksa (Hollytex),14 ukoliko se radi o
osetljivijem materijalu.
Slika 3. Pranje dokumenata potapanjem u vodu.
Kada nije moguće izvesti pranje potpunim potapanjem u vodu, primenjuju

se druge metode: kontrolisano pranje tuferom, pranje preko upijača ili na suction
stolu, a umesto čiste vode koristi se i mešavina vode i alkohola, u odnosu 1:1 (uz
prethodno testiranje smeše). Pranjem se sa papira odstranjuju mrlje od vlage i
mrlje koje su rastvorljive u vodi, povećava mu se mehanička otpornost i smanjuje
kiselost (pH se približava neutralnom). Kada su u pitanju papiri novijeg datuma,
samo pranje vodom nije dovoljno, pa se vrši i neutralizacija vodenim rastvorom
alkalne supstance kao što je kalcijum-hidroksid.15 Papir se, nakon pranja,
14 Sintetički netkani materijal (100% poliester).

15 Kalcijum-hidroksid Ca(OH)2, poznat kao „krečna voda“.
169
potapa na 10 min. u zasićen rastvor kalcijum-hidroksida (oko 1,5 g na 1l vode),

a potom se suši na vazduhu, pri čemu se u reakciji sa ugljen-dioksidom stvara
kalcijum-karbonat16 koji ostaje u papiru kao bazna rezerva. Radi uklanjanja mrlja
nerastvorljivih u vodi koriste se organski rastvarači (etanol, aceton, etil-acetat,
medicinski benzin i dr.). Preduslov za upotrebu određenog organskog rastvarača
jeste nerastvorljivost mastila i boja u njemu.
Kada je papirni nosilac krt i degradiran, potrebno je povratiti izgubljenu
mehaničku jačinu. U tu svrhu, najviše se primenjuje 2% rastvor metilceluloze
(Methocel A4M),17 koji se aplicira nakon pranja, na vlažan list, postavljen na
holiteks, mekom četkom ravnomerno po celoj površini papira. Takođe, listovi
se mogu ojačati nakon pranja, kratkim uranjanjem u vodu sa dodatim rastvorom
metilceluloze. Bezbojan zaštitni film papiru vraća izgubljenu elastičnost, i čini ga
otpornijim na prašinu i ostale nečistoće.
Procesom restauracije se oštećena arhivska građa vraća u izvorno stanje.
Intervencije podrazumevaju upotrebu japanskih papira različite vrste, gramaže i
boje, kao i primenu lepkova prirodnog i sintetičkog porekla. Prostorija u kojoj se
izvodi restauracija zauzima najveću površinu u okviru Laboratorije i opremljena je
svetlećim stolom i toplim suction stolom, toplom vakuum presom, knjigovezačkim
presama različitog formata, kao i velikom radnom površinom. Na oštećenoj
arhivskoj građi primenjuju se klasične tj. ručne metode restauracije i mašinske,
koje podrazumevaju upotrebu mašina. Ručna restauracija izvodi se na staklenom
stolu, koji prosvetljava sa donje strane i sva oštećenja čini uočljivim.
Na oštećenom papirnom nosiocu saniraju se poderotine, sa naličja, tankim
japanskim papirom i metilcelulozom, ili lepkom od neutralnog skroba.18 Delovi
papirnog nosioca koji nedostaju nadomeštaju se japanskim papirom koji se bojom
i debljinom usklađuje sa originalom. Japanski papir se cepka tako da prati ivicu
oštećenja i lepi sa lica za tanak japanski papir (postavljen sa naličja) na oštećeno
mesto. U slučaju veće degradacije papirnog nosioca, cela površina se obostrano
oblaže tankim japanskim papirom (najčešće 9 g, ili manje), isečenim malo više od
dimenzija lista. Apliciranje tankog japanskog papira neznatno umanjuje čitljivost
teksta. U slučaju kada se tekst ili crtež nalazi samo sa jedne strane, i kada su u
pitanju veća oštećenja karata, planova, diploma, plakata i sl. cela površina papira
se ojačava kaširanjem na novi nosač, čija gramaža zavisi od debljine originala.
Kod papira veće gramaže koristi se metilceluloza 4% ili mešavina metilceluloze i
skrobnog lepka. Papiri novijeg datuma i veoma lošeg kvaliteta zahtevaju i primenu
sintetičkih lepkova. Restauracija, delimična ili potpuna, izvodi se ručno pomoću
16 Kalcijum-karbonat Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O.
17 Metilceluloza je celulozni etar, rastvara se u vodi i služi kao konsolidant i lepak. Proizvodi se u
različitim gradacijama, viskozitetima i stepenima polimerizacije.
18 Skrobni lepak se dobija kuvanjem neutralnog skroba u destilovanoj vodi, u vodenom kupatilu.
Prohlađenoj supstanci se dodaje glicerin i antiseptik (timol rastvoren u alkoholu). Nakon 2–3 dana
lepak se zgušnjava, dobija mlečno-belu boju (dolazi do polimerizacije), i spreman je za upotrebu.
Razređuje se metilcelulozom do odgovarajuće žitkosti. Na papir se nanosi četkom, pretvarajući se u
providni film nakon sušenja. Neutralni skrob za razliku od jestivog skroba nije kiseo.
170
pegle ili u toploj vakuum presi, upotrebom filmoplasta R ili arhibonda (japanskih
papira 8–9 g sa slojem akrilnog lepka koji se topi na 80–100º C).
Slika 4. Zbirka matičnih knjiga Vojvodine – izgled zatečenog stanja i izgled nakon
konzervatorsko-restauratorskog tretmana.
Nakon restauracije, vlažan papir se ravna, presovanjem u „sendviču”

između dve lepenke i sintetičke tkanine, koja se postavlja između papira i lepenke.
Mokre lepenke se menjaju suvim (nakon 2 h), a papir ostaje pod presom 24 sata.
Višak japanskog papira uklanja se opsecanjem.
Zaključak

Konzervatorsko-restauratorski tretman papirnog nosioca ima za cilj
sanaciju postojećih oštećenja radi očuvanja i dugovečnosti. Metodologija koja
se primenjuje u Arhivu Vojvodine na oštećenoj građi, izvodi se radi vraćanja
funkcionalnih, vizuelnih i taktilnih kvaliteta. Nakon tretmana, papirni nosilac je
ojačan, i znatno su mu poboljšana mehanička svojstva.
Takođe, otporniji je na prljavštinu i druge spoljne uticaje, što je
posebno važno s obzirom na to da je u pitanju materijal koji je u upotrebi tj. sa
kojim se neposredno rukuje. Pakovanjem nakon intervencija u omot od tankog
beskiselinskog papira, stvara se fizička barijera između papira koji je prošao
konzervatorski tretman i netretiranog papira unutar arhivske kutije. Takođe,
od beskiselinskih papira i kartona izrađuju se omoti i fascikle pogodne za trajno
čuvanje arhivske građe, i za zaštitu pri rukovanju.
171
Summary

The objective of the conservation-restoration treatment of the paper support
is repair of existing damages such as to enable its preservation and longevity. The
methods applied to the damaged materials at the Archives of Vojvodina serve to
restore the functional, visual and tactile qualities. Upon the treatment, the paper
support is reinforced and its mechanical properties are improved. Additionally, it
becomes more resistant to dirt and other exterior influencies, which is of particular
importance as it is the material which is in use, i.e. it is directly handled. After
the intervention it is placed in an envelope made of thin acid-free paper which
creates the physical barrier between the paper that has undergone the conservation
treatment and the paper in the archive box that has not been treated. Acid-free paper
and cardboard are also used to produce envelopes and folders suitable for permanent
storage of archive materials as well as for protection when handling them.
172
Vladimir JEKIĆ stručni rad
Arhiv Jugoslavije
TEHNIČKO-TEHNOLOŠKA ZAŠTITA I ZNAČAJ ARHIVSKE

GRAĐE SAVEZNOG ZAVODA ZA STATISTIKU
Apstrakt: Savezni zavod za statistiku i evidenciju, koji je predstavljao

središnu ustanovu jugoslovenskog statističkog sistema, osnovan je 1951. godine,
a 1956. godine se iz naziva ove ustanove briše reč ,,evidenciju“ i Zavod dobija
naziv koji je trajao do 2006. godine. Savezni zavod za statistiku (u daljem tekstu:
Zavod), je organizacija koja je obavljala statističke poslove od interesa za celu
zemlju. Zadatak statističke službe je bio da obezbedi prikupljanje, obradu i
publikovanje rezultata statističkih istraživanja. Ovi poslovi se utvrđuju programom
statističkih istraživanja za celu zemlju koji je donosila Skupština SFRJ, na bazi
predloga Saveznog izvršnog veća. Zavod i drugi ovlašćeni organi, svaki za
svoju oblast, kao statističke službe federacije, razrađivali su sadržaje svakog
pojedinog istraživanja, utvrđujući metodologiju, donosili su standarde (definicije,
klasifikacije, nomenklature i dr.), objavljujući podatke i vršili su i druge poslove
koji su doprinosili unapređenju struke i službe. Iz tih poslova i obimnih funkcija
Zavoda nastajala je obimna arhivska građa Saveznog zavoda za statistiku u količini
od 2500 dužnih metara za period od 1945. do 2006. godine.
Ključne reči: Zavod, statistika, istraživanje, arhivska građa, čuvanje,

zaštita, primopredaja, dokument, statistički standard, Arhiv Jugoslavije.
TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL PROTECTION AND

SIGNIFICANCE OF THE ARCHIVAL MATERIAL OF THE FEDERAL
BUREAU OF STATISTICS
Abstract: The Federal Bureau of Statistics and Records, which represented

the central institution of the Yugoslav statistical system, was founded in 1951. In
1956 the word “Records” was removed from the name of this institution and the
Bureau received a name that lasted until 2006. The Federal Bureau of Statistics
(hereinafter: the Bureau) was an organization that performed statistical affairs of
interest for the whole country. The task of the statistical service was to ensure the
collecting, processing and publishing of statistical research results. These jobs are
determined by the program of statistical surveys adopted by the SFRY Assembly, on
the basis of the proposal of the Federal Executive Council. The Bureau and other
173
Vladimir JEKIĆ
authorized bodies, each for its field, as the statistical services of the Federation,
elaborated the contents of individual research, defining the methodology, bringing
standards (definitions, classifications, nomenclatures, etc.), publishing data and
performing other tasks that contributed to the improvement of the profession and
services. From these activities and extensive functions of the Bureau, extensive
archival material of the Federal Bureau of Statistics was produced for the period
from 1945 to 2006, in the amount of 2,500 length meters.
Key words: Bureau, statistics, research, archival material, preservation,

protection, handover, document, statistical standard, Archives of Yugoslavia.
Uvodne napomene
Zadaci i ovlašćenja Zavoda bili su utvrđeni Zakonom o statističkim

istraživanjima od interesa za celu zemlju,1 Zakonom o društvenom sistemu
informisanja i informacionom sistemu federacije2 i Zakonom o organizaciji i
delokrugu saveznih organa uprave i saveznih organizacija.3 Članom 33. ovog
Zakona precizno je utvrđen delokrug rada Zavoda: ,, Savezni zavod za statistiku
obavlja poslove koji se odnose na statistička istraživanja od interesa za celu zemlju,
a osobito na: prikupljanje, obradu i objavljivanje statističkih podataka; utvrđivanje
jedinstvene metodologije statističkih istraživanja; jedinstvene statističke standarde;
razvoj statističkog informacionog sistema; davanje statističkih podataka drugim
državama i međunarodnim organizacijama koji proističu iz obaveza SFRJ utvrđenih
međunarodnim ugovorima“.
Za izvršavanje programa statističkih istraživanja odgovorni su bili,
pored statitističkih zavoda, još i devet drugih organa i organizacija koji je Zakon
o statističkim istraživanjima posebno ovlastio za tu ulogu: Savezni sekretarijat
za unutrašnje poslove, Savezni sekretarijat za pravosuđe i organizaciju savezne
uprave, Narodna banka Jugoslavije, Služba društvenog knjigovodstva Jugoslavije,
Savezni biro za poslove zapošljavanja, Savezni zavod za zdravstvenu zaštitu,
Savez zajednica penzijskog i invalidskog osiguranja Jugoslavije, Savez zajednica
zdravstvenog osiguranja Jugoslavije i Savezni hidrometeorološki zavod. Deo
programa statističkih istraživanja od interesa za celu zemlju, za čiju je realizaciju
neposredno odgovoran Savezni zavod za statistiku, predstavlja jedan od najvećih
istraživačkih programa u Jugoslaviji. Taj program obuhvata utvrđivanje podataka o
svim masovnim pojavama iz oblasti demografije, privrede i društvenih službi, koji
1 Zakon o statističkim istraživanjima od interesa za celu zemlju, ,,Sl. list SFRJ“, br. 13/73, 9/76,
63/86, 44/89, 72/90.
2 Zakon o društvenom sistemu informisanja i informacionom sistemu federacije, ,,Sl. list SFRJ“, br.
68/81.
3 Zakon o organizaciji i delokrugu saveznih organa uprave i saveznih organizacija, ,,Sl. list SFRJ“,
br. 51/71.
174
Tehničko-tehnološka zaštita i značaj arhivske građe Saveznog zavoda za statistiku
su potrebni za tekuću politiku, planiranje, naučni rad, obaveštavanje široke javnosti

i međunarodnu prezentaciju zemlje.
Istorijat Saveznog zavoda za statistiku
Savezni zavod za statistiku, kao centralna ustanova mreže statističkih

zavoda, ima dugu istoriju. Razvoj ove ustanove mogao bi da se prati od osnivanja
statističkog odseka pri Ministarstvu finansija Kneževine Srbije 1862. godine,
koji je 1881. godine pretvoren u Upravu državne statistike. Posle osnivanja
zajedničke Države Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, statističke ustanove
iz svih krajeva povezane su u jedinstvenu mrežu, sa centralnom Direkcijom
državne statistike u Beogradu. Tokom Drugog svetskog rata, juna 1944. godine,
Povereništvo za ekonomsku obnovu zemlje pri Nacionalnom komitetu oslobođenja
Jugoslavije, osnovalo je, na ostrvu Visu, službu pod nazivom ,,Centralna državna
statistika“, da bi 14. decembra 1944. godine, Povereništvo donelo odluku kojom
se pri Predsedništvu NKOJ-a osniva Državni statistički ured.4 Državni statistički
ured je 5. juna 1948. godine postao Savezni statistički ured i ponovo je organ pri
Predsedništvu vlade FNRJ.5 Pri Saveznom statističkom uredu postojao je Statistički
savet za davanje stručnih mišljenja o važnijim pitanjima iz oblasti statistike.
Od 12. aprila 1950. godine, Savezni statistički ured je ponovo organ pri
Saveznoj planskoj komisiji.6 Posle ukidanja Savezne planske komisije, Savezni
statistički ured nastavio je 7. aprila 1951. godine, rad pod nazivom Savezni zavod
za statistiku i evidenciju, kao organ Privrednog saveta, a od 15. januara 1953.
godine nastavio je rad kao samostalni organ.
Po Zakonu o saveznim organima uprave 1956. godine, Savezni zavod za
statistiku i evidenciju postao je upravna ustanova pod nazivom Savezni zavod za
statistiku, i vršio je poslove statističke službe iz nadležnosti federacije. Zadaci i
organizacija Saveznog zavoda za statistiku bliže su uređeni uredbom Saveznog
izvršnog veća, koja je stupila na snagu 19. decembra 1957. godine.7
Savezni zavod za statistiku je savezna organizacija sa svojstvom pravnog
lica koje je vršilo poslove koji su se odnosili na prikupljanje, obradu i objavljivanje
statističkih podataka dobijenih statističkim istraživanjima od interesa za celu
zemlju.8 U Saveznom zavodu za statistiku postoji od 1972. godine Institut za
statistiku, kao posebna organizaciona jedinica za naučno-istraživački rad u oblasti
federacije. Početkom 2003. godine, Zavod menja ime u Savezni zavod Srbije i Crne
4 Odluka o organizaciji i radu Državnog statističkog ureda DFJ, ,,Sl. list DFJ“, br. 1/45.
5 Uredba o osnivanju i radu Saveznog statističkog ureda i statističkih ureda u narodnim
republikama, ,,Sl. list FNRJ“, br. 47/48.
6 Uredba o izmeni Uredbe o osnivanju i radu Saveznog statističkog ureda i statističkih ureda u
narodnim republikama, ,,Sl. list FNRJ“, br. 27/50.
7 Uredba o organizaciji i radu Saveznog zavoda za statistiku, ,,Sl. list FNRJ“, br. 51/57.
8 Zakon o statističkim istraživanjima od interesa za celu zemlju, ,,Sl. list SFRJ“, br. 13/73 i 9/76.
175
Vladimir JEKIĆ
Gore.9 U maju mesecu Državna zajednica SCG prestaje da postoji, pa samim tim i
Zavod za statistiku SCG prestaje sa postojanjem.10
Zatečeno stanje arhivske građe i uslovi čuvanja u registraturi
Prestankom postojanja Državne zajednice Srbije i Crne Gore 30. juna 2006.
godine, i ukidanjem Saveznog zavoda za statistiku, otvorio se problem trajnog
čuvanja i obezbeđenja velike količine statističke dokumentacije. Arhiv Jugoslavije
je kroz saradnju i obilaske, vršio nadzor nad arhivskom građom i registraturskim
materijalom, zapisnicima konstantovao stanje i nalagao potrebne mere da se otklone
nepravilnosti pri zaštiti arhivske građe.
Arhiv Jugoslavije je preko svojih ovlašćenih radnika pružao stručnu pomoć
pri sređivanju i odabiranju arhivske građe i izdvajanju bezvrednog registraturskog
materijala, kao i pri izradi Liste kategorija registraturskog materijala sa rokovima
čuvanja.11 Jednom, a nekada i više puta godišnje je vršen pregled arhivske građe
i dati nalozi mera u vidu čuvanja, smeštaja, obezbeđivanja i zaštite arhivske
građe. Arhiv Jugoslavije zbog nedostatka smeštajnog prostora, nije bio u prilici
da preuzme veliku količinu statističke dokumentacije trajne vrednosti, iako su se
uslovi za preuzimanje stekli. Takođe, ni radnici Saveznog zavoda za statistiku nisu
ispoštovali u datim rokovima naloge mera vezanih za primopredaju arhivske građe
Arhivu Jugoslavije, pa je i sa te strane nastao zastoj.
Uredbom o finansiranju nadležnosti,12 koje su prešle na Republiku Srbiju
s bivše Državne zajednice Srbije i Crne Gore, član 9. Uredbe propisuje ,,prava,
obaveze, predmete, opremu, sredstva za rad i arhivu iz nadležnosti Zavoda, koji
prestaje da se finansira preuzima Republički zavod za statistiku“. Tako da je Zavod
za statistiku Srbije, kao neposredni korisnik ove dokumentacije, preuzeo brigu o
daljem čuvanju i korišćenju statističke građe. Stručni radnici Arhiva Jugoslavije
zapisnicima su konstatovali stanje i nalagali potrebne mere da se otklone određene
nepravilnosti, zato što se arhivska građa Zavoda čuvala neuslovno. Arhivska
građa Zavoda se nalazila u bivšim prostorijama Saveznog zavoda za statistiku,
sada Zavoda za statistiku Srbije u ulici kneza Miloša broj 20 u Beogradu. Radilo
se o obimnoj građi u količini od oko 2.500 dužnih metara, odnosno 3.531 kutija
statističkih istraživanja, koja se odnosila na celu Jugoslaviju, a koja potiče iz
perioda od 1945. do 2006. godine. Veliki deo arhivske građe čuvao se u kutijama
specifičnih dimenzija 60x18cm. Prostorije u kojima se čuvala građa su bile
9 Zakon za sprovođenje Ustavne povelje Državne zajednice SCG, ,,Sl. list SCG“, br. 1/2003.
10 Uredba o finansiranju nadležnosti koje su prešle na Republiku Srbiju sa bivše SCG, ,,Sl. glasnik
RS“, br. 48/2006.
11 Upustvo o odabiranju arhivske građe i izlučivanju bezvrednog registraturskog materijala i
o primopredaji arhivske građe između saveznih organa uprave i saveznih organizacija i Arhiva
Jugoslavije, ,,Sl. list SFRJ“, br. 25/87.
12 Uredba o finansiranju nadležnosti koje su prešle na Republiku Srbiju sa bivše SCG, ,,Sl. glasnik
RS“, br. 48/2006.
176
ispunjene vlagom, malter sa zidova je otpadao i padao na određeni broj kutija sa

statističkom dokumentacijom. U prvoj prostoriji na ulazu u arhivski depo vrata
se nisu zaključavala i tu je nabacana dokumentacija bez sistema i reda. U drugoj
prostoriji se čuvala dokumentacija pravnih, opštih i finansijsko-materijalnih poslova
i nije mogla ta prostorija da se otključa.
Prilog 1. Izgled zatečenog stanja arhivske građe u prostorijama Saveznog zavoda za

statistiku.
177
Vladimir JEKIĆ
Zavod nije odredio lice koje brine o dokumentaciji i o zaštiti građe. Kako
se radi o arhivskoj građi od izuzetnog značaja za nauku, kulturu i druge društvene
potrebe, kao i da je arhivska građa nastala radom Saveznog zavoda za statistiku
i institucija koje su se bavile statističkim istraživanjima, zajednička kulturološka
baština svih sukcesora bivših jugoslovenskih republika, shodno Sporazumu o
pitanju sukcesije Aneks ,,D“ arhive - Državna arhiva SFRJ,13 potrebno je bilo da se
posveti odgovarajuća pažnja i briga i da se ista obezbedi i sačuva od propadanja i
uništenja.
Sva organska materija, pa i papir ima svoj vek. Proces propadanja počinje
već u trenutku nastanka. U početku počinje sporo pa je neprimetan, da bi posle
određenog vremena postao vidljiv i na kraju buran. Kada se odvija neometano ovaj
proces se zove prirodno starenje. Spoljašnji faktori, kao i uslovi čuvanja, mogu
da deluju na složen proces prirodnog starenja tako što drastično menjaju njegovu
brzinu i da, kao krajnji ishod, dovedu do teškog oštećenja ili uništenja materijala.
Suština preventivne konzervacije je da uspori prirodno starenje i spreči oštećenje
arhivske i bibliotečke građe dejstvom spoljašnih uzročnika. Znamo da se spoljašnji
uzročnici papira po svojoj prirodi dele na fizičke, hemijske i biološke agense. Iz
ove definicije se vidi da je podela zasnovana na uzrocima, a ne na posledicama,
tj. prirodi oštećenja izazvanih ovim uzročnicima.14 Dokumenta fonda Saveznog
zavoda za statistiku su pisana na papiru različitog kvaliteta, formata i gramaže.
Građa je čuvana u neadekvatnim uslovima. Prisutne su vrste oštećenja sva tri
stepena: teškog, srednjeg i lakog. Vrste oštećenja su: biološko, hemijsko, fizičko
i mehaničko. Mehaničko oštećenje je prisutno uglavnom po ivicama dokumenta.
Hemijsko-fizičko oštećenje prisutno je kod dokumenata čija hartija sadrži
drvenjaču. Što se tiče biološkog oštećenja, tu ubrajamo prašinu i bakterije koje su
rasprostranjene na papiru, ali u ovom slučaju uzrok oštećenja je čovek – lice ili
služba koja je bila zadužena da vodi računa o dokumentaciji, ali je tu svoju dužnost
zapostavila.
Sve ovo je navedeno, jer se autor rada sa nekim od ovih navoda susreo
u arhivskom depou Zavoda za statistiku kroz brojne obilaske i intervencije da se
ta arhivska građa dovede u određeno stanje i arhivski poredak koji je predviđen
propisima Arhiva Jugoslavije i da bi došlo do preuzimanja iste u Arhiv Jugoslavije.
Pripreme za preuzimanje
Krajem 2017. godine, septembra meseca započeti su razgovori o

primopredaji arhivske građe Saveznog zavoda za statistiku, između Zavoda za
statistiku Srbije i Arhiva Jugoslavije. Više puta su predstavnici obe strane vodili
teške pregovore o načinu preuzimanja, nadležnosti, obeležavanju arhivske građe,
13 Zakon o potvrđivanju sporazuma o pitanjima sukcesije – Aneks ,,D“, ,,Sl. list SRJ“ –
Međunarodni ugovori br. 6/2002.
14 Radmila Petrović, Preventivna konzervacija arhivske i biobliotečke građe, Beograd 2015, 55.
178
popisu, kao i o nadležnosti, ko je dužan da obezbedi vozila i određen broj ljudi

za preuzimanje obimne količine arhivske građe. Zavod za statistiku je angažovao
lice koje će voditi program rada na pripremi arhivske građe za primopredaju
i 4 omladinca iz omladinske zadruge koji će vršiti poslove za račun Zavoda.
Dogovoreno je da se očiste od prašine sve kutije, da se građa koja je bila u
buntovima pregleda i popakuje u kutije, da se izvrši izdvajanje bezvrednog
registraturskog materijala, kao i popis istog, da se stave spoljne oznake na kutijama
i registratorima i da se napravi odštampan popis arhivske građe u 5 primeraka, kao
i u elektronskom obliku radi lakšeg korišćenja iste. Na kraju, početkom januara
meseca uz posredovanje Zajedničkih službi Republike Srbije i ljubaznošću njihovih
ovlašćenih službenika, došlo je do dogovora obe strane i sa preuzimanjem se
započelo 10. januara 2018. godine.
Što se tiče osobenosti arhivske građe, najbolje je izložiti Uputstvo za
obradu statističke dokumentacione građe i popunjavanje obrasca15:
1. Signatura je osnovna oznaka smeštaja statističke građe i sa šifrom
dokumenta precizno određuje mesto statističke građe na polici. Za
signaturu je uzet naziv statističkog istraživanja koji je uglavnom sastavljen
od slova i brojki, pa je signatura alfanumerička oznaka;
2. Šifru dokumenata čini osnovni broj koji označava oblast statističkog

istraživanja, šifru istraživanja u okviru oblasti i oznaku smeštaja. Oznaka
smeštaja označava tačno mesto smeštaja na polici;
3. Sva građa koja se tačno čuva mora biti inventarisana. Postoje propisani
inventari u koje se unose identifikacioni podaci za svaku jedinicu
dokumentacione građe. Veza između signature i inventarskog broja
uspostavljena je u inventarskoj knjizi i na dokumentu;
4. Vrsta dokumenta - ovom oznakom obeležavaju se vrsta dokumenta kao što

su upitnici, tabele i sl. Označavanje je sledeće:
- upitnici (ankete, obrasci i sl.) – broj 1;
- dokumentacione tabele – broj 2 ;
- publikacione tabele –broj 3;
Kada je reč o istoj građi, ali pojedinih republičkih zavoda, uz postojeću

šifru dodaje se oznaka za republike:
Npr.
- Bosna i Hercegovina – 1.1;
- Crna Gora – 1.2;
- Hrvatska - 1.3;
15 Savezni zavod za statistiku, Upustvo za obradu statističke dokumentacione građe i popunjavanje

obrasca, 1986. godina.
179
Vladimir JEKIĆ
Oznake vrste daje služba o čijem se materijalu radi.
5. Vrsta i stepen tajnosti označavali su se brojčano i to:

- Vrsta tajnosti: državna tajna – 1; službena tajna – 2; vojna tajna – 3;
- Stepen tajnosti: strogo poverljivo – 1; poverljivo – 2; interno – 3;
6. Oznaka dokumenta upisuje se samo za ona dokumenta koja su razvrstana
u kategorije po slovnim oznakama;
7. Naslov dokumenta (naziv istraživanja, odnosno naziv tabele) označava
sadržaj i karakter dokumenta. Upisuje se potpun naslov dokumenta;
8. Podnaslov dokumenta opisuje, objašnjava ili dopunjuje naslov;
9. Autor teksta može biti individualan ili kolektivan i navodi se uvek;
10. Jezik dokumenta unosi se obavezno i to brojčanim oznakama;
11. Periodičnost istraživanja označava se brojčano i to: dnevno,
petnaestodnevno, mesečno, tromesečno, polugodišnje, godišnje;
12. Upisuje se godina istraživanja na koju se odnose podaci statističkog
istraživanja;
13. Datum izrade ili objavljivanje dokumenta upisuje se kompletan, ako je
naznačen na dokumentu, ili ako se može na drugi način utvrditi;
14. Mesto izdanja se navodi kada je u pitanju statistička građa drugih
statističkih zavoda ili drugih institucija;
15. Izdavač se navodi kada je u pitanju statistička građa drugih statističkih
zavoda ili drugih institucija;
16. Broj strana se unosi ako se dokumentaciona građa, po obliku približava
knjizi i ako su stranice numerisane;
17. Kratak sadržaj obuhvata najvažnija obeležja iz pretkolone i zaglavlja,
odnosno definiciju kod tabela. Formuliše ga služba čiji je materijal u
pitanju;
18. Oblici dokumenta mogu biti različiti medijumi. Obeležavaju se brojčano;
19. Svaka služba prilikom spuštanja dokumentacione građe u depo dužna je
da dostavi popunjen obrazac sa podacima neophodnim za identifikaciju
građe. Na ovom obrascu, pored ostalih neophodnih podataka, mora se
nalaziti i datum predaje, odnosno prijema građe u depo;
20. Unosi se rok čuvanja građe ispisan na samom dokumentu ili prema listi
kategorija za čuvanje registraturskog materijala;
21. Upisuje se datum rashodovanja dokumenta prema listi za čuvanje
registraturskog materijala;
22. Način rashodovanja - prema listi kategorija registraturskog materijala
dokumentaciona građa se ili uništava ili predaje Arhivu Jugoslavije na
trajno čuvanje;
180
Smeštaj i čuvanje arhivske građe Saveznog zavoda za statistiku
Sve do kraja 19. veka, ljudi koji su se profesionalno bavili zaštitom nisu
u punoj meri bili svesni uticaja zgrade kao takve na stanje kulturnih dobara koja
se u njoj čuvaju. Od momenta kada je ta veza uočena pa do danas, tema zgrade
kao ključnog faktora u očuvanju pokretnih kulturnih dobara postaje deo istraživanja
u svim oblastima, a naročito u oblasti arhivistike. Zgrada je ambijent, okvir, u
kome se odvijaju sve aktivnosti vezane za zaštitu kulturnih dobara. Laboratorijska
istraživanja s jedne strane i dugotrajna iskustva s druge strane, pokazali su da
nedostaci u izboru lokacije ili u konstrukciji zgrade neposredno i trajno ugrožavaju
opstanak materijala koji se štiti.16
Na kolegijumu Arhiva Jugoslavije doneta je odluka da se arhivska građa
Zavoda smesti u zgradu novog adaptiranog dela Arhiva Jugoslavije. Adaptirana
zgrada se nalazi na placu koji pripada Arhivu Jugoslavije, koji je osnovan 1950.
godine, a zvanično počeo da radi 1952. godine.17 Zgrada je sagrađena 60 – tih
godina, i prvo je bila Institut za strane jezike, pa biblioteka ,,Đuka Dinić“, da bi
2014. godine, od dobijenih sredstava od Ministarstva kulture Republike Srbije,
izvršena kompletna adaptacija.
Zgrada odgovara svojoj nameni samo ako je u svakom pogledu bezbedna.
Zgrada Arhiva Jugoslavije je sagrađena na dobroj lokaciji, od dobrog materijala
i svojom konstrukcijom omogućava čuvanje građe. Izvršene su promene na
spoljašnjim delovima krova, fasade i stavljanja nove stolarije.
Takođe, sređene su prostorije za smeštaj arhivske građe – ukupno 21
prostorija. U prostorijama su montirani regali koji primaju od 400 dužnih metara
građe. Urađena je kompletna zaštita od požara. Zidovi i podovi su načinjeni od
materijala koji su otporni na vatru, urađena je svetlosna signalizacija, ventilacioni
kanali snabdeveni su uređajima za automatsko zatvaranje, zgrada ima gromobran
sa pratećom instalacijom prema važećim propisima, u različite delove zgrade vode
posebne linije snabdevanja električnom energijom i centralni prekidač se nalazi van
depoa, ugrađeni su posebni alarmni uređaji za detekciju vatre koji su osetljivi na
gas, dim i vatru, postavljeni su ručni aparati u kojima su suvi prah ili halon. Zgrada
je zaštićena od krađe i bezbedna je u svakom slučaju. Postoji čuvarska služba, koja
obilazi ceo plac Arhiva, a takođe je i sve pokriveno kamerama.
16 R. Petrović, Preventivna konzervacija, 99.

17 Opšti zakon o državnim arhivima, ,,Sl. list FNRJ“, br. 12/50, 11/51, i 46/51.
181
Vladimir JEKIĆ
Prilog 2. Izgled prostorija adaptiranog dijela zgrade Arhiva Jugoslavije u kojima je

smještena građa Saveznog zavoda za statistiku.
Preuzimanje
Početkom januara meseca, uz posredovanje Zajedničkih službi Republike

Srbije i ljubaznošću njihovih ovlašćenih službenika došlo je do dogovora obe strane
i sa preuzimanjem se započelo 10 . januara 2018 godine. U periodu od 10. januara
do 31. marta sa prekidima, preuzimana je arhivska građa Zavoda za statistiku.
Prekidi su pravljeni zbog obaveza na drugim radnim zadacima, zauzetosti vozila,
umora ljudi koji su prenosili arhivu, kao i planiranja smeštaja građe. Pod smeštajem
građe podrazumevamo pakovanje i način čuvanja u depou. Svrha oba procesa je da
otklone rizike od oštećenja i da dopune ostale preventivne mere koje se preduzimaju
za istu svrhu. Osnovna funkcija zaštitne kutije, fascikle ili registratora je da štiti
sadržaj od prašine i svetlosti, kao i da amotrizuju promene temperature (naročito
zaštitne kutije), i relativne vlažnosti, koja nastaje u okruženju. Arhivska građa je
stavljana u nove regale. Na stranicama regala su stavljene oznake koja je vrsta
građe u pitanju i kog statističkog istraživanja, a na ulazu u arhivski depo stavljen je
sumarni vodič svakog depoa sa količinom arhivske građe i rednim brojem.
Arhivska građa je stavljana u regale po Rešenju o jedinstvenom statističkom
standardu – nomenklaturi statističkih istraživanja od interesa za celu zemlju.18
Građa je podeljena na šifru istraživanja i naziv istraživanja:
1. Statistika društvenog proizvoda - 01;
2. Statistika privrednih bilansa - 02;
18 Rešenje o jedinstvenom statističkom standardu – nomenklaturi statističkih istraživanja od interesa
za celu zemlju, ,,Sl. list SFRJ“, br. 9/91.
182
3. Statistika poslovanja preduzeća - 03;

4. Statistika investicija i društvenog bogatstva - 04;
5. Statistika novca i kredita - 05;
6. Statistika energetskih bilansa - 06;
7. Statistika cena - 07;
8. Statistika industrije i rudarstva - 08;
9. Statistika poljoprivrede i ribarstva - 09;
10. Statistika šumarstva - 10;
11. Statistika vodoprivrede - 11;
12. Građevinska i stambena statistika - 12;
13. Statistika saobraćaja i veza - 13;
14. Statistika unutrašnje trgovine - 14;
15. Statistika ugostiteljstva i turizma - 15;
16. Statistika ekonomskih odnosa sa inostranstvom - 16;
17. Statistika komunalne delatnosti - 17;
18. Statistika stanovništva - 18 - najbitnije istraživanje;
19. Statistika rada - 19;
20. Statistika obrazovanja - 20;
21. Statistika naučno-istraživačke delatnosti - 21;
22. Statistika kulture i umetnosti - 22;
23. Statistika u oblasti zdravstva - 23;
24. Statistika zdravstvenog osiguranja - 24;
25. Statistika penzijskog i invalidskog osiguranja - 25;
26. Statistika društvene zaštite dece i omladine i socijalne zaštite - 26;
27. Statistika pravosuđa - 27;
28. Statistički registri - 28;
29. Naučnoistraživački i razvojni radovi u statistici - 29;
30. Statistika u oblasti meteoroloških i hidroloških istraživanja - 30;
31. Statistika životne sredine - 31;
Po završetku primopredaje, urađen je primopredajni zapisnik u 5 primeraka

između Saveznog zavoda za statistiku Srbije (za građu Saveznog zavoda za
statistiku Jugoslavije) i Arhiva Jugoslavije, kao i prateći popis arhivske građe,
popis celokupnog arhivskog materijala koji je nastao u radu stvaraoca, kao i onog
materijala koji se po bilo kom osnovu nalazi kod stvaraoca. Popis je značajan vid
zaštite, jer na taj način imamo uvid u vrstu, sadržinu i količinu dokumentacije koja
se stvara.
183
Vladimir JEKIĆ
Zaključak
Možemo reći da u vremenu koje nameće i zahteva brzinu, efikasnost

i ekonomičnost u poslovanju, neizostavno se javlja potreba za praćenjem
progresivnog razvoja arhivskih tehnologija. Arhivi prikupljaju i čuvaju građu da bi
sadašnje i buduće generacije čitalaca i istraživača mogle da je koriste. Korišćenje
je glavni cilj ovih ustanova. Sam razvoj arhivske tehnologije nosi opasnost od
neodgovarajuće zaštite arhivske građe. Međutim, tu su arhivi i ljudi profesionalci
koji znaju da rade i vole svoj posao, pa spašavaju određenu vrstu građe od
propadanja i uništenja, primenjujući preventivnu zaštitu ili na preuzetoj građi vrše
tehničko-tehnološku zaštitu i dovode je u stanje koje je zadovoljavajuće da bi bila
dostupna korisnicima.
Arhivski dokument je osnovni izvor saznanja i nezamenljivi svedok
događaja koji su od značaja za istoriju, nauku i kulturu jednog društva. Kada
čovek obavi jedan posao na pravi način i u skladu sa zakonskim normama koje
su propisane važećim zakonodavstvom, zna da je uradio pravu stvar i oseća
veliko zadovoljstvo da je uradio nešto, što će ostati za druga pokolenja iza njega.
Iz tog razloga treba posebnu pažnju posvetiti donošenju propisa iz ove oblasti
kao i pronalaženju informatičkih rešenja za elektronsko arhiviranje dokumenta,
koja moraju biti u skladu sa pozitivnim propisima i u dogovoru sa eminentnim
stručnjacima iz oblasti arhivistike.
Summary
We can say that in the time that demands and enforces efficiency and
economical perspective in conducting business, there is a need to follow progressive
development of archival technologies. Archives gather and store records in order
to provide it for future generations of readers and researchers. Use of records is
why these institutions exist. The development of archival technology brings the
dangers from inadequate protection of records. However, there are archives and
professionals who have know-how and love their work, so they are saving certain
records from destruction by applying preventative measures and technical and
technological protection.
Archival documents are basic source of knowledge and an irreplaceable
witness of events important for history and culture of a society. When a job is
done in a proper manner and in accordance with legislation, we know we did the
right thing for us and our descendants. This is the reason for special dedication for
establishing regulation in this aspect, as well as finding IT solutions for electronic
archiving that follows positive regulations and advice from expert archivists.
184
Мilena ЈОVANOVIĆ stručni rad
Suzana PETROVIĆ
Istorijski arhiv “31. januar” Vranje
SISTEMATSKI PRISTUP TEHNIČKO-TEHNOLOŠKOJ

ZAŠTITI ARHIVSKE GRAĐE U ISTORIJSKOM ARHIVU „31.
JANUAR“ VRANJE
Apstrakt: Ocenjujući da je arhivska građa kao kulturno dobro prepoznata

kao važan faktor nacionalne identifikacije, njena zaštita je osnovni cilj arhivske
službe. Rad na zaštiti pisnog kulturnog nasleđa je zahtevan posao, koji podrazumeva
veliko znanje, strpljenje i istrajnost. Dužnost nas, arhivista na poslovima zaštite,
jeste da budemo dostojni čuvari kulturnog blaga, da sačuvamo njegovu autentičnost
i celovitost, da bismo mogli da ga u što očuvanijem, originalnom obliku, predamo
potomstvu.
Ovaj rad usmeren je pre svega na očuvanje materijalnih dobara, vrlo
osetljive forme, arhivske građe, koja je Zakonom poverena arhivima na čuvanje.
Zakonom o kulturnim dobrima se bliže određuju uslovi pod kojima se mogu
sprovoditi mere tehničke zaštite. Pod merama tehničke zastite pokretnih kulturnih
dobara smatraju se poslovi na njihovom čuvanju, održavanju, načinu smeštaja.
Jasan je cilj pred nama: različitim postupcima maksimalno usporiti
prirodnu razgradnju dokumenata eliminacijom spoljašnjih uzročnika i preduprediti
preventivno opasnosti od požara, poplava, zemljotresa.
Neadekvatan prostor za smeštaj arhivske građe, ratovi, loš materijal
(papir) na kome se zapisivalo, ljudski i biološki faktori su samo od nekih uzročnika
koji mogu dovesti ne samo do oštećenja, već i do trajnog gubljenja zapisane
prošlosti.
Tema rada je uticaj mogućih činilaca na fizičko stanje građe, sa osvrtom
na iskustvo Istorijskog arhiva u Vranju, i mere koje se preduzimaju za njihovo
sprečavanje.
Ključne reči: Arhivska građa, zaštita, vatra, voda, zemljotresi, ratovi.
SYSTEMATIC APPROACH TO TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL

PROTECTION OF ARCHIVAL MATERIAL IN THE HISTORICAL
ARCHIVE “31. JANUARY” VRANJE
Abstract: Evaluating that archival material as a cultural property is

recognized as an important factor of national identification, its protection is the
185
Мilena ЈОVANOVIĆ, Suzana PETROVIĆ
main goal of the archival service. Work on the protection of written cultural heritage
is a required job, which implies great knowledge, patience and perseverance. The
duty of us, archivists in the affairs of protection, is to be worthy of the custodians of
cultural treasures, to preserve its authenticity and integrity so that we can pass it to
the offspring in the preserved, original form.
This work is directed primarily to the preservation of material goods, very
sensitive forms, archival material, which is legally entrusted to the archives for
preservation. The Law on Cultural Property specifies the conditions under which
technical protection measures can be implemented. Under the measures of technical
protection of movable cultural goods, they are considered to be the tasks of their
preservation, maintenance, way of accommodation.
It is a clear goal in front of us: by different procedures to maximally slow
down the natural decomposition of documents by eliminating external causes and
prevent preventive dangers from fire, flood, earthquake.
Inadequate space for the storage of archives, wars, bad material (paper) on
which they are written, human and biological factors are only some of the causes
that can lead not only to damage, but also to the permanent loss of the recorded
past.
The theme of the paper is the influence of possible factors on the physical
state of the material, with an emphasis on the experience of the Historical Archives
in Vranje, and the measures taken to prevent them.
Key words: Archives, protection, fire, water, earthquakes, wars.
Uvod
Država je, kao vlasnik, poverila arhivima na čuvanje arhivsku građu,

kulturno dobro koje je izuzetno osetljivo na delovanje fizičkih, hemijskih i bioloških
uzročnika oštećenja. Naša je obaveza da kao zakonski staratelji preduzmemo
sve moguće mere zaštite i sačuvamo to bogatstvo za generacije koje dolaze,
da preduzmemo sve preventivne mere i usporimo prirodnu razgradnju nosača
zabeleženih informacija i očuvamo fizički integritet dokumenata.
Arhiv u Vranju osnovan je od strane Narodnog odbora sreza Vranje
31. marta 1962. godine kao Istorijski arhiv sreza Vranje. Sa radom je počeo 1.
novembra iste godine. U nadležnosti ove ustanove bile su opštine: Vranje, Vladičin
Han, Vlase, Vranjska Banja, Vlasina Okruglica, Bujanovac, Bosilegrad, Preševo,
Surdulica i Trgovište.
Prvobitan naziv promenjen je u Državni arhiv 13. decembra 1962. godine.
Pod ovim nazivom radio je do 24. februara 1971. godine, kada je na sednici Radne
zajednice Arhiva doneta odluka da nosi naziv Istorijski arhiv. Konačan naziv
Istorijski arhiv „31. januar“ dobio je 19. marta 1979. godine, po datumu oslobođenja
Vranja od turske vlasti 1878. godine.
186
Sistematski pristup tehničko–tehnološkoj zaštiti arhivske građe u Istorijskom arhivu „31. januar“ Vranje
Ova ustanova je svoju delatnost započela u objektu Pašinog konaka

- Selamluku, a već 1963. godine premeštena je u drugu zgradu Pašinog konaka -
Haremluk, koja nije zadovoljavala uslove za rad službi Arhiva i smeštaj arhivske
građe zbog nedovoljnog prostora i nedostatka polica.
Preseljenjem u novi objekat Doma kulturnog centra 1977. godine, stvoreni
su povoljniji uslovi za rad svih službi i smeštaj arhivske građe. Međutim, u novi
objekat premešten je samo jedan deo arhivske građe, dok je veći deo dve godine
bio u zgradi Gimnazije, a potom opet vraćen u Haremluk, gde su i dalje bili veoma
nepovoljni uslovi za njeno čuvanje.
Istorijski arhiv „31. januar“ Vranje, danas vrši zaštitu arhivske građe na
teritoriji sedam opština Pčinjskog okruga (Vranje, Bujanovac, Preševo, Trgovište,
Vladičin Han, Surdulica, Bosilegrad). Ova nadležnost potvrđena je Rešenjem
Ministarstva kulture Republike Srbije o utvrđivanju teritorija Arhiva, 1996. godine.
Istorijski arhiv Vranje se sada i dalje nalazi u prostorijama nezavršenog
Doma kulture. U depou Arhiva smešteno je 312 fondova i 8 zbirki u dužini od oko
3.000 metara dužnih arhivske građe. Od toga, najveći deo pripada drugoj polovini
20-tog veka. Iz perioda druge polovine 19-tog i prve polovine 20-tog veka Arhiv
poseduje arhivsku građu u dužini od oko 30 metara dužnih.
Najstariji dokument je „Knjiga dobrovoljnih priloga hrišćana“ Saborne
crkve Svete Trojice u Vranju iz 1858. godine. U okviru kategorisane arhivske građe,
Arhiv poseduje arhivsku građu od izuzetnog značaja, velikog značaja i značajnu
arhivsku građu.
Razmatrajući stanje bezbednosti arhivske građe koju čuva Istorijski arhiv
u Vranju, u svojim depoima, izgrađenim u prizemnom prostoru Doma kulture,
za koju smo Zakonom obavezani da je sačuvamo od svih faktora koji mogu da
izazovu njenu razgradnju i oštećenje, činimo pokušaj da se razumno suočimo sa
realošću u kojoj se već ispoljavaju brojne katastrofičke pretnje. Ako ih na vreme
ne prepoznamo štete će biti nenadoknadive. Zato su pripreme za budućnost, za
izazove koje nosi ovo vreme (globalne klimatske promene, tehnološka i društvena
pomeranja, elementarne nepogode i dr.) – nezaobilazne u današnjici.
Međutim, mi nemamo numeričke podatke delovanja različitih uzročnika
nesreća, nemamo analize menadžmenta mogućih rizika, mi bez konsultacije
različitih profesija (meteorologa, hidrologa, tehnologa, inžinjera različitih profila),
pokušavamo da procenjujemo različite moguće opasnosti.1 Imamo samo neko
empirijsko saznanje i neke primere iz prošlosti koji opominju na ono što može da se
dogodi.
Upoznati smo da se arhivska građa čuva u depoima u metalnim ormanima
ili metalnim policima, na mestu koje je obezbeđeno od poplave, požara, krađe i
drugih faktora koji mogu dovesti do oštećenja ili potpunog uništenja zapisa. Ali
šta ako ne postoje ti optimalni uslovi? Šta ako znamo da većina arhiva na našem
1 Momčolo Anđelković i Olga B. Giler, Pravilnik o preuzimanju, smeštaju, čuvanju, zaštiti
i korišćenju arhivske građe u Arhivu Jugoslavije i o profesionalnoj odgovornosti radnika Arhiva u
odnosu na arhivsku građu, Beograd 1994.
187
području nema namenski izgrađene objekte, već samo prilagođen namenski prostor
za čuvanje arhivske građe i koji osim prividne odvojenosti vatrootpornim vratima
od drugih prostorija ne ispunjava sve neophodne uslove za potpunu zaštitu naše
prošlosti?
Neadekvatan prostor za smeštaj arhivske građe, ratovi, loš materijal na
kome se zapisivalo, ljudski i biološki faktori su samo od nekih uzročnika koji mogu
dovesti ne samo do oštećenja, već i do trajnog gubljenja zapisane prošlosti.
Opasnost po sadržaje koji se čuvaju u arhivima, bez obzira na tekuće pravne
i stručne oblike zaštite (zakoni, obrada, obilazak registratura), možemo razvrstati na
sledeći način:
1. vatra (slučajna ili namerna),
2. voda ( atmosferska, instalaciona),
3. zemljotresi,
4. biološki faktori (bakterije, gljivice, insekti i glodari),
5. ratovi i građanski nemiri,
6. neovlašćeno uništavanje i
7. nemarnost u rukovanju arhivskim dobrima.

Smatramo da je sistematski pristup ovim problemima, kroz nemile primere,
jedinstveni način da se spasu ne samo značajniji dokumenti, već i celokupna
arhivska građa od propadanja i sačuvaju za buduće generacije.
Vatra
Vatra kao potpuni destruktor za sve pisane izvore informacija može

biti izazvana nepažnjom (unošenje zapaljivih materija), probijanjem električnih
instalacija ili paljenja neispravnih električnih uređaja (grejalica, računara i
td.), ali i namerno podmetnuta. Za arhivske depoe, zbog njihovog sadržaja kao
nezamenljivog kulturnog nasleđa, mere zaštite od požara moraju biti na višem
nivou nego kod ustanova sa sličnim nivoom rizika.
Centralno isključivanje napona za depo nije garant sigurnosti, jer kroz
depo Arhiva u Vranju, prolaze energetski vodovi za potrebe televizije i razne
odašiljače, a u neposrednoj blizini, uz prostorije depoa je trafostanica; grejalice
i razne instalacije u radnom prostoru su potencijalni izvor opasnosti, ostarela
osiguračka tabla takođe. Kada govorimo o novoizgrađenim arhivskim ustanovama,
stvar je daleko lakša, uz smanjenje rizika izborom najpogodnije lokacije,
obezbeđivanja više izlaza za evakuaciju građe, do izbora materijala za zidanje i
oblaganje prostorija depoa, mere opreza se mogu duži vremenski period zasnivati
na redovnom održavanju. Međutim, u Republici Srbiji postoje samo četiri arhiva
sa namenski izgrađenim objektima, dok je kod ostalih priča ostala na prenameni
objekta, dozidavanju i proširivanju, ako i za to postoji mogućnost.
188
Pristup većini prostorija u Arhivu u Vranju je veoma otežan. Na prozorima

su stavljene metalne rešetke i kroz te prozore je nemoguće ući. Da bi se odvalile
rešetke potrebno je mnogo vremena. Pristup podrumskim prostorijama gde se
nalaze depoi moguć je samo kroz jedna vrata sa donjeg sprata. Na ulaznim vratima
Arhiva su takođe metalne rešetke. Vatrogasci i spasilačke ekipe u slučaju požara i
oglašavanja protivpožarnog alarma, ukoliko ne bi imali ključeve, morali bi seći i
odvariti rešetke, što bi bilo gubljenje vremena, koje bi dovelo do većeg stradanja
arhivalija.
Polazna tačka je ocena rizika i uspostavljanje svih neophodnih mera uz
saradnju stručnih službi za bezbednost, ali i svih radnika arhiva, koje će osigurati
našu prošlost, jer samo postavljanje alarmnog sistema sa javljačima i pravilnim
rasporedom aparata za gašenje požara nije zaštita – već nužna namena. Na nama
je da eliminišemo uzroke ili da ih bar propisno obezbedimo, kako ne bi došlo do
ograničavanja vatre i delovanja na samom izvoru.
Najpouzdanija tehnička zaštita protiv vatre ne postoji, možemo se osloniti
na metalna vodootporna vrata, redovna održavanja protiv požarnog sistema, aparate
za suvo gašenje.
Voda
Voda koja probudi svest i dođe u fokus interesovanja viših organa samo u
uslovima katastrofalnih poplava, nažalost nije ona sa kojom se bore arhivski radnici
tokom decenija, gotovo svakodnevno. Kvarovi na vodovodnim i kanalizacionim
cevima, na instalacijama centralnog grejanja i klimatizacije, prodor atmosferske
vode i topljenje padavina, kroz neobezbeđene krovne konstrukcije su samo od nekih
stalnih problema sa kojima se neumorno borimo. Ovi prodori vode, iako prividno
mali mogu da prouzrokuju i prouzrokovali su ne samo direkto oštećenje građe,
već i akumulaciju vode koja je natapala građu na poslednjim redovima polica, a
povećana vlažnost je postala neizostavni deo naših problema.
Ovakvi vidovi prodora vode iako mali, mogu da stvore akumulaciju vode
u depou od nekoliko desetina santimetara do 1,5 m. Deo građe je, dakle u vodi, a
ostatak koji nije zahvaćen poplavom je u atmosferi veoma visoke relativne vlažnosti
vazduha.
Voda je, još od vremena kako Arhiv u Vranju postoji (1963), redovan
problem koji nikada nije rešen. Svi izveštaji sadrže tu problematiku, preduzimane
su i mere eliminisanja uzročnih tačaka, radile razne stručne komisije (naročito u
ovom objektu), ali, zadovoljavajuće rešenje nije nađeno, sve intervencije samo su
privremeno otklanjale kvarove, a problem je ostao.
Osnovni uzročnik je ravna krovna konstrukcija, zatvorene vertikale za
atmosfersku vodu i zatvoreni odvodi kanalizacije iz centralnog dela objekta.
Posebna opasnost je površinska voda, jer je depo neprimereno smešten na dva
189
metra ispod nivoa zemlje sa ukopanim prozorima. Štete koje godinama trpimo i
izbegavamo izmeštanjima arhive, i tehničkih uređaja, i isušivanjem ne mogu se
tolerisati još dugo.
Druga opasnost je prolazak različitih instalacija vode i grejanja kroz
prostorije depoa. Te instalacije su stare, već se je dešavalo, a preti i stalna opasnost
od pucanja i izlivanja vode za koju ne postoji alarm. Ta voda nanela bi ogromnu
štetu, jer nema regulacionih odvoda vode sa površine prostorija a ukopani delovi
bi postali bazeni. Jedini kanal sa rešetkom u dograđenom delu, nije funkcionalno
ispitan, jer nemamo uvid gde izlazi i da li postoji mogućnost pada za izlivanje
vode.
Na više mesta
u depou sa tavanica,
prodire voda koja se
sliva sa kose betonske
konstrukcije i iz sanitarija
prostora koji je iznad
depoa. Da li je dovoljno
reći da smo do sada
„žonglirali“ sa građom
mnogo više od trideset
puta i na primitivan način
spašavanja uspevali da
sačuvamo gotovo svaki
potopljeni dokument,
Prilog 1. Prodor atmosferske vode na plafonu depoa i da dalje nastavljamo
arhiva u Vranju. kao i prethodnih godina.
Sačuvali smo građu
zahvaljujići ažurnosti i svesti o zapisima prošlosti, jer tokom svake atmosferske
padavine i van radnog vremena dolazimo da izvršimo kompletni pregled depoa
sa posebnom pažnjom uvida u „kriznim tačkama“ gde su se prodori vode i vlage
ponavljali. Konzervatorsku laboratoriju Istorijski arhiv u Vranju ne poseduje, a ni
stručno obučene kadrove za to; komore za smrzavanje i sušenje takođe nemamo, ali
imamo svest i to primitivno iskustvo iz prethodnih decenija.
Više godina unazad, od kako je krovna pokrivka na objektu u kome je
Arhiv počela da propušta atmosfersku vodu, nakon svake kiše prinuđeni smo da
sakupljamo vodu i izmeštamo arhivske fondove. Sa problemom je upoznat i
osnivač, ustanovljeni su uzroci, ali rešenje je skupo, a ekonomska moć to ne može
brzo, u ovo vreme, da realizuje.
Primena odstranjivača vlage, koje smo dobili na korišćenje od grada Vranja,
je od velike važnost u našem depou, prema svakodnevnoj kontroli na higrometrima
– uspela otkloniti, ali privremeno.
190
Vlaga je jedan od osnovnih uzroka oštećenja arhivskog dokumenta, stalnim

prisustvom pri kolebljivoj temperaturi ubrzavaju se razni hemijski procesi i dolazi
do oštećenja i razgradnje
materijala koji nose
zabeleženu informaciju:
tekstovi blede, lepila
bubre, listovi se slepljuju,
fotografije se ljušte i sve
to redovno prate pojave
fungi (plesni i buđi u
različitim oblicima) na
koje se ne može uspešno
delovati. Iz tih razloga
ulažemo veliki napor
da na različite načine
u depoima održavamo
Prilog 2. Prostor depoa Istorijskog arhiva u Vranju posle
dozvoljenu relativnu
prodora vode i izmeštanja arhivske građe.
vlažnost u optimalnim
granicama (55-65%) pri temperaturi od 16-20 stepeni, što je izuzetno teško,
posebno pri čestim padavinama.
Atmosferska voda koja se sliva i prodire u prostorije arhivskih depoa,
izazvala je kako direktna, tako i indirektna oštećenja, ne samo zidova, plafona,
poda i polica, no i same arhivske
građe. U mokrom papiru vezivo,
odnosno lepak koji drži vlakna
na okupu, vraća se u želatinozno
stanje, vlakna se razdvajaju
česticama vode, vezivne sile među
njima slabe, a struktura papira
postaje pokretna. Rukovanje
papirom u takvom stanju može,
usled pomeranja vlakana da
izazove trajne deformacije, i to
bez razaranja vlakana.2
Vlaga koja ostaje nakon
samostalnog isušivanja se širi
i uvlači kroz arhivske kutije u Prilog 3. Isušivač vlage u depou Istorijskog
arhivsku građu, ostavljajući za arhiva u Vranju.
sobom trajna oštećenja i tragično
nestajanje delova naše prošlosti. Nabubreli zidovi od vlage, sa kojih otpada malter
i kreč, voda koja kaplje sa plafona, plesni koje se šire, memljivost prostorija koje bi
2 Radmila Petrović, Arhivski glasnik 7-8, Beograd 2009, 19.

191
trebale pružiti zaštitu arhivskoj građi, sada, mogu pružiti samo strah za opstajanje
naše istorije.
Ovo što sledi nisu uputstva, ovo su samo naša iskustva, koja smo proverili
i kojih se pridržavamo. U slučajevima prodora vode i topljenja (fragmentalnog
ili celovitog) arhivske građe, prvo izdvajamo bezvredni materijal: zaštitne kutije,
fascikle, omote i sl., a svežnjeve razvezujemo. Zatim krećemo sa prirodnim
načinom sušenja u zatvorenom prostoru sa obezbeđenom cirkulacijom vazduha; po
prekrivenoj podlozi sa neštampanim papirom širimo listove u redovima, trudeći se
da zadržimo njihov poredak. Tokom ovog procesa sušenja, pokušavamo što češće
okretati papire sa velikom pažnjom kako ih ne bismo oštetili. O deformaciji papira,
koja je nezaobilazna, brinemo tek kada listovi građe budu potpuno suvi, pa tada
dolaze improvizovane prese i pritiskači.3
Sa knjigama nam je mnogo teže, tu smo u žurbi da što pre krenemo sa
sušenjem kako ne bi došlo do spajanja stranica. Horizontalno otvorene knjige sa
čistim papirom (koji često menjamo) između stranica, koje pažljivo i veoma često
okrećemo sve dok se sama knjiga potpuno ne osuši i ne pređemo na završni deo
stavljanja pod „presu“.4 Teško je govoriti i odrediti tačni vremenski rok sušenja
papira i knjiga, čak i u dostupnim člancima na ovu temu nismo došli do tačno
preciziranog roka, jer i sastav svakog papira nije isti, kao ni uslovi u kojima se
sušenje odvija. Tokom naših iskustava taj vremenski rok varira od dve nedelje do
punih mesec dana, opet naglašavajući da i sama količina i vrsta potopljene arhivske
građe utiču na dužinu sušenja.
Posle Drugog svetskog rata postojala je praksa da se grade suterenski depoi
isključivo iz bezbednosnih razloga, ali se danas ukopani i delimično ukopani depoi
sve više izbegavaju zbog njihovih nedostataka.
Kako bi se zadovoljili odgovarajući smeštajni uslovi treba se rukovoditi
smernicama međunarodnog standarda: ISO 11799:2003 Information and
documentation – Document storage requirements for archive and library materials.
Ovaj standard precizira uslove koje treba da ispunjava prostorija koja se koristi
kao depo za smeštaj arhivske i bibliotečke građe u pogledu: konstrukcije, mesta,
instalacija i opreme.5
Biološki uzročnici štete (bakterije, gljivice, insekti i glodari)
Biološki izazivači štete (bakterije, gljivice, insekti i glodari) kao sastavni

deo nakon svakog prodora vode u depo, redovno prate prostore ovakvih ustanova.
I nakon borbe sa isušivanjem spisa i knjiga, nama predstoji borba sa čišćenjem i
3 Dr. Vera Radosavljević i Radmila Petrović, Konzervacija i restauracija arhivske i bibliotečke

građe i muzejskih predmeta od tekstila i kože, Arhiv Srbije i Arhiv Vojvodine, Beograd, 2000.
4 B. Lekić, Arhivistika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.
5 Svetlana Perović Ivović, Preventivna zaštita u arhivima i registraturama, http://www.arhivistika.
edu.rs/stika.edu.rshttp:/www.arhivistika.edu.rs/clanci/
192
uklanjanjem palete od belih i sivih „gostiju“ na arhivskim kutijama, koji nas i pored
aparata za isušivanje redovno posećuju. Merenje i upisivanje promena temperature
vazduha i vlažnosti je svakonedeljno, ali nam to nije ispomoć ako govorimo o
prostoru ukopanog depoa, gde se i bez termometra i higrometra može osetiti
povećana vlažnost u vazduhu.
Prilog 4. Arhivska građa stečajnog preduzeća uništena vlagom i glodarima.
Bakterije i gljivice (funge), podržane visokom relativnom vlažnošću,

kolebljivom temperaturom, prodorom vode i lošim provetravanjem, vrlo
brzo napreduju i do sada su pokazale svoje delovanje u više odeljaka našeg
depoa. Reagovali smo brzo, ali samo fizičkim čišćenjem i kondenzioniranjem
ambijentalnih uslova. Hemijske postupke nismo primenjivali; stari metod sa
timolovom parom takođe nije primenjen, jer timola nema na tržištu, ostali preparati
takođe nisu pouzdani. Ova opasnost ostaje, jer je nameće loš smeštajni prostor i
vlaga, sa čime se borimo samo stalnim čišćenjem kutija i proverom građe, iako smo
svesni greške zbog mogućnosti rasejavanja plesni.
Što se tiče glodara i insekata, do sada nismo imali primetne štete, ali smo
imali u građi koju smo preuzimali, posebno stečajnih preduzeća, gde su na desetine
registratora bili hrana i smeštaj glodarima koji su nam od svega ostavili samo
papirne konfete nemoguće za ikakav proces restauracije.
193
Znamo da sprovođenje mera zaštite arhivske i registraturske građe kreće

od trenutka njenog nastanka, bez obzira da li se govori o registraturama ili pravnim
licima, ali šta ako te mere nisu ispoštovane, šta ako je tranzitni period ostavio
tragove, a likvidacije „bezvredne gomile papira“ zatrpale pod „važnim“ stečajnim
postupcima? I tu, ako se izborimo za mogućnost spašavanja, često bez naknade ili
sa minimalnom naknadom, jer „novac nije bio planiran i trebovan kod agencija“,
ostajemo sa nadom da insekti koje budemo jurili i izmet glodara i ptica nisu oštetili
u tolikoj meri, sada već odabranu arhivsku građu. Pred ozbiljnim smo zadatkom,
uspeti da sačuvamo već oštećenu građu u opremljenim prenamenjenim objektima
pridržavajući se Zakona o kulturnim dobrima Republike Srbije6, gde su bliže
određeni uslovi za sprovođenje mera tehničke zaštite, od samog smeštaja do njenog
izlaganja.
Zemljotresi
Zemljotresi pretpostavljene jačine iznad pet stepeni skale, na ovom trusnom

području, ne možemo predvideti tačno, ali su se u ovom regionu dešavali. Nemamo
saznanje da li je ovaj objekat (Dom kulture) građen prema nekim seizmičkim
standardima, jer iz tehničke dokumentacije to nismo mogli da ustanovimo.
Razorno delovanje zemljotresa intenziteta kakav je bio 1904. godine, bilo
bi katastrofalno i za objekat u kome je sada Arhiv. Pretpostavka je da bi urušavanje
dovelo i do izlivanja vode. Visok krov objekta, malo oslanjanja, teške betonske
ploče, teško bi izdržale horizontalno pokrete tla. Takva katastrofa ugrozila bi i
ljudstvo i kulturna dobra. Tada bi mogli samo baciti u stranu i planove evakuacije
arhivske građe i načine spašavanja iste i sve bezbedonosne procene koje smo do
sada izrađivali, ali ostajemo sa nadom da takvih iskustava nećemo imati.
Ratovi i građanski nemiri – etnički antagonizmi
Zaštita arhivske građe u slučaju vanrednih okolnosti, a posebno u slučaju

neposredne ratne opasnosti i rata regulisano je međunarodnim konvencijama i
preporukama, kao i domaćim zakonskim i podzakonskim propisima. Imaoci i
stvaraoci arhivske građe dužni su da poštuju te propise.
Po pitanju mera za zaštitu arhivske građe, primenjivano je domaće
važeće zakonodavstvo i interni propisi i planovi koji regulišu postupanje za slučaj
neposredne ratne opasnosti i rata: Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o arhivskoj
građi SRJ,7 Zakon o kulturnim dobrima.8
6 „Sl. glasnik RS“, br.71/94.

7 „Sl. list SRJ”, br. 12/98.
8 „Sl. glasnik RS“, br. 71/94.
194
Svi navedeni propisi saglasni su, da se u ratnim uslovima mora

preorjentisati na one aktivnosti koje će osigurati fizičku zaštitu arhivske građe.
Jug Srbije, terorizam, povećana migraciona kretanja, neposredna blizina
kosovsko-metohijske oblasti, ispoljena nezadovoljstva i druga previranja ovog
veka, dovela su Arhiv u Vranju da u ovom teškom, složenom, osetljivom i
odgovornom vremenu u cilju zaštite arhivske građe preduzme brojne aktivnosti.
Iskustvo imamo, iako nismo bili pripremljeni za to. Bez prethodno
proučenog plana rada u ratnim okolnostima i bez temeljnih analiza svih mogućih
opasnosti, uspeli smo da sačuvamo, izmeštanjem, gotovo sve kategorisane fondove
i mikrofilmove našeg arhiva, 1999. godine kada su Republika Srbija, a samim
tim i Vranje bili pod ratnim stanjem. Blizina Policijske uprave, vatrogasne službe
i benzinske pumpe iziskivala je hitnost obezbeđivanja građe i bilo je nemoguće
čekati ikakve preporuke o načinu postupanja.
Na sastanku direktora sa rukovodiocem službe depoa, dogovoreno
je o lokacijama na kojima će građa biti preseljena i već u toku narednog dana i
večeri, bez ikakvog obaveštavanja javnosti o tome, došlo je do izmeštanja svih
kategorisanih fondova i svih inventarnih knjiga, zajedno sa mikrofilmotekom.
Radilo se ono što je bilo sama nadležnost svakog arhiva uz uvedena stalna
dežurstva. Tek nakon toga sastavljen je i plan evakuacije ostale građe, sa planom
spašavanja građe iz ruševina uz plan spašavanja većih količina natopljene građe
vodom.
Iskustva iz prošlosti nisu samo nemila prošlost, već nešto na šta i u
budućnosti moramo biti pripremljeni. Sa mikrofilmovanjem arhivske građe smo
nastavili, i krenuli na izradu svih kopija inventara. Propisi iz svih međunarodnih
ratifikovnih konvencija o zaštiti kulturnih dobara u oružanim sukobima9, kao
i svi podzakonski akti koje je Arhiv doneo: procena uslova i mogućnosti za
funkcionisanje arhiva u ratnim opasnostima, plan rada arhiva u ratnim uslovima,
plan za sprovođenje mera pripravnosti, plan za mobilizaciju, plan za sklanjanje
arhivske građe i dr. su izučeni i uokvireni u interni Plan bezbednosti arhiva u
Vranju. Iskustva koja smo imali su ono što nas je i navelo da osećaj bespomoćnosti
pri ratnim situacijama, izostavimo.
Međutim imajući u vidu navedeno u slučaju rata od velikog je značaja
kategorizacija arhivske građe, i to na onu koja se smatra državnom ili službenom
tajnom i koja bi mogla koristiti neprijatelju, takođe koja je to građa koja ima
naročite istorijske i druge vrednosti, i operativna arhivska građa koja je potrebna
domaćim nadležnim organima u slučaju rata.
Ovakva kategorizacija je neophodna da bi se znalo šta treba blagovremeno
evakuisati na bezbedno mesto, svakako blagovremeno mikrofilmovanje ili preneto
na neki drugi vid zapisa.10
9 Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba, Hag 14. maj 1954, ratifikovan;
Konvencija o zaštiti svetske kulturne baštine, Pariz 21. novembra 1972; Pravilnik za izvršenje
Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba.
10 Jovan P. Popović, Krivični i prekršajni postupci za zaštitu arhivskog materijala u prirodnim ili
ljudskim katastrofama Atlanti, Vol.18, Trst 2008,157-167.
195
Nemarnost u rukovanju dokumentarnim materijalom
Preuzimanje, premeštanje, korišćenje, obrada, pakovanje, izložbe i dr.,

mogu dovesti do uništenja, gubljenja ili oštećenja arhivske građe.
Kada govorimo o preuzimanju građe, ona bi trebala biti dopremljena u
neoštećenom stanju iz institucija u kojima je nastala. Međutim iskustva govore
drugačije! Od rasute građe u kartonskim kutijama, građe u najlonskim i pletenim
džakovima, do nemarnog utovara i istovara u otvorenim prikolicama bez ikakve
zaštite iste, bez obzira na upustva koje su dobili.
Prilikom obrade moramo strogo voditi računa o presavijanju, načinu
skidanja spajalica, paginaciji i dr. kako ne bi došlo do mehaničkog i trajnog
oštećenja.
Niz uputstava o izlaganju građe se mora poštovati i jedino u neminovnom
slučaju dozvoliti izlaganje originala u zaštitnim izložbenim vitrinama pod stalnim
nadzorom.
Česta opasnost je i prilikom rukovanja građom za potrebe umnožavanja
originala: fotokopiranje, skeniranje, fotografisanje. Moramo se truditi da se ti
poslovi obavljaju bez velikog premeštanja i na uređajima posebne namene uz stalni
nadzor.
Tu ostaje problematika i prilikom smeštaja i premeštaja građe uz transport
iste, česta upotreba, vađenje i ponovno vraćanje u zaštitne kutije.
I posebno izdavanje građe – originala na uvid i korišćenje u naučno-
istraživačke svrhe. Loše iskustvo, nažalost dalo nam je opomenu tako da je sada
proces od izdavanja do vraćanja građe strogo nadgledan. Nakon preuzimanja svih
podataka od strane istraživača i upisa u knjigu, davanja obaveštenja o načinu i
uslovima korišćenja arhivske građe i pored video nadzora izdate dokumentacije,
jedan od radnika čitaonice je stalno prisutan, uz ograničenje broja istraživača na
3 kako bi se nesmetano mogao vršiti nadzor. Nakon vraćanja dokumentacije, uz
prisustvo lica, istraživača, vrši se još jedna provera izdatog sadržaja.
Arhiv je takve primere imao; krađe (iz različitih pobuda), falsifikovanje,
dopisivanja na dokumentu, isecanje pečata, - u poslednjim godinama, krađa je pod
kontrolom i nije bilo nikakvih incidenata, ali nenadoknadivi gubitci ostaju kao
opomena.
Zaključak
Primarnu analizu iskustava, uz knjigu stalnih provera stanja u depou

smo sačinili, ali da li je to dovoljno? To je samo naše viševekovno iskustvo koje
nosimo sa sobom, gotovo primitivno, mi nismo došli do neke sveobuhvatne analize
iskustava i saniranja posledica, ne samo nakon elementarnih nepogoda, već svih
faktora koji mogu ugroziti postojanost dokumentarnog materijala bez obzira na
kom nosaču informacija je zabeležen.
196
Zaštita građe u vanrednim situacijama je veoma kompleksna i jedini način

da bude adekvatna i delotvorna jeste da je njeno sprovođenje pravno regulisano, da
se odvija prema postojećem planu zaštite i da su preduzete sve mere preventivne
zaštite kao preduslov za smanjenje rizika od oštećenja građe za vreme vanredne
situacije i za brže i jednostavnije reagovanje tokom akcije spasavanja.
Jedini važeći pravni akt koji se bavi uslovima čuvanja građe jeste Pravilnik
o tehničkoj zaštiti arhivske i filmske građe u arhivima Srbije.11 Nedostaci ovog
Pravilnika su to što ne obuhvata zaštitu građe u registraturama, već isključivo
one u arhivima. Ovaj Pravilnik je stupio na snagu još 1982. godine i do sada je u
mnogo čemu prevaziđen, a takođe ne razmatra problem zaštite građe u vanrednim
situacijama, osim što definiše preventivne mere u cilju zaštite od požara i poplava.12
Godine 1997. završen je Predlog pravilnika o posebnoj zaštiti stare i retke
knjige, arhivske i filmske građe od izuzetnog značaja na osnovu Zakona o kulturnim
dobrima.13 Međutim, Pravilnik nikada nije stupio na snagu. U njemu su detaljno
opisani uslovi za bezbedno čuvanje građe, a takođe se razmatra i problem zaštite u
vanrednim situacijama. Naime, prema Pravilniku “mere posebne zaštite odnose se
na”, između ostalog “i posebne mere u vanrednim situacijama”. Takođe, Pravilnik
obavezuje ustanove zaštite kulturnih dobara na izradu plana zaštite u vanrednim
situacijama i propisuje bliže uslove za njegovu izradu. Jedini nedostatak ovog
Pravilnika je to što se odnosi samo na zaštitu arhivske građe od izuzetnog značaja,
dok ne razmatra problem zaštite registraturske građe.14
Propust nepostojanja adekvatnog pravnog akta o uslovima čuvanja građe,
mora da bude ispravljen donošenjem odgovarajućih podzakonskih akata posle
stupanja na snagu Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi. Podzakonska akta
bi trebalo da sadrže mere preventivne zaštite, kako za redovne, tako i za vanredne
situacije, i trebalo bi da se odnose na građu koja se čuva u arhivima, ali i na onu
koja se nalazi u registraturama.
Mere zaštite arhivske građe i dokumentarnog materijala u slučaju vanrednih
situacija po Nacrtu Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi Republike Srbije15
jeste da svaralac i imalac arhivske građe i dokumentarnog materijala donosi plan
mera zaštite u vanrednim situacijama u skladu sa zakonom i dužan je da sprovodi
sve mere zaštite utvrđene planom.
Ukoliko nastupi vanredna situacija stvaralac i imalac arhivske građe dužan
je da zapisnički konstatuje dan, čas i okolnosti koje su nastale i bez odlaganja o
11 Pravilnik o tehničkoj zaštiti arhivske i filmske građe u arhivima Srbije - Donet na sednici
Skupštine Zajednice arhiva Srbije 28.12.1982. godine; Objavljeno u: Arhivski pregled, br. 1-2,
Beograd 1982, 167-180.
12 Snežana Petrov, Posledice nepostojanja sveobuhvatne zakonske regulative u zaštiti arhivske
građe i registraturske građe u vanrednim situacijama, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 103-119.
13 Zakon o kulturnim dobrima Republike Srbije, „Sl. glasnik RS“, br. 71/94.
14 Snežana Petrov, Posledice nepostojanja sveobuhvatne zakonske regulative u zaštiti arhivske
građe i registraturske građe u vanrednim situacijama, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 103-119.
15 https://arhivistika.files.wordpress.com/2011/02/nacrt_zakona_o_arhivskoj_gradji_i_arhivskoj_
sluzbi.pdf
197
tome pisanim putem obavesti nadležni arhiv. Nadležni arhiv kontroliše izvršenje
mera. Što se tiče preventivne mere zaštite u Nacrtu Zakona o arhivskoj građi i
arhivskoj službi Republike Srbije se navodi da je preventivna zaštita niz mera i
postupaka kojima se usporava prirodno propadanje i sprečava oštećenje arhivske
građe dejstvom fizičkih, hemijskih i bioloških uzročnika, prirodnih sila i nepogoda,
požara i eksplozija, vanrednih situacija, kvarova na instalacijama, usled nepravilnog
transporta, vandalizma i neadekvatnog obezbeđenja od krađe i dr. Preventivna
zaštita sprovodi se u svim arhivima, kao i kod stvaraoca i imaoca arhivske građe i
dokumentarnog materijala.
I na kraju veoma je bitna izrada plana zaštite i spasavanja arhivske građe
u vanrednim situacijama, sa posebnim merama za arhivsku građu od izuzetnog
značaja. Plan zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama izrađuje se u skladu sa
posebnim propisima16, koji će nadamo se biti donešeni posle donošenja Zakona o
arhivskoj građi i arhivskoj službi.
Kao što znamo arhiv je čuvar pamćenja i identiteta. Bez arhiva nema
istorije, a bez istorije nema ni naroda ni države. Zbog toga bi trebali biti u samom
vrhu prioriteta kulturne politike svake zemlje. Svakoj naciji su potrebni uređeni
arhivi, zaštićena arhivska građa i školovani kadrovi. Na državi je da se pobrine za
to.
Summary
We made a primary analysis of the experiences, while creating a log of the

situation in the depo, but is that enough? This is just our long-lasting experience we
carry with us, almost primitive, we have not come up with some comprehensive
analysis of experiences and remedial consequences, not only after natural disasters,
but all factors that can endanger the stability of documentary material regardless of
which information carrier is recorded.
The protection of materials in emergency situations is very complex
and the only way to be ad-equitable and effective is that its implementation is
legally regulated, conducted according to the existing protection plan and that all
preventive protection measures have been taken as a prerequisite for reducing risk
from damage to the material during an emergency situation, and to a quicker and
simpler response during a rescue operation.
The only valid legal act dealing with the conditions of storage is the
Rulebook on the technical protection of archival and film material in the archives of
Serbia. The drawbacks of this Ordinance are that they do not include the protection
of records in the registry, but only those in the archives. This Ordinance entered into
force in 1982 and has so far been overcome, and it also does not consider the issue
of protecting materials in emergency situations, in addition to defining preventive
measures for the protection of fire and floods.
16 Isto, član 33.
198
In 1997, the Proposal of the Rules on special protection of old and rare
books, archival and film material was of exceptional importance on the basis of the
Law on Cultural Property. However, the Regulation has never entered into force. It
describes in detail the conditions for the safe storage of materials, and the problem
of emergency protection is also considered. Specifically, according to the Rulebook
“special protection measures refer to”, inter alia, “special measures in emergency
situations”. Also, the Rulebook obligates institutions for the protection of cultural
goods to draft a plan of protection in emergency situations and prescribes closer
conditions for its creation. The only drawback of this Rulebook is that it relates
only to the protection of archival material of exceptional significance, while it does
not consider the problem of protection of the registry material.
Failure to have an adequate legal act on the conditions of storage of
materials must be corrected by the adoption of appropriate bylaws after the Law
on archival material and archival service enters into force. Sub-legal acts should
include measures of preventive protection, both for regular and emergency
situations, and should refer to the material stored in the archives, but also to the
ones contained in the registers.
Measures of protection of archival material and documentary material in case
of emergency situations according to the Draft Law on archival material and the
archives of the Republic of Serbia is that the warrant and the holder of archival
material and documentary materials shall adopt a plan of measures for protection
in emergency situations in accordance with the law and is obliged to implement all
measures protection established by the plan.
If an emergency situation arises, the creator and the owner of the archival
material shall be obliged to record the date, time and circumstances that have arisen
and without delay, inform the competent archive in writing thereof. The competent
archive controls the execution of measures. Concerning the preventive measure of
protection, the Draft Law on Archival Material and the Archives of the Republic
of Serbia states that preventive protection is a series of measures and procedures
that slow down natural deterioration and prevents damage to archival material by
the effects of physical, chemical and biological agents, natural forces and disasters,
fire and eco-split, emergency situations, failures in installations, due to improper
transportation, vandalism and inadequate security from theft etc. Preventive
protection is carried out in all archives, as well as with the creator and owner of
archival material and documentary material.
Finally, it is very important to create a plan for the protection and rescue
of archival material in extraordinary situations, with special measures for archival
material of exceptional significance. The plan for protection and rescue in
emergency situations is prepared in accordance with special regulations, which we
hope will be adopted after the adoption of the Law on archival material and archival
service.
199
As we know, the Archive is the guardian of memory and identity. Without

the archives there is no history, and without history there are no peoples or states.
Therefore, they should be at the top of the cultural policy priorities of each country.
Every nation needs organized archives, protected archives and educated personnel.
It’s on the state to take care of it.
200
Dr. Аco АNGELOVSKI stručni rad
Državni arhiv Republike Makedonije
ТEHNIČKO–TEHNOLOŠKA ZAŠTITA ARHIVSKE GRAĐE U

DRŽAVNOM ARHIVU REPUBLIKE MAKEDONIJE*
Аpstrakt: U radu su izneseni podaci o uslovima u kojima se čuva i štiti

arhivska građa u Državnom arhivu Republike Makedonije. Neosporno je da briga
o zaštiti i čuvanju arhivske građe, predstavlja prioritetan i nezamjenjiv zadatak
svakog društva i svakog arhiva. S tog aspekta jedan od osnovnih zadataka arhiva
jeste arhivska građa koja je smještena u arhivima kako bi se sačuvala od uništenja
i oštećenja, a u granicama objektivnih mogućnosti. Činjenica je da se određeni
propusti i nedosljednosti u radu provlače duže vrijeme. Očito je da je najlakše
napisati na papiru pravila igre, ali često puta u praksi se ta pravila ne izvršavaju.
Аrhivska građa će biti adekvatno zaštićena ukoliko uposleni i arhivi kao nadležne
institucije za zaštitu arhivske građe, preduzmu sve neophodne mjere u skladu sa
pravnom regulativom.
Кljučne riječi: Tehničko-tehnološka zaštita, arhivska građa, pravna

regulativa, depoi, zaštita, Državni arhiv Republike Makedonije.
TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL PROTECTION OF ARCHIVAL

MATERIAL IN THE STATE ARCHIVE OF THE REPUBLIC OF
MACEDONIA
Abstract: The paper presents data on conditions in which archival material

is preserved and protected in the State Archive of the Republic of Macedonia. It
is indisputable that the care and protection of archive material is a priority and
indispensable task for every society and every archive. From this aspect, one of the
basic tasks of the archive is archive material that is located in archives in order
to protect itself from destruction and damage, and within the limits of objective
possibilities. The fact is that certain omissions and inconsistencies are prolonged
for a long time. Obviously, it is easiest to write on paper the rules of the game, but
often in practice these rules are not enforced. Archival material will be adequately
protected if the employees and archives as competent institutions for the protection
of archival material take all the necessary measures in accordance with the legal
regulations.
* Prevod sa makedonskog jezika uradio Nijaz Brbutović.
201
Dr. Аco АNGELOVSKI
Key words: Technical-technological protection, archives, legal

regulations, deposits, protection, State Archives of the Republic of Macedonia.
Uvod
Zaštita i čuvanje arhivske građe u arhivima jeste jedan od važnijih

zadataka svake države. Аrhivska građa od posebnog, kulturnog i historijskog
značaja zaštićena je i po propisima o zaštiti kulturnog naslijeđa, a o njenoj
važnosti i značaju govore i svi dosadašnji zakonski i podzakonski akti.
Ne možemo očekivati odgovarajuću zaštitu arhivske građe kada Državni
arhiv Republike Makedonije, kao institucija jedan duži period nema ni osnovne
elementarne uslove. Nažalost, osim Državnog arhiva Republike Makedonije, čija
je nadležnost kao institucije arhivska djelatnost, svoj udio i uticaj u kreiranju
politike i obezbjeđivanju finansijskih sredstava za adekvatnu tehničko-tehnološku
zaštitu arhivske građe dijeli sa drugim institucijama u Republici Makedoniji.
Međutim, kada je riječ o adekvatnoj zaštiti arhivske građe, osim
nedostatka opreme i sredstava za tehničko-tehnološku zaštitu, odgovornost imaju
i uposleni neodgovornim odnosom u svome radu.
Kako bi arhivska građa bila tehničko-tehnološki efikasno zaštićena treba
da imamo tehnički opremljen objekat što podrazumijeva zgradu sa odgovarajućim
depoima u kojima bi bila odgovarajuća sredstva i oprema. Ništa manje nije važna
ni organizacija rada, te kadrovska i stručna osposobljenost institucija.
Pregled stanja i uslova zaštite arhivske građe
U skladu sa Zakonom o arhivskoj građi1 prema čl. 2 zaštita, čuvanje,

obrada i korištenje arhivske građe jeste javni interes. Prema ovom Zakonu arhivska
i registraturna građa štiti se neovisno o vremenu, mjestu i načinu njenog stvaranja,
vlasništvu i evidenciji (čl. 4).
Prema Zakonu o arhivskoj građi, jedan od suštinskih ciljeva Državnog
arhiva Republike Makedonije, jeste da preuzme i trajno čuva javnu građu i da
obezbijedi uslove za njeno nesmetano korištenje, kao i ostvarivanje funkcije
imalaca za naučno istraživanje, potrebe publikovanja, za potrebe nastave, za izložbe
i objavljivanje, za ostvarivanje i zaštitu slobode i prava građana i za druge potrebe
(čl. 42). Sve gore navedeno neće biti realizirano ukoliko nemamo odgovarajući
objekat, odnosno arhivsku zgradu sa depoima i pratećim prostorijama.
Ako nemamo odgovarajući depo, po utvrđenoj metodologiji rada ne
možemo imati niti sređen arhiv. Ne može se zamisliti arhiv bez arhivske zgrade. To
znači da arhivska zgrada treba da odgovara osnovnoj namjeni i pritom da se vodi
računa o njenoj lokaciji, izgradnji zgrade, njenoj konstrukciji, rasporedu prostorija
1 „Sl. vesnik Republike Makedonije“, br. 95/2012, 41/2014, 72/2015, 148/2015, 169/2015,
53/2016. i 11/201.
202
Тehničko–tehnološka zaštita arhivske građe u Državnom arhivu Republike Makedonije
za depo, za rad, korisnike, biblioteku, unutrašnje uređenje i njeno opremanje.

Smještaj arhivske građe u depoima vrši se planski na osnovu organizacije,
prethodno denesenog plana, na dvije osnovne grupe: privreda i ne privreda.
Depo je prostor u kojem se čuva i štiti arhivska građa i isti mora da bude
adekvatno zaštićen, a to podrazumijeva da kroz njega ne prolaze cijevi odvodne,
dovodne ili atmosferske vode. Da budu zaštićeni od neodgovarajuće temperature,
svjetlosti, vlage, požara, provale, prašine i sl. Oštećenja i uništenje mogu biti od
vanjskog i unutrašnjeg djelovanja. Oštećenje papira može da bude od biološkog
faktora, fizičko-hemijskih faktora, ljudskog faktora i elementarnih nepogoda.
Za otklanjanje ovakvih neželjenih pojava koje mogu imati dalekosežne,
negativne posljedice na arhivsku građu potrebna su odgovarajuća tehnička oprema
i sredstva. Neka od njih su: automatski ili sobni sistem klimatizacije, filteri za
pročišćavanje vazduha, protupožarni sistem sa alarmom, aparati za praćenje
odgovarajuće temperature i vlažnosti vazduha, odgovarajuća električna instalacija,
centralno grijanje, gromobranska instalacija, metalni regali (fiksni i pokretni),
metalne police, metalni ormari, arhivske kutije, razne metalne kase, metalni sanduci
za evakuaciju arhivske građe.
U okviru mjera fizičke zaštite posebno mjesto zauzima: otklanjanje
prašine, dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija. Riječ je i o poslovima tehničko-
tehnološke zaštite arhivske građe, koji se izvršavaju prilikom konzervacije,
restauracije, mikrofilmovanja i poslovima koji se izvršavaju u knjigoveznici.
Tehničko-tehnološka zaštita zahtijeva odgovarajuća sredstva i opremu: komora za
sistem u radu sa hemikalijama, za mikrofilmovanje, za konzervaciju i restauraciju,
mikročitače, za kopiranje, umnožavanje i pečatiranje.
Konzervacijom arhivske građe obuhvaćeni su postupci koji imaju za cilj
da sačuvaju fizičku strukturu arhivske građe i da spriječe njeno dalje oštećenje,
odnosno poduzimanje odgovarajućih mjera uz čiju pomoć se sprječava kasnije
oštećenje arhivske građe i njena zaštita i očuvanje od uništenja.
Restauracija arhivske građe podrazumijeva aktivnosti sa posebnim
metodama i sa tehnički određenim, naučno provjerenim postupcima koji se
primjenjuju za obnovu već oštećenih ili oboljelih dokumenata, s ciljem da se
odstrane oštećenja, a arhivska građa se, što je moguće bolje, dovede prvobitnom
stanju, odnosno da se koristi bez rizika za njeno dalje oštećenje. Restauracija koja
se smatra za složeniji proces od konzervacije radi se ručno ili klasično ili uz pomoć
laminacije, neutralizacije, oživljavanje izblijedjelih tekstova, čišćenje fleka.
Poslovi oko konzervacije i restauracije arhivske građe od njene pripreme,
odnosno opisa i evidentiranja, do ponovnog uvezivanja i formiranja dokumenata
odvija se posebno utvrđenim postupkom.
Mikrofilmovanje predstavlja reprodukovanje arhivske građe radi njene
zaštite i korištenja. To predstavlja najracionalniji metod koji se obavlja radi zaštite
originalne arhivske građe, dopune, korištenja i zamjene (supstitucija) arhivske
građe, uštede prostora i efikasnosti u radu. Evidentiranje mikrofilmovane arhivske
građe regulisano je kao obavezna evidencija. Za ovu djelatnost kao i za druge
203
potrebna su odgovarajuća sredstva za snimanje, razvijanje, obradu i kontrolu

kvaliteta, dupliranje i reprodukciju. Za čitanje teksta mikrofilmovane arhivske
građe koriste se odgovarajući mikročitači.
U knjigoveznicama u arhivima, osim uvezivanja službenih knjiga i drugog
materijala, najvećim dijelom se izrađuju specijalne arhivske kutije. Za reprodukciju,
odnosno fotokopiranje originalne arhivske građe upotrebljavaju se odgovarajući
aparati.
U nastavku rada, donosimo pregled stanja i upotrebu sredstava i aparata u
našim depoima i arhivima, te uslove zaštite i čuvanje, odnosno tehničko-tehnološke
zaštite arhivske građe.
Prvi namjenski objekat koji je ispunjavao tadašnje standarde za izgradnju
arhiva jeste Arhiv u Skoplju, koji je stavljen u upotrebu novembra 1968. godine.
Nakon njega su izgrađene i zgrade Arhiva Makedonije i Istorijskog arhiva u
Ohridu, Štipu, Bitolju i Prilepu. Ostali arhivi (Veles, Tetovo, Strumica) svoju
djelatnost izvršavaju u objektima kojima je promijenjena namjena gdje neki od
njih nemaju niti elementarne uslove za rad. U dijelu novoizgrađenih objekata depoi
su izdvojeni od administrativnog dijela, dok su u drugim arhivima depoi zajedno
sa administrativnim dijelom. Oni su zaštićeni od neposredne sunčeve svjetlosti i
od vlage. Samo u Arhivu (Odjeljenju) u Skoplju u depoima ima centralno grijanje
dok se drugi depoi ne zagrijavaju. Svi su obezbijeđeni protivpožarnim aparatima
za suho gašenje i gromobranskom instalacijom. Većim dijelom stalaže su metalne
(fiksne), a pokretne su samo u novom dijelu Državnog arhiva. Ima metalnih
ormara i kasa, a arhivska građa je najvećim dijelom uložena u arhivske kutije, kao
i fascikle, poveze, registratore itd. U dijelu arhiva postoje aparati za dojavu požara,
ali ni u jednom nema aparata koji regulišu toplotu i vlažnost vazduha, usljed čega
su prisutne enormno visoke temperature ovisno od vremenskog perioda.
Svi arhivi su opremljeni aparatima za fotokopiranje arhivske građe,
ali ni u jednom od njih ne vrši se oprašivanje arhivske građe. Godišnje, preko
Državnog arhiva Republike Makedonije, vrši se u skladu sa planom, dezinfekcija i
deratizacija. Mikrofilmovanje arhivske građe vrši se u Centralnom dijelu Državnog
arhiva Republike Makedonije, a nakon preseljenja u novi objekat prestao je da
funkcioniše. Aparati iz laboratorije su razmontirani i zajedno sa mikročitačima
završili na otpadu.
Za konzervaciju i restauraciju arhivske građe postoji služba, čija oprema
godinama nije obnovljena, koja po potrebi dijelove dokumenata (listove) ili cijela
dokumenta radi za Državni arhiv Republike Makedonije na nivou republike.
Radionica za knjigoveznicu locirana je u centralnom dijelu Državnog
arhiva Republike Makedonije od januara 2013. godine zajedno sa dvije druge
institucije (Arheološki muzej Makedonije i Ustavni sud Republike Makedonije).
Lokacija objekta je pored rijeke Vardar. Depo je na šestom spratu, a administrativni
dio na sedmom spratu. Kroz depo prolaze sve moguće cijevi od instalacija, a kada
pada kiša ili snijeg sa gornjih spratova u njega se slijeva voda. Bilo kakav komentar
je suvišan.
204
Pravna regulativa u primjeni tehničko-tehnoloških sredstava u zaštiti ahivske

građe
Uslovi, sredstva, aparati i način zaštite i čuvanja arhivske građe propisani

su u zakonskim i podzakonskim aktima, doneseni od Državnog arhiva Republike
Makedonije i drugih nadležnih institucija. Tako prema Zakonu o arhivskoj građi
u poglavlju V Nadležnost Državnog arhiva Republike Makedonije u čl. 36,
stav 12 stoji da Državni arhiv Republike Makedonije čuva, stručno održava i
poduzima tehničko-tehnološke i sigurnosne mjere zaštite arhivske građe (kopiranje,
dugitalizacija, mikrofilmovanje, konzervacija, restauracija i dr.).
U Uredbi o kancelarijskom i arhivskom poslovanju2 čl. 45, t. 2 se navodi:
„Prostor i oprema za čuvanje i zaštitu građe treba da ispunjavaju standarde za
konstrukciju i statiku objekta, alarmnog sistema za otkrivanje i dojavu neovlaštenog
pristupa, vatrootpornost i zaštitu od požara, sistem mikroklimatske zaštite“.
Na kraju u Uputstvu3 u čl. 34 stoji „Konvencionalna i nekonvencionala
arhivska i dokumentarna građa, ovisno od obima i oblika čuva se i štiti u
odgovarajućem prostoru, kao i opremi od vlage, neodgovarajuće temperature,
neposredne sunčeve svjetlosti i drugih vidova oštećenja“.
Iako se ova dva zadnja propisa više odnose na imaoce arhivske i
dokumentarne građe, bitni su i za arhiv iz razloga što nam govore kakve uslove i
sredstva treba da imaju i ispunjavaju imaoci, kao i da se upitamo kakvi su uslovi i
sredstva zaštite i čuvanja arhivske građe u Državnom arhivu Republike Makedonije.
U pravcu jedinstvenog sistema zaštite arhivske građe, a koji će se
zasnivati na jedinstvenoj metodologiji, u Državnom arhivu Republike Makedonije
je doneseno nekoliko normativnih akata koji se odnose na tehničko-tehnološku
zaštitu arhivske građe, među kojima je i Pravilnik o zaštiti arhivske građe u Arhivu
Makedonije, iz 1998. godine. U članu 2 Pravilnika, zaštita arhivske građe obuhvata
prijem, evidentiranje, smještaj, čuvanje, izdavanje za rad, korištenje i prezentaciju,
kao i njenu tehničko-tehnološku zaštitu, pri čemu je cilj zaštite da se obezbijede
optimalni uslovi za trajno čuvanje i zaštitu, sprječavanje od oštećenja i uništenja
arhivske građe, te njeno korištenje.
U nastavku teksta Pravilnika dati su sredstva i način osvjetljenja depoa,
kontrola temperature i vlažnosti, zaštita od sunčeve svjetlosti, čišćenje prostorija,
vanjska biološka kontrola, pojava insekata i glodara, upotreba aparata za suho
gašenje požara, kao i definicija za konzervaciju i restauraciju. Saniranje svih
oštećenja vrši Odjeljenje za mikrofilmovanje, konzervaciju i restauraciju.
U depoima se vode sljedeće evidencije:
- revers o izdatoj arhivskoj građi iz depoa,
- revers o vraćenoj arhivskoj građi u depo,
2 Uredba o kancelarijskom i arhivskom poslovanju, „Sl. novine RM“, br. 1/2014.
3 Uputstvo o načinu i tehnikama postupanja sa arhivskom dokumentarnom građom u
kancelarijskom i arhivskom poslovanju, “Sl. novine RM”, br. 99/2014.
205
- knjiga izdate arhivske građe na korištenje,

- list zadužene arhivske građe za korištenje,
- knjiga arhivske građe izdate za konzervaciju i restauraciju,
- knjiga arhivske građe izdate za mikrofilmovanje, dupliranje i pranje
mikrofilmova i za fotokopiranje i kserokskopiranje,
- knjiga arhivske građe idate za knjigouvezivanje,
- knjiga evidencije mikroklimatskih uslova u depou,
- odobrenje za ulaz u depo,
- revers-zapisnik arhivske građe izdate za publikovanje i prezentaciju,
- knjiga sređenih i obrađenih fondova,
- knjiga imovinsko-pravnih poslova i
- knjiga za oprašenu i dezinficiranu arhivsku građu.
Od navedenih evidencija, najmanje jedna trećina nikada nisu vođene, dok

su neke druge evidencije vođene fragmentarno.
Prema Uputstvu za jedinstveno obavezno evidentiranje arhivske građe
i fondova u Arhivu Makedonije od 1998. godine, u depoima Državnog arhiva
Republike Makedonije vodi se devet obaveznih evidencija:
- zapisnik o primopredaji arhivske građe,
- knjiga za preuzimanje arhivske građe (ulazni inventar kojom prilikom se
izrađuju tri oblika kartoteke: hronološka, abecedna i po djelatnostima),
- knjiga za mikrofilmovanje arhivske građe sa dva oblika kartoteke:
hronološka i po državama, gradovima i arhivima,
- knjiga otkupljene i poklonjene građe,
- knjiga deponovane arhivske građe (knjiga depozita),
- registar arhivskih fondova i zbirki,
- dosije arhivskih fondova i zbirki kojeg čine dva dijela: a) dokumentacija
koja je nastala do predaje arhivske građe u arhiv, b) dokumentacija koja je
nastala prilikom sređivanja i obrade fonda/zbirke u arhivu,
- radni karton,
- topografski vodič ili kartoteka arhivskog depoa. Smještajna struktura sadrži
podatke o depou, stalaži i polici.
O nekim preuzimanjima arhivske građe nisu vođeni zapisnici o

primopredaji. Ima nepotpunih podataka u dosijeima arhivskih fondova i zbirki i
skoro da se ne vodi ni topografski vodič.
Pravilnikom o valorizaciji, kategorizaciji, sigurnosnom mikrofilmovanju i
kopiranju arhivske građe od 1995. godine reguliše se cilj, način, kriteriji i postupak
u vrednovanju i kategorizaciji arhivske građe, te mikrofilmovanje i kopiranje
građe u cilju zaštite. Arhivska građa se mikrofilmuje radi zaštite, kompletiranja,
zamjene, razmjene i za potrebe njenog korištenja. Zaštita arhivske građe vrši se
206
od mehaničkog oštećenja, hemijsko-biološkog oštećenja, elementarnih nepogoda,

ratova i dr.
Mikrofilmuju se cjeloviti fondovi (od izuzetnog značaja) imaoca I
kategorije, a oni iz II kategorije (od vanrednog značaja) djelimično. Izrađuju se
dva negativa od kojih jedan za sigurnosnu zaštitu, a drugi za aktivno korištenje i
jedan pozitiv koji se daje na korištenje istraživačima. Za potrebe istraživača daju se
i fotokopije i kserokskopije.
Mikrofilmovanje arhivske građe vrši se iz sređenih i obrađenih fondova sa
naučno-informativnim sredstvima. Po potrebi mogu da se mikrofilmuju i dijelovi
fondova bez naučno-informativnih sredstava. Prije toga vrši se revizija sređenosti
predmeta. Prilikom mikrofilmovanja svaki snimak se numeriše (automatski ili
ručno) primjenjujući svjetske standarde.
Duže vrijeme, nažalost, u Državnom arhivu Republike Makedonije se ne
vrši mikrofilmovanje arhivske građe. Tijesno povezane sa ovom materijom i ne
manje značajno je i Uputstvo za izradu vodiča za obradu i mikrofilmovanje arhivske
građe iz 1996. godine, nakon kojeg je objavljeno više vodiča,4 koji se odnose na
mikrofilmovanu arhivsku građu donesenu iz drugih država (strane provenijencije)
radi popunjavanja određenih praznina ili da se dopune postojeći fondovi i zbirke
kojom prilikom je evidentirano više od jednog miliona snimaka.
Za realizaciju mjera tehničko-tehnološke zaštite osim uposlenih u
depoima angažovani su i uposleni koji obavljaju mikrofilmovanje, konzervaciju
i knjigouvezivačke poslove. Neovisno od dosadašnjih naziva, danas u Službi za
zaštitu arhivske građe u Državnom arhivu Republike Makedonije5 osim Odjeljenja
za zaštitu i evidenciju arhivske građe postoji i Odjeljenje za mikrofilmovanje,
konzervaciju i restauraciju arhivske građe i knjigouvezivačkih poslova. Oni nisu
izdvojeni i predstavljaju jednu cjelinu. Neovisno od toga da li se arhivska građa
mikrofilmuje, konzervira ili restaurira ona je smještena u depo, predaje se na zaštitu
i ponovo se vraća u depo.
Odgovornost institucija i uposlenih za zaštitu arhivske građe
Najveći problem u zaštiti i čuvanju arhivske građe jeste njen smještaj i

uslovi u kojima se nalazi. Prostorije u kojima se čuva treba da ispunjavaju određene
uslove čime bi se omogućila njena trajna zaštita od temperature, svjetlosti, vlage,
hemijskih, bioloških i drugih oštećenja. To znači da depoi trebaju biti opremljeni
4 Pregled mikrofilmovane arhivske građe strane provenijencije 1954–1990, Arhiv Makedonije,

Skoplje 1995; Vodič kroz sadržaj mikrofilmovane arhivske građe donesene iz arhiva SSSR- a, knj. 1,
Skoplje 1995; Vodič kroz sadržaje mikrofilmovane arhivske građe donesene iz Ruskih arhiva - Fond
komunističke internacionale i Balkanske komunističke federacije za Makedoniju 1908–1951, Skoplje
2001; Vodič mikrofilmovane arhivske građe strane provenijencije, Skoplje 2006.
5 Pravilnik o sistematizaciji radnih mjesta u DARM, br. 01-2595/1 od 9.8.2016. i Pravilnik o
unutrašnjoj organizaciji u DARM, br. 01- 2596 od 9.8.2016.
207
odgovarajućim sredstvima zaštite. Kako ne bi bila oštećena, uništena ili otuđena

arhivska građa, arhivi, a posebno uposleni u depoima, imaju obavezu da vode
računa, jer u suprotnom imat ćemo nesagledive posljedice.
Kada govorimo o institucijama od kojih zavisi funkcionisanje Državnog
arhiva Republike Makedonije (Vlada Republike Makedonije, Ministarstvo finansija
itd.) očito je da nema dovoljno sluha za arhivsku djelatnost. I pored toga što
postoji potreba za novim odgovarajućim arhivskim objektima (zgrade i izgradnja
depoa), za sada imamo samo obećanja, faktički se ništa ne poduzima. Uslovima
i sredstvima za zaštitu ne pridaje se potrebna pažnja, i godinama se ne ulaže u
odgovarajuću tehniku i opremu. Na primjer, nema aparata za mjerenje temperature
i vlažnosti, kao i automatsko uključivanje i korištenje istih, nema automatske
dojave požara i krađe, nema zaštite od prašine. Ne vrši se oprašivanje preuzete
građe, ne postoji elektronski ulaz u depoe, niti pak cjelovita opremljenost metalnim
stalažama i policama. Nema mikrofilmske laboratorije, niti savremene tehnike za
konzervaciju i restauraciju, nema čak niti interneta u arhivima. Svakako, u tome
svoj udjel ima Državni arhiv Republike Makedonije, jer se nije vodilo dovoljno
računa da se oprema u objektima kompletira i modernizira. Svakako, najveći
propust institucija (svih koje su učestvovale), i rukovodnih lica u Državnom arhivu
Republike Makedonije, jeste novoizgrađeni objekat sa svim propustima u izgradnji
kod postavljanja objekta, kao i prostorija u njemu.
Odgovornost uposlenih u arhivima, a posebno uposlenih u depoima jeste
objektivna i subjektivna. Objektivna jer ne mogu maksimalno da zaštite arhivsku
građu i pored najbolje želje, zato jer nemaju niti uslove, niti sredstva za njenu
zaštitu. Subjektivna odgovornost jeste u neodgovarajućem i neprofesionalnom
izvršavanju radnih zadataka i tamo gdje nisu potrebna posebna sredstva i uslovi.
Na primjer, organizacija smještaja arhivske građe u depoima, čišćenje depoa od
prašine, nekontrolisano ulaženje u depoe, nevođenje određenih evidencija (pr.
topografske kartoteke, obilježavanje u samim depoima), čuvanje nepotrebnih stvari
u depoima, a koje nisu arhivska građa, osnovna zaštita prozora od dnevne svjetlosti,
provjetravanje depoa u sunčanim danima i sl.
Iz izloženog se vidi da zaštita arhivske građe od strane institucija i
uposlenih jeste zajednička i samo na taj način sa potpunim angažovanjem oba
faktora, zaštita arhivske građe bit će kompletna i efikasna.
Nepoštovanje pravne regulative - pogled u odnos države kod zaštite arhivske

građe
Nedosljednost u provođenju pravne regulative ima posljedice na stanje

i uslove zaštite arhivske građe. Depoi Državnog arhiva Republike Makedonije,
zajedno sa njegovih devet odjeljenja, većim dijelom su popunjeni sa arhivskom
građom, ali i sa registraturnom građom sa velikim rokovima čuvanja. Možda
jedan od uzroka što se intenzivnije ne preuzima arhivska građa jeste nedostatak
208
namjenskog prostora. To je veliki problem i odražava se na obavljanje osnovne

djelatnosti arhiva: zaštita, čuvanje, obrada i korištenje arhivske građe. Sa ovog
aspekta država Republika Makedonija treba da obezbijedi i pronađe sredstva za
obezbjeđenje odgovarajućeg prostora za smještaj arhivske građe (depoa).
Problem sa prostorom za smještaj i čuvanje, odnosno zaštitu arhivske građe
oduvijek je bio velika prepreka arhiva, da u skladu sa propisima, izvršava svoju
zakonsku obavezu, prije svega da preuzima arhivsku građu u sređenom stanju
i evidentiranu, a zatim da obezbijede odgovarajuće uslove za njenu tehničko-
tehnološku zaštitu i da, svakako, na kraju ista bude stavljena u funkciju za korištenje
svim pravnim i fizičkim licima.
Nedostatak prostora za prijem arhivske građe u depoima arhiva u Republici
Makedoniji, nije uticalo na izgradnju novih depoa ili arhiva, sa izuzetkom novog
objekta Državnog arhiva Republike Makedonije i prije izvjesnog vremena
adaptiranog objekta Odjeljenja Kumanovo, 2016. godine. Nadležne institucije
zajedno sa Državnim arhivom Republike Makedonije nisu se potrudile da iznađu
adekvatno rješenje za izgradnju novih depoa, kada već nema novih objekata.
Nedopustivo je da se ne razmišlja o izgradnji novih depoa ili objekata kada je već
od posljednjeg izgrađenog objekta prošlo više od 40 godina. Iz razloga što su depoi
popunjeni registratunom građom sa dužim rokovima čuvanja, prije svega građom iz
radnih odnosa stečajnih i likvidiranih preduzeća ne možemo da preuzimamo novu
arhivsku građu, jer za istu nemamo elementarnih uslova za njenu zaštitu.
Kada bi se napravila racionalizacija u depoima, svakako bi ostao gorak
ukus zato što se jedan duži period u Republici Makedoniji nije poštovala pravna
regulativa, a nažalost nema niti najosnovnijih sredstava i aparata za tehničko-
tehnološku zaštitu arhivske građe. Državni arhiv Republike Makedonije kao
nadležna institucija imaocima nalaže šta sve treba da urade, odnosno koje kriterije
i uslove treba da ispunjavaju da bi zaštitili arhivsku građu od oštećenja i uništenja.
Čak im se nalažu odgovarajuće mjere za otklanjanje određenih propusta u njihovom
radu, prijeteći im sa određenim sankcijama, naravno sve u okviru pravne regulative.
A ko da kazni, Državni arhiv Republike Makedonije, zato što ne ispunjava ni
elementarne uslove zaštite, počevši od nedostatka opreme i sredstava, nevođenja
evidencija, nekontrolisanog ulaženja uposlenih u depoe, nedostatak finansijskih
sredstava za osavremenjavanje depoa i arhiva.
Možemo imati razumijevanje za ranije izgrađene ili adaptirane objekte,
za njihovu lokaciju, njihovu izgradnju, ali ne možemo se pomiriti sa činjenicom
što je u cijelome ovom periodu premalo urađeno na osavremenjavanju tehničko-
tehnoloških sredstava za zaštitu arhivske građe.
Ne možemo, a da opet, ne spomenemo novoizgrađeni objekat Državnog
arhiva Republike Makedonije i da upitamo nadležne institucije koje su dozvolile
da se uopšte izgradi takav objekat, a pritom da se napusti stari, građen prema
svim arhivističkim standardima. Ne može da se gradi objekat, a da se ne poznaju
standardi koje treba da ispunjava objekat namijenjen za obavljanje arhivske
djelatnosti. Ne postoji arhiv koji nema odekvatan depo. Osim što je građen mimo
209
svih standarda, u njemu nema ni osnovnih uslova za tehničko-tehnološku zaštitu

arhivske građe. Pored svih nedostataka objekta namijenjenog za arhiv, ovo je zdanje
najimpozantnije i najljepši objekat, prema mnogima, iz projekta „Skoplje 2014“.
Kako kažu „Spolja je prelijepo, samo da nisi u radnim prostorijama u kojima nema
ni prozora“.
Nova pravna regulativa – izazov za rješavanje nagomilanih problema
Za depoe se kaže da su prva ili početna i posljednja ili završna stanica

svakog arhiva. U depoima se preuzima arhivska građa od imalaca, daje se na
sređivanje i obradu, štiti se i čuva i daje se na korištenje. Bez dobro sređenog i
opremljenog depoa ne možemo da imamo niti dobar i sređen arhiv. Vođenjem
odgovarajućih evidencija, opremom i sredstvima, odgovarajućim uslovima
tehničko-tehnološke zaštite mogli bismo da zaštitimo arhivsku građu od oštećenja,
nestanka i uništenja. Samo na taj način depoi će biti ogledalo, odnosno srce svakog
arhiva, sef zaštite arhivskog blaga.
Nije dovoljno samo da se donesu zakonska i podzakonska akta ako ih niko
ne poštuje i ne provodi. Akta mogu biti idealna, ali ukoliko se ne primjenjuju nema
mnogo koristi. Očigledno je da imaoci arhivske građe i do sada nisu poštovali
propise za zaštitu i čuvanje arhivske građe, ali to nije praktikovano ni u Državnom
arhivu Republike Makedonije. Zato u eventualno, novoj, pravnoj regulativi koja bi
se donijela trebalo bi obratiti pažnju na nekoliko stvari za koje smatramo da će ići u
prilog adekvatnoj zaštiti arhivske građe:
˗ prilikom gradnje novih objekata moraju da se poštuju arhivski standardi za
izgradnju arhiva, a posebno depoa, razlog više što se najavljuje izgradnja
novog objekta Državnog arhiva Republike Makedonije DARM, pri čemu
bi prednost trebalo da ima nauka i da se ne miješa politika u njegovu
izgradnju,
˗ da se razmisli o dogradnji novih depoa pored već postojećih, ukoliko se
radi adaptacija postojećih objekata za arhive i vodi računa o standardima za
takve objekte,
˗ za uspješan rad objekti, osim depoa, treba da imaju i druge radne prostorije
predviđene za obavljanje arhivske djelatnosti,
˗ da budu poštovani osnovni uslovi zaštite arhivske građe,
˗ arhivi, a posebno depoi da budu opremljeni savremenom opremom i
sredstvima za tehničko-tehnološku zaštitu arhivske građe bez izuzetka,
˗ da kadar za mikrofilmovanje, konzervaciju, restauraciju, digitalizaciju
arhivske građe bude obučen i educiran i
˗ da se iznađu finansijska sredstva za realizaciju gore navedenog.
210
Na kraju, možda i nevažno, neovisno od pravne regulative, treba da proradi

svijest o savjesnom i profesionalnom odnosu svakog uposlenog, a sve s ciljem da
ostavimo tragove našeg rada, za bolji rad institucija i funkcionisanje države, za
buduća pokoljenja.
Zaključak
U prošlom periodu u depoima Državnog arhiva Republike Makedonije

preuzeta je arhivska građa koja je stavljena u funkciju svim korisnicima, pravnim
i fizičkim licima. Prije nego što bude stavljena u funkciju korisnicima arhivska
građa treba da se obradi, da se evidentira i da se zaštiti od mogućih oštećenja ili
uništenja. Ovakva zaštita građe bit će moguća samo ukoliko u arhivima i depoima
postoji, odnosno ukoliko se provodi odgovarajuća tehničko-tehnološka zaštita.
Bez osnovnih sredstava i opreme za zaštitu, bez slijeđenja savremenih potreba
zaštite, bez obzira koliko imamo dobru pravnu regulativu, čak i sa izgrađenim
odgovarajućim objektima, ako isti nisu u funkciji i ne upotrebljavaju se, rezultat
će biti poražavajući. Nadležne institucije u državi moraju da iznađu finansijska
sredstva da se osavremeni tehničko-tehnološka zaštita arhivske građe. Samo na taj
način uposleni u arhivu, ali i arhiv kao institucija, dat će svoj doprinos u zaštiti
arhivske građe. Uostalom arhiv je objekat, a depoi su mjesto i prostor, odnosno
ogledalo i srce arhiva, sef gdje se čuva arhivsko blago od značaja za svaki narod i
državu.
Summary
In the past period in the depots of the SARM took over archive materials
that are put in function and are available for the legal entities and individuals.
Before putting it in function for the public it should be handled, to be marked and
protected from possible damages or destruction. This type of protection is possible
only if the archive depots have the necessary technical-technological protection.
Without basic means and equipment for protection or following the contemporary
needs for protection, no matter how good our legislative law is or how new the
buildings are, if we do not use them the result will be devastating.The State
institutions must find all the necessary financial means to modernize the technical-
technological protection of the archive material. That is the only way that we as
employees in the archive and as an institution can contribute for its preservation. As
a matter a fact the archive is a building, and the depots are areas or more precisely
the image and the core of the archive, the vault keeping the archive wealth with
huge meaning for every state or nation.
211
Lana ŽAJA stručni rad
Hrvatski državni arhiv
DIGITALIZACIJA I ORGANIZACIJA ZNANJA BAZE

PODATAKA VJESNIKOVE NOVINSKE DOKUMENTACIJE
Apstrakt: Radna jedinica (dalje u tekstu RJ) Vjesnika d.d. Vjesnikova

novinska dokumentacija (dalje u tekstu VND) započela je proces digitalizacije
novinskih članaka 2004. godine. VND bio je dokumentacijski centar na poslovima
organiziranja prikupljanja, selekcije, obrade i pohrane građe u elektronsku
bazu podataka. Novinarskim zahtjevima i upitima koji su bili najveći korisnici
takve medijske baze nastajao je izbor postupaka metodološkog pristupa za
pretraživanje i razvrstavanje dokumenata (novinskih članaka) kao odgovor na
zahtjeve posebnih i specifičnih sadržaja. Novinski članci su bili grupirani prema
područjima znanja poredanim abecednim slijedom: Društvo /Zdravstvo/ Socijalna
skrb, Ekologija, Ekonomija /Gospodarstvo, Financije, Hrvatska vanjska politika/
Svijet / Međunarodni odnosi, Komunikacije / Mediji, Kultura i umjetnost, Odgoj
i obrazovanje, Promet, Religija, Sport, Sudstvo / Kriminal, Unutarnja politika,
Znanost i Javne osobe. Za svako područje znanja se izrađivao tezaurus prema
ključnim riječima novinarskih upita koje su dogovarali dokumentalisti. Novinske
članke je programski izrezivala, tehnički uređivala, opremala s metapodacima
i pohranjivala u bazu dokumentalistička priprema. Članak opisuje još jedan od
pokušaja digitaliziranja najveće novinske baze podataka u Hrvatskoj.
Ključne riječi: Digitalizacija, Vjesnikova novinska dokumentacija,

arhiviranje novinskih članaka, indeksiranje, tezaurus, hemeroteka, dokumenta-
listika, organizacija znanja.
DIGITALIZATION AND ORGANIZATION OF THE KNOWLEDGE

VJESNIK’S NEWSPAPER DOCUMENTATION DATABASE
Abstract: Work unit (further in the text RJ) Vjesnik d.d., Vjesnik’s
Newspaper Documentation (further in the text VND) started the process of
digitization of newspaper articles in 2004. The VND was a documentation center
for organizing collecting, selecting, processing and storing materials in an
electronic database. Journalists’ requests and queries that were the largest users
of such media bases have created a selection of methodological approaches for
searching and sorting documents (newspaper articles) in response to requests for
212
Digitalizacija i organizacija znanja baze podataka Vjesnikove novinske dokumentacije
specific content. Journal articles were grouped according to areas of knowledge

in in alphabetical order in Croatian language: Society / Healthcare / Social
Care, Ecology, Economy / Economy, Finance, Croatia Foreign Policy / World /
International Relations, Communications / Media, Culture and Art, Education,
Religion, Sport, Judiciary / Crime, Internal Politics, Science and Public. For
each area of knowledge, thesaurus was created according to the key words of
journalist queries that were arranged by documentaries. News articles were
programmatically cut, technically edited, equipped with metadata, and stored in
a database of documentary preparation. The article describes another attempt to
digitize the largest newspaper database in Croatia.
Key words: digitalization, Vjesnik’s newspaper documentation, archiving

newspaper articles, indexing, thesaurus, hemeroteque, documentalists, knowledge
organization.
Uvod
Vjesnikova hemeroteka1 nastala je u izdavačkoj kući Vjesnik d.d.2 Centralna

novinska dokumentacija „Vjesnik“ osnovana je 1963. godine u sklopu novinskog
poduzeća SOUR Vjesnik.3 Tada je i započelo sustavno prikupljanje novinskih
isječaka. Svi isječci su raspoređeni u 14 osnovnih tematskih cjelina, odnosno
područja znanja. Unutar svakog područja dalje su formirane veće ili manje tematske
cjeline (kategorije) u kojima su novinski isječci odlagani prema kronološkom
redoslijedu. Na svakom isječku otisnut je naziv novina (izvor) i datum objavljenog
članka. Vrlo rijetki pojedini članci nemaju ove dvije ključne oznake, te su oni
kao takvi neupotrebljivi i nerelevantni niti se mogu koristiti kao izvor podataka.
Dokumentalisti su ručno na svakoj novinskoj stranici označavali relevantne članke,
a zatim škarama izrezivali izabrane novinske članke koje su tematski razvrstavali
po registratorima.
Kasnije, početkom 2004. godine započinje prva razina digitalizacije4
novinskih članaka koja je trebala stvoriti pretraživu arhivu u elektronskom formatu s
1 Zbirka isječaka novinskih članaka.
2 „Vjesnik“, politički dnevni list, izlazio je u Zagrebu od 1940. do 2012. godine, također je bio
značajna izdavačka kuća koja izdaje niz drugih izdanja, a u vrijeme socijalističke Jugoslavije imao je
osobito velik značaj.“ Tekst je preuzet s Internet portala URL: http://hr.wikipedia.org/wiki/Vjesnik.
(16.3.2015).
3 Gabrijela Gavran, Elektronska novinska dokumentacija – hrvatski model, Medijska istraživanja
(god. 5, br. 1), 1999. URL: http://www.mediaresearch.cro.net/clanak.aspx?l=hr&id=130.(17.3.2015).
Dr. sc. Gabrijela Gavran bila je prva voditeljica projekta „Elektronske novinske dokumentacije –
hrvatski model“ u kojem je detaljno opisala i razradila potrebu formiranja elektronske novinske
dokumentacije, ciljeve i načine realizacije digitalizacije arhiviranja novina u bazi podataka i na CD
ROM-u, a doktorsku disertaciju izradila je na temu „Hrvatske novinske dokumentacije od 1990. do
2010.“ pod vodstvom mentorice dr. sc. Nade Zgrabljić Rotar.
4 Projekt digitalizacije VND u Vjesniku d.d. i HINA-i vodio je Željko Hodonj.
213
Lana ŽAJA
pretraživim sadržajem tekstova i atributima, javnosti dostupnu u svako vrijeme i na

svakom mjestu, koju je trebalo kreirati u što kraćem vremenu uz utrošak što manje
ljudi, opreme i novaca. Pri tom je trebalo imati na umu da se dokumentalistički
obrađuje devet (9) dnevnih novina, petnaest (15) tjednika/revija – novina. Trebalo
je dnevno obraditi približno 500 stranica novina, ali i 700 članaka/dokumenata.
Krenulo se od uvjerenja kako se stvara novinski dokumentacijski centar koji
organizira poslove prikupljanja, selekcije, obrade i pohrane građe u elektronsku
bazu podataka. Bilo je potrebno izabrati postupke za pretraživanje i razvrstavanje
dokumenata kao odgovor na posebne korisničke zahtjeve posebnih sadržaja.
Pri tom se u najvećoj mjeri vodilo računa o znanstvenom pristupu organizacije
znanja u bazama podataka, te su temeljni stručni materijali korišteni s predavanja
na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu prof. dr. sc. Miroslava Tuđmana
s kolegija „Organizacija znanja“. Kao podrška znanstvenom projektu digitalizacije
Vjesnikove novinske dokumentacije dogovorena je suradnja i studentska praksa
studenata studija informatologije na projektu digitalizacije.5
Projekt digitalizacije koji je započeo 2004. godine u Vjesniku d.d. i nastavio
se 2007. godine razvijati u Hrvatskoj izvještajnoj novinskoj agenciji - HINA.6 U
lipnju 2013. godine Hrvatski državni arhiv preuzima zbirku novinskih isječaka
Vjesnikove novinske dokumentacije od Hrvatske izvještajne novinske agencije,
koja je danas pohranjena u Hrvatskom državnom arhivu i ima status javnog
arhivskog gradiva, te je kao organizirana baza znanja putem tehničkog popisa
gradiva dostupna svim korisnicima u skladu sa Zakonom o arhivskom gradivu pod
signaturom HR-HDA-2031.7
5 Dogovorom između Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Odsjeka za informacijske i
komunikacijske znanosti i Vjesnikove novinske dokumentacije organizirana je studentska praksa na
projektu digitalizacije VND. Studentski radni materijali nastajali su prema uputstvima rukovoditelja
VND-a Željka Hodonja, a temeljili su se na bilješkama s predavanja i zadanoj stručnoj literaturi prof.
dr. sc. Miroslava Tuđmana i prof. dr. sc. Damira Borasa. Studenti: Jelena Hadžić, Vesna Šaronja,
Kristina Nikolić, Danijela Miklec, Petra Brezović, Nenad Bukvić, Ivana, Majer, Tihana Mušnjak,
Jelena Brković, Brankica Semenić i dr. su u svojim radnim materijalima opisivali radne procese baza
podataka, metodologiju obrade članaka i strukture tezaurusa kod nas i u svijetu čime su doprinijeli
razvoju digitalnog sustava VND na znanstvenoj osnovi.
6 „Hrvatska izvještajna novinska agencija Hina utemeljena je Zakonom o Hini 26.7.1990. Hrvatski
sabor je 2.11.2001. prihvatio novi Zakon o Hini, „NN“, br. 96/01, kojim je preustrojena iz državne
u samostalnu javnu ustanovu (“sui generis”) i neovisni javni medij. U studenome 2002. Hina je
kao pravna osoba upisana u registar (ustanova) Trgovačkog suda u Zagrebu. Zakon o Hini jamči
uređivačku, upravljačku i ekonomsko-financijsku samostalnost Hine, što je podrobnije razrađeno
i u Statutu Hine.“ Tekst je preuzet s Internet portala HINA-e: URL: http://www.hina.hr/#info-
hina. (1.3.2015) VND je u HINA-i bila ustrojena kao zasebna radna jedinica pod nazivom Hinina
informacijska baza/informacijsko dokumentacijski centar skr. HIB/IDC.
7 Marina Škalić, i dr.: HR-HDA-2031. Popis: Vjesnikova novinska dokumentacija 1962–2006;
„Za potrebe primopredaje HINA je ustupila „Tehnički popis VND gradiva“ izrađen 2006. (za
projekt digitalizacije grafički oblikovala i uredila Albina Kroflin Hoić). Za potrebe primopredaje
navedeni popis je izmijenjen na način da su u izvornom obliku zadržani svi izvorni nazivi i opis
sadržaja (polja: Naziv područja, Naziv tematske pododrednice, Sadržaj registratora), a polja koja
su sadržavala neažurne podatke su uklonjena (oznaka police smještaja u Vjesniku, u Hini i u HDA
prije preuzimanja, redni broj registratora na svakoj polici, ID registratora). Također je dodana nova
214
Organizacija znanja novinskih članaka u posebnim medijskim bazama

podataka
Vjesnikova novinska dokumentacija je radila kao dokumentacijski

centar na poslovima organiziranja prikupljanja, selekcije, obrade i pohrane građe
u elektronsku bazu podataka. Pomoću novinarskih zahtjeva i upita koji su bili
najveći korisnici takve medijske baze nastajao je izbor postupaka za pretraživanje i
razvrstavanje dokumenata kao odgovor na zahtjeve posebnih i specifičnih sadržaja.
Dokumenti su bili grupirani prema područjima znanja, poredanim abecednim
slijedom:
1. Društvo / Zdravstvo / Socijalna skrb
2. Ekologija
3. Ekonomija / Gospodarstvo
4. Financij,
5. Hrvatska vanjska politika / Svijet / Međunarodni odnosi
6. Komunikacije / Mediji
7. Kultura i umjetnost
8. Odgoj i obrazovanje
9. Promet
10. Religija
11. Sport
12. Sudstvo / Kriminal
13. Unutarnja politika
14. Znanost
15. Javne osobe
Zajedničkim dogovorom definirani su osnovni deskriptivni elementi

teksta novinskih članaka i standardizirane su ključne riječi koje su bile potrebne
da se linearni tekst pohrani kao strukturirani hipertekst u elektroničku bazu
podataka. Hipertekst / tekst koji nema ograničenja linearnosti nego je tekst koji u
sebi sadrži veze na druge tekstove (članke) ili druge dijelove istog teksta. Takvi
dijelovi novinskih članaka su čvorovi ili nodes.8 Čvor obično sadrži jednu ideju,
tj. pojam, a može sadržavati i podatak o vrsti informacije (npr. ‘’sukob interesa’’ je
standardizirana ključna riječ i predstavlja jedan čvor, odnosno vrstu informacije u
području Unutarnja politika). Skup takvih čvorova čini novinsku elektronsku bazu
podataka, a čvorovi i njihove veze, unutarnje i vanjske, mrežnu strukturu između
oznaka tehničke jedinice koju tvori slovčana kratica područja i tekući redni broj registratora u svakom
području. Navedena oznaka je oznaka po kojoj će se vršiti naručivanje gradiva iz spremišta. Ukupna
količina gradiva je od 6.105 registratora (novinski isječci i 26 ladica (kartoteka) je cca 580 d/m.“
8 Miroslav Tuđman, Obavijest i znanje. S rječnikom osnovnih pojmova. Zagreb: Zavod za
informacijske studije, 1990. Stručna terminologija stvaranja digitalne baze podataka temeljena je na
kolegiju prof. dr. sc. Miroslava Tuđmana Organizacija znanja, Odsjeka za informacijske znanosti
Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu.
215
Lana ŽAJA
novinskih članaka. Unutarnje veze članka se nalaze unutar istog teksta, a vanjske
veze članka su poveznice na neki drugi članak.
Ključne riječi usuglašavane su radom na posebnim projektima. Svaki
dokumentalist je unutar svog područja samostalno odredio ključne riječi od
relevantnog značenja za zadano područje ovisno o sadržaju novinskog članka9.
Teme unutar stručnih područja nisu razvrstane hijerarhijski nego abecednim
slijedom zbog bržeg snalaženja i pretrage novinskih članaka koja je potrebna pri
korisničkim zahtjevima i tematskim upitima novinara kojima potrebne informacije
uvijek moraju biti pripremljene i predane u vrlo kratkom roku. Strukturiranje
tekstova u bazi podataka uspostavljeno je korelacijskim odnosima pomoću
tezaurusa odnosa ekvivalencije, homonima, sinonima, hijerarhijskih i asocijativnih
odnosa.
Struktura tezaurusa novinskih članaka10 se sastoji od odnosa među
standardiziranim pojmovima ključnih riječi koji su ujedno pomoćno sredstvo za
indeksiranje, a tezaurusom, tj. kontroliranim rječnikom za označavanje teksta se
olakšava pretraživanje relevantnih novinskih članaka. Prednosti tezaurusa u VND-
on line bazi su ta što obilježava područja znanja koja želimo pretražiti, omogućava
generičku povezanost pojmova preko dokumentalističke atribucije i rješava mnoge
semantičke probleme pobližim određivanjem specifičnih riječi. Tako je omogućena
višekratna upotrebljivost teksta i neovisnost o programskoj podršci, platformi
ili aplikaciji, osigurana je precizna definicija i efikasnija obrada samog teksta.
Indeksiranje novinskih članaka za ulazak u elektronsku bazu podataka radi se prema
tematski definiranim kriterijima u VND pregledniku. Proces indeksiranja novina je
određivanje bitnih karakteristika novinskih članaka, a svaki dokumentalist je unutar
svog područja samostalno izradio stručne teme koje su relevantne za određeno
područje.
9 Svaki dokumentalist bio je stručnjak za određeno područje: Jasminka Cesar Miličević (Ekonomija/
Gospodarstvo, Financije, Društvo/Zdravstvo/Socijalna skrb, Promet), Almir Elezović (Sport), Anđelka
Grubišić Čabo (Unutarnja politika i Religija), Božica Jurčić (Ekonomija/Gospodarstvo, Financije,
Ekologija, Znanost, Promet), Deša Kolar (Kultura i umjetnost, Komunikacije/Mediji, Odgoj i
obrazovanje) i Vlado Kvitek (Hrvatska vanjska politika/Svijet/Međunarodni odnosi) i Lana Žaja
(Sudstvo/Kriminal).
10 Željko Hodonj, Lana Žaja, Mediji i demokracija dubinsko pretraživanje, izravni pristup –
digitalizacija novinskog arhiva i organizacija znanja u bazu podataka /Digital Information Heritage/
Zbornik radova, Odsjek za informacijske znanosti , Filozofski fakultet, 2007, str 232-233. URL: http://
infoz.ffzg.hr/INFuture/2007/pdf/3-01%20Hodonj%20&%20Zaja,%20Mediji%20i%20demokracija.
pdf (20.3.2015). U članku su detaljno opisani vizija, misija i cilj stvaranja novinskog arhiva kao javno
dostupne baze podataka.
URL: http://www.google.hr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0CCEQFjAB&url
=http%3A%2F%2Finfoz.ffzg.hr%2FINFuture%2F2007%2Fpresentations%2FHodonj%2520%26%25
20Zaja%2520%2528INFuture2007%2529.pps&ei=o-ALVceAFYLzUuC7gXA&usg=AFQjCNGaSDI
nPOn4dZKKjCVeM6BkZONqWw (20.3.2015.) Na internetskim stranicama moguće je pronaći Power
Point prezentaciju kreiranu temeljem navedenog članka nakon službenog prijelaza VND-e u HINA-u.
216
Pripremna indeksacija - unos tekstova u bazu podataka
Rad dokumentalističke pripreme sastojao se od rezanja pristiglih

novina po sredini novinskih stranica koje su se zatim skenirale i pohranjivale
u bazu. Arhiviranje novina u bazu sadržavalo je sljedeće unošenje prve razine
metapodataka:
1. Autor
2. Datum
3. Izvor
4. Naslov
5. Opis
6. Stranica
Nakon unošenja osnovnih metapodataka digitalizirane novine su se

OCR-irale. OCR-irani tekst je programska podrška koja je omogućavala pretragu
teksta po svim riječima, popularno kao full text search. Tehnička karakteristika
Optical Character Recognition bila je programska podrška koja je omogućavala
prepoznavanje teksta na bazi slike dokumenta. Za OCR podsustav se koristio
programski čitač Abby FineReader 7.0 s podrškom za sve jezike. Klijentska
aplikacija sadržavala je odabir slike, OCR postupak nad slikom, korekciju
pogrešaka, opis dokumenta meta podacima, te export (izvoz) dokumenta iz baze.
Serverski dio bila je aplikacija izgrađena na temeljima Microsoft SharePoint portal
Servera koji se koristio WebStore podatkovnom spremištu za pohranu podataka (u
XML obliku) i Microsoft SQL Server 2000 za pohranu meta podataka. Aplikacija
za pregled objavljenih podataka/ meta podataka bila je prilagođeni portal koji je
omogućavao svu potrebnu funkcionalnost u odabiru podataka i/ili pretraživanju
podataka. Koristile su se tri razine pretraživanja:
1. Jednostavno (po sadržaju),
2. Napredno (po sadržaju i dijelu meta podataka) i
3. Kombinirano pretraživanje (po sadržaju i svim meta podacima uz
mogućnost izgradnje upita).
OCR text vrlo često je imao mnogo grešaka što će se vidjeti u primjerima
iz prakse koji slijede. Ljudski faktor u pripremnoj indeksaciji je imao važnu ulogu
u programskom ispravljanju tekstualnih grešaka, a dokumentalistička obrada je
onemogućava greške ručnim unosom stručnih termina u polje ključnih riječi. Drugu
razinu metapodataka je unosila isto dokumentalistička priprema, ali ovaj put nakon
dokumentalistički označenih novina prema zadanim projektima koji su sadržavali
zadane ključne riječi od strane korisnika. Metapodaci sadržavali su:
1. Područje znanja: je unosila priprema,11 a obilježeno unaprijed od
dokumentalista
2. Tip sadržaja: mogao je biti članak ili stranica
11 Dokumentalistička priprema VND-a: Ljiljana Čevra, Štefica Gluhak, Luca Jelić, Albina Kroflin
Hoić, Ivona Latinović, Renata Lisak, Vesna Šušterčić i Marko Šuto.
217
Lana ŽAJA
3. Status obrade: sadržavao je podatak da li je članak samo OCR-iran ili je i

dokumentalistički obrađen s ključnim osobama, riječima i pojmovima
4. Kreiranje članka: unos i kreiranje članka u za to zadano polje upućivalo je
na ime i prezime osobe koja je novinski članak kreirala (skenirala i izrezala
u računalu), OCR-irala, ispravila pogreške i unijela potrebne parametre
5. Modificiranje članka: upućivalo je na ime i prezime dokumentalista koji je
članak preuzeo i stručno obradio ključnim riječima.
Atribucija - VND-ova stručna dokumentalistička obrada
Dokumentalistička obrada članka sastojala se od analitičkog čitanja novina,

označavanja novina za određeno područje znanja i zatim nakon unešenih osnovnih
metapodataka u bazu podataka ručno se unosilo devet ključnih podataka u zadana
polja s podopisom:
1. Polje: „Ključna osoba“:
1.2. U novinskom članku može biti nekoliko ključnih osoba, zato je programski
bio omogućen unos i pretraga više osoba istovremeno
1. Polje „Ključne riječi“:
1.1. Međusobno su se povezivale unutarnjim i vanjskim čvorovima tezaurusom
prikazanim u navedenim primjerima
2. Polje: „Medijska analiza je mogla biti označena kao“:
2.2. Negativno
2.3. Neutralno
2.4. Pozitivno
3. Polje: „Novinska vrsta u bazi sadržavala je deset niže navedenih pojmova“:
3.2. Ankete i istraživanja
3.3. Feljton
3.4. Intervju
3.5. Izjava
3.6. Izvještaj
3.7. Kolumna
3.8. Komentar
3.9. Pisma
3.10. Portret osobe
3.11. Reportaža
4. Polje: „Ostale osobe“:
4.2. Osobe koje se nalaze u tekstu i vezane su uz ključne osobe, slučajeve, afere
ili događaje, te ih je potrebno izdvojiti u posebno polje.
5. Polje: „Područje znanja“:
5.2. Moguće je istovremeno označiti nekoliko navedenih područja jer pojedini
novinski članci u sebi sadrže problematiku iz više područja: Društvo
/ Zdravstvo / Socijalna skrb, Ekologija, Ekonomija / Gospodarstvo /
Privreda, Financije, Komunikacije / Mediji, Kultura i umjetnost, Odgoj
218
i obrazovanje, Promet, Religija, Sport, Sudstvo / Kriminal, Svijet /

Međunarodni odnosi / Vanjska politika, Unutarnja politika, Znanost.
6. Polje: „Tema“:
6.2. Može biti samo jedna, a odnosi se na područje znanja u kojem se nalazi, te
omogućava sužavanje i ubrzavanje pretrage.
7. Polje: „Institucija“:
7.2. Sadržava poduzeća, državne ustanove, Europska tijela, političke stranke
itd. Za sve institucije programska podrška podržava i pretraživanje preko
ključnih riječi, a ne samo preko zadanog polja „Institucija“.
8. Polje: „Zemljopisna odrednica“:
8.2. Sve zemlje i svi gradovi.
Projekt Ministarstvo pravosuđa – posebna baza podataka
Projekt digitalizacije RJ VND-a pokrenuo je Željko Hodonj koji je i idejno

započeo s digitalizacijom po odabranim područjima znanja kroz specijalizirane i
posebne baze podataka. Jedan od mnogobrojnih projekata, ali među prvima bio
je projekt MP12 isporučivan Ministarstvu na DVD nosaču. Projekt se temeljio na
zadanim ključnim riječima koje je odredilo i zatražilo Ministarstvo pravosuđa, a
prema navedenim bazama znanja unutar područja Sudstvo/Kriminal.
Slijedi prikaz iz kataloga VND-a i primjer stručnog indeksiranja
dokumentalističke obrade novinskih članaka u elektronskoj bazi podataka
odabranog područja znanja: Sudstvo/kriminal.13 Sadržaj kataloga područja znanja
Sudstvo / Kriminal zbog složenosti problematike bio je organiziran u dvije veće
cjeline: Sudstvo s 28 tematskih baza znanja i Kriminal sa 17 tematskih baza znanja
na sljedeći način:
SUDSTVO (Pravosuđe):
1. Državno odvjetništvo
2. Haag / suradnja s haškim sudom
3. ICTY
4. Incidenti u sudnicama
5. Izvori i grane prava
6. Javni bilježnici
7. Ljudska prava
8. Međunarodno pravo
9. Ministarstvo pravosuđa
12 Ministarstvo pravosuđa – projekt isporuke novinskih članaka na DVD nosačima za Ured
glasnogovornice Ministarstva pravosuđa RH kojim je, kasnijih godina, do kraja 2006. godine
provjeravan i medijski odjek provedbe reforme pravosuđa. Baza podataka je sadržavala više od 60
tisuća dokumenata.
13 Softverska rješenja sustava „NewsIs“ za upravljanje podacima u elektronskoj bazi VND izradio
je i programirao Branimir Grilec, osnivač i direktor tvrtke Conscius d.o.o.
219
Lana ŽAJA
10. Ministarstvo unutarnjih poslova (MUP)

11. Oružje
12. Osobni dokumenti
13. Pravna znanost
14. Pravo
15. Procesuiranje ratnih zločina
16. Pučki pravobranitelj
17. Ratni zločini
18. Sudovi
19. Sudski sporovi / suđenja
20. Unutarnji poslovi
21. USKOK
22. Ustroj pravosudnog sustava
23. Zakoni
24. Zakonodavstvo
25. Zaštita i sigurnost
26. Zatvorski sustav
27. Zločini za vrijeme II svjetskog rata
28. Javne osobe područja pravosuđe (a-ž)
..........................................................................................................................
Prikazani primjer je aktualna tema 19.7.2005. iz dnevne tiskovine Jutarnji list u
vrijeme potrage i uhićenja Hrvatskog generala Ante Gotovine.
Preview:
Name: 0003_1
220
File Type: jpg

Dimenzije: 2541 x 3377
Naslov: Policajci, znate li gdje je Gotovina?
Date Picture
Taken:
Opis: Policajci, znate li gdje je Gotovina?

Datum: 19.7.2005.
Izvor: Jutarnji list
Stranica: 3
OCR: Yes
Puni tekst: Policajci, znate li gdje je Gotovina? MUP među 20.000 svojih
policajaca provodi anketu s oznakom ‘službena tajna - vrlo tajno’.
Glasnogovornik Mehun: Ovo je jedna od mjera kojima se traže
saznanja o svim predmetima, pa i o slučaju Gotovina i Državni tajnik
Buconjić:14 Osobno o anketi ne znam ništa, akcija sigurno nije idejni
projekt novog ministra Ivice Kirina Piše Ivanka Toma ZAGREB - U
nedostatku bilo kakvih rezultata u potrazi za odbjeglim generalom
Antom Gotovinom, nekom u samom vrhu Ministarstva unutarnjih
poslova (nismo uspjeli doznati tko) javila se zamisao da se među
svim policajcima u zemlji provede anketa o tome imaju li saznanja
o odbjeglom generalu Anti Gotovini. Anketiranje koje se provodi
tako da policajci dobiju listić na kojem zaokružuju pozitivni ili
negativni odgovor na pitanje o saznanjima o haaškom bjeguncu prvi
je potez potrage za Gotovinom u mandatu novog ministra policije
Ivana Kirina. No, Kirinov zamjenik, državni tajnik u MUP-u Ivica
Buconjić, jučer nas je uvjeravao da osobno o anketi ne zna ništa,
ali je tvrdio da ona sigurno nije idejni projekt novog ministra.
Glasnogovornik MUP-a Zlatko Mehun u vezi s tim javio se tek
kasno poslijepodne. Zbrajanje odgovora - To nije nikakva novost,
nego jedna od mjera kojom se, u skladu sa zakonom, traže saznanja
o svim predmetima, pa tako i o slučaju Gotovina - rekao je Mehun
i dodao da je potkraj prošle godine iz Ravnateljstva policije u dva
navrata išao dopis svim policijskim upravama o potrebi prikupljanja
saznanja o generalu. Akcija koja vremenski korespondira s
dolaskom novog ministra Kirina provodi se tako da MUP na adrese
policijskih uprava i službenika Ravnateljstva šalje oko 20.000
anketnih listića s oznakom “službena tajna - vrlo tajno”, na kojima
policajci moraju zaokružiti “Da” ili “Ne”, ovisno o tome imaju li ili
nemaju informacije o Gotovininu bijegu.
14 Podcrtane riječi u punom tekstu označavaju mogućnost greške u programskom čitanju što je
iziskivalo dodatan rad na OCR-iranom tekstu i ručno ispravljanje pogrešno prepoznatih riječi.
221
Lana ŽAJA
Akcija, kojoj je teško dokučiti svrhu, provodi se vrlo konspirativno,

pa tako anketni listić ne sadrži nikakav uvod u kojem bi se
policajcima obrazložilo provođenje ankete. Prema našem izvoru
u MUP-u, takva vrsta štiva dostavljena je šefovima u policijskim
upravama, i to u obliku popratnog dopisa koji, uz objašnjenje
da je riječ o akciji koja bi trebala pomoći u lociranju i uhićenju
Gotovine, sadrži i upute o provođenju ankete. Načelnici policijskih
uprava u skladu s tim uputama moraju se pobrinuti da anketu ispuni
svaki policajac. Nakon što se svi zaposlenici u MUP-u koji nose
policijske značke o generalu Gotovini izjasne s “Da” ili “Ne”, netko
u MUP-u vjerojatno bi trebao proanalizirati dobivene rezultate. Na
upit o tome glasnogovornik MUP-a Zlatko Mehun samo je rekao
da MUP ima službe koje će zbrajati pozitivne i negativne odgovore.
Na naše drugo pitanje, tko je osmislio sadržaj listića, Mehun je
odvratio da je bez komentara. Posebno izvješće Anketni listić, kako
smo doznali, desno na vrhu stranice ima zaglavlje MUP-a, broj i
datum, a lijevo na vrhu je oznaka tajnosti. U sredini ispod toga je
naslov “Saznanja o skrivanju odbjeglog generala Ante Gotovine”.
Ispod toga se na listić upisuje redni broj, a onda slijedi linija na koju
policajac mora upisati svoje ime i prezime. Ispod je pitanje ima li
korisnih saznanja i ponuđeni odgovori “Da” i “Ne”, od kojih jedan
treba zaokružiti. Za policajce koji zaokruže potvrdni odgovor slijedi
uputa da o svim saznanjima o skrovištu generala Gotovine moraju
obavijestiti svog nadređenog. Nadređenog se obavještava tako da
mu se dostavlja posebno pisano izvješće sa svim pojedinostima o
bjeguncu. Svaki anketni listić sadrži i crtu na koju se upisuje ime i
prezime rukovoditelja te crtu za njegov vlastoručni potpis.
Područje: ;#Sudstvo i kriminal;#

Vrsta: Izvještaj
Analiza: Neutralno
Prilog:
Ključna
osoba: Gotovina Ante
Autor: Toma Ivanka
Tema: Slučaj Gotovina
Ostale
Osobe:
Institucije: MUP
Zemljopisne
odrednice: Hrvatska
Projekti: ;#MP;#
222
Ključne
riječi: policija, potraga, bijeg, anketa,
Tip sadržaja: članak
Status
obrade: Obrađen
Obrađuje: Lana Žaja
Tezaurus:1514
1. Nadređeni pojam (tema):
1.1. Slučaj Gotovina
2. Podređeni pojmovi (ključne riječi):
2.1. anketa, policija, bijeg
3. Partitivni pojam (dio):
3.1. službena tajna
4. Vanjski čvor 1(ključna riječ):
4.1. potraga – veza s ostalim člancima istog sadržaja
5. Vanjski čvor 2 (ključna osoba):
5.1. Gotovina Ante
6. Obilježeno područje znanja:
6.1. Sudstvo i kriminal
7. Novinska vrsta:
7.1. Izvještaj
8. Poseban projekt:
8.1. MP –Ministarstvo pravosuđa
Prikazani primjer je iz područja Kriminal je nastao u razdoblju 7.7.2005.
iz dnevne tiskovine Jutarnjeg lista afere „Caritas“ poznatog u medijima kao slučaj
Jelene Brajše koja je tada bila pod istražnim radnjama za zloporabu položaja i
ovlasti.
KRIMINAL:
1. Financijski kriminal
2. Gospodarski kriminal
3. Iznude
4. Krijumčarenja
5. Maloljetnička delikvencija
6. Nasilje
7. Obiteljsko nasilje
8. Organizirani kriminal
9. Otmice
10. Pedofilija
11. Pljačke
15 Slavko Tkalac, Miroslav Tuđman, Obrada jezika i prikaz znanja. Zagreb: Zavod za informacijske
studije, 1993.
223
Lana ŽAJA
12. Prijevare
13. Razbojstva
14. Reket
15. Seksualna zlostavljanja
16. Ubojstva
17. Javne osobe područja kriminal (a-ž)
Preview:
Name: 0004_6
File Type: jpg
Dimenzije: 2216 x 3863
Naslov: Brajša ima nekretnine vrijedne 6 milijuna kn
Date Picture Taken:
Opis: Brajša ima nekretnine vrijedne 6 milijuna kn
Datum: 7.7.2005
Izvor: Jutarnji list
Stranica: 4
OCR: Yes
Puni tekst:
Brajša ima nekretnine vrijedne 6 milijuna kn. Brajša je u mirovini od
1986. godine, a mjesečno prima manje od 1.500 kuna penzije. Sve
nekretnine ravnateljica Caritasa platila je, kako se vidi iz ugovora,
224
gotovinom, piše Hrvoje Appelt, snimio Pario Hacek ZAGREB -

Ravnateljica Caritasa Zagrebačke nadbiskupije Jelena Brajša gotovim
je novcem između 1992. i 1995. godine kupila imanje s kućom i
gospodarskim zgradama u Stubičkoj ulici te stambenu dvokatnicu
u Šamačkoj, a vlasnica je i trosobnog stana u centru Zagreba. Tržišna
vrijednost tih nekretnina, kojih je i danas vlasnica, iznosi najmanje šest
milijuna kuna. Jelena Brajša je službeno iz zagrebačkog Caritasa još
1986. godine otišla u mirovinu, koja joj, kako neslužbeno doznajemo,
iznosi nešto manje od 1.500 kuna mjesečno. Prijavila manju vrijednost
od stvarne. Najveće imanje, koje je Jelena Brajša kupila krajem
1992, nalazi se na Trešnjevci. Kako stoji u kupoprodajnom ugovoru,
Brajša je za 20 milijuna hrvatskih dinara u gotovini (prema tadašnjem
tečaju, 133.000 njemačkih maraka, op. a.) kupila obiteljsku katnicu
s gospodarskim zgradama i zemljištem, sve u jednom komadu i
ograđeno. U Stubičkoj ulici 50 Brajša je kupila kuću površine 241
četvorni metar, tri gospodarske zgrade i dvorište ukupne veličine 3.080
četvornih metara. Za porez na kupnju izdvojila je 1,2 milijuna dinara,
što je tada bio ekvivalent za oko 200 prosječnih plaća. Porezna uprava
procijenila je da je tržišna vrijednost kupljenih nekretnina 20 posto
veća od vrijednosti koju je Brajša navela u ugovoru te je stoga morala
platiti porez na veću osnovicu. Brajša je parcelizirala svoje imanje na
dvije parcele. Četiri godine nakon kupnje imanja u Stubičkoj, u svibnju
1996, Brajša je darovnim ugovorima suprugu Ivanu i posinku Tomislavu
Kolariću darovala manju parcelu, od 763 četvorna metra s kućom, a u
vlasništvu joj je ostalo 2.317 četvornih metara zemljišta sa kućom i tri
gospodarske zgrade. U rujnu 1995. Brajša je kupila i kuću u Šamačkoj
4 veličine 35 četvornih metara, i to opet gotovinom, za 540.000 kuna.
Prema tadašnjem tečaju, riječ je o 150.000 njemačkih maraka. Da
je novac isplaćen odmah, vidi se iz članka 3 ugovora, u kojem su se
Brajša i M. B. usuglasili da se cijeli iznos isplaćuje pri potpisu ugovora.
Porezna je uprava opet utvrdila 40 posto veću cijenu nekretnine od
kupoprodajne, pa je Brajša na poreznu osnovicu od 752.000 kuna za
kupnju kuće u državni proračun uplatila dodatnih 37.000 kuna. Kuća je
jedna je od najvećih u ulici, a od pogleda je čuvaju visoka ograda i pas.
Na portafonu nema imena vlasnika. Brajša bez odgovora. Jelena Brajša,
prema podacima iz gruntovnice, još je uvijek vlasnica i trosobnog stana
na prvom katu zgrade u Bosanskoj, koji je za 100.000 dinara kupila od
P. V. iz Siska još 1975, na svoj 30. rođendan. Budući da je Brajša već
gotovo 20 godina penzionerka te je u vrijeme kupovine nekretnina uz
mirovinu primala tek manje honorare, jučer smo je htjeli pitati odakle
joj gotovina za kupnju te imovine, ali ona nije bila spremna razgovarati.
Državno odvjetništvo ispituje podrijetlo imovine J. Brajše. Državno
225
Lana ŽAJA
odvjetništvo jučer je, kako potvrđuje izvor blizak istrazi, uputilo hitni
zahtjev Poreznoj upravi da ispita financijsko poslovanje zagrebačkog
Caritasa te imovinsko stanje J. Brajše i njezine obitelji. I od Ministarstva
socijalne skrbi zatraženo je da utvrdi načine poslovanja u Caritasovim
domovima. Ispitivanjima toka novca u zagrebačkom Caritasu bavit će se
i policija. A, kako doznajemo ispituje se i poslovanje Tomice Kolarića,
posinka Jelene Brajše, koji je početkom ‘90-tih organizirao prijevoz
humanitarne pomoći kamionima. K. Turčin
Područje: ;#Sudstvo i kriminal;#

Vrsta: Izvještaj
Analiza: Neutralno
Prilog:
Ključna osoba: Brajša Jelena
Autor: Appelt Hrvoje
Tema: Kriminal
Ostale Osobe:
Institucije:
Zemljopisne odrednice: Hrvatska
Projekti: ;#MP;#15
Ključne riječi:
slučaj Brezovica, seksualno zlostavljanje djece, pedofilija, Caritas,
imovinsko stanje, vrijednost nekretnina
Tip sadržaja: članak
Status obrade: Obrađen
Obrađuje: Lana Žaja
Created at 7.7.2005 13:00 by Marko Katičić
Last modified at 8.7.2005 10:18 by Lana Žaja

Tezaurus:
1. Nadređeni pojam (tema):
1.1. Kriminal
2. Podređeni pojmovi (ključne riječi, unutarnji čvorovi):
2.1. pedofilija, Caritas
3. Partitivni pojam (dio, unutarnji čvorovi):
3.1. seksualno zlostavljanje djece, imovinsko stanje, vrijednost nekretnina
4. Vanjski čvor 1(ključna riječ):
4.1. slučaj Brezovica – veza s ostalim člancima istog sadržaja
5. Vanjski čvor 2 (ključna osoba):
5.1. Brajša Jelena
226
6. Obilježeno područje znanja:

6.1. Sudstvo i kriminal
7. Novinska vrsta:
7.1. Izvještaj
8. Poseban projekt:
8.1. MP – Ministarstvo pravosuđa
Metapodaci, lematizacija i pretraživanje
Za osiguranje nepodudarnosti podataka u elektronskoj bazi, kod unosa

ključnih riječi dokumentalisti su koristili lematizaciju (korjenovanje) koja je
uobičajen postupak kod većine sustava za pretraživanje.16 Lematizacijom, tj.
korištenjem osnovnog oblika imenica u nominativu ili glagola u infinitivu
usuglašene su ključne riječi bez obzira na sadržaj određenog područja. Standardne
tražilice na Internetu ne koriste se tim načinom jer su ekstremno velike, pa su šanse
za morfološko podudaranje previsoke, korjenovanje nije precizno, a nepodudaranje
je preveliko zbog raznolikosti i veličine dokumenata. Prilikom ustrojavanja
digitalne organizacije baze podataka u VND-u, posebna se briga vodila o namjeni
same baze jer je baza prvenstveno namijenjena velikom krugu korisnika, posebnim
potrebama i zahtjevima, te joj je to bio i temeljni kriterij prikupljanja podataka.
Baza je bila raspoloživa u sljedećim formatima:
1. Printer Definition File: .pdf
2. Graphic Interchange Format: .gif
3. Tag Image File Format: .tif
Pretraživanje pomoću općih principa jednostavno i detaljno17:
1. Analiza pretrage podrazumijeva i nalaže prijevod pojmova iz tematskog
korisničkog zahtjeva u indeksni jezik baze podataka
2. Formuliranje i postavljanje strategije pretraživanja
3. Izbor termina i pojmova
4. Određivanje odnosa među pojmovima
5. Izbor potrebnih naredbi
Krajnjem se korisniku je bilo dostupno jednostavno i složeno pretraživanje:

1. Jednostavno pretraživanje zahvaća sve indeksirane riječi i kompletan OCR
tekst - full text search)
2. Složeno pretraživanje osigurava preciznije postavljanje zahtjeva i BOOL-
ovo kombiniranje riječi (AND, OR, NOT) stoga u kratkom roku dolazimo
do željenog sadržaja.
16 M. Tadić, Jezične tehnologije i hrvatski jezik, Exlibris, Zagreb 2003. Korjenovanje, lematizacija,
računalno jezikoslovlje, korpusna lingvistka, računalna leksikografija, računalna obrada morfologije,
strojno potpomognuto prevođenje područja su znanja koja su se nastojala primijeniti na bazu podataka
VND.
17 J. Lasić Lazić, Znanje o znanju, Zavod za informacijske studije, Zagreb 1996.
227
Lana ŽAJA
Osnovno pretraživanje sadržavalo je 4 polja za unos, a modificirano je

prema zahtjevima korisnika kao na velikim standardnim tražilicama kod kojih se
takva pretraga naziva napredno pretraživanje, a pretražuje se po cjelokupnom tekstu
novinskog članka (full text search):
1. Sve ove riječi - full text search (OCR)
2. Točno ovaj izraz - AND
3. Bilo koja od ovih riječi - OR
4. Niti jedna od ovih riječi – NOT
Polja su se mogla kombinirati funkcijom Booleovih operatora. Nedostaci

pretrage slobodnog teksta su u tome što informacije nisu eksplicitno izražene i
mogu se lako izgubiti, zato bez kontrolirane dokumentalističke obrade pretraživanje
nije moglo biti zadovoljavajuće.
Detaljno pretraživanje je omogućavala stručna dokumentalistička obrada s
jedanaest polja, padajućim menijem i mogućnošću unosa sljedećih parametara:
1. Od datuma do datuma
2. Ključne riječi
3. Izvori
4. Autori
5. Novinske vrste
6. Područja
7. Teme
8. Ključne osobe
9. Institucije, poduzeća
10. Zemljopisne odrednice
11. Medijska analiza
Prednosti strukturiranja i indeksiranja posebno organizirane medijske baze

podataka:
1. Sadržaj baze pretraživ je u cjelini,
2. Svaka riječ ima jednaku vrijednost u pretraživanju,
3. Nema pogrešaka što znači da je omogućen nadzor dokumenata od same
pripreme skeniranja i OCR-iranja do završnog dokumentalističkog
atribuiranja dokumenata,
4. Posjeduje prednosti kontroliranog rječnika,
5. Omogućava generičku povezanost pojmova,
6. Obilježava područje znanja,
7. Nema poteškoća kod sustavnog povezivanja među pojmovima,
8. Sastavljen je poseban tezaurus, tj. popis termina koji upućuju na tražene
dokumente pomoću nodes-a, za razliku od invertnih indeksa na WEB-u koji
uzvraćaju rangirane stranice po sličnosti upita, a ne prema zadanom upitu,
9. Manja je opterećnost korisnika prilikom pretraživanja baze.
228
Zaključak
Vjesnikova novinska dokumentacija je radom na specijaliziranim i

posebnim bazama podataka nastojala digitalizirati novinske članke na dnevnoj
razini i u papirnatoj bazi kroz posebne projekte kako je to i prikazano na primjeru
posebnog projekta za Ministarstvo pravosuđa. No međutim, tadašnja praksa
pokazala je da se na taj način „propuštaju“ velike količine relevantnih i značajnih
tekstova koji nisu bili namijenjeni posebnim projektima. Područja znanja kao
što su Znanost, Ekonomija/Gospodarstvo, Financije i ostala u članku navedena
područja nisu bila obuhvaćena digitalizacijom. Takvi propusti kasnije su postali
nenadoknadivi jer je praksa pokazala kako je nemoguće obraditi i arhivirati
veliku količinu novih informacija dnevnih i tjednih tiskovina koje su pristizale
na svakodnevnoj bazi sedam dana u tjednu uz digitalizaciju papirnate baze.
Tehnička podrška, za to doba bila je vrlo razvijena, no prespora u tehničkom smislu
izrezivanja članka u računalu jer je podrazumijevala previše ručnih ispravljanja.
Računalnim izrezivanjem grafički manjih članaka koji su zauzimali samo jednu
stranicu, vremenski period u trajanja od 1 do 5 minuta bio je savladiv, no kod
velikih članaka, primjerice u Globusu, koji su zauzimali i po nekoliko stranica,
potreban vremenski period izrezivanja, spajanja i ostalih dijelova grafičkog
uređivanja članaka oduzimao je 15 do 30 minuta manualnog rada. Zbog ručne
intervencije ispravaka dolazilo je do prevelike zagušenosti novinskim materijalom
koja je obustavljala brzinu cjelokupnog radnog procesa digitalizacije svih članaka u
pristiglim novinama. Mišljenja sam da je prije započinjanja projekta digitalizacije
trebalo preciznije osmisliti sam radni proces usluge VND što podrazumijeva dvije
osnovne faze:
1. Dnevnu uslugu/isporuku novinskih članaka prema tematskim područjima
praćenja prema zahtjevu korisnika: u papirnatom obliku, DVD nosaču ili
elektronskim putem:
a) Računalno povezivanje dnevne novinske baze s redakcijskim
sustavima,
b) Kontinuiranu edukaciju informacijskih stručnjaka,
2. Odvajanje radnog procesa digitalizacije „stare“ papirnate baze od radnog
procesa dnevnog unosa članaka u bazu podataka.
Dnevni unos članaka za VND bio je od iznimne važnosti jer je osnovna

djelatnost dokumentacije bila pružanje informacijskih usluga korisnicima,
prvenstveno novinarima. Zbog navedenih nedostataka osnovna tematska područja
bilo je moguće pretražiti samo preko punog teksta skeniranih cjelovitih stranica
novina u bazi i novinskih rubrika što je davalo poražavajuće rezultate. Skenirane
novine, bez računalno izrezanih i indeksiranih članaka sa zadanim metapodacima
i dokumentalističkom stručnom obradom kreiranja tezaurusa standardiziranim
ključnim riječima i ključnim osobama, nisu bile medijska baza podataka
229
Lana ŽAJA
organiziranog znanja. Gubitkom tematskih područja, osobito novinskih rubrika,

koje su bile od ključne i temeljne važnosti baza znanja, zbog posebnih projekata
namijenjenih ciljanim korisnicima i klijentima, VND je polako, ali sigurno ostajala
bez glavnih korisnika (novinara) i svoje osnovne (temeljne) djelatnosti zbog koje
je, u konačnici i postojala.
Summary
Vjesnik’s Newspaper Documentation has been working on specialized and

special databases by digitizing newspaper articles on a daily basis and on a paper
basis through special projects as shown in the example of a special project for the
Ministry of Justice. However, the practice at that time showed that “large quantities
of relevant and meaningful” texts were “missed” that were not intended for specific
projects. Knowledge fields such as Science, Economics / Finance, Finance, and
others in the article mentioned above were not covered by digitization. Such
omissions later became inexhaustible since practice has shown that it is impossible
to process and archive a large amount of new daily and weekly newsletters that
have arrived on a daily basis seven days a week, with the digitization of the paper
base. Technical support, at that time, was a very sophisticated, yet technically prone
to cut the article in the computer because it involved too many manual corrections.
By computing the graphically smaller articles that occupy only one page, the time
period of 1-5 minutes was overwhelming, but for large articles, such as Globus,
which also occupied several pages, the time required for cutting, merging, and
other parts of the graphic editing of articles took away 15 to 30 minutes of manual
work. Due to manual correction interventions, there was too much confusion with
newsprint that stopped the speed of the entire work process of digitizing all articles
in the inbound newspapers. I think that prior to the start of the digitalization project,
the work process of the VND service should be more precisely defined, which
implies two basic phases:
1. Day service / delivery of newspaper articles according to the following
areas of user-tracking: paper, DVD carrier or electronic:
a) computer-linking of a daily newspaper base with editorial systems,
b) continuous education of information specialists.
2. Separating the working process of digitizing “old” paper-based databases
from the working process of daily entry of articles into the database.
The daily entry of articles for the VND was of utmost importance as the
basic activity of the documentation was to provide information services to the
users, primarily to journalists. Due to the above mentioned shortcomings, the
main thematic areas could only be searched through full texts of scanned whole
pages of newspapers in newspapers and newspapers, which gave offensive results.
230
Scanned newspapers, free of computerized and indexed articles with metadata

and documentalized expert processing of thesaurus with standardized keywords
and key people, were not the media database of organized knowledge. By losing
the thematic areas, especially newspapers, which are of key and fundamental
importance to the knowledge base, due to special projects targeted at targeted users
and clients, the VND has been slowly but surely remained without the main users
(journalists) and their core activities, that ultimately existed.
231
Adnan TINJIĆ stručni rad
PRAKTIČNA ISKUSTVA ARHIVA TUZLANSKOG KANTONA

NA DUGOROČNOJ ZAŠTITI DIGITALNIH ZAPISA
– STVARANJE SISTEMA U NESISTEMATIČNOM
OKRUŽENJU
Apstrakt: Rad prezentira teorijsku osnovu i glavne odlike sistema zaštite

digitalnih zapisa koji se u praksi pokazao izvodivim (i neophodnim) u Arhivu
Tuzlanskog kantona. Isti je zasnovan na međunarodnim standardima i iskustvima, te
može poslužiti kao model za ostale manje arhive i ustanove koje se bave digitalnom
zaštitom.
Ključne riječi: Digitalna zaštita, Arhiv Tuzlanskog kantona, sistem zaštite,

digitalni zapisi, digitalizacija, arhivski format.
PRACTICAL EXPERIENCES OF TUZLA CANTON ARCHIVES IN

LONG TERM PRESERVATION OF DIGITAL RECORDS – CREATING A
SYSTEMATIC APPROACH
Abstract: The paper presents the theoretical basis and the main features
of the digital record protection system, which in practice proved to be feasible
(and necessary) in the Archive of the Tuzla Canton. It is based on international
standards and experiences, and can serve as a model for other smaller archives and
institutions dealing with digital protection.
Key words: Digital protection, Archive of the Tuzla Canton, protection

system, digital records, digitization, archive format.
Uvod
Naslijeđe društva sačuvano je na različitim materijalima uključujući kamen,

bambus, svilu, kožu, te papir. Danas sve veći broj informacija postoji u digitalnoj
formi i svakodnevno se susrećemo sa njima koristeći emailove, blogove, društvene
mreže, webstranice, internet, foto albume i drugo. Na tragu tih trendova gotovo
232
Praktična iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona na dugoročnoj zaštiti digitalnih zapisa ...
svi arhivski skupovi u posljednjih desetak, pa i više godina, bave se elektronskim

zapisima, digitalnim arhivima i strategijama rada arhiva u 21. stoljeću.1 U regiji
se gotovo dvadeset godina objavljuju radovi koji se bave temom elektronskog
poslovanja i elektronskih arhiva. Arhivistima je jasan rizik da pogrešno upravljanje
ili ignorisanje digitalnog materijala, bilo da se radi o onom pretvorenom iz
analognog u digitalni, bilo da je to materijal originalno nastao u digitalnom obliku,
može dovesti do toga da se izgubi ne samo bogatstvo budućeg pamćenja, nego i
sposobnost da javne službenike učini odgovornima kroz zapise koje stvaraju i
vode.2
I pored toga, u tih par decenija, napredak u Bosni i Hercegovini je, blago
rečeno, spor. U Federaciji Bosne i Hercegovine nedostaje još odgovarajuća pravna
regulativa. Nema vidnog napretka na planu neminovne digitalizacije administracije.
U Saveznoj Republici Njemačkoj, gdje je 2013. godine kreiran zakonski okvir za
digitalizaciju njemačke administracije, planirano je da savezna tijela javne vlasti
najkasnije od 1. januara 2020. godine svoje spise moraju voditi u elektronskom
obliku, što će za posljedicu imati velike količine elektronske građe za preuzimanje.
Njemački savezni arhiv za ovo se priprema stvaranjem digitalnog međuarhiva.3
Slični primjeri mogu se naći u drugim razvijenim zemljama svijeta (Australija,
Ujedinjeno Kraljevstvo i druge).
Uzevši u obzir da je u Njemačkoj sistem planiran decenijama i njegova
implementacija nailazi na prepreke i promjene u projektima vezanim za prelazak
i na čuvanje digitalne građe, sama ideja o nekom sistematskom pristupu u Bosni i
Hercegovini koji bi polučio adekvatna rješenja u godinama koje dolaze, je previše
optimistična. Ozbiljnijeg sistematskog pristupa na državnom nivou, projekata ili
ulaganja bilo koje vrste kojim bi se arhivi pripremili za zaštitu i čuvanje digitalnog
gradiva - nema4. Kadrovski malobrojna arhivska struka preplavljena je obavezama
sa očuvanjem klasične građe, problemima sa prostorom – ne digitalnim, već
fizičkim – za smještaj građe, manjkom interesa osnivača arhivskih ustanova, već
spomenutim prazninama u legislativi i drugim problemima. Ipak, to ne umanjuje
činjenicu da, bez sistematskog pristupa, nećemo imati značajnu građu o periodu u
kome danas živimo, i da će generacije koje dolaze još jednom o našoj historiji vršiti
istraživanja u stranim arhivima kako to čine danas. Ovoga puta jedina je razlika u
tome što će arhivi biti digitalni, a ne klasični.
Ova poražavajuća činjenica ne samo da ne opterećuje najveći broj
administracije i upravljačke strukture odgovorne za politiku upravljanja
dokumentacijom, te u konačnici i arhivskom građom, već i brojne arhiviste.
Odgovornost za digitalne zapise prepuštena je entuzijastima u arhivima širom
1 Vlatka Lemić, Arhivi i arhivistika za suvremenog korisnika, Zagreb 2016, 10.
2 Maria Guercio, Stvaranje, upravljanje i čuvanje digitalnih zapisa: Uvod za nacionalne i
međunarodne smjernice, Arhivski vjesnik, god. 44, Zagreb 2001, 123-132.
3 Dario Mlinarević, Digitalni arhiv njemačkoga saveznog arhiva, Radovi sa 8. Savjetovanja
hrvatskih arhivista u Topuskom, Vinkovci 2015, 303.
4 Selma Isić, Informatizacija arhivske djelatnosti u Bosni i Hercegovini – stanje i perspektive,
Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010, 255.
233
Adnan TINJIĆ
Bosne i Hercegovine, koji čak nemaju ni potpunu podršku struke, već moraju da
se nose za nedvosmislenom nezainteresiranošću dijela kolega arhivista koji svoj
odnos prema problematici moderne arhivske nauke grade na osnovu toga koliko im
je ostalo do mirovine, a istu prepuštaju „mlađim“ kolegama. U ovako malobrojnoj
struci kakva je arhivistička u Bosni i Hercegovini, takvo što je luksuz koji profesija
jednostavno ne može da si priušti.
Ove činjenice naravno nisu izgovor da se barem ne pokuša urediti kakav-
takav sistematski pristup, ako ništa bar na nivou pojedine ustanove. Digitalna zaštita
znači aktivno kombinovanje prakse, strategije i akcije kako bi se osigurao pristup
digitalnom sadržaju uprkos izazovima na polju tehnoloških promjena i propadanja
medija. Digitalni materijal će „preživjeti“ samo ako neko na vrijeme preuzme brigu
o zaštiti istog. Čekati da se pitanja riješe na višim nivoima dovesti će samo do
gubitka građe, kao što je na primjer slučaj sa VHS snimcima iz devedesetih godina.
Nosačima ove građe, VHS kasetama, rok trajanja istekao je prije oko deceniju. Sve
što se sada sa istih prebaci u digitalni format i osigura zaštita digitalne građe, na
čemu Arhiv Tuzlanskog kantona radi već nekoliko godina, je samo djelić onoga što
se moglo spasiti da se inicijativa pokrenula deceniju prije.5 Stoga ovaj rad ima za
cilj da prenese neka iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona na planu dugoročne zaštite
digitalnih zapisa.
Faktori rizika
Digitalni zapisi sastoje se od sekvence enkodiranih numeričkih vrijednosti,

a ne razumljivog teksta. Čuvaju se na nosačima, odnosno medijima koji brzo
zastarijevaju u odnosu na klasične medije: ukoliko je medij oštećen podaci su možda
izgubljeni, dok papirni dokument može biti oštećen, ali i dalje čitljiv i upotrebljiv.
Pojedinci, organi vlasti, preduzeća i institucije svakodnevno stvaraju i koriste
velike količine digitalnih informacija, a ujedno je i širok pristup informacijskim
tehnologijama, posebno internetu, povećao očekivanja korisnika za neograničenim i
trajnim pristupom digitalnoj arhivskoj građi.6
Zaštiti digitalne građe treba pristupiti mnogo aktivnije, iz nekoliko razloga.
Prvi je zastarijevanje tehnologije koja traži ažurnu migraciju, drugi je fizičko
propadanje digitalnih medija, zatim u praksi nedovoljno zastupljeni standardi za
opis i pohranu digitalnih dokumenata, te pitanje korisničkih potreba. Jedinstvena
karakteristika digitalnih dokumenata jeste ovisnost o kombinaciji hardvera i
softvera za njihovo efektivno korištenje.7
5 Više u: Adnan Tinjić, Zaštita audio-vizuelne građe u VHS formatu – iskustva Arhiva Tuzlanskog
kantona, Arhivska praksa, br. 19, Tuzla 2016, 286-293.
6 Adnan Tinjić, Korištenje open source softvera u arhivima – iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona
u 2015. godini, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 273.
7 Preservation management of digital materials: the handbook/ maintained by the Digital
Preservation Coalition in collaboration with the National Library of Australia and the PADI Gateway,
November 2008. URL: www.dpconline.org/graphics/handbook (zadnji pristup 12.5.2018.)
234
Opasnosti kojima su digitalni zapisi izloženi mnogobrojni su: kvar medija,

kvar hardvera ili softvera, softverske greške, kvar mrežnih servisa, zastarijevanje
medija i hardvera, zastarijevanje softvera, prirodne katastrofe, vanjski i unutrašnji
napadi na digitalnu infrastrukturu arhiva, nedostatak sredstava (finansije za nabavku
nove opreme, medija za pohranu i slično) itd.8
Sistem dugoročne zaštite arhivskih digitalnih zapisa mora u obzir uzeti i
to da je gubitak zapisa neizbježan, odnosno da je pitanje vremena kada će mediji
zakazati. Osloniti se treba na redudantnost i aktivno djelovanje. Treba dizajnirati
sistem u kojem ne postoji element čiji kvar može uzrokovati nepovratan gubitak
digitalnih zapisa. Neki elementi rizika mogu se jednostavno identificirati – primjeri
istih su čuvanje digitalnog zapisa na samo jednom mediju ili lokaciji. Drugi rizici
kao što su formati zapisa, softverska implementacija, enkripcijski algoritmi i slično
manje su očigledni, ali ne i manje važni.
Prvi i najčešći faktor gubitka digitalnih zapisa jeste kvar medija (diska,
CD-ROM-a i sl.) koji neminovno mora da se desi. Način da se gubitak zapisa
preduprijedi jeste periodična provjera medija i prebacivanje sadržaja na rezervni
medij. Niz je strategija za efikasan „backup“ odnosno stvaranje rezervnih kopija,
uključujući sistem RAID diskova i dr. Dakle, ni u kom slučaju ne smijemo se
osloniti na jednu kopiju digitalnog zapisa.
Drugi faktor koji može dovesti do gubitka zapisa jeste ako je lokacija
čuvanja na neki način ugrožena, na primjer zemljotresom, poplavom i drugim
nepogodama. Za ovakve slučajeve poželjno je kopiju imati na drugoj lokaciji ili
barem pohranjenu u odgovarajućoj zaštitnoj opremi (na primjer, u vatrostalnim
ormarima ili sefovima).
Treći faktor su softverske greške ili sigurnosni propusti koji mogu dovesti
do toga da zapisi budu oštećeni ili uklonjeni. Poželjno bi bilo digitalne zapise držati
na različitim softverskim okruženjima ili operativnim sistemima, kako integritet
i pouzdanost zapisa ne bi zavisila od integriteta ili pouzdanosti određene vrste ili
verzije softvera.
Digitalni zapisi mogu postati neupotrebljivi u budućnosti zbog
nečitljivosti, odnosno nepristupačnosti. Dugoročno, arhivi moraju osigurati
čuvanje u odgovarajućim formatima ili omogućiti efikasnu emulaciju okruženja za
interpretaciju digitalnih zapisa. Format koji ima „arhivske kvalitete“ je onaj koji se
može koristiti sa više različitih softverskih „interpretatora“ istog, koji je napisan na
više različitih programskih jezika, može biti pokrenut na više operativnih sistema
i za koji postoji specifikacija (ili izvorni kod) dovoljno precizan da se softver koji
vrši interpretaciju formata može rekonstruisati samo na osnovu date specifikacije.
Cilj sistema za digitalnu zaštitu je da informacije koje sadrži ostanu
pristupačne korisnicima kroz duži vremenski period, duži od trajanja životnog
vijeka pojedinih medija na kojima su digitalne informacije pohranjene.
8 David S.H. Rosenthal, Thomas Robertson, Tom Lipkin, Vicky Reich, Seth Morabito,
Requirements for Digital Preservation Systems: A Bottom-Up Approach, D-Lib Magazine, Vol. 11,
No.11, November 2005, URL: http://www.dlib.org/dlib/november05/rosenthal/11rosenthal.html
235
Adnan TINJIĆ
Osnovne metode zaštite digitalnih zapisa
Jasno je da nije dovoljno osigurati nosač, odnosno medij na kojem se

digitalni zapis nalazi, već je potrebno i zaštititi i omogućiti pristup tehnologiji kako
bi informacije bile čitljive.9 Potrebno je mnogo finansijskih sredstava, stručnih
osoba, vremena i adekvatnih strategija kako bi se digitalni zapisi sačuvali i u
budućnosti, da se ne desi da se moramo suočiti sa „prazninama“ u arhivskoj građi.
Najznačajnije metode zaštite digitalnih zapisa su:
1. Kvalitetno i detaljno dokumentiranje od posebnog je značaja za digitalnu

zaštitu, a dokumentirati treba odluke koje se sprovode u svakoj fazi
stvaranja, pohranjivanja i održavanja digitalnih informacija kako bi se
moglo dugoročno upravljati zapisima.
2. Revizija podrazumjeva provjeru medija kojom se otkrivaju greške i
oštećenja na istom. Kada je greška pronađena, potrebno je provesti što
skoriju zaštitu i migriranje zapisa kako isti ne bi bili bespovratno izgubljeni.
3. Kontrolirano čuvanje ima za zadatak ograničiti propadanje medija
i osigurati što duži rok trajanja, kako nosača digitalnog zapisa, tako i
uređaja neophodnih za korištenje istih. Navedeni mediji moraju biti čuvani
u odgovarajućim uslovima kako bi se produžio njihov vijek trajanja
i smanjila oštećenja, a uslovi trebaju biti što je moguće bliži onima koje
preporučuje proizvođač određenog medija odnosno uređaja. Medije na
kojima su digitalni zapisi pohranjeni u cilju dugoročnog čuvanja treba
koristiti i premještati što manje, a rezervne kopije poželjno je pohraniti na
drugoj lokaciji.
4. Migracija je metod koji osigurava da se digitalni zapisi nalaze u formatima
koji su upotrebljivi, tako čuvajući sadržaj ažurnim i dostupnim.
Dijelom metode migracije može se smatrati i kopiranje digitalnih zapisa na
novi medij. Poželjno je imati slučajni uzorak medija iz određene grupe i
provjeravati isti, te ukoliko se na slučajnom uzorku pojavi problem, tada je
potrebno obaviti metodu osvježavanja ostatka medija.
5. Emulacijom se imitira rad zastarjelog hardvera ili softvera te je moguće
korištenje naslijeđenog softvera.
6. Izrada rezervnih kopija metoda je koju moramo imati na umu s obzirom
na osjetljivost digitalnih zapisa. Jasna je korist izrade rezervnih kopija
u različitim formatima, koje će se po mogućnosti čuvati na različitim
lokacijama. I rezervne kopije moraju prolaziti kroz reviziju.
7. Zaštita tehnologije ključna je s obzirom da su digitalni zapisi pohranjeni
pomoću određenih tehnologija i čitljivi sa određenim softverom. Bez
9 Magdalena Kuleš, Hrvoje Stančić, Arhiviranje digitalnih zapisa – stanje i perspektive, Radovi sa
5. Kongresa hrvatskih arhivista, Zadar 2017, 403.
236
navedenog postaju neupotrebljivi, te je nužno zaštiti i tehnologiju,

posebno u slučajevima kada navedena tehnologija više nije u upotrebi ili
proizvodnji, te je zastarjela. Ovo je otežavajuća okolnost, posebno bez
određenih finansijskih sredstava.
8. Pojednostavljenje formata metoda je koja se prakticira iz razloga jer
digitalni zapisi mogu biti dostavljeni arhivu u stotinama formata, što
otežava kako njihovo čuvanje, tako i korištenje. Stoga je potrebno navedene
formate svesti na što manji broj koji imaju potencijal da budu u upotrebi
barem narednih par decenija i čiji je izvorni kod javno dostupan.10
Dakako, u obzir se može uzeti još niz metoda, ali ove iz vlastite prakse
držimo najvažnijim. Također, model sistema zaštite treba da počiva na modelu
definiranom OAIS-om (otvoreni arhivski informacijski sistem), međunarodnim
standardom (ISO 14721).11
Iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona
Veći dio protekle decenije Arhiv Tuzlanskog kantona angažiran je na

migraciji analognih medija u digitalni oblik. Primjer istog je migracija snimaka sa
VHS kaseta u digitalni format. Radi se o važnoj video građi iz perioda ratnih (1992–
1995) godina, čiji je medij pohrane (VHS) vijeka trajanja od oko deset godina. Ako
govorimo o video materijalu iz 1993. ili 1994. godine, govorimo o snimcima koji
su na kasetama oko 25 godina. Gubitak ove građe, ukoliko već nije prebačena u
digitalni format, je poražavajući, jer se radi o primarnim, vrijednim historijskim
izvorima. Pretvaranje ove i slične građe te digitalna zaštita iste, jedan je od ciljeva
Arhiva Tuzlanskog kantona.12
Arhiv aktivno vrši i proceduru digitalizacije građe na klasičnim/
papirnim medijima. Već gotovo punu deceniju vrši se tzv. „hibridno arhiviranje“
najznačajnijih arhivskih fondova i zbirki.13 Hibridno arhiviranje sastoji se od
digitalizovanja (skeniranja) arhivske građe, koja zatim prolazi kroz sistem zaštite
digitalne građe, ali se ujedno izrađuje i mikrofilm digitaliziranog materijala, kao
svojevrsna sigurnosna, analogna kopija. Na ovaj način želi se po svaku cijenu
osigurati opstajanje i zaštita arhivske građe na kojoj počiva buduće razumijevanje i
izučavanje prošlosti naše zemlje.
Digitalni zapis, bilo da je nastao u digitalnom obliku ili digitalizacijom
analognog zapisa, prolazi svojevrsnu pripremnu fazu i prikupljanje metapodataka
10 Andrew Williamson, Strategies for managing digital content formats, Library Review br. 54, god
IX, 2005. URL: www.strathprints.strath.ac.uk/2295/1/strathprints002295.htm
11 Više na: http://www.oais.info/
12 Adnan Tinjić, Zaštita audio-vizuelne građe u VHS formatu – iskustva Arhiva Tuzlanskog
kantona, Arhivska praksa, br. 19, Tuzla 2016, 293.
13 Od 2009. godine 34 arhivska fonda i zbirke Arhiva Tuzlanskog kantona imaju status nacionalnih
spomenika Bosne i Hercegovine.
237
Adnan TINJIĆ
u istu prije nego postane dio digitalne arhive. Slijedeći korak jeste normalizacija
formata. Normalizacija je pretvaranje izvornog digitalnog zapisa iz njegovog
originalnog formata u XML baziran format. Pretvaranje je automatizovano
korištenjem softverskih aplikacija. Nova, normalizacijom kreirana kopija je zatim
pohranjena zajedno sa originalnim digitalnim zapisom.14 Za samu proceduru
normalizacije, te uopšte digitalne zaštite Arhiv Tuzlanskog kantona koristi
softverske alate otvorenog koda (eng. open source). Najčešće se radi o kombinaciji
više alata. Za proces normalizacije koristi se softver razvijen u Nacionalnom arhivu
Australije, pod nazivom Xena (skraćeno od XML Electronic Normalising for
Archives), koji određuje format dokumenta i pretvara ga u arhivski format, format
za čuvanje, baziran na otvorenim standardima. Xena također može da se koristi
za pregled XML dokumenata ili pretvaranje istog u njegov originalni, prvobitni
format.
Posljednjih par godina mnoge funkcije i korištenje Xene uspješno je
zamjenio set alata pod nazivom „Archivematica“, softverski paket koji je razvila
kompanija Artefactual, stvaratelji ICA AtoM softverskog rješenja. Archivematica je
set alata koji omogućavaju obradu digitalnih zapisa od prijema u Arhiv, odnosno
njihove digitalizacije, do čuvanja i korištenja u skladu sa ISO – OAIS (otvoreni
arhivski informacijski sistem) modelom i drugim standardima i praksama digitalne
zaštite.15
Arhiv Tuzlanskog kantona dakle koristi širok spektar alata koje je
zajednica okupljena oko digitalne zaštite prepoznala kao korisne. Jedna od takvih
online zajednica, koja omogućava pretragu i pristup sličnim alatima je COPTR
(Community Owned digital Preservation Tool Registry) registar alata kreiran pod
vodstvom Kongresne biblioteke Sjedinjenih Američkih Država. COPTR nudi
opis različitih alata koji bi mogli biti korisni za dugoročnu digitalnu zaštitu i ima
primarnu ulogu olakšati pretragu alata i njihovu evaluaciju (procjenu korisnosti i
kvaliteta) kako bi onima koji se bave zaštitom digitalnih zapisa olakšali rad.16
Mnogi od alata sa ovog registra prepoznati su ili se koriste u našoj regiji.17
Po završetku normalizacije i stvaranja novih formata, kojima dugoročno
očekujemo da ćemo imati valjan pristup, stvara se arhivski informacioni paket
kojeg čini originalni format digitalnog zapisa, normalizirani (arhivski) format,
te metapodaci. Ključno je da se sve navedeno čuva zajedno, kao jedan digitalni
objekat. Na primjer, ukoliko kao digitalni zapis čuvamo fotografije određenog
objekta, koje su originalno Arhivu učinjene dostupnim u JPG formatu, isti će pratiti
identične fotografije u DNG ili TIFF formatu, te metapodaci (XML). Archivematica
automatski generira ovakav paket, ali po potrebi isti možemo formirati i drugim
14 Adnan Tinjić, Korištenje open source softvera u arhivima – iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona
u 2015. godini, Arhivska praksa, br. 18, Tuzla 2015, 277.
15 Isto.
16 Više na: http://coptr.digipres.org/Main_Page
17 Arian Rajh, Arhivističke (informatičko-informacijske) tehnologije: procjene i preporuke, Radovi
sa 5. Kongresa hrvatskih arhivista, Zadar 2017, 420-421.
238
alatima, na primjer, jednostavnim alatom 7zip. Isti radi na principu široko poznatih
WinZip i WinRar alata, ali je otvorenog koda (eng. open source), te podržava rad sa
rar, zip i drugim srodnim formatima, te koristi i vlastiti 7z format. Dostupan je na
različitim verzijama Windows i Linux operativnih sistema. Također, dio je kolekcije
COPTR alata.
Kako zaštititi ovakav paket i dokumente u njemu od izmjena? „Zapis
se može smatrati autentičnim ako zadržava svoj integritet, ako ima poznatu
provenijenciju i poznate postupke očuvanja prema pravilima struke. Integritet znači
neizmjenjenost zapisa, ili u slučaju digitalnih zapisa, metapodacima opisana, laka
za praćenje i kontrolirana izmjenjenost zapisa, a može se osigurati elektroničkim
potpisom, vremenskim žigom i drugim metodama.“18
Navedeni softverski paketi imaju i alate za provjeru čeksume (eng.
checksum) dokumenata, čime se zapravo garantira integritet istog po ulasku u
digitalnu arhivu. Čeksuma evidentira i najmanje promjene u zapisu. Princip je
jasan iz vizuelnog primjera (slika 1) gdje koristimo jednostavan dokument sa svega
par riječi.19 I najmanja izmjena generira potpuno novu čeksumu, koju možemo
uporediti sa originalom za validaciju.
Slika 1. Rad checksum funkcije na jednostavnom tekstualnom primjeru.
18 Arian Rajh, Hrvoje Stančić, Planiranje, izgradnja i uspostava digitalnog arhiva, Arhivski vjesnik,
god. 53, Zagreb 2010, 41-62.
19 Izvor ilustracije i više na: https://en.wikipedia.org/wiki/Checksum.
239
Adnan TINJIĆ
Kada je u pitanju autentičnost digitalnih zapisa postoji niz ideja i

tehnologija koje se nude kao rješenja za isto. Posebno je zanimljiv potencijal
tehnologije ulančanih blokova (eng. blockchain), koja je osnova rada kriptovaluta,
te ima nevjerojatan potencijal kao garant autentičnosti i integriteta digitalnih zapisa
i poslovanja.20
Po stvaranju arhivskog paketa, isti se pohranjuje na dugoročno čuvanje. U
skladu sa gore navedenim metodama čuvanja, paket se čuva u više formata, ali i na
više medija i lokacija. Lokacija je dakako, i dalje Arhiv Tuzlanskog kantona, ali je
digitalni zapis pohranjen na dva računarska sistema određena za čuvanje digitalne
građe, od kojih je jedan van lokalne mreže i bez pristupa internetu, iz sigurnosnih
razloga. Uz to, jedan koristi Windows operativni sistem, a drugi Ubuntu distribuciju
Linux operativnog sistema. Dodatno, digitalni zapisi snimaju se, isprva na CD
i DVD-ove, ali danas na eksterne hard diskove, koji se čuvaju u vatrostalnim
ormarima (zaštićeni šifrom i mogućnosti da izdrže izlaganje direktnoj vatri nekoliko
sati). Po potrebi se kopije digitalne građe rade za korisnike i prebacuju na laptop
računare Arhiva namjenjene za korištenje u čitaonici. Korisnici na ovaj način imaju
pristup digitalnim zapisima, odnosno kopiji istih, u objektu Arhiva. Po završetku
korištenja, kopije koje je korisnik pregledao i koristio brišu se sa laptopa.
Periodično, digitalni zapisi na medijima u vatrostalnim ormarima vade se i
provjeravaju. Ukoliko dođe do grešaka na mediju, isti se zamjenjuje novim. Zapisi
pohranjeni na CD ili DVD medijima presnimavaju se na novi medij svakih nekoliko
godina, te u skorijem periodu očekujemo da navedene nosače informacija potpuno
zamjenimo eksternim hard diskovima, kao trenutno najboljem Arhivu dostupnom
mediju sa aspekta cijene, kvaliteta, kapaciteta i dužine trajanja.
Ovime je svojevrstan sistem upravljanja i zaštite digitalnih zapisa
zaokružen. Isti dakako nije konačan, te se konstantno radi na njegovom unapređenju,
što zavisi od novih softverskih rješenja, te nabavke opreme (hardvera).
20 Magdalena Kuleš, Hrvoje Stančić, Arhiviranje digitalnih zapisa – stanje i perspektive, Radovi sa
5. Kongresa hrvatskih arhivista, Zadar 2017, 413.
240
Slika 2. Jednostavna shema sistema digitalne zaštite u Arhivu Tuzlanskog kantona.
Zaključak
Sistematski pristup digitalnoj zaštiti dugoročno nema alternativu. Na istom

bi arhivi trebali raditi konstantno i koordinirano, dok su trenutno aktivnosti na ovom
planu mahom izolirane i individualne. Sistem zaštite digitalnih zapisa mora počivati
na međunarodnim standardima i iskustvima arhivske struke razvijenih zemalja, uz
neophodno prilagođavanje lokalnoj praksi i potrebama. Arhivi i arhivisti u Bosni
u Herceovini imaju odgovornost prema ovom aktuelnom pitanju, te moraju raditi
na iznalaženju adekvatnih rješenja, kako bi se unaprijedio sistem zaštite digitalnih
zapisa. Stoga se nadamo da će predstavljena iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona,
poslužiti i drugima koji se suočavaju sa sličnom problematikom, prevashodno u
Bosni i Hercegovini, na uspostavljanju što kvalitetnijeg sistema dugoročne zaštite
digitalnih zapisa.
241
Adnan TINJIĆ
Summary
A systematic approach to digital protection has no alternative in the

long run. This should be the main focus of archives, as they should work on it
in consistent and coordinated way. So far, activities in this plan are largely
isolated and individual. The digital record protection system must be based on the
international standards and experiences of the archival profession of the developed
countries, with the necessary adaptation to local practices and needs. Archivists in
Bosnia in Herzegovina have a responsibility to resolve this issue, and they must
work on finding adequate solutions in order to improve the digital record protection
system. Therefore, we hope that the experiences of the Tuzla Canton Archives
will be used to serve others who are facing similar problems, primarily in Bosnia
and Herzegovina, on the establishment of the highest quality system of long-term
protection of digital records.
242
Srđan SIVČEV stručni rad
Istorijski arhiv Kikinda
SPASAVANJE GRAĐE OKRUŽNOG, SRESKOG I

OPŠTINSKOG SUDA U KIKINDI
(iskustva Istorijskog arhiva Kikinda)
Apstrakt: U jednom od magacina bivše kasarne u Kikindi nalazi se građa

Okružnog, Sreskog i Opštinskog suda u Kikindi nastala u periodu od 1857. godine
do 1967. godine. Građa se nalazi u prilično lošem stanju, podložna ubrzanom
propadanju usled delovanja vlage, glodara i kiše, a plafon se nalazi na korak od
potpunog urušenja. Građa, koja je u značajnoj meri već devastirana, nalazi se
u dve skučene i za čuvanje arhivske građe potpuno neodgovarajuće prostorije.
Dokumentacija nastala radom sudova predstavlja građu od velikog značaja za
istoriju Kikinde, pa su Istorijski arhiv Kikinda i Gradska uprava grada Kikinde
postigli dogovor da se građa spase od propadanja. Iako je starija građa od trideset
godina trebala biti predata Arhivu, usled nedostatka prostora za adekvatno smeštanje
građe, Arhiv opravdano nije bio u mogućnosti da izvrši taj zadatak.
Ključne reči: Okružni sud, Sreski sud, Osnovni sud, Velika Kikinda, Austro-
Ugarska, Kraljevina SHS/Jugoslavija, sudska građa, spasavanje građe.
SALVATION OF DOCUMENTS WHICH BELONGS TO DISTRICT

COURT, COUNTY COURT AND MAGISTRATE COURT IN KIKINDA
(Experiences of Historical Archive Kikinda)
Abstract: In one of the rooms of former military barracks in Kikinda

documents of District, County and Magistrate Court in Kikinda, originated from
1857. until 1967, are currently held. Documents are in very bad condition and
shape, in danger of rapid decaying because of combine work of moisture, rats and
rain. Ceiling is in a brink of complete destruction. Documents, which are already
significantly devastated, are held in two inadequate rooms, especially for preservation
of archive material. Documents, remained after work of courts of justice in Kikinda
are higly important for the history of Kikinda, so Historical Archive Kikinda and
City administration of Kikinda made a deal for salvaging the documents from
it’s inevitable dectruction. Altough the material older than thirty years had to be
handed over to Historical Archive, due to the lack of space for adequate placing of
documents, Archive had a legitimate reason for not fulfilling that task.
243
Srđan SIVČEV
Key words: District Court, County Court, Magistrate Court, Velika Kikinda,
Austro-Hungary, Kingdom of SHS/Yugoslavia, military barracks.
Uvodne napomene
Dokumentacija nastala radom sudova u Kikindi od sredine 19. veka, pa

sve do 1967. godine imala je dugu i nažalost ne tako lepu istoriju konstantnog
prenošenja iz objekta u objekat, pri čemu je građa pretrpela mnogo oštećenja. U
početku se građa nalazila u depoima Kurije, zgrade bivšeg suda, u kojem se danas
nalaze Narodni muzej i Istorijski arhiv. Nakon izgradnje novog objekta Osnovnog
suda u Kikindi krajem 1970-tih godina, dokumentacija ostaje u prostorijama Kurije
u prilično haotičnom stanju. Nakon adaptacije, depoi su pretvoreni u kancelarijski
prostor, a arhiva kikindskih sudova morala je biti premeštena na neku drugu
lokaciju. Rešenje je nađeno u deponovanju građe u objektu propalog preduzeća
„Sloga“, a prilikom prenosa dokumentacija je pretrpela dodatna oštećenja. Zgrada,
u neuspešnoj privatizaciji uništenog preduzeća „Sloga“, nalazila se u ruševnom
stanju, a usled prokišnjavanja i dotrajalosti krovne građe, sudska dokumentacija je
pretrpela oštećenja usled vlage, vode i ostalih atmosferskih pojava. Nakon kupovine
objekta i dvorišta bivše „Sloge“, od strane mlekare „Kikinda“, sudska građa morala
je ponovo biti premeštena na neko drugo mesto. U toku prve polovine 2016. godine,
dokumentacija je preseljena u jedan od magacina biše kasarne u Kikindi.1 Građa, u
značajnoj meri već tada prilično devastirana, smeštena je u dve skučene i za čuvanje
arhivske građe potpuno neadekvatne prostorije.
Mesto čuvanja građe i stanje građe
Sa građom se grubo postupilo prilikom samog smeštanja u magacin kasarne,

jer je dokumentacija prosto nabacana bez ikakvog reda i poretka. Srećom, veći deo
građe nalazi se u svežnjevima, pa nije dolazilo do razbijanja sudskih predmeta i
potpune izmešanosti dokumentacije. Međutim, građa koja se nalazila van svežnjeva,
bila je potpuno izmešana i stavljena u crne džakove, a delimično je jednostavno
zgužvana i bačena preko relativno složenih svežnjeva u prostorijama.
1 Kasarna je izgrađena 1892. ili 1893. godine, kao konjička kasarna austrougarske vojske, a u njoj
je do 1914. godine i izbijanja Prvog svetskog rata bio stacioniran 12. husarski puk. Vojska Kraljevine
SHS/Jugoslavije koristila ju je do 1941. godine, kada su je nemački nacistički okupatori pretvorili
u bazu artriljerijske jedinice SS divizije „Princ Eugen“. Nakon oslobođenja 1944. godine, kasarna
dobija ime „Servo Mihalj“ i u njoj su bile stacionirane trupe vojske SFRJ i Vojske Jugoslavije. Danas
je kasarna napuštena i u vlasništvu Grada Kikinde. Videti u: Тијана Рупчић, Изградња коњичке
касарне у Кикинди, ATTENDITE – Гласник Историјског архива у Кикинди, бр. 11, Кикинда
2015, 53-57.
244
Spasavanje građe Okružnog, Sreskog i Opštinskog suda u Kikindi
Prilog 1. Fotografija koja prikazuje stanje arhivske građe.
U prvu prostoriju magacina u kasarni u kojoj je smeštena građa, nije se moglo

ni ući, jer je dokumentacija bilo toliko haotično nabacana, a građa van svežnjeva je
usled njene velike količine značajno otežavala proces iznošenja građe van prostorije.
Prilog 2. Fotografija stanja zatečenog u drugoj prostoriji.
U drugoj prostoriji stanje je bilo još teže, jer se velika količina građe nalazila
rasuta preko malobrojnih svežnjeva, kao i unutar velikih crnih džakova. Na slici broj
2 može se videti veliki stepen oštećenja koje su pojedini dokumenti pretrpeli, jer je
plafon prokišnjavao i konačno se tokom protekle zime urušio. Usled toga, jedan deo
245
Srđan SIVČEV
građe koji se nalazio ispod tog dela plafona je gotovo potpuno uništen i neupotrebljiv.
Svežnjevi koji su se nalazili neposredno na dnu prostorija pretrpeli su velika oštećenja
usled dejstva vlage i buđi. Propadanju građe doprinela je i aktivnost glodara, jer
veliki broj izgrickanih i načetih dokumenata govori o njihovom delovanju. Prozori
u prostorijama odavno više ne funkcionišu, jer ne mogu da se zatvore, pa je gotovo
dve godine građa bila pod konstantnim udarom vetra, kiše, snega i prašine.
Magacin u kojem je smeštena arhivska građa sudova u Kikindi, privremeni
dom je i „Belom krstu“, jednom od najstarijh i najupečatljivijih simbola Kikinde,
podignutom početkom 19. veka na gradskom trgu. Originalni delovi krsta deponovani
su u magacinu kasarne i nalaze se u prilično lošem stanju, iako se „Beli krst“ nalazi
u statusu nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja. To je dokaz da osim
pisane baštine u prostoru kasarne propada i materijalni spomenik kulture.
Vrste i raspon građe
Građa koja se trenutno nalazi u jednom od magacina kasarne, pripada

Osnovnom sudu u Kikindi, ali usled nedostatka smeštajnog kapaciteta u sudskoj
arhivi i prisutnog nemara, građa se nalazila u stalnom procesu selidbe i propadanja.
Istorijski arhiv Kikinda je po zakonu bio u obavezi da preuzme građu stariju od
30 godina, ali usled nedostatka prostora za smeštanje velike količine građe, tu
obavezu opravdano nije mogao ispuniti. Srećom, postignuto je rešenje kojim će
građa od izuzetnog značaja za istoriju grada biti spasena. Naime, početkom tekuće
2018. godine, Istorijski arhiv Kikinda sporazumeo se sa Gradskom upravom grada
Kikinde, u čijem se vlasništvu nalaze objekti u krugu kasarne, da preduzme korake
koji vode konzervaciji građe. Gradska uprava je odobrila izvesnu sumu novca, a
Arhiv je sredstva namenio za kupovinu arhivskih kutija u koje će dokumentacija biti
stavljena.
U magacinu kasarne nalazi se raznovrsna sudska građa u rasponu od 1857.
godine, do 1967. godine. Dokumentaciju čine različiti sudski predmeti, a treba
napomenuti da se krivični predmeti sudova ne nalaze među građom. Među građom
nalaze se građanski, gruntovni, privredni, invalidski i parnični predmeti:
1. Parnični predmeti;
2. Zemljišni (gruntovni) predmeti;
3. Privredni predmeti;
4. Ostavinski predmeti;
5. Predmeti Siročadskog stola;
Sve vrste i kategorije predmeta su podjednako zastupljene, osim kupo-

prodajnih ugovora koji čine većinu građe.
Dokumentaciju čine predmeti ostali iza rada Okružnog, Sreskog i Opštinskog
suda. Velika Kikinda je bila sedište Kraljevskog okružnog suda u periodu od 1872.
246
godine, pa sve do kraja nemačke okupacije grada, u oktobru 1944. godine. Za vreme
Austro-Ugarske monarhije, Kraljevine SHS/Jugoslavije i nemačke okupacije grada
u Drugom svetskom ratu, Kraljevski okružni sud je neprestano delovao. Okružni
sud osnovan je kao Kraljevski sudbeni sto 1. januara 1872. godine, čime je država
preuzela kontrolu nad sudstvom u Velikokikindskom privilegovanom distriktu2.
Sud je nastavio da funkcioniše i nakon nestanka Austro-Ugarske, kao Sudbeni sto
Kraljevine SHS, a 1929. godine, preimenovan je u Kraljevski okružni sud u Velikoj
Kikindi. Teritorijalna nadležnost Kraljevskog okružnog suda u Velikoj Kikindi
obuhvatala je teritorije Sreskog suda u Velikoj Kikindi, Sreskog suda u Čoki i
Sreskog suda u Novom Kneževcu.3
Sreski sud delovao je od 1. januara 1872. godine, pa sve do početka 1960-tih
godina, kada je reformom sudstva u SFRJ opština Kikinda postala sedište Opštinskog
suda, a sreski sud ukinut.
Dokumentacija Opštinskog suda predstavlja najmanji udeo u ukupnoj građi,
jer se u magacinu kasarne nalazi samo dokumentacija do 1967. godine.
Najstariji dokument pronađen u građi datira iz 1857. godine, na nemačkom
jeziku je i potiče iz doba Bahovog apsolutizma,4 kada je nemački jezik promovisan
kao lingua franca čitave Habzburške monarhije. Sve do 1872. godine i stvaranja
Kraljevskog sudbenog stola i Kraljevskog sreskog suda u Velikoj Kikindi, sudstvo u
Velikoj Kikindi i privilegovanom Distriktu nalazilo se u rukama Magistrata Distrikta,
ali iz perioda pre 1872. godine potiče svega nekoliko dokumenata koji oslikavaju
delovanje distriktskog suda. Najmlađi dokumenti potiču iz 1967. godine i radi se o
vrsti spisa različitih katastarskih opština. Dokumenti su pisani srpskim, mađarskim
i nemačkim jezikom. Na mađarskom jeziku pisana je dokumentacija u periodu od
formiranja Austro-Ugarske 1867. godine, pa sve do raspada i dezintegracije države
u novembru 1918. godine. Reč je o dokumentaciji koja procentualno predstavlja
većinu građe. Na srpskom jeziku pisani su dokumenti iz međuratnog perioda 1918–
1941. godine, odnosno postojanja Kraljevine SHS/Jugoslavije, a delimično je vođena
dokumentacija na srpskom jeziku i za vreme nemačke okupacije grada u periodu od
aprila 1941. godine do oktobra 1944. godine. U FNRJ i SFRJ, od 1944. godine,
pa sve do 1967. godine, dokumenti su se, naravno, vodili na srpskom jeziku. Na
nemačkom jeziku vođeni su spisi u periodu Bahovog apsolutizma i sve do sklapanja
2 Velikokikindski privilegovani distrikt bio je posebna oblast, sa izvesnim pravima i autonomijom
u sastavu Habzburške monarhije i Austro-Ugarske monarhije. Osnovan je 1774. godine, a ukinut
je 1876. godine, kada je rasformiran i priključen Torontalskoj županiji i potpuno inkorporiran u
ugarski državni sistem. Za više informacija o Distriktu videti u: Тијана Рупчић, Великокикиндски
привилеговани дистрикт, Ново Милoшево 2017; Васа Стајић, Великокикиндски диcтрикт
1776–1876, Нови Сад-Кикинда, 1989.
3 Слободан Станић, Сумарни инвентар Ф. 64 Окружнoг суда у Великој Кикинди 1919-1941,
Кикинда 2016.
4 Bahov apsolutizam je bio politički sistem na snazi u Habzburškoj monarhiji u periodu od 1849.
godine do 1860. godine. Apsolutističkog karaktera, trebao je ojačati Monarhiju putem uvođenja
centralizma i germanizacije uprave, sudstva i kulture. Nakon poraza austrijske vojske kod Magente
i Solferina 1859. godine, od italijanskih i francuskih trupa, car Franc Jozef bio je primoran da ukine
Bahov apsolutizam donošenjem Februarskog patenta 1861. godine.
247
Srđan SIVČEV
austrougarske nagodbe 1867. godine, kao i tokom nacističke okupacije grada za

vreme Drugog svetskog rata.
Okružni i sreski sud su pokrivali teritoriju koja je zahvatala širu površinu
od grada Kikinde.5 Među predmetima mogu se naći parnice, molbe, zahtevi,
katastarski podaci i ugovori iz svih mesta koja su organizaciono potpadala pod
vlast Velike Kikinde. Naime, u međuratnom periodu Velika Kikinda je bila središte
velikokikindskog sreza, kome su osim samog grada, pripadale sledeća naselja sa
statusom opštine: Banatska Topola, Bašaid, Bikač, Bočar, Iđoš, Mokrin, Nakovo,
Padej i Sajan6. Iz svih navedenih mesta pojedinci su se obraćali sudskim organima
u Velikoj Kikindi. Međutim, Velikoj Kikindi su gravitirala i mesta koja su se u
predratnom i međuratnom razdoblju nalazila u drugim okruzima i srezovima. Tako
su se pojedinci i firme iz mesta, koja su činila srez Jaša Tomić, formiran 1924. godine,
obraćali sudovima u Velikoj Kikindi. Reč je bilo o sledećim naseljenim mestima
sa statusom opštine: Šarlevil, Sveti Hubert, Hajfeld, Mastort, Srpska Crnja, Molin,
Rusko Selo i Toba7. Izvesna količina dokumenata tiče se Žombolja, mesta koje je
1924. godine pripalo Kraljevini Rumuniji, a predmeti potiču kako iz austrougarskog
perioda tako i iz vremena dok je Žombolj bio u sastavu Kraljevine SHS.
Usled toga što je Kraljevski okružni sud pokrivao i teritorije Novog Kneževca
i Čoke, predmeti iz ovih mesta takođe se mogu naći u građi.
Proces obrade građe
Istorijski arhiv Kikinda, vođen razumevanjem i brigom za građu od

izuzetnog značaja za istoriju grada, ušao je u projekat spasavanja arhivske sudske
dokumentacije. Iako se sa Osnovnim sudom nije mogao naći zajednički jezik,
Gradska uprava je prepoznala napore i dobru volju Istorijskog arhiva i izdvojila
sumu od pola miliona dinara za nabavku arhivskih kutija.
U toku aprila i maja 2018. godine realizovan je dogovoreni projekat sa
Gradskom upravom. Istorijski arhiv Kikinda izvršio je prethodno dogovoreni
zadatak, po kojem je građa trebala biti spasena od daljeg propadanja. U toku aprila i
maja meseca izvršeno je sređivanje građe, koje je uključivalo izlučivanje uništene i
potpuno oštećene građe, razvrstavanje građe i pakovanje dokumentacije u arhivske
kutije. Sudska građa zbog pozamašane metraže (oko 1.000 metara građe) nije
mogla biti detaljnije, odnosno potpuno registraturski sređena na terenu, već je samo
razvrstana po jezicima i tako spakovana u kutije. Usled velike izmešanosti građe u
kutijama dokumentacija nije mogla biti odvojena ni po godinama, pa će pri sređivanju
biti potrebno otvoriti svaku pojedinačnu kutiju. Izlučen je ne tako zanemarljiv deo
građe, naročito deo koji se našao ispod plafona koji je pao na dokumentaciju, pa je
ona tako nepovratno uništena.
5 Čl. 17, Zakon o sudovima: sa objašnjenjima, „Službeni list FNRJ“, br. 123, 1954.
6 Предраг М. Вајагић, Велика Кикинда у Дунавској бановини 1929–1941, ATTENDITE –
Гласник Историјског архива у Кикинди, бр. 13, Кикинда 2017, 73-93.
7 Isto, 73-93.
248
Sredstvima Gradske uprave moglo se kupiti 3.500 kutija, a sve one su

iskorištene za pakovanje sudske građe. Radnici Istorijskog arhiva Kikinda radili su
u prilično teškim uslovima, jer su zbog velike količine prašine, buđi, prljavštine
i neprijatnih mirisa nastalih raspadanjem velike količine vlažnog papira i izmeta
glodara, morali u toku rada nositi hirurške maske, rukavice i radna odela. Građa pre
stavljanja u arhivske kutije nije bila dezinfikovana posebnim hemijskim sredstvima,
ali nakon smeštanja kutija i njihovog otvaranja u arhivskom depou, taj posao će se
morati izvršiti.
Krajem maja 2018. godine posao je obavljen, a sudska građa spakovana
u kutije moraće ostati još neko vreme u magacinu kasarne. Razlog je nedostatak
prostora za skladištenje tolike količine građe u depoima Istorijskog arhiva, ali
u narednom periodu pronaći će se neki mehanizam za skladištenje i preuzimanje
građe od strane Arhiva. Sređivanjem fondova u jednom od arhivskih depoa i
adaptacijom prvog sprata dobiće se dovoljan prostor za skladištenje sudske građe.
Tek nakon preuzimanja građe moći će se pristupiti arhivističkom sređivanju iste.
Dokumentacija će biti razvrstana prema kategorijama i vrsti sudske građe (npr.
kuprodajni ugovori, ostavine, ZK ulošci, invalidski, privredni i predmeti siročadskog
stola itd) i po godinama. Razvrstana građa će potom biti priključena već postojećim
sudskim fondovima, koji se čuvaju u Istorijskom arhivu Kikinda. Pošto je reč o ne
tako velikim fondovima, značajno će se povećati njihova metraža i podaci sabrani u
sumarnom inventaru i dosijeu.
Prilog 3. Deo kutija sa spakovanom građom.

U Istorijskom arhivu Kikinda postoje sledeći fondovi sudske provenijencije:
1. F. 30 Kraljevski sudbeni sto Velika Kikinda (1872–1918);

2. F. 29 Kraljevski sreski sud Velika Kikinda (1872–1918);
249
Srđan SIVČEV
3. F. 64 Okružni sud u Velikoj Kikindi (1919–1941);

4. F. 348 Sreski sud Velika Kikinda (1919–1941);
5. F. 80 Okružni sud u Velikoj Kikindi (1941–1944);
Za građu Sreskog i Opštinskog suda posle Drugog svetskog rata moraće da

se formiraju novi fondovi, jer oni trenutno ne postoje u Istorijskom arhivu Kikinda.
Značaj građe
Arhivska građa kikindskih sudova, trenutno locirana u magacinu kikindske

kasarne, predstavlja građu od velikog, gotovo neprocenjivog značaja za istoriju
Kikinde. Naročito su bitni podaci gruntovnog odeljenja, uz pomoć kojih je moguće
rekonstruisati posedovno-zemljišnu strukturu Kikinde i celog severnog Banata od
polovine 19. veka, pa sve do sedamdesetih godina 20. veka. Po važnosti se ističu
dokumenti nastali tokom nemačke okupacije grada u toku Drugog svetskog rata,
koji osvetljavaju način na koji su nemački okupacioni organi dolazili u posed
imovine članova stradale lokalne jevrejske zajednice. Malobrojna, ali imućna
jevrejska zajednica u Velikoj Kikindi gotovo je čitava stradala u Holokaustu, jer je
od 455 članova rat preživelo samo njih 14.8 Nemci su sklapali fiktivne kupoprodajne
ugovore od 1941. do 1944. godine sa već stradalim pripadnicima jevrejske zajednice,
umesto kojih su se potpisivale druge osobe, falsifikujući njihov potpis. Na taj način
nemačke okupacione snage su zadovoljile zakonsku formu i došle u posed zemljišta
i nekretnina koji su im Jevreji „prodali“, naočigled na potpuno legalan način.
Važni dokumenti koji se nalaze u
sudskoj arhivi, tiču se nacionalizacije
i oduzimanja imovine nakon Drugog
svetskog rata, odnosno od 1946. do 1948.
godine. U taj korpus dokumenata spadaju
izveštaji i rešenja o konfiskaciji imovine
lokalnih Nemaca, folksdojčera, izbeglih
u Zapadnu Nemačku u periodu od 1946.
do 1955. godine, kolektivno proglašenih
za neprijatelje države i naroda od strane
nove komunističke vlasti. Dokumenti o
nacionalizaciji i konfiskaciji važni su zbog
procesa restitucije i povraćaja imovine
Prilog 4. Primerci lokalne štampe na
vlasnicima, za koje je dokazano da nisu
mađarskom jeziku iz 1887. i 1901. godine
činili ratne zločine za vreme rata niti da
pronađeni unutar sudskih predmeta.
su bili saradnici okupatora. Nažalost,
mnogi pojedinci neće moći da Agenciji za
8 Tijana Rupčić, Marko Milošev, Srđan Sivčev, Vladislav Vujin, Istorija Jevreja u Velikoj Kikindi,
Kikinda 2016, 112.
250
restituciju podnesu dokumentaciju na vreme, jer je rok za predaju zahteva istekao

u martu 2014. godine. Sud u Kikindi nije mogao da im izda tražene podatke, jer
je građa bila nedostupna i potpuno pomešana, a sudski činovnici su stranke slali u
Istorijski arhiv koji čuva samo mali broj dokumenata te vrste. Zbog nemara sudskih
vlasti u Kikindi, jedan deo građana nije u mogućnosti da bude obeštećen zbog
nedostatka dokumentacije i zbog odbijanja da u prihvatljivom stanju predaju stariju
građu Istorijskom arhivu pre nekih 10, 15 godina kada se bar taj deo građe mogao
srediti i pripremiti za izdavanje.
U lokalnoj štampi na srpskom, nemačkom i mađarskom jeziku objavljivane
su važne sudske objave, a redovno je jedan primerak tog broja novina stavljan u
određeni sudski predmet o kome je bilo reč u objavi. Na taj način su sačuvani brojevi
lokalnih novina, kojih nema u digitalizovanoj zbirci periodike u Istorijskom arhivu,
kao ni u zbirci Narodnog muzeja i Narodne biblioteke u Kikindi. Na nemačkom i
mađarskom jeziku izlazila je štampa do 1918. godine, odnosno do raspada Austro-
Ugarske, dok je u međuratnom periodu izlazila samo štampa na srpskom jeziku. Do
1918. godine unutar sudskih predmeta pronađeni su primerci sledećih lokalnih novina
na nemačkom i mađarskom jeziku: Gross-Kikindaer Zeitung („Velikokikindske
novine), Felsö Torontál („Gornji Torontal“), Torontáli Hirlap („Vesti Torontala“),
Nagykikindaer Zeitung („Velikokikindske novine“) i Kikindai Közlöny („Kikindske
novine“). Od novina u međuratnom razdoblju pronađeni su primerci lista Југословен
(„Jugosloven“) i Велика Кикинда и околина („Velika Kikinda i okolina“).
Zaključak
Tokom aprila i maja 2018. godine Istorijski arhiv Kikinda preduzeo je

uspešan terenski rad, na kojem je konzervirana građa nastala radom kikindskih
sudova od polovine 19. veka, pa sve do 1967. godine. Proces dobija na značaju
naročito zbog toga što je spasena građa od esencijalne važnosti za istoriju Kikinde,
ali i severnog i delimičnog srednjeg Banata. Projekat će biti potpuno dovršen nakon
što se stvore uslovi da Istorijski arhiv Kikinda preuzme veliku količinu građe (oko
1.000 metara). Tim potezom će sudska dokumentacija konačno biti deponovana u
odgovarajući prostor za čuvanje arhivske građe od neprocenjivog značaja za istoriju
grada Kikinde.
Summary
Throughout April and May of Year 2018, Historical Archive of Kikinda took
over successful field work, when the documentation of courts of justice in Kikinda,
from the half of 19th century until year 1967, were preserved. This process is also
important because documents of enormous value for the history of Kikinda, and also
251
Srđan SIVČEV
Northern and Middle Banat, were salvaged. Project will be completely finished when
Historical Archive of Kikinda has enough space for taking over the huge amount of
documentation (about 1000 meters). After that, documents of courts of justice will
be finally placed in appropriate space for keeping the archive material of priceless
significance for the history of the city of Kikinda.
252
Dr. sc. Miroslav NOVAK naučni rad
Pokrajinski arhiv Maribor
VRIJEME KAO ELEMENT ZA ODREĐIVANJE SADRŽAJA I

KONTEKSTA ARHIVSKOG GRADIVA
Apstrakt: Autor u radu razmatra teoretske i praktične probleme

određivanja datuma i vremena u arhivskom gradivu i u arhivskim informativnim
pomagalima. Pri tome upozorava na rješenja u vezi s upotrebom različitih formata
datuma, načinima njihovog shvatanja kod uporednih brojanja godina i na izazove
kod postupaka njihovih migracija u različitim procesima arhivskog stručnog rada.
U tom kontekstu posebno postavlja zahtjeve za sistematičnim provjeravanjem i
garantovanjem konzistentnosti datumskih nizova pri njihovim transformacijama,
uključujući standardizaciju zapisivanja datuma i precizno određivanje početnih i
završnih tačaka vremenskih intervala.
Ključne riječi: Vrijeme, datum, arhivsko gradivo, popisivanje, arhivski

stručni standardi, ISO standard 8601.
TIME AS AN ELEMENT FOR DEFINITION OF THE CONTENTS AND

CONTEXTS OF ARCHIVAL MATERIAL
Abstract: The author deals with the theoretical and practical problems of
determining the date and time of archival material and in archival finding aids.
In doing so, he draws attention to some problems according to the use of different
date formats, the ways of their perception in parallel calendars and in procedures
for migrating dates in the different processes of archival professional work. In
this context, he especially highlights the requirements for systematic verification
and ensuring consistency of date’s strings. He highlights also requirements for
standardizing the capturing of dates and the clear definition of the start and end time
points for defining time intervals.
Key words: Time, date, archival material, archival description, archival

professional standards, ISO standard 8601.
253
Dr. sc. Miroslav NOVAK
Uvod
Vremensku dimenziju arhivskog gradiva razmatraju njegovi menadžeri i

korisnici u skladu s opštim i posebnim hronološkim zakonima.1 U tom kontekstu
se vremensko-informacijske vrijednosti arhivskih entiteta oblikuju na osnovu
stepena preciznosti poznavanja njihovog nastanka i na osnovu nominalnog perioda
njihovog očuvanja.
U arhivskom gradivu i arhivskim informativnim pomagalima, koji su s
njim povezani, predstavljanje datuma, kao i vremena, uvijek je u skladu sa opšte
usvojenim normama zapisivanja njihovih vrijednosti. Obično je to dan-mjesec-
godina (dalje: DD.MM.LL). Formati njihovih zapisa mogu biti izvedeni vrlo
različito i kroz duži vremenski period se mogu također promijeniti. Odstupanje
od tog opšteg formata datuma primjećujemo prije svega kod objave dokumenata2
i s tim povezanih arhivskih informativnih pomagala.3 U tim slučajevima se
upotrebljava format zapisa u redoslijedu godina-mjesec-dan (dalje: LLLL.
MM.DD). Slična rješenja susrećemo i kod nekih informacionih sistema, koji se
zasnivaju na informativnim pomagalima u obliku kartoteka, gdje datum predstavlja
načelo dijeljenja sadržaja i osnovu njihovog razvrstavanja.
Značajan faktor uticaja na oblikovanje datuma predstavlja uvođenje
kompjuterskih obrada podataka u segmente stručnog popisivanja arhivskog gradiva.
Razvrstavanje zapisa po datumima je u tim sistemima u pravilu standardizovano
i postavljeno u nizu LLLL.MM.DD. Uprkos tome, u praksi nalazimo različite
standarde, kao i interne formate zapisivanja datuma.4 Sistemska podrška tim
specifičnostima nije uvijek sama po sebi pametna. Spomenimo samo mašinsko
izračunavanje prestupnih godina i s tim povezane dugoročne forme određivanja
datuma, probleme u vezi s obostranim prevođenjem u različita brojanja godina itd.
S arhivskog stručnog stanovišta izlažemo samo postupke u vezi s transformacijom
dvocifrenih zapisa godina u standardne četvorocifrene. Najbolja stvarna rješenja
su bila izvedena s prelaskom na 2000. godinu.5 U arhivskoj teoriji i praksi se sa
problemima te vrste obično susrećemo u postupcima popisivanja arhivskog gradiva,
te kod uvoznih sadržaja iz starijih informativnih pomagala u odgovarajuće arhivske
informacione sisteme.
1 O hronologiji podrobnije vidjeti u: Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne historijske znanosti i
arhivistika, Arhiv Tuzlanskog kantona Tuzla, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzla, Tuzla 2004, 79-87.
2 Kao primjer navodimo prvih 12 svezaka serije Gradivo za zgodovino Maribora, kojeg je
pripremio Jože Mlinarič, a izdao i objavio Pokrajinski arhiv Maribor.
3 Kao primjer navodimo izdanja Pokrajinskoga arhiva Maribor: Jože Mlinarič, Zbirka listina:
1246–1865, Maribor 1987; i Anton Ožinger, Listine lavantinske škofije v Pokrajinskem arhivu
Maribor, Maribor 1989. Slično tome, riješene su suvremene publikacije takvog arhivskog materijala.
Usporedba: MONASTERIUM.NET recipročna arhiva. Preuzeto 1. lipnja 2018. s web stranice: http://
monasterium.net/mom/home.
4 Podrobnije u: Miroslav Novak, Preslikave vsebin v arhivskih strokovnih postopkih, Pokrajinski
arhiv Maribor, Maribor 2007, 56-59.
5 Za više informacija: Problem 2000. godine. Preuzeto 28. svibnja 2018. s web stranice: https://
en.wikipedia.org/wiki/Year_2000_problem.
254
Vrijeme kao element za određivanje sadržaja i konteksta arhivskog gradiva
Problemi savladavanja datuma i vremena u arhivskoj teoriji i praksi nisu

ograničeni samo na formalne sintaktičke vidike njegovog predstavljanja. Na to
ukazuje činjenica, da su već osnivači prvog međunarodnog arhivskog stručnog
standarda za popisivanje arhivskog gradiva odredili vremensku dimenziju kao
obavezni element strukture opisa. Ta činjenica je dalje bitno uticala na opšti razvoj
arhivske struke, kao i na zahtjeve u pogledu oblikovanja opisa arhivskog gradiva.
Pri tome nije toliko riječ o kvalitetu i preciznosti istraživanja u tehnološkom smislu,
nego prije svega o preciznom i sistematskom smislu. Dalje predstavlja preduslov
za kompleksna istraživanja i s tim povezano, značajne napretke u arhivskom meta-
podatkovnom segmentu.
Datum kao element popisivanja i posljedično istraživanje po arhivskom
gradivu, u praksi se pojavljuje kao vremenska tačka, vremenski interval. Ako su u
fizičkom arhivskom informativnom pomagalu ti entiteti minimalno standardizovani,
onda ih je moguće pronaći i razumjeti u velikoj mjeri. Ta logika ne djeluje kod
slobodnih arhivskih informativnih pomagala. Tako je na primjer vremenski interval
u tekstualnim arhivskim pomagalima6 određen samo s dvije vremenske tačke i s
vremenskom osom, po kojoj uz pomoć tehnološke podrške nije moguće istraživati.
Suprotnost tome predstavljaju arhivska informativna pomagala u obliku
zbirki podataka, gdje se vremenski interval u pravilu transformiše u oblik, koji
omogućava kompjuterski podržano traženje, ne samo prema početnoj i krajnjoj
tački intervala, nego i po njegovoj cjelovitoj vremenskoj osi. Ta mogućnost u praksi
predstavlja osnovu za implementaciju naprednih tehnika istraživanja u velikim
količinama podataka, posebno u kombinaciji nizova, koji određuju bilo vremenske
tačke, bilo vremenske intervale.
Slično kao kod drugih standardnih elemenata popisivanja arhivskog gradiva
dolazi i do određivanja vremenskih dimenzija popisnih jedinica, do razlika i dilema
kod interpretacija arhivskih stručnih zahtjeva. Tako da se ne pojavljuje samo u
semantičkom smislu, na primjer u datumskim elementima viših nivoa popisivanja,
kao adresa, sadržaj, historijat stvaraoca i arhivskog gradiva itd.
Arhivska stručna pitanja u vezi s oblikovanjem pojedinačnih sadržaja u
određenom vremenskom periodu i fizičkom okruženju, zasnivala su se prije svega
na datumima i to samo u manjoj mjeri, također na nižim vremenskim odrednicama
(na primjer: satima, minutama i sekundama).7 Prilikom toga se arhivski stručni
radnici susreću s problemima predstavljanja datuma i vremena u konkretnim
kontekstima. Ovo drugo može biti naročito teško u slučajevima evidentiranja
vremenskog perioda u različitim godinama. Slične izazove nalazimo i kod različitih
načina zapisivanja pojedinačnih vremenskih intervala8 u arhivskom gradivu, ili
6 To su informativna pomagala u fizičkom obliku (papir, mikrofilm, itd.) i neki informacijski alati u
elektroničkom obliku (npr. Formate datoteka: *.doc, *.txt, *.pdf itd.).
7 Primjeri potonjih nalaze se prvenstveno u području zvukovnih i filmskih arhiva, te na nekim
fotografijama snimljenim analognim ili digitalnim fotoaparatima koji su imali ugrađenu i uključenu
vremensku oznaku.
8 Glavni problem u tom smislu je uporaba alfa-numeričkog formata datuma bez normativne
kontrole u pozadini arhivskog informacijskog sistema.
255
kod uređivanja odnosa među užim i širim vremenskim intervalima, koji su u

međusobnim konteksno-hijerarhijskim odnosima.9
S arhivskog stručnog stanovišta zanimljiva su i pitanja koja se odnose na
određivanje vremena nastajanja i drugih stanja i aktivnosti na različitim digitalnim
zapisima i/ili digitalnim objektima. Na osnovu postojeće prakse popisivanja
arhivskog gradiva takve detalje arhivski stručnjaci često apstraktno rješavaju
ili upotrebljena rješanja ograniče samo na obuhvatanje tehnološko-tehničkih
metapodataka, za koje se smatra, da će postati zanimljivi u posebnim slučajevima
na primjer digitalna forenzička istraživanja.
Na osnovu gore predstavljenih polaznih tačaka možemo ustanoviti, da se
arhivski radnici u postupcima arhivskih stručnih djelatnosti vrlo često odlučuju
kako odrediti i zapisati vremenske tačke, vremenske intervale, koji proizilaze
iz arhivskog gradiva ili iz konteksta, u kojima se to nalazi. Razloge za te stručne
dileme možemo naći u pomanjkanju ili prevelikim količinama datumskih podataka.
U postupcima upravljanja i upotrebe arhivskog gradiva, formati
datumskih podataka često se dinamički mijenjaju. Transformacije i promjene
oblika datuma mogu odstraniti mnoge greške, koje su subjektivne ili sistemske
prirode. Spomenimo samo štamparske greške kod obuhvata, greške zbog
nepravilno izvedenog formiranja datuma, redukcije podataka o datumima itd. Sve
to u kombinaciji s drugim greškama i manjkavostima uzrokuje različite stepene
entropije arhivskih informacionih sistema, koji u javnosti izazivaju mnoge dileme
u kredibilnost obavljenog arhivskog stručnog rada. Upravo zato vjerodostojnost i
precizno upravljanje s informacijama o vremenu tj. vremenskom periodu predstavlja
važan rezultat, garanciju javnog povjerenja u arhivske sadržaje i kontekste, s tim da
postoji i potrebna osnova njihovog razumijevanja.
Na osnovu analize standarda i preporuka, njihove primjenjenosti u
arhivskim informativnim pomagalima, predstavit ćemo izabrane arhivske
profesionalne izazove i srodna rješenja. Zbog složenosti teme, u nastavku ćemo
biti ograničeni na evidenciju o datumu i vremenu u metapodatkovnom segmentu
upravljanja arhivskim materijalom, koji će se zasnivati prvenstveno na izvorima iz
Pokrajinskog arhiva Maribor. Zbog toga se rezultati i upozorenja ovog istraživanja
moraju tumačiti u drugim lokanim okruženjima uz neophodne promjene i
prilagođavanja.
Terminologija
Prilikom popisa arhivskog materijala i njegovih konteksta, te kod različitih

arhivskih istraživanja, neophodno je nastojati koristiti standardne definicije. Ovo
se odnosi i na polje upravljanja s vremenom. U nastavku ovog poglavlja, ISO
860110 su rezimirani samo terminološkim rješenjima, koji su potrebni za operativno
9 U tom kontekstu treba spomenuti samo arhivske stručne probleme u vezi s agregacijom datuma
viših razina popisivanja na temelju datuma pokrivenih na nižim razinama popisivanja.
10 Data elements and interchange formats — Information interchange - Representation of dates and
256
razumijvanje vremenskih entiteta i direktno ili indirektno korištene u postupcima

arhivskog rada:
Vremenska ljestvica (time scale) je sistem redosljednih oznaka, koje je
moguće pripisati trenutku na vremenskoj osi, prilikom čega se izabere samo jedan
trenutak kao početak.11
Vremenska osa (time axis) je matematičko predstavljanje vremenskog
redoslijeda trenutnih događaja po unikatnoj osi.12
Vremenska tačka (time point) je oznaka, koja je dodijeljena trenutku uz
pomoć vremenske ljestvice.13
Vremenski interval (time interval) je dio vremenske ose, koji je određen sa
dva trenutka.14
Kvalifikator (qualifier) je dodatna informacija u opisnom elementu, koji
omogućava identifikaciju, razumijevanje i/ili upotrebu normativnog zapisa.15
Nominalno trajanje (nominal duration) je trajanje, koje može biti izraženo
u godinama, mjesecima, sedmicama ili danima.16
Ponavljajući vremenski interval (recurring time interval) je serija
hronoloških vremenskih intervala istog ili nominalnog trajanja.17
Predstavljanje datuma i vremena (date and time representation) je izraz,
koji označava vremensku tačku, vremenski interval ili ponavljajući vremenski
interval.18
Predstavljanje formata datuma i vremena (date and time format
representation) je izraz, koji opisuje format grupe prikaza datuma i vremena.19
Trajanje (duration) je pozitivna količina koja se pripisuje vremenskom
intervalu čija je vrijednost jednaka razlici između vremenske tačke zadnjeg i
početnog trenutka vremenskog intervala, kada su vremenske tačke količinske
oznake.20
Trenutak (instant) je tačka na vremenskoj osi.21
times — Part 1: Basic rules. SO/WD 8601-1, 2. Preuzeto 28. 5. 2018. sa web stranice: http://www.loc.
gov/standards/datetime/iso-tc154-wg5_n0038_iso_wd_8601-1_2016-02-16.pdf.
11 Isto, 2.
12 Isto, 1.
13 Isto, 2.
14 Isto, 2.
15 ISAAR (CPF): International Standard Archival Authority Record for Corporate Bodies,
Persons and Families, 2nd edition. Preuzeto 28. 5. 2018. s web stranice: https://www.ica.org/en/
isaar-cpf-international-standard-archival-authority-record-corporate-bodies-persons-and-families-2nd.
16 Data elements and interchange formats — Information interchange - Representation of dates and
times — Part 1: Basic rules. SO/WD 8601-1, str. 3. Preuzeto 28. 5. 2018. s web stranice: http://www.
loc.gov/standards/datetime/iso-tc154-wg5_n0038_iso_wd_8601-1_2016-02-16.pdf.
17 Isto, 4.
18 Isto, 7.
19 Isto, 7.
20 Isto, 3.
21 Isto, 1.
257
Datumi i formati u arhivskoj praksi
U kontekstu arhivske prakse i teorije, potrebno je prvo posvetiti se

datumima, uzorcima datumskih nizova koji se javljaju u arhivskom materijalu ili
u arhivskim informativnim pomagalima. Njihovo prepoznavanje u setovima zapisa
omogućava razvoj i implementaciju različitih metoda obrade. Naime, osnova za
uzorkovanje datuma i njihovo pojednostavljenje već se nalazi u publikacijama u
službi za pomoć fizičkim arhivama. Suprotno tome, datumski nizovi se kreiraju na
osnovu različitih ad hoc rješenja. U fizičkim arhivskim informativnim pomagalima,
pronalazimo razne standardizovane forme zapisivanja datuma vremenskih tačaka
ili vremenskih intervala, te s tim povezanih srodnih datuma sintaktičkog datiranja.
Osnovne prezentacije datuma formata su:
• Format u punom nizu arapskih brojeva:

o Bez vodeće nule [prim.: 1.2.1899] ili s vodećom nulom [prim.:
01.02.1899], te
o U izvedbama sa skraćenim nizom godine, sa ili bez vodeće nule, te
crtom iznad godine [prim.: 1.2. ali 01.02.];
• Format u nizu kombinacije arapskih i rimskih brojeva:
o Bez vodeće nule [prim.: 1.X.1941] ili s vodećom nulom [prim.:
01.X.1941] u punom nizu ili
o Sa skraćenim nizom godine, sa ili bez vodeće nule, te crtom iznad godine
[prim.: 1.X. ili 01.X.];
• Format u nizu alfa-numeričkih kombinacija znakova:
o Bez skraćenica i bez vodeće nule [prim.: 1.septembar 1931]; s vodećom
nulom [01. september 1931] ili
o S različitim skraćenicama mjeseca bez vodeće nule [prim.: 1.sept.1931]
i s vodećom nulom [prim.: 01.sept.1931], kao i
o Sa skraćenim nizom godine bez i s vodećom nulom [prim: 1. septembar
1.sept. ali 01.sept.];
• Format u kombinaciji slovnih oznaka sa rimskim brojevima:
• U punom ili skraćenom nizu sufiksa [prim.: XIX. stoljeće, XX. stolj.];
• S predsufiksima „prva polovica“, „na početku“, „u sredini“, „druga
polovica“, „kraj“ itd. [sred XIV. stol., kraj pedesetih godina prošlog stoljeća
itd.].
• Postoje i različiti opisni datumi i periodi u zavisnosti od važnog događaja
ili dominantne osobe određenog perioda u datom prostoru [primjer: na
početku Prvog svjetskog rata, period između dva rata, tokom vremena
Kraljevine Jugoslavije, tokom vladavine XY, tokom perioda županije XY,
itd.]. Takva rješenja su naročito korisna za definisanje vremenskih intervala
i ponavljajućih vremenskih intervala u arhivskom materijalu, gdje jesu, ili
nisu direktno definisane ili predstavljene, specifičnost stila tvorca arhivskog
258
sadržaja i odnosi se na pojedince ili grupu ljudi i pripadajućeg geografskog

entiteta [primjer: tokom zimskih praznika, tokom jeseni, tokom rata, tokom
kreativnog perioda umjetnika XY, na zvaničnom putovanju, od rođenja,
popodne itd.]. U nekim kontekstima takva rješenja se također koriste za
precizno (indirektno ili direktno) određivanje vremenskih tačaka na precizno
određenom mjestu ili području [npr: na dan državnosti s dodatim sufiksom
o državi na koju se odnosi, na novu godinu, na ravnopravnoj osnovi, na
Prešernovom danu itd].
Prilikom dizajniranja numeričkih ili alfanumeričkih skupova datuma,
postoje različite verzije, u zavisnosti od povezanosti i datuma razdvajanja datuma.
Znak razgraničenja Kontaktno (bez razmaka, Nekontaktno (lijevo i/ili

sastavljeno) desno sa razmakom)
Tačka: „.“ DD.MM.LLLL DD.MM.LLLL
Crtica „-“ DD-MM-LLLL DD–MM–LLLL
Kosa crta „/“ DD/MM/LLLL DD/MM/LLLL
Tabela 1. Primjeri performanse datumskih nizova u odnosu na dodirivanje i u pogledu na

razgraničenja.
U pogledu pisanja datuma, datum može biti napisan tako da se lijevo i

desno dodiruju cifre i/ ili napisani tako da se ne dodiruju, razgraničeni s tačkom,
crticom, kosom crtom ili drugim znakom. U transformaciji gdje se datum izražava
u obliku riječi, u njihovim standardiziranim hardver podržanim formatima
potrebno je koristiti metode kojima se osigurava kontekstualna relevantnost i
točnost, potpunost i konzistentnost njihovih sekvenci.22 U ovom slučaju, “ručna”
korekcija skupova datuma može se ograničiti na samo mali broj zapisa. Za veliki
broj zapisa, postupci se izvode u kombinaciji sa procedurama za podjelu datuma u
njihove komponente u tablicama, koje naknadno omogućavaju ekstrakciju paketa
ili dodavanje vrijednosti u određenim skupovima datuma. Iskustvo u unosu
podataka u Pokrajinskom arhivu Maribor pokazuje da se u procesu transformacije
datuma nakon svake promjene ili presretanja u komponentama skupova podataka,
provjerava konzistentnost primijenjenog rješenja i mora izvršiti kontrola prema
originalnom skupu datuma do njihovog finalnog standardizovanog oblika.
Odnos između datuma i sistema popisivanja arhivskog gradiva
Različite prezentacije formata datuma vremenskih tačaka, vremenskih

intervala ili vremenskih intervala koji se ponavljaju u praksi, su i ovisne o nivou
popisnih podataka očuvanih u vezi sa nastankom arhivskog materijala, načinom
22 U tom kontekstu treba spomenuti samo metodu cikličkog otkrivanja i provjere ukupnog broja
izvornih skupina podataka u jednom redu.
259
prezentacije sadržaja, podrške tehnologija popisivanja arhivskog gradiva, itd. Pri

tome odvajamo datum ili datume u kontekstu zapisa u namjenskom elementu,
i datume u kontekstima drugih sadržaja drugih popisnih elemenata. Ovo također
dovodi do diferencijacije u upravljanju datumima. Datumi na nivou opisa popisnih
jedinica se obično definišu s elementom “datum”, koji ima iza normativni sadržaj
u obliku kalendara. Datumi u sadržajima drugih elemenata popisivanja uglavnom
nisu podržani sa sistemskim kalendarima, zbog čega istraživanje na njihovoj
osnovi, može biti relativno nepouzdano.
Prezentacije različitih datumskih formata u alatima za fizičke informacije
ne predstavljaju veći sintaktički ili semantički problem. Preduslov je da se one
minimalno standardizuju i konzistentno primjenjuju u cijelom informativnom
priručniku. Posebna rješenja su obično tačno određena u uvodnom poglavlju takvog
informativnog alata. U tom kontekstu navest ćemo samo dva primjera:
1. U Vodiču o arhivskom gradivu Prvog svjetskog rata je u uvodu određen
način predstavljanja datuma. Svaki zapis je vremenski određen ... i to na
dva načina. Vremenski period u okviru, koji stoji na početku, ograničava
vrijeme nastanka gradiva u cjelokupnom fondu tj. zbirci, tj. vrijeme rada
svakog organa, dok drugi dio određuje vrijeme stvaranja materijala, koji
se odnosi na materijal Prvog svjetskog rata...23 U ovom slučaju, period
u okrugloj zagradi je onaj koji je u kontekstualnoj hijerarhijskoj vezi sa
čitavim periodom očuvanog materijala jednog fonda ili zbirke.
2. Okrugla zagrada kao sastavni deo prezentacije datuma, koristi se u
kritičkom izdanju Defteri sarajevskog saračkog esnafa (1726–1823)
autora Rašida Hajdarevića, da transformiše originalni zapis datuma prema
islamskom kalendaru, u format datuma prema Gregorijanskom kalendaru ...
napisan je na velikom izletu (teferiču) tog enafa, održanog 26. muharema
1130. (23.9.1726.) godine na kraju čuvenog ...24

Iako se u oba slučaja koristi okrugla zagrada, analiza sadržaja u zagradama
ukazuje na veliku razliku. U fizičkim arhivskim informacionim pomagalima
za arhive, ove osobine su uvijek jasne i nedvosmisleno objašnjene, a samim tim
i korisnicima razumljive i shodno tome i korisne. Složenost problema vezanih za
upravljanje vremenskim tačkama, naročito vremenskim intervalima i ponovljenim
vremenskim intervalima, pojavila se u arhivskoj teoriji i praksi ubrzo nakon
implementacije prvih računarski podržanih arhivskih informativnih pomagala
(alata). Oni su prvobitno bili kreirani kao proizvodi za korištenje alatki za obradu
teksta i imali slične zakone kao fizička informativna pomagala.
23 Bojana Aristovnik,... [et al.]. Vodnik po arhivskem gradivu 1. svetovne vojne; uredil Jure Volčjak,
Arhiv Republike Slovenije, Zgodovinski arhiv Ljubljana, Nadškofijski arhiv Ljubljana, Pokrajinski
arhiv Koper, Škofijski arhiv Koper, Pokrajinski arhiv Maribor, Nadškofijski arhiv Maribor, Pokrajinski
arhiv Nova Gorica, Zgodovinski arhiv Celje, Zgodovinski arhiv Ptuju, Ljubljana 2007, 11.
24 Rašid Hajdarević, Defteri sarajevskog saračkog esnafa 1726-1832, uredio: Sejdalija Gušić,
Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1998, 27.
260
Sa početkom stvaranja različitih baza podataka u arhivskim institucijama,

pojavili su se problemi koji su se pokazali uglavnom u nemogućnosti pretraživanja
i klasifikacije opisa arhivskog materijala po datumu.
U razvoju arhivskih baza podataka, upotreba standardizovanih vremenskih
intervala je veliki korak naprijed, a samim tim i sa ponovljenim vremenskim
intervalima. Kada se niz datuma implementira u skladu sa standardom ISO 8601 u
tipu tekstualnog elementa, onda se cijeli opis arhivskog materijala može ispravno
sortirati po datumu, ali nije moguće izvršiti računarske upite po cijelim vremenskim
osama pojedinačnih intervala, nego samo po njegovim početnim ili krajnjim
vremenskim tačakama.
Odgovarajuća tehnološka rješenja za upravljanje datumima u arhivskim
informacionim sistemima su obrasci koji sadrže različite tipove podataka, između
ostalog, elementi tipa datuma. Konzistentno hvatanje datumskih vrijednosti u
odgovarajuće baze podataka, predstavlja osnovu efikasnih kasnijih istražnih tehnika.
Zbog toga arhivski stručnjaci moraju obratiti posebnu pažnju na konzistentnost
takvih rješenja. Sa sistemskim promjenama neophodno je obezbijediti semantičke i
sintaktički korektne transformacije sadržaja takvih elemenata iz izvornih arhivskih
sistema u dubinske arhivske sisteme.
Datum u arhivskim stručnim standardima
U periodu prije standardizacije popisa arhivskog materijala, datumi su bili

među onim metapodacima koje su često korišteni, ali nisu standardizovani, tj. nisu
bili konzistentno i sistematski implementirani u pojedinačnim opisima arhivskog
materijala. Nedostatak u segmentu upravljanja datumima se uglavnom odražava
u navođenju slobodnih vremenskih intervala na višim nivoima popisivanja,
ignorisanje ovih podataka na nižim i najnižim nivoima popisivanja itd. Tako
oblikovani datumi u službi istraživanja za arhiv mogu samo da služe kao neka vrsta
indikativnih informacija o vremenu prilikom ispitivanja.
Ovu sistemsku anomaliju je zapravo već otklonio ISADg standard u prvom
izdanju.25 Datum je definisao kao obavezan sadržaj opisa na svim nivoima popisivanja
arhivskog materijala. Ovim standardom donosi važnu novinu u praksi popisivanja
arhivskog gradiva. Ovo se pojavljuje kao razlika između datuma prikupljanja i
datuma nastanka arhivskog gradiva. Datum akumulacije (Date of accumulation) je
definisan kao ... the period over which the material within, or forming part of, the
unit of description has been accumulated by the creator.26 Datum nastanka (Date
of creation) arhivskog gradiva, definisan je .. the actual date at which the archival
material in a unit of description was created. 27
25 ISAD(G): General International Standard Archival Description. Preuzeto 28.5.2018. s web
stranice: https://archivaria.ca/index.php/archivaria/article/view/11838/12790.
26 Isto, 19.
27 Isto, 20.
261
U okviru ovog standarda, određen je element nazvan 3.1.3. Dates of creation

of the material in the unit of description28 kao jedan od pet popisnih elemenata
informisanja, koji se mogu efikasno razmjenjivati u međunarodnom informacionom
sistemu. Osnovna svrha ovog elementa je ... da identifikuje i zabilježi datume, odnosno
datume stvaranja materijala u popisnoj jedinici. Slijedeće pravilo definisano je za
ovu svrhu: Give the dates of creation of the material in the unit of description as
a single date or a range of dates as appropriate. A range of dates should always
be inclusive. U nastavku dalje je zapisano Optionally, also record the predominant
dates or significant gaps. Never enter predominant dates without inclusive dates.
U okviru ovog standarda bio je predviđen još jedan drugi datumski element
3.2.2 Dates of accumulation of the unit of description. Taj element je namijenjen
određivanju datuma sakupljanja popisnih jedinica kao što su na primjer serije.29
U drugoj verziji standarda ISADg230 su bile izvršene neke sistemske
izmjene. Elementi 3.1.3 i 3.2.2. prvobitnog standarda ISADg su objedinili u element
3.1.3 Date(s). Namjena tog elementa je u odnosu na prethodnu verziju ostala ista.
Izradili su kompleksnija pravila oblikovanja datuma.31
Međutim, definicija vremena entiteta za popisnu jedinicu nije ograničena na
element 3.1.3, već se pojavljuje i u drugim elementima ovog standarda. Istaknimo:
• Element 3.2.2. Biografija/administrativna historija, gde je definisano kako
bi se zapisale informacije za pojedince i porodice, kao što su: puno ime i
naziv, datum rođenja i smrt ... Za korporacije napišemo informacije kao što
su službeno ime i period postojanja itd.32
• Element 3.2.3. Historijat fonda, gdje je napisano ... Mi navodimo datume
ovih aktivnosti ako ih možemo provjeriti.33
• Element 3.2.4. Isporuka gradiva, gdje je naznačeno ... iz kojeg je gradivo
preuzeto i datum/način preuzimanja ako informacije nisu povjerljive.34
28 Isto, 23.
29 Isto, 23.
30 ISAD(G)2: General International Standard Archival Description - Second edition. Preuzeto
28.5.2018. s web stranice: https://www.ica.org/en/isadg-general-international-standard-archival-
description-second-edition. Slovenski prevod standarda: Olga Pivk. Preuzeto 28.5.2018. s web
stranice:
http://www.arhiv.gov.si/fileadmin/arhiv.gov.si/pageuploads/zakonodaja/isadg2.pdf.
31 U skladu s ovim standardom, potrebno je navesti barem jednu od sljedećih vrsta datuma za
popis materijala i razinu inventara: datum(e) kada su zapisi prikupljeni u poslovnoj transakciji ili
na osnovi upravljanja predmetima, datum kada su dokumenti stvoreni. To također uključuje datume
kopiranja, uređivanja ili verzije, privitaka ili izvornika pojedinačnih komada koji su nastali prije
njihove akumulacije u slučaju. Otkrili smo nekoliko datuma. Ostali datumi mogu se odrediti i urediti
nacionalnim konvencijama. (Preporučeni ISO 8601 Elementi podataka i oblici razmjene - razmjena
informacija - predstavljanje datuma i preporučenih vremenskih razdoblja). Zabilježimo pojedini
datum ili vremenski period, koji uvijek mora biti uključen ukoliko popisna jedinica nije materijal (ili
njegov dio) koji je još uvijek u aktivnoj upotrebi. Isto, 15-16.
32 Isto, 18-20.
33 Isto, 20-21.
34 Isto, 22.
262
• Element 3.4.1. Uslovi pristupačnosti... Naznačit će se vremenski period

zatvaranja i datum kada će materijal biti dostupan korisnicima.35
• Element 3.7.3. Liste datuma ... Naznači se datum kada je unos bio spreman
i/ili pregledan.36
U tim slučajevima se vremenski intervali pojavljuju kao informativne

vrijednosti i po pravilu su bez normativne pozadine. U kontekstu sadržaja
pojedinačnog elementa mogu se koristiti na različite načine:
• kao redoslijed slova za vremenski interval ili ponavljajući vremenski
interval,37
• kao alfanumerički redoslijed za vremensku tačku i za pojedinačni ili
ponavljajući vremenski interval,38 ili
• kao numerička sekvenca arapskih i / ili rimskih brojeva, za vremensku
tačku, te za pojedinačni ili ponavljajući vremenski interval.39

U elementu Naslov liste popisnih jedinica, ovo su vremenske tačke, ili
vremenski intervali i u kontekstu oni djeluju kao različiti vremenski kvalifikatori.
Posebno treba navesti sufikse za definisanje, odnosno identifikaciju lica40 ili
događaja,41 kao i sastavni dio oznaka korporativnih tijela42 i lokacija.43
Slično tačci 3.1.3 standarda ISADg2, također se primjenjuje na tačku 5.2.1.
u standardu ISAAR standardu (CPF)44 i elementu 5.2.1. u standardu ISDF45, da su
u arhivskim informacionim sistemima, po pravilu, oni podržavani sa sistemskim
kalendarima, a njihove vrijednosti su normativne i stoga se mogu pretraživati u bilo
35 Isto, 26-27.
36 Isto, 35.
37 Primjer: Poročilo okrajnega zdravnika o zdravstvenih razmerah decembra 1903 in v četrtem
četrtletju 1903 v okraju Murska Sobota. Preuzeto 1.6.2018. s web stranice: http://www.siranet.si/
detail.aspx?ID=675560.
38 Primjer: Popis pokojnikov, ki so v trgu Ljutomer umrli od januarja do junija 1800. Preuzeto 1. 6.
2018. s web stranice: http://www.siranet.si/detail.aspx?ID=1569095.
39 Primjer: Bilanca uspeha I – IX 1989: Gozdno gospodarstvo Maribor. Preuzeto 1. 6. 2018. s web
stranice: http://www.siranet.si/detail.aspx?ID=941356.
40 Primjer: ZABRET Stanislaus, rojen(a) 16.4.1919: personalna mapa iz Tovarne avtomobilov
Maribor. Preuzeto 1. 6. 2018. s web stranice: http://www.siranet.si/detail.aspx?ID=459528.
41 Primjer: Demonstracije v Mariboru dne 27. januarja 1919, tipkopis: gradivo zbirke Prevratni
dogodki na slovenskem Štajerskem. Preuzeto 1. 6. 2018. s web stranice: http://www.siranet.si/detail.
aspx?ID=1141088.
42 Primjer: Spis Zadr IV 3, Okrožno sodišče Maribor 1945–1978 - Kmetijska obdelovalna zadruga
1. maj Kamovci. Preuzeto 1. 6. 2018. s web stranice: http://www.siranet.si/detail.aspx?ID=1938414.
43 Primjer: KONUS Slovenske Konjice – razširitev predmeta poslovanja v Gosposki 7 in ulici 10.
oktobra 5, Maribor – dosje inšpekcijskega nadzora. Preuzeto 1. 6. 2018. s web stranice: http://www.
siranet.si/detail.aspx?ID=222477.
44 ISAAR (CPF): International Standard Archival Authority Record for Corporate Bodies,
Persons and Families, 2nd edition. Preuzeto 28. 5. 2018. s web stranice: https://www.ica.org/en/
isaar-cpf-international-standard-archival-authority-record-corporate-bodies-persons-and-families-2nd.
45 ISDF: International Standard for Describing Functions. Preuzeto 28. 5. 2018. s web stranice:
https://www.ica.org/en/isdf-international-standard-describing-functions.
263
kom trenutku, kao i u bilo kom vremenskom intervalu. Ovo zahtijeva specifična
sistemska rješenja kako u segmentu njihovog zahvatanja, tako i u kasnijim
procesima njihove transformacije od izvora do dubinskih sistema.
Transformacije datuma u arhivskim informativnim pomagalima
Transformacija datuma iz arhivskog sadržaja u arhivska informativna

pomagala (alati) ili iz jednog oblika arhivskih informativnih pomagala u drugi
može se vršiti na različite načine. U nastavku ćemo apstraktno sagledati datumske
transformacije prilikom implementacije ispravki sadržaja arhivskih informacionih
alata. Detaljnije ćemo se baviti problematikom standardizacije skupova datumskih
podataka pri zahvatanju podataka iz arhivskog ili kontekstualnog sadržaja u
arhivska informaciona pomagala i u procesima unošenja velikih količina podataka
u baze podataka na primjeru scopeArchiv. Na ovoj platformi moguće je obuhvatiti
informacije o vremenskoj tački i vremenskom intervalu direktno preko polja u
elementu datuma; ponavljajući vremenski interval ponavljanjem polja datuma
unutar ovog elementa. Sa arhivske profesionalne tačke gledišta, sistemski su
definisani slijedeći odnosi za vremenske tačke: “tačan datum”, “s.d. (bez datuma)”
i “nije primjenjivo”. Za vremenski interval, predviđeni su odnosi: “između (> x i
<y)”, “od”, “od / do (> = x i <= y)”, “po” i “prije”.
Sa stanovišta istraživanja, definicije su “s.d. (bez datuma)” i “nije
upotrebljivo” u arhivskim informacionim sistemima kao informacioni šum. Ovo
treba izbjegavati prilikom sakupljanja podataka. Iskustvo pokazuje da je bolje
definisati sadržaje u kontekstima šireg vremenskog konteksta. Slično se odnosi
na vremenske intervale, koji su definiranog prefiksa, „nakon“ „od“ i „pred“.
U sva tri slučaja, poznata je samo jedna od dvije vremenske intervalne tačke,
a druga tačka nije precizno definisana. Sa stanovišta konzistentnosti arhivskog
informacionog sistema mnogo je bolje koristiti definiciju, na primjer, “između >x
i <y”. Nepoznata vremenska tačka se mora definisati, na primjer, decenijama ili
čak vijekovima. Samo na ovaj način možemo dobiti sistemski definisane početne i
završne vremenske tačke sa stanovišta kontrole vremenskih intervala.
U procedurama za prikupljanje velikih količina popisnih jedinica u
bazama podataka arhivskih informacionih sistema koriste se posebni alati, koji
omogućavaju uvoz i normalizaciju ulaznih podataka i njihovo prebacivanje u bazu
podataka na precizno definisanoj osnovnoj tački.
Za ove procedure dostupna je za platformu scopeArhiv nešto manje
zahtjevna alatka Finding Aid Assistant (u daljem tekstu: FAA) i zahtjevna alatka za
transfer Transfer Assistent (u daljem tekstu: TA).
Analiza performansi manje zahtjevne alatke FAA pokazuje da omogućava
mapiranje slijedećih skupova datuma: “DD.MM.LLLL”, “MM.LLLL”, „LLLL“,
“LLLL.MM.DD”, “s.d.” (bez datuma), “-” (datum nije definisan), te “LL. c.“ za
stoljeća. Vremenski intervali su definisani na slijedeći način: “[datum] - [datum]”,
264
“> [datum]”< [“datum]”, te “> = [datum] <= [datum]”.46 Posljedica ovih

funkcionalnosti je da datumski nizovi nisu nužno proizvedeni u potpunoj
saglasnosti sa standardom ISO 8601, ali također mogu biti blizu snimanju
sa opštom upotrebom i zapisivanjem datuma. Zbog toga, izrada, odnosno
prilagođavanje standardizovanih datumskih skupova podataka nije zahtjevan
arhivski zadatak u ovom slučaju, za arhivski stručni posao.
Za razliku od gore navedenog primjera, u tom smislu, TA alat je mnogo
složeniji.47 Za masovno zahvatanje podataka u bazi podataka scopeAhiv imamo na
raspolaganju 3 različita datumska polja.48 Na osnovu definicije vremenskog intervala
pomoću polja »od/do« i određenih prioriteta koji su programski definisani, možemo
izvesti slijedeće odnose: „od datuma“, do datuma“, „od-do datuma“ i „decidni
datum“.
U slučaju prelaska datuma iz tekstualnog obrasca u format kontrolisanog
datuma, slijedeće vrijednosti moraju biti definirane u skladu sa ISO 8601 : CC =
vjek, YYYY = godina, MM = mjesec, DD = dan. Pored ovih vrijednosti, postoje
i dvije posebne vrijednosti: CA = približni (circa) i prostor=spacebar. Odnose
između njih moraju definisati operateri.49 Na osnovu ovih polaznih tačaka, za
potrebe razumijevanja osnovnih zakonitosti transformacije datumskih skupova iz
nestandardizovanih izvršit ćemo dvije pojednostavljene procedure za razumijevanje
osnovnih principa transformacije skupova datuma od ne-standardizovanih do
kontrolisanih vremenskih vrijednosti u dva pojednostavljena postupka. Prvi postupak
odnosi se na mnoštvo vremenskih tačaka, a drugi na mnoštvo vremenskih intervala.
Rezultat oba postupka jeste shvatanje da se u praksi pojavljuju različiti vremenski
nizovi, koje treba prethodno normalizovati. S tim u vezi, polazna tačka je da se svaka
vrsta niza transformiše u skladu sa sintaksom dubljeg oblika datuma.
Izvorni oblici datuma: Akcija Kompleksni oblik datuma:

10. 03. 1890 se transformiše u =+18900310
od septembra 1950 se transformiše u >+195009
Između godina 1914 i 1918 se transformiše u ><+1914 +1918
od približno 14. stoljeća do približno 16. se transformiše u >=<= +14ca +16ca
stoljeća
Tabela 2. Primjeri transformacije vremenskih nizova iz nestandardnog izvornog u

standardni kompleksniji oblik.
46 Pomoć sa softverskim alatom Finding Aid Assistant, scope solution AG, ver.: 5.1.1.
47 Pomoć sa softverskim alatom Transfer Assistant, scope solution AG, ver.: 5.2.0.0.
48 Za tačku vremena se koristi polje “Vrijeme stvaranja”; za definiranje vremenskog intervala, polja
“Vrijeme stvaranja (od)” i “Vrijeme stvaranja (do)”.
49 Za definiranje vremenskih intervala ili vremenskih točaka, u arhivskom informacijskom sustavu
koji se temelje na opsegu Arhiv platformi, koriste se slijedeći operatori: “=” označava “precizno”;
“>” označava “po”; “<” označava “prije”; “> =” označava “iz”; “<=” označava “do”; “> <” označava
“med”; “> = <=” označava “from-to”; “NE” znači “bez naznaka”; “SD” označava “nema datuma (sine
data)”.
265
U slučaju kada je vremenska tačka u izvornom arhivskom informacionom

sistemu određena kao numerički redoslijed znakova u formatu DD.MM.LLLL u
punom nizu arapskih brojeva bez vodeće nule, dobijemo u izvornom sistemu običnu
tekstualnu datoteku, slijedeći pojednostavljeni redoslijed zapisa i predstavljenost
datuma prema nastanku popisnih jedinica, koje su razgraničene s tabulatorima:
Redoslijed zapisa Metapodaci ispred datuma Datum Metapodaci iza datuma

Zapis 1 ... drugi metapodaci ... 8.8.1927 ... drugi metapodaci ...
Zapis N ... drugi metapodaci ... 30.12.1931 ... drugi metapodci ...
Tabela 3. Primjeri mnoštva vremenskih nizova za određivanje vremenskih tačaka u

izvornom obliku.
Takav izvorni oblik datuma transformišemo u oblik, u skladu sa standardom

ISO 8601 u tekstualnoj datoteci i oblikujemo datumske nizove u skladu s pravilima
formiranja internog format za potrebe alata TA:
Redoslijed zapisa Ispred datuma Datum Iza datuma

Zapis 1 ... drugi metapodci ... = +19270808 ... drugi metapodaci ...
Zapis 2 ... drugi metapodaci ... = +19270524 ... drugi metapodaci ...
Zapis 3 ... drugi metapodaci ... = +19271031 ... drugi metapodaci ...
Zapis N ... drugi metapodaci ... = +19311230 ... drugi metapodaci ...
Tabela 4. Primjeri mnoštva vremenskih nizova za određivanje vremenskih tačaka u

obliku, odgovarajućem internom formatu TA, odnosno ISO 8601.
Nakon što se uređeni i normalizovani tekst unosi u programski alat TA,

možemo koristiti korisnički interfejs da upoređujemo te podatke o datumu koji
smo snimili, koji se transformišu u korisnički oblik LLLL.MM.DD. Važna polazna
tačka je činjenica da su zahvaljujući kontroli, u korisničkom interfejsu predstavljeni
i unutrašnji format (stupac: Datum kreiranja PE) kao i njegov korisnički format
(stupac: Korisnički format datuma). Ova relativno nebitna funkcionalnost
pokazala se kao važno sredstvo u procesu implementacije mogućih korekcija
nepravilno zahvaćenih datumskih vrijednosti prilikom uvoza cjelokupnih arhivskih
informacijskih pomagala u alatku TA.
266
Korisnički format
Pred datumom Datum nastanka PE* Iza datuma
datuma
... drugi metapodaci ... = +19270808 1927.08.08 ...drugi metapodaci
...drugi metapodaci ... = +19311230 1931.12.30 ...drugi metapodaci
Tabela 5. Primjeri mnoštva vremenskih interno standardizovanih i korisničkih nizova

vremenskih tačaka kao što su predstavljeni u interfejsu alata TA.
Nakon provedenog transfera podataka iz TA u skup podataka, dobiju se

datumi u podatkovnom skupu (zbirci) format „DD.MM.LLLL“ s vodećim nulama
kod dana i mjeseca. Taj oblik datuma stvarno odgovara korisničkom formatu
datuma unutar TA.
Slika 1. Primjer predstavljanja vremenske tačke u elementu „Vrijeme nastanka PE“ sa

statusom „u radu“.
Kada se u postupku arhivskog stručnog rada, zapis o popisnoj jedinici

zaključi u podatkovnom skupu, datum promijeni oblik u format „LLLL.MM.DD“.
Slika 2. Primjer predstavljanja vremenske tačke u elementu „Vrijeme nastanka PE“ sa

statusom „zaključen“.
Konačni oblik formata datuma je u skladu sa standardom ISO 8601,

koji omogućava odgovarajuće, pravilno pretraživanje i pronalazak tragova
pretraživačkih nizova, kao i klasifikaciju oba opisa popisnih jedinica, kao i
različitih identifikacionih podataka u kojima se datum prikazuje kao sastavni dio
liste. Ako u transformacijama nizova koje definišu vremenske tačke, nailazimo
samo na promjene u entitetima nizova, u transformacijama vremenskih intervala
se susrećemo sa nešto složenijim skupovima podataka koji sadrže i podatke o
odnosima u okviru pojedinačnih vremenskih nizova. Oni su definisani jednostavnim
267
Booleovim operaterima (isti, veći, manji). U nastavku ćemo pratiti transformacije

skupa vremenskih intervala izvornog sistema. U ovom slučaju, upotrijebljeno je
nezahtjevno predstavljanje formata datuma za vremenski interval jedne školske
godine, u tekstualnom obliku, i to u formatu zapisa LLLL / LL .

Zapis 1 ... drugi metapodaci ... 1891/92 ... drugi metapodaci ...
Zapis N ... drugi metapodaci ... 1900/01 ... drugi metapodaci ...
Tabela 6. Primjeri mnoštva vremenskih nizova za određivanje vremenskih intervala u

izvornom obliku.
Taj konačni format mijenjamo u postupku pretvaranja iz običnog

tekstualnog oblika u standardizovani oblik i s tim također i vremenski interval jedne
godine. Pri tome treba uvažavati slijedeće zahtjeve postupka:
• godine izraditi u skladu sa standardom ISO 8601,
• pojedinačnoj godini dodati prefiks „+“,
• obje godine razgraničiti s „razmakom“,
• nizu dodati prefiks „>=<“ (manje ili jednako, te veće ili jednako).
Nakon izvedenog postupka dobijamo u tekstualnoj datoteci datum zapisan

u internom formatu za uvođenje u alat TA.

Zapis 1 ... drugi metapodaci ... >=<= +1891 +1892 ... drugi metapodaci ...
Zapis 2 ... drugi metapodci ... >=<= +1894 +1895 ... drugi metapodaci ...
Zapis 3 ... drugi metapodaci ... >=<= +1895 +1896 ... drugi metapodaci ...
Zapis N ... drugi metapodaci ... >=<= +1900 +1901 ... drugi metapodaci ...
Tabela 7. Primjeri mnoštva vremenskih nizova za određivanje vremenskih intervala u

obliku, skladnom s internim formatom TA odnosno ISO 8601.
Nakon uvođenja sadržaja tekstualne datoteke u TA alatku, dobijamo

relaciju između dva formata datoteka koja se mogu uporediti sa gornjim stanjem pri
uvođenju mnoštva vremenskih tačaka.
268
Korisnički
Ispred datuma Datum nastanka PE* Iza datuma
format datuma
... drugi metapodaci ... >=<= +1891 +1892 1891-1892 ... drugi metapodaci ...
Tabela 8. Primjeri mnoštva vremenskih interno standardizovanih i korisničkih nizova

vremenskih intervala kao što su predstavljeni u interfejsu TA alata.
Nakon sprovedenog transfera podataka iz alata TA u podatkovne zbirke se

„Vrijeme nastanka popisne jednice“, koja je „u radu „ prikaže slijedeće:
Slika 3. Primjeri predstavljanja vremenskog intervala u elementu „Vrijeme nastanka PE“

sa statusom „u radu“.
Nakon zaključenja rada na zapisu sa promjenom statusa iz „u radu“ u status

„zaključeno“ se vrijeme nastanka popisne jedinice pojavljuje slijedeće:
Slika 4. Primjeri predstavljanja intervala u elementu „Vrijeme nastanka PE“ sa statusom

„zaključen“.
Prilikom određivanja vremenskog intervala pojavljuje se važno pitanje

njegove preciznosti. Iz prakse je poznato, da u određenim slučajevima nije moguće
tačno definisati vremenske tačke početka i kraja vremenskog intervala, a još više
problema može se desiti u tom kontekstu kod ponovljenih intervala. U ovim
slučajevima potrebno je naznačiti, da je riječ o približnoj vrijednosti ili unijeti
specifičnosti, tj. obrazloženje u polje za tekstualni dio, koje se odnosi na napomene
u vezi s datumima.
Za mnoštvo različitih datumskih skupova podataka u jednom
informacionom alatu, proces se može komplikovati sa dodatnim zahtjevima kao
269
što su, na primjer, da je neophodno kontinuirano održavati redoslijed i istovremeno

vršiti razne transformacije nizova u skladu sa sintaksičkim zahtjevima. Ovo također
može zahtijevati dosta vremena i ljudskih resursa.
U kontekstu bavljenja transformacijom datumskih nizova u arhivskoj
teoriji i praksi, potrebno je spomenuti i uslove za konverziju datuma u različitim
kalendarima (brojanja godina). Sa principijelne tačke gledišta, zahtjev nije nov,
pošto su ga autori već implementirali u nekim fizičkim arhivskim formativnim
pomagalima. Kao primjer, samo da spomenemo publikaciju: R. Hajdarević,
Defter sarajevskog saračkog esnafa 1726–1832.50 Za razliku od fizičkih arhivskih
informativnih pomagala, u elektronskim arhivskim informativnim pomagalima, s
tim problemom do sada se nisu mnogo bavili. Ima više razloga. Spomenimo samo
konzistentnu i skoro univerzalnu upotrebu ISO 8601 u informacionim sistemima,
relativno lošu sistemsku podršku za nacionalne specijalnosti itd.
Uvođenjem datumskih elemenata u baze podataka i sa javno dostupnim
web51 i drugim servisima, koji omogućavaju brzu konverziju datuma različitih
kalendara, dobijamo neophodnu tehnološku osnovu za izvođenje prezentacija
datuma sadržaja i konteksta arhivskog materijala u različitim brojanjima godina.
Među arhivskim informacionim sistemima, ističemo rješenje koje je već
implementirano unutar arhivskih informacionih sistema Nacionalnog arhiva
Sultanata Oman, na području scopeArchieve platforme.52 Sadašnje rješenje
omogućava prikaz i istraživanje nakon datuma stvaranja arhivskog materijala u
skladu sa zakonima Gregorijanskog kalendara. To predstavlja standardno rješenje
unutar ove platforme. Istovremeno, omogućava prikaz datuma u skladu sa
muslimanskim kalendarima.
Slika 5. Primjer predstavljanja vremenskog intervala u različitim brojanjima godina53

(Google Translate).
Rješenje koje se koristi može se razvijati u pravcu automatskog prevođenja

datuma i njihovog evidentiranja u predviđena polja, sprovođenje istraživanja po
datumima muslimanskog kalendara itd. Kompleksno složeno rješenje sistematskog
50 Rašid Hajdarević, Defteri sarajevskog saračkog esnafa 1726–1832, uredio: Sejdalija Gušić,
Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1998, 27.
51 Usporediti: Keisan Online Calculator service. Preuzeto 8. 6. 2018. s web stranice: https://keisan.
casio.com/menu/system/000000000020.
52 Uporediti: Search On Our Archives. Preuzeto 8. 6. 2018. s web stranice: http://archives.nraa.gov.
om/suchinfo.aspx.
53 Zapis sa signaturom OM.NRAA.C.2.1.1. Preuzeto 8. 6. 2018. s web stranice: http://archives.nraa.
gov.om/detail.aspx?id=19931.
270
upravljanja datumima također je korisno na srednjeevropskom prostoru, gdje bi

arhivski informacioni sistemi trebali biti implementirani uz postojeći Gregorijanski,
ili bar još Julijanski i muslimanski kalendar.
Zaključak
Transformacija datuma u okviru arhivske teorije i prakse obuhvata

širok spektar logičkih, semantičkih i sintaktičkih rješenja. Ovo se odnosi na
brojanje godina, definisanje datuma u obliku vremenskih tačaka, vremenskih
intervala ili ponavljajućih vremenskih intervala. Praktično se one realizuju kroz
različite procedure arhivskog profesionalnog rada, kao i mnoge mašinske obrade
datumskih tipova podataka. Pri tome tačno i dosljedno dokumentovanje vremenskih
tačaka i vremenskih intervala u okviru pojedinačnih tačaka uključujući i njihovu
automatsku konverziju unutar pojedinačnih brojanja, s njihovim automatskim
preračunavanjem u druge godine, predstavlja visoko uspostavljen arhivski
profesionalni standard. Ovo u strateškom i razvojnom smislu omogućava precizniju
pristupačnost arhivskom materijalu, uporedivost različitih podataka o datumu i
vremenu podataka, razumljivost i uspostavljanje vremenskih kontekstualnih odnosa
arhivskog materijala kroz prizmu identifikatora vremenskih domena.
Arhivski stručnjaci moraju pri obuhvatanju datumskih i vremenskih
podataka uvažavati prije svega opšte zahtjeve u vezi s razumijevanjem određivanja
sadržaja te vrste. Posebnu pažnju moraju obratiti na preciznost zahvata onih oblika
datuma nizova koji omogućavaju mašinsko (računarsko) istraživanje. Ovo nije
samo odgovarajuće za definisanje vremenskih tačaka, nego što je moguće tačnija
definicija vremenskih intervala, bez obzira na to u kojem se sistemu vrši brojanje
godina.
Za potrebe istraživanja arhivskog gradiva i njegovog konteksta, datumi
bi trebalo da garantuju obuhvat više zahtjeva. Treba napomenuti informativnu
funkciju, što je osnova za evidentiranje informacija o vremenskoj dimenziji arhiva.
U arhivskim informacionim sistemima datumski elementi moraju na nivou zapisa
omogućavati razvrstavanje i sortiranje te vrste podataka u skladu sa zakonitostima
računarske obrade tipova. Pri tome datumski elementi bi morali da podržavaju
neposredno istraživanje po vremenskim tačkama i vremenskim intervalima u
različitim kalendarima.
Summary
Transformation of dates within archival theory and practice comprises a

wide range of logical, semantic and syntactic solutions that are related to counting
years, defining dates in the form of time points, time intervals or recurring time
271
intervals. They are practically implemented through various procedures of archival

professional work, as well as through computer supported data processing of these
data types. The precise representation of time points and time intervals within
standard calendar, including their automatic conversion into other calendars, is,
without doubt, a high-level archival professional standard. In strategic development
sense this makes possible to have more precise access to archival material,
comparability of different date and time data, comprehensibility and establishment
of time contextual relations of archival material through the prism of definition of
the time.
When collecting date data, archivists should first take into account the
general requirements for understanding the meaning of managing of these data
types. Particular attention should be paid to the accuracy of the capture of date
formats that enable computer supported query. However, this is not only appropriate
definition for the times points, but especially for the exact definition of time
intervals no matter on what calendar they are carried out.
For the purposes of searching of archival material and its contexts, dates
must provide more requirements. Let us mention the informative function, which
is the fundamental basis of describing the data on the time dimension of archival
material. In archival information systems, date elements must allow sorting data
at all levels of descriptions in accordance with the rules of computer supported
processing of such data types. These date elements should also allow direct queries
by time points and time intervals in different calendars.
272
Dr. sc. Julija BARUNČIĆ PLETIKOSIĆ stručni rad
Ivan RADOŠ
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata
REZULTATI I ISKUSTVA OBJAVLJIVANJA (SUVREMENIH)

ARHIVSKIH IZVORA NA PRIMJERU DOMOVINSKOG RATA
U HRVATSKOJ
Apstrakt: Od početka svoga rada Hrvatski memorijalno-dokumentacijski

centar Domovinskog rata (HMDCDR) kao specijalizirani arhiv obrađuje i u
obliku zbornika dokumenata objavljuje dokumente (arhivsko gradivo) srpske
provenijencije o ratu u Hrvatskoj i manjim dijelom o ratu u Bosni i Hercegovini.
Dosad je objavljeno 20 knjiga dokumenata vojne i civilne provenijencije pobunjenih
Srba u Hrvatskoj s gotovo 4.500 dokumenata na više od 9000 stranica. U radu su
prikazane vrste takvog arhivskog gradiva, postupak selekcije i pripreme za njihovo
objavljivanje kao i značajke, rezultati i iskustva stečena tijekom objavljivanja
suvremenih arhivskih izvora o ratu u Hrvatskoj.
Ključne riječi: Arhivsko gradivo, arhivi, Domovinski rat, izdavačka

djelatnost, Republika Hrvatska.
RESULTS AND EXPERIENCE OF PUBLISHING (CONTEMPORARY)

ARCHIVAL SOURCES ON THE HOMELAND WAR IN CROATIA
Abstract: Since the beginning of its work, the Croatian Memorial-

Documentation Center of the Homeland War (HMDCDR) as a specialized archive,
processes and publishes collections of documents (archival fonds) of the Serbian
origin pertaining to the war in Croatia and to a lesser extent to the war in Bosnia
and Herzegovina. So far, 20 books of military and civilian documentation of
rebelled Serbs have been published in Croatia with nearly 4,500 documents in more
than 9,000 pages. This paper presents the types of such archival fonds, selection
procedures and preparations for their publication as well as the features, results
and experience gained during the publication of contemporary archival sources on
war in Croatia.
Key words: Archive material, archives, Homeland war, publishing,

Republic of Croatia.
273
Dr. sc. Julija BARUNČIĆ PLETIKOSIĆ, Ivan RADOŠ
Uvod
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata

(dalje HMDCDR) u Zagrebu utemeljen je 24. prosinca 2004, na zahtjev Sabora
Republike Hrvatske, a s radom je započeo u ožujku 2005, kao javna znanstvena
ustanova – specijalizirani arhiv od interesa za Republiku Hrvatsku. Osnovan je radi
prikupljanja, sređivanja, čuvanja, zaštite, te stručnog i znanstvenog istraživanja
dokumentacije i svih podataka u vezi s Domovinskim ratom. Osnivač HMDCDR-a
je Republika Hrvatska, a prava i dužnosti osnivača obavlja Ministarstvo kulture
Republike Hrvatske u okviru ovlasti Vlade Republike Hrvatske. U obavljanju svoje
djelatnosti HMDCDR prikuplja, objedinjuje, sređuje i zaštićuje svu dokumentaciju
i sve podatke nastale u Domovinskom ratu i vezane uz rat; prikuplja, sređuje,
klasificira i obrađuje registraturno i arhivsko gradivo nastalo u Domovinskom
ratu i vezano uz rat, sukladno Zakonu o arhivskom gradivu i arhivima; stručno i
znanstveno obrađuje, analizira i vrednuje podatke, dokumentaciju i gradivo vezano
uz Domovinski rat; objavljuje publikacije i druga djela nastala na temelju svoje
djelatnosti; objavljuje registraturno i arhivsko gradivo nastalo u Domovinskom
ratu; daje podatke, izvatke iz dokumenata i ovjerovljene prijepise na zahtjev
korisnika, sukladno Zakonu o arhivskom gradivu i arhivima; organizira stručna i
znanstvena predavanja i izložbe, te znanstvene skupove i druge oblike istraživanja
istine o Domovinskom ratu i upoznavanja javnosti u zemlji i svijetu s utvrđenim
činjenicama; surađuje s arhivima, muzejima i drugim pravnim osobama radi
unaprjeđenja svoje djelatnosti, itd.1 Arhivska djelatnost HMDCDR-a organizirana
je kroz Odjel za arhivsko gradivo Domovinskog rata koji je podijeljen na Odsjek
za konvencionalno gradivo i Odsjek za nekonvencionalno gradivo (fotografije,
filmovi, videozapisi, itd.).
Najveći dio konvencionalnog gradiva HMDCDR-a odnosi se na gradivo
nastalo djelovanjem srpskih paradržavnih i paravojnih institucija i postrojbi
na okupiranom području Republike Hrvatske u razdoblju od 1990. do 1995.
godine. Gradivo su nakon vojno-redarstvenih operacija „Bljesak“ i „Oluja“
na oslobođenom teritoriju zaplijenile hrvatske vojne snage. Gradivo se isprva
nalazilo u posjedu nekoliko vojno-sigurnosnih agencija i Ministarstva obrane
Republike Hrvatske nakon čega je predano na čuvanje Hrvatskom državnom
arhivu u Zagreb, a 2005. predano je u depozit HMDCDR-u. Preuzeto gradivo, kao
i gradivo koje je HMDCDR naknadno preuzimao od drugih arhivskih ustanova u
Republici Hrvatskoj i privatnih osoba, čuva se u spremištu HMDCDR-a. Gradivo
se sustavno obrađuje i razvrstava u fondove i zbirke s pripadajućim inventarima.
Uz prikupljanje, zaštitu i sređivanje, jedna od primarnih zadaća i aktivnosti koju
je HMDCDR započeo 2007. i otada je u kontinuitetu provodi sve do danas, jest
objavljivanje spomenutog gradiva u obliku knjiga, odnosno serije zbornika
1 Zakon o Hrvatskom memorijalno-dokumentacijskom centru Domovinskog rata, http://
centardomovinskograta.hr/wp-content/uploads/2013/04/Zakon-o-Hrvatskom-memorijalno-
dokumentacijskom-centru-Domovinskog-rata.pdf.
274
Rezultati i iskustva objavljivanja (suvremenih) arhivskih izvora na primjeru Domovinskog rata ...
dokumenata pod naslovom Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990–1995,

Dokumenti, o čemu će više riječi biti u radu.
Objavljivanje arhivskih izvora
Općenito, svi državni arhivi u Republici Hrvatskoj u okviru svojih zadaća iz

članka 41. Zakona o arhivskom gradivu i arhivima provode mjere zaštite arhivskoga
gradiva u arhivu i brinu za njegovu sigurnost, te sređuju, propisuju i objavljuju
arhivsko gradivo i daju ga na korištenje.2 Kada se govori o objavljivanju arhivskoga
gradiva, u Pravilniku o korištenju arhivskoga gradiva, članak 2. (I. Opće odredbe)
navodi da se korištenjem arhivskog gradiva smatra „uporaba obavijesnih pomagala
o arhivskom gradivu i arhivskoga gradiva bez obzira na kojemu je nosaču zapisa
sačuvano. U korištenje spada pregled gradiva, prepisivanje, objavljivanje, izlaganje,
izrada preslika, posudba i izdavanje ovjerovljenih prijepisa odnosno preslika“3.
Prema odredbama istog Pravilnika, arhivsko gradivo daje se, između ostaloga,
na korištenje u službene svrhe, za znanstveno istraživanje, u publicističke svrhe,
za potrebe nastave, za izložbe i objavljivanje.4 S obzirom da se radi o gradivu
nepriznate i samoproglašene tvorevine, nastale okupacijom dijela Hrvatske od
strane pobunjenih Srba potpomognutih iz Srbije, koja je u konačnici doživjela svoju
propast, ne postoje zakonska ograničenja za objavu gradiva.
Vodeći se tim načelima te kako bi gradivo institucija i vojske pobunjenih
Srba s okupiranoga područja RH bilo dostupno javnosti, kao i u svrhu daljnjih
istraživanja i znanstvenih raščlambi, HMDCDR je odlučio dio navedenoga gradiva
objavljivati kroz seriju zbornika dokumenata. Postupkom odabiranja gradiva
iz fondova vojnih i civilnih institucija „RSK“ do danas je izdvojen velik broj
dokumenata koji se sustavno objavljuju od 2007. godine. Sveukupno je do danas
objavljeno 20 knjiga dokumenta „RSK“, civilne i vojne provenijencije, koje sadrže
ukupno 4491 izvorni dokument. Prvih 18 knjiga objavljeno je u razdoblju od 2007.
do 2015. godine, s time da su u pravilu godišnje objavljivane po 2 knjige, na način
da je prvo objavljena knjiga dokumenata vojne provenijencije „RSK“, a zatim
knjiga (svaka sljedeća parna knjiga) s dokumentima civilnih institucija „RSK“.
Dokumenti su (u prvih 18 knjiga iz serije) objavljivani kronološki, počevši
od prve polovice 1990. do ljeta/jeseni 1995. godine, a svaka je knjiga, izuzev prve
dvije knjige, obuhvaćala razdoblje od pola godine (primjerice, razdoblje od siječnja
do lipnja 1991, pa od lipnja do prosinca 1991, zatim od siječnja do lipnja 1992, itd.).
Iako su događaji iz 1995. godine obrađeni samo do listopada, zbog važnosti vojnih
i političkih događaja u tom razdoblju odlučili smo objaviti 4 knjige dokumenata iz
1995. kao i za sva prethodna jednogodišnja razdoblja.
2 „Narodne novine“, br. 105/97, 64/00, 65/09, 125/11.

3 „Narodne novine“, br. 105/97.
4 Isto.
275
Budući da je u međuvremenu u HMDCDR pristiglo još izvornih dokumenata

koji se odnose na navedeno razdoblje i tematiku, a dio dokumenta izdvojen
je daljnjim sređivanjem arhivskog gradiva već pohranjenog u HMDCDR-u
i stvaranjem novih arhivskih fondova, odlučeno je da se zbog svoje važnosti
objavljuju i ti dokumenti. Pristup je kao i dotad bio kronološki, ali sada prema
vojno-teritorijalnoj podjeli na okupiranim područjima RH na kojima su djelovali
korpusi Srpske vojske Krajine. Zasad su, prema navedenim kriterijima, objavljene
dvije knjige, Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990–1995, Dokumenti – Knjiga
19, te Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990–1995, Dokumenti – Knjiga
20, koje obuhvaćaju dokumente iz arhivskog gradiva 9. korpusa JNA i jedinica
Teritorijalne obrane pobunjenih Srba, a kronološki obuhvaćaju razdoblje 1991.
i prve polovice 1992. godine. U planu je daljnje izdavanje zbornika dokumenata
prema navedenom vojno teritorijalnom kriteriju (Sjeverna Dalmacija, Lika, Kordun,
Banovina, zapadna Slavonija). U vrijeme pisanja ovoga rada, izvršena je selekcija
dokumenata za Knjigu 21 koja će se odnositi na područje Like.56
Knjiga Broj objavljenih dokumenata Broj stranica (bez kazala)

Dokumenti 1. 314 593
Dokumenti 17. 213 413 (474)5
Ukupno 4491 dokument 9352 stranice (9413)6
5 Dokumenti su na 413 stranica, no ako se uključe tekstovi o “Bljesku” i “Oluji” objavljeni iznimno
kao dodatak u toj knjizi, onda su 474 stranice.
6 Broj stranica u zagradi uključuje priloge iz Knjige 17 o “Bljesku” i “Oluji”.
276
Od dosad objavljenih 20 knjiga, njih 11 vojne je tematike i obuhvaćaju

gradivo srpske vojne provenijencije (jedan dio su dokumenti Oružanih snaga
SFRJ, odnosno JNA, a najveći dio odnosi se na dokumente vojnih snaga „RSK“),
te je u njima objavljeno ukupno 3.007 dokumenata, a 9 knjiga obuhvaća gradivo
civilnih institucija pobunjenih Srba u Republici Hrvatskoj i u njima su ukupno
objavljena 1.484 dokumenta. Dokumenti vojne provenijencije uglavnom se
odnose na zapovijedi, izvješća, dopise, zahtjeve, upozorenja, imenovanja i ostale
dokumente raznih razina zapovijedanja bilo u Oružanim snagama SFRJ ili Srpskoj
vojsci Krajine. Tako su zastupljeni dokumenti strateške razine (Generalštab
OS SFRJ, zapovjedništva vojnih oblasti, Glavni štab SVK), operativne razine
(korpusi JNA i SVK) i taktičke razine (brigade, pukovi i ostale niže jedinice). U
ovoj skupini dokumenata vojne provenijencije nalaze se i dokumenti „Ministarstva
odbrane RSK“, pisma i dopisi upućeni predstavnicima mirovnih snaga u RH itd., a
dokumenti institucija pobunjenih Srba u RH odnose se na izvješća i uredbe Vlade
RSK, Ureda predsjednika RSK, ministarstava, skupština općina, sudova, političkih
stranaka u RSK, itd.
Uz navedene zbornike, u 2. dijelu knjige Oluja Davora Marijana (2007) koja
se bavi istoimenom oslobodilačkom operacijom hrvatskih snaga, objavljene su 3
tematske cjeline s ukupno 95 dokumenata, koje se odnose na planove pobunjenih
Srba iz Hrvatske o ujedinjenju sa Srbima u BiH, na srpske napade na UN-ovu
zaštićenu zonu Bihać i na evakuaciju stanovništva s okupiranog teritorija Hrvatske
prije i tijekom „Oluje“.
Izlučivanje, priprema i uređivanje arhivskih izvora za objavljivanje
Postupak izlučivanja, pripreme i uređivanja dokumenata za objavljivanje

uglavnom je isti za svaki zbornik dokumenata. Uz primarnu podjelu na vojne
i civilne dokumente, pri izlučivanju u obzir se uzima najprije relevantnost tih
dokumenata, njihova reprezentativna važnost u kontekstu djelovanja stvaratelja
gradiva (vojnih i civilnih institucija) u razdoblju 1990–1995. godine. Važan kriterij
je količina dokumenata koji sadrže podatke o nekom važnijem događaju, pa se
tako primjerice za pojedine vojne operacije o kojima su izvori brojniji i dokumenti
opširniji, uzimaju oni hijerarhijski viših razina koji daju sveobuhvatnu sliku dok
se, primjerice za neke detalje u vojnoj operaciji donose i dokumenti podređenih
jedinica koji detaljnije opisuju pojedini događaj na određenom području. Također,
ako u nekom kraćem ili dužem razdoblju, primjerice kao 1994, nije bilo važnijih
vojnih operacija ili događaja, onda se kod izlučivanja dokumenata u obzir uzimaju i
oni dokumenti koji govore o nekim drugim aspektima vojnog djelovanja stvaratelja,
primjerice o svakodnevnom funkcioniranju pojedinih postrojbi, problemima s
ljudstvom, mobilizacijom, opskrbom, materijalnim problemima unutar postrojbi
i sl., ili dokumenti koji su vrijedni zbog nekih podataka važnih za razumijevanje
277
cjelokupne situacije na bojištu, a koji su na prvi pogled možda manje važni u

vojnom smislu.
Pri odabiru dokumenata civilnih institucija u RSK kriteriji su istovjetni,
od relevantnosti dokumenata i njihove važnosti u kontekstu djelovanja stvaratelja
gradiva (Vlade RSK, ministarstava, političkih stranaka itd.) do količine gradiva i
nastojanja da se odaberu jedan ili dva reprezentativna dokumenta koji kronološki,
gotovo za svaki dan tijekom razdoblja od pola godine koje obuhvaća jedna knjiga,
prate događaje navedenih stvaratelja gradiva. Zanimljivo je napomenuti da su među
dokumentima civilne provenijencije objavljeni zapisnici svih sjednica Vlade RSK,
bez obzira što svaka možda ne predstavlja prvorazredan historiografski izvor, ali
prikazuju kontinuitet funkcioniranja i značajke izvršne vlasti u „RSK“.
U postupku odabira dokumenata koji se objavljuju sudjeluje većina arhivista
u HMDCDR-u, a svaka pojedina knjiga ima dva urednika koji donose konačnu
odluku o broju odabranih dokumenata.
Nakon izlučivanja dokumenata iz arhivskih fondova, dokumenti se radi bolje
čitljivosti i preglednosti transkribiraju pri čemu se tekst dokumenta ostavlja jednak
izvorniku na jeziku na kojemu je pisan. Ako se, rijetko, radi o većim zahvatima u
tekstu, oni se označavaju stavljanjem tog teksta u uglate zagrade, a u bilješkama
se onda naznačuje da su ti dijelovi dokumenta u izvorniku oštećeni ili izostavljeni.
Pojedini toponimi ili imena/prezimena osoba u zborniku također su pojašnjeni u
bilješkama. Pečati na dokumentima, kao sastavni dio svakog dokumenta i potvrda
njihove izvornosti u tekstu su označeni kraticom M. P. (mjesto pečata) koje je
potom detaljno objašnjeno u bilješkama s karakteristikama (okrugli, prijemni...)
i tekstom pečata koji označava pošiljatelja/stvaratelja i primatelja. Ispred svakog
dokumenta nalazi se njegov redni broj u zborniku kao i regesta s kratkim sadržajem
koji pruža osnovne informacije što se u dokumentu nalazi. Nakon svakog
dokumenta navedeno je radi li se o izvorniku, preslici izvornika, kopiji, načinu na
koji je dokument pisan (strojopisom ili rukopisom) te naposljetku na kojem pismu
je pisan (latinici ili ćirilici). Osim toga, naveden je i broj fonda i kutija u kojoj se
navedeni dokument nalazi.
Svaka knjiga ima zaseban predgovor u kojem je predstavljeno razdoblje
na koje se dokumenti odnose, a pojedine teme naglašene su kroz citate iz
dokumenata kako bi se čitatelje upozorilo na što će naići u dokumentima. Također,
u predgovorima se pokazalo nužnim osvrnuti na prirodu izvora, navode, podatke u
pojedinim dokumentima kako bi ih se promatralo u cjelini, povijesnom kontekstu ili
upozorilo da se radi o neobjektivnim ili netočnim podacima, tvrdnjama i ocjenama
koje se ne mogu uvijek (pre)uzimati nekritički.
Radi lakšeg snalaženja, svaka knjiga ima na početku popis kratica, koji je
posebno dragocjen kad se radi o knjigama vojne provenijencije s dokumentima
koji obiluju brojnim kraticama vojne terminologije koje su bile u uporabi u JNA,
a kasnije u SVK. Na kraju svake knjige nalaze se kazala imena i mjesta koja
omogućavaju ciljanu i bržu potragu za određenim toponimima i osobama koje su
278
u ovakvim dokumentima brojne. Korištenje dokumenata bez ovih pomagala bilo bi

uvelike otežano.
Uporaba objavljenih zbornika dokumenata
Rezultati ovakvog načina objavljivanja arhivskih izvora, kroz zbornike

dokumenata, pokazali su se dosad pozitivnima na nekoliko razina. Od najveće su
koristi prvenstveno djelatnicima HMDCDR-a u svakodnevnom poslu, bilo da se
radi o vlastitim istraživanjima ili svakodnevnim zahtjevima korisnika za gradivom s
obzirom da su u zbornicima zastupljeni najrelevantniji dokumenti iz toga razdoblja.
Objavljenim dokumentima u svom su se radu koristila i pravosudna tijela
iz Hrvatske i drugih zemalja budući da je razdoblje 1990–1995. i danas predmet
njihovih istraga. Prema povratnim informacijama, objavljeni zbornici našli su
široku primjenu i kod istraživača, povjesničara i studenata pri istraživanju i pisanju
radova. Svoj interes su pronašli i zaljubljenici u vojnu povijest, a među kupcima
postoji već značajan broj kolekcionara koji prikupljaju svaku knjigu iz serije.
U nekoliko navrata, nakon iskazanog interesa novinskih izdavačkih kuća u
Hrvatskoj, nekoliko knjiga/zbornika distribuirano je i prodavano uz dnevne novine
po cijeloj Hrvatskoj u više tisuća primjeraka te na taj način našlo put do šireg kruga
čitatelja.
Zaključak
Objavljivanjem ovakve vrste arhivskoga gradiva, ono postaje dostupno

javnosti i istraživačima, što je iznimno značajno za razumijevanje konteksta
povijesnih zbivanja na području Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine,
odnosno bivše SFRJ u prvoj polovici 1990-ih. Sadržaj kronološki objavljenih
dokumenata iz vremena postojanja srpske paradržave na teritoriju Republike
Hrvatske prikazuje tijek i ciljeve velikosrpske agresije na Hrvatsku, a kroz
dokumente se dobiva autentičan uvid u razdoblje u kojemu je gradivo nastalo.
Budući da je navedeno gradivo do sređivanja u HMDCDR-u i objavljivanja bilo
gotovo nepoznato, a s obzirom na osjetljivost i važnost postojećih dokumenta
za suvremenu hrvatsku povijest, kako bi se upotpunio kontekst zbivanja i
dokumentima s „druge“, srpske strane, a pristup istraživanju ove problematike bio
što objektivniji i znanstveno utemeljen, objavljivanje gradiva u tom je kontekstu od
iznimne važnosti.
Rezultati i iskustva nakon višegodišnjeg objavljivanja zbornika dokumenata
pokazuju da se odluka o objavljivanju ovih zbornika pokazala opravdanom
primarno s arhivističke i historiografske strane, ali i ostalih stručnih područja, kao i
iz perspektive zainteresirane javnosti.
279
Summary
By publishing this kind of archive material, it becomes available to

the public and researchers, which is extremely important for understanding the
context of historical events in the territory of the Republic of Croatia and Bosnia
and Herzegovina, or the former SFRY in the first half of the 1990s. The content
of chronologically published documents from the time of the existence of the
Serbian „state“ in the territory of the Republic of Croatia shows the course and
goals of the Greater Serbian aggression on Croatia, and through the documents an
authentic insight into the period in which the material originated. Since the material
mentioned until the editing in the HMDCDR and the publication was almost
unknown, and considering the sensitivity and importance of the existing documents
for contemporary Croatian history. In order to complete the context of events and
documents from the “other”, Serbian side, and the approach to the research, the
issue was approached objectively and scientifically, and publication of the material
in this context is of paramount importance.
The results and experiences after years of publishing a collection of
documents show that the decision to publish these records has proven justified
primarily from the archival and historiographical side, but also from other
professional areas, as well as from the perspective of the interested public.
280
Primjer jednog arhivskog izvora objavljenog u zbornicima dokumenata, koji

pokazuje način obrade pri prepisivanju i objavljivanju:
1991., studeni 28.
[Benkovac]
Zapovijed Komande 180. motorizirane brigade o značajkama i ciljevima rata,
kadrovskoj politici u postrojbama, pripremi postrojbi za djelovanje, utrošku
streljiva i izboru oružja za borbu, te prikupljanju MTS i dokumenata tijekom
borbe
___________________
KOMANDA 180. mtbr VOJNA TAJNA

Str. pov. br. 1869-27 STROGO POVERLJIVO
28.11.1991. godine
KOMANDI 4. mtb8
U realizaciji odluke Predsedništva SFRJ i Naređenja SSNO str. pov. br.

1020-1 od 18.11.1991. godine o angažovanju JNA na sprečavanju daljih sukoba i
stvaranju uslova za razrešenje Jugoslovenske krize mirnim putem, JNA izvršava
zadatke u veoma teškim i složenim uslovima i u celini postiže dobre rezultate.
Međutim, brojni propusti u oblasti rukovođenja i komandovanja, praćenja i
procenjivanja neprijatelja, pripreme i izvođenja b/d, borbene discipline, utroška
municije i MTS i jedinstvene kontrole u zoni dejstva umanjuje ukupne rezultate,
dovode do nepotrebnih gubitaka i nepovoljno utiču na moral i ugled pripadnika OS.
U cilju eliminisanja uočenih nedostataka i propusta i stvaranju uslova za
uspešnu pripremu i izvođenje b/d jedinica,
N A R E Đ U J E M:
1.- Izvršiti informisanje celokupnog sastava jedinica brigade i to:

- Svim aktivnim i rezervnim starešinama i vojnicima objasniti da u ovom ratu
branimo svoje pravo na život i opstanak, sudbinu, dostojanstvo i čast onih naših
naroda kojima je stalo do nastavka zajedničkog života u Jugoslaviji te da im to
posluži kao pokretački motiv za hrabro i samopožrtvovano dejstvo i držanje u
oružanoj borbi.
- Ukazati da se razbijači Jugoslavije, a pre svega u Hrvatskoj i svi oni koji su uz
njih, podržani od rastućeg neonacizma u Evropi, opredelili za vojnu opciju i JNA,
kao jedinoj legitimnoj snazi zaduženoj za odbranu zemlje, nije preostalo ništa drugo
nego da prihvati nametnuti rat i na silu odgovori silom.
7 Dopisano rukom.
8 Dopisano rukom.
281
- Posebno potencirati da JNA vodi odbrambeni rat sa ciljem:

1. Spasavanja pripadnika JNA u blokiranim garnizonima, 2.- Sprečavanja
ponavljanja genocida nad srpskim narodom u kriznim područjima; 3.-
Odbrane prava onih naših naroda koji žele da nastave zajednički život u novoj
Jugoslaviji.
Još jednom istaći svima da su ciljevi za koje se borimo jasno precizirani i da
svi oni koji ne ispunjavaju do kraja vojne obaveze, odbijaju učešće u borbenim
akcijama, beže sa položaja ili na drugi način slabe odbrambenu moć jedinice;
objektivno se poistovećuju i stavljaju na stranu sa snagama fašizma. Protiv
nosilaca takvih pojava će biti preuzimane najoštrije zakonske sankcije.
2. Na svim nivoima u jedinicama analizirati rezultate b/d i izvlačiti potrebna
iskustva za naredna b/d.
Starešine se moraju stručno-zanatski odnositi prema zadacima i primenjivati
principe pripreme izvođenja b/d naučene u školama – na konkretnu borbenu i
taktičku situaciju.
3. Pre donošenja odluke izvršiti temeljitu procenu situacije, sa potpuno tačnim
podacima o neprijatelju – u kom cilju svi nivoi rukovođenja i komandovanju
moraju organizovati prikupljanje tačnih podataka o neprijatelju na celoj dubini
obaveštajne zone odgovornosti.
U ove zadatke uključiti i mesno stanovništvo u zoni odgovornosti spremno na
saradnju sa JNA; a obaveštajno-izviđačke organe bolje osposobiti za ovaj rad.
4. U kadrovskoj politici, osnovni kriterijum mora biti ostvareni uspeh u
izvršavanju borbenih zadataka – nesposobne i kolebljive starešine odmah
smenjivati sa komandnih dužnosti, a na njihova mesta postavljati sposobne i
hrabre sa visokim ugledom u jedinici i do dva čina niže od položaja na koji se
postavljaju (ako to zaslužuju). Starešine moraju snositi punu odgovornost za
izvršenje zadataka koje dobije jedinica.
5. Psiho-fizički pripremiti sve pripadnike brigade za dejstva i angažovanje u
dugotrajnom ratu i posebno za život i dejstva u zimskim uslovima.
6. U svim jedinicama organizovati puno međusobno sadejstvo, precizno po mestu,
vremenu i načinu izvršenja svakog zadatka do kraja.
U zoni odgovornosti i izvođenja b/d uspostaviti potpuni ratni režim bezbednosti
i kretanja.
7. Za sve naredne zadatke, strogo racionalizovati i propisati norme utroška
municije i goriva, posebno deficitarne municije koja se stavlja pod strogu
kontrolu. U svim jedinicama maksimalnije angažovati stariju tehniku (T-34;
B-1; 2/SM-42; SO-M18 i 36; MB-82 i 60 mm) za koje ima i dovoljno municije.
(Norme utroška će biti dostavljene naknadno).
8. Tehniku sa istrošenim eksploatacionim resursima, planski izvlačiti iz borbe i uz
angažovanje najstručnijih ekipa osposobljavati za dalja dejstva; vodeći računa
da se ista što kraće zadržava u tehničkim radionicama.
9. Sva MTS ili dokumenta koja se u b/d zaplene od neprijatelja ili ostanu
nakon pogibija naših boraca (a mogla bi poslužiti kao muzejski materijal)
282
preko pomoćnika komandanta za MV u jedinicama prikupljati i uz potrebno

evidentiranje predavati komandi brigade koja će sa istim dalje postupiti u
skladu sa naređenjem Načelnika GŠ OS SFRJ.
10. Još jednom proraditi sa svim starešinama naređenja komande korpusa str. pov.
br. 581-2 od 04.10.1991. godine; str. pov. br. 606-1 od 15.10.1991.; str. pov. br.
609-1 od 17.10.1991.; i str. pov. br. 646-1 od 31.10.1991. godine.
IM/LJČ
KOMANDANT
pukovnik
M.P. Tripko Čečović, [v.r.]
9
Rađeno u 1 primerku, fotokopirano u 15 primeraka i dostavljeno:

1, 2, 3 i 4. mtb: okb T-55; T-34; lad PVO; 180.BrAG; inž. č.; čVP; ič, poz.b.; PKPo;
ONO.-
___________________
Izvornik, strojopis, latinica

HR-HMDCDR, 7., kut. 26.
9 Okrugli pečat: Komanda 180. motorizovane brigade.

283
Selma ISIĆ naučni rad
NAUČNO-ISTRAŽIVAČKA I IZDAVAČKA DJELATNOST

ARHIVA TUZLANSKOG KANTONA
Apstrakt: Arhivi su ustanove koje brinu o zaštiti pisanog kulturno-

historijskog naslijeđa i historijskih izvora, čiji je važan segment rada naučno-
istraživačka i izdavačka djelatnost. Ovaj segment rada arhiva je veoma važan iz
razloga što korisnicima i široj javnosti približava kulturno-historijske vrijednosti
koje arhivi baštine, a koji su izuzetno vrijedno kulturno naslijeđe i historijski izvori.
Raznolika arhivska građa koja se čuva u depoima arhiva je različite provenijencije
i predstvalja autentične historijske izvore, koji sadrže značajne informacije za
istraživanja u skoro svim oblastima naučno-istraživačkog rada.
Naučno-istraživačka i izdavačka djelatnost arhiva je veoma važan segment
rada svakog arhiva, pa tako i Arhiva Tuzlanskog kantona. I pored toga što od
osnivanja do danas nikada nije imao odgovarajuću kadrovsku strukturu Arhiv
u Tuzli ipak se dosljedno bavio i ovim pitanjem posebno u drugoj polovici svog
bitisanja.
Cilj ovog rada je dati kratak prikaz razvoja naučno-istraživačke i
izdavačke djelatnosti Arhiva Tuzlanskog kantona od njegovog osnivanja do 2018.
godine. Na temelju konkretnih primjera naučno-istraživačkog rada i objavljenih
publikacija Arhiva autor će pokušati ukazati na značaj iste u razvoju arhivske
djelatnosti na lokalnom i nacionalnom nivou, kao i u ostvarivanju saradnje, kako
one međuarhivske, tako i one s drugim naučnim i kulturnim institucijama.
Ključne riječi: Naučno-istraživački rad, izdavačka djelatnost arhiva,

arhivska građa, Arhiv Tuzlanskog kantona, međuarhivska saradnja.
SCIENTIFIC RESEARCH AND PUBLISHING ACTIVITY OF

THE ARCHIVE OF TUZLA CANTON
Abstract: Archives are institutions that care about the protection of written
cultural and historical heritage and historical sources, whose important work
segment is scientific research and publishing. This segment of the work of the
archive is very important because it brings the users and the general public closer
to the cultural and historical values that archive the heritage, which are extremely
valuable cultural heritage and historical resources. The diverse archival material
284
Naučno-istraživačka i izdavačka djelatnost Arhiva Tuzlanskog kantona
stored in the archives depots is of various provenances and presents authentic

historical sources, which contain important information in almost all areas of
scientific research.
Scientific research and publishing activity of an archive is a very important
segment of the work of each archive, and that is the case with the Archive of
the Tuzla Canton. In spite of the fact that since its foundation until today, it has
never had the appropriate personnel structure, the Archive in Tuzla nevertheless
consistently dealt with this issue, especially in the second half of its existence.
The aim of this paper is to give a brief overview of the development of
scientific research and publishing activities of the Tuzla Canton Archives since its
foundation up until 2018. On the basis of concrete examples of scientific research
and published publications of the Archive, the author will try to point out the
significance of the same in the development of archival activities at the local and
national level, as well as in the realization of cooperation, both among archives
and with other scientific and cultural institutions.
Key words: Scientific research, publishing activity of archives, archival

material, Archives of Tuzla Canton, archives cooperation.
Uvodne napomene
Pored zaštite arhivske građe van arhiva i u arhivu jedan od osnovnih
zadataka arhiva je i stvaranje neophodnih uslova za korištenje arhivske građe
u naučne, kulturne i druge svrhe. U vezi s tim, arhivi posebnu pažnju posvećuju
naučno-istraživačkoj i izdavačkoj djelatnosti kojom široj društvenoj zajednici
prezentuju dio bogatstva koje baštine i podstiču poseban vid interesovanja prema
arhivskoj građi koju posjeduju.
U osnovi naučno-istraživačkog rada arhiva jeste arhivska građa, tj.
dokument koji umjesto običnog „sredstva administracije“ postaje osnova za naučnu
rekonstrukciju prošlosti i „spomenik kulture“.1 Pri tome veoma važnu sponu
arhiva sa širom društvenom zajednicom predstavljaju arhivske publikacije. To su
uglavnom stručne i znanstvene publikacije i naučno-informativna pomagala koje su
finalni proizvod jednog složenog procesa arhivskih i drugih stručnjaka. Namjenjene
su svim potencijalnim korisnicima arhivske građe, tj. arhivskih fondova i zbirki.
Obim i vrsta informacija koje pružaju zavise od vrste publikacije, što je u skladu sa
potrebama i interesima korisnika.2
Napori i rezultati arhiva na naučno-istraživačkom polju djelovanja i
publikovanja bili su uglavnom usmjereni na izdavanje naučnoobavještajnih
sredstava i drugog materijala koji je doprinosio lakšem snalaženju istraživača
kroz dokumentaciju. Arhivska građa je prvorazredni historijski izvor, koji sadrži
1 Grupa autora, Priručnik iz arhivistike, Zagreb 1977, 197.
2 Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knj.1, Tuzla 1995, 67-68.
285
Selma ISIĆ
autentične historijske zapise i dokumente sa značajnim informacijama koje su

nezamjenjive i osnov za bilo kakav naučno-istraživački rad. Samim tim i arhivi su
riznice i nezamjenjive ustanove za bilo kakav značajniji naučno-istraživački rad.
Arhivski radnici su na različite načine uključeni u isti, direktno, kada učestvuju u
samom naučno-istraživačkom procesu, ili indirektno pripremom i publikovanjem
naučno-obavještajnih sredstava i same arhivske građe, koji su nezamjenjivi u
samom istraživačkom procesu. Često se ističe da je teorijski i praktično veoma
teško odrediti mjeru naučnog u arhivističkim poslovima. Može se reći da se
određeni naučno-istraživački nivo djelovanja arhiva ogleda u nekoliko osnovnih
vidova: publikovanje naučno-obavještajnih sredstava, publikovanje tj. objavljivanje
arhivske građe (arhivskih dokumenata), podrška i učešče i izradi edicija i
pojavljivanje arhiva kao izdavača historiografskih i drugih publikacija.
Arhivi se u okviru svog rada bave arhivskom građom, tačnije arhivskim
dokumentima i to u okviru skupina dokumena kako nastaju, a ne posebno
izoliranim dokumentima. Pri tome posebna pažnja se posvećuje tome kako se u
nastalim skupinama i grupama najbolje i najsvrsishodnije organizira i uređuje
arhivska građa, te kako se najracionalnije oblikuju i formiraju informativna sredstva
o arhivskoj građi, kako bi se postigli najefikasniji načini njenog korištenja za lične,
naučne ili druge društvene potrebe.3 Pored toga zaposlenici arhiva u svom naučno-
istraživačkom radu su često učestvovali u izradi edicija, monografija i drugih
publikacija. Poseban doprinos arhivista ogleda se u pripremi arhivske građe za
potrebe historijske nauke, te u rasvjetljavanju naučne istine o važnim događajima
iz bliže ili dalje prošlosti. Zahvaljujući tim aktivnostima nastaju zanimljivi pregledi
izvora, te zbornici građe i dokumenata koji su uglavnom pohranjeni u arhivskim
fondovima i zbirkama.
Koliko će naučna komponenta biti zastupljena u nekom arhivu zavisi od
broja i važnosti fondova i zbirki, njihove cjelovitosti i aktuelnosti, te od interesa
istraživača, naučnih radnika za istraživanje određene historijske oblasti. U skladu
s tim i nivo naučnih dostignuća i rezultata će zavisiti od kvantiteta i kvaliteta
pripremljenosti historijskih izvora, jer samo validni i potpuni historijski izvori
omogućavaju ispravnu interpretaciju i rekonstrukciju prošlosti,4 a to je moguće
samo na osnovu arhivske građe, koja je stručno i naučno arhivistički dobro
pripremljena za korištenje.
3 Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knj. 2, Tuzla 2005, 127-136.

4 Izet Šabotić, Naučno-istraživačka komponenta arhivske djelatnosti (iskustvo Arhiva Tuzlanskog
kantona), Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Maribor 2010,
165-172.
286
Naučno-istraživački rad i izdavačka djelatnost Arhiva Tuzlanskog kantona
Naučno-istraživački rad i izdavačka djelatnost predstavlja važan segment

rada u arhivima. Pored programske opredjeljenosti i rada na naučno-istraživačkim
i izdavačkim projektima kao jednom od osnovne djelatnosti arhiva, Arhiv TK
ima i zakonsku osnovu za obavljanje iste, što je regulisano Zakonom o arhivskoj
djelatnosti5 i Zakonom o naučno-istraživačkom radu.6
Korištenje arhivske građe Arhiva Tuzlanskog kantona u naučne svrhe
započelo je rano, može se reći već prvih godina nakon osnivanja Arhiva. Tada se
naučno-istraživačko djelovanje zasnivalo na radu prvih arhivskih zaposlenika
koji su radili na prikupljanju, obradi, sređivanju i prevođenju građe orijentalne
provenijencije.7
Nešto značajnije aktivnosti na naučno-istraživačkom radu uz korištenje
arhivske građe, ali i prve korake u izdavačkoj djelatnosti Arhiv je napravio sredinom
sedamdesetih godina 20. vijeka objavljivanjem prvog naučno-obavještajnog
sredstva.
Od tada do 2018. godine Arhiv je prešao dalek put. Da je Arhiv ozbiljno
bio posvećen naučno-istraživačkom radu najbolje govori činjenica da je do
2018. godine Arhiv Tuzlanskog kantona izdao 89 publikacija. Rad na izdavanju
publikacija Arhiv je pokrenuo sredinom 70-tih godina dvadesetog vijeka, tačnije
autor priloga je došao do podatka da je prva objavljena publikacija Arhiva u Tuzli
bila Pregled izvora i literature za istoriju radničkog i narodnooslobodilačkog
pokreta u sjeveroistočnoj Bosni, izdata u Tuzli 1977. godine,8 a posljednja, do
trenutka pripreme rada, Vukovijski vremeplov II, autora Sejfulaha Imamovića,
publikovan 2018. godine.
5 „Službene novine Tuzlanskog kantona”, br. 15/2000, čl. 36 i 37. Ovim Zakonom Arhiv je
definisan kao javna ustanova u oblasti kulture čija je osnovna zadaća da čuva, štiti, sređuje, obrađuje,
i omogućava korištenje arhivske građe, te vrši istraživanje i publikovanje arhivske građe. Arhivu je
između ostalog data obaveza da radi na stručnoj i naučnoj obradi arhivske građe, sarađuje s drugim
ustanovama iz oblasti kulture, nauke i srodnih ustanova, radi unapređenja arhivske djelatnosti i
naučnog rada na području arhivistike, historije, pomoćnih historijskih i informacijskih nauka, te mu je
data mogućnost za naučno-istraživačku djelatnost, kao i za publikovanje arhivske građe, te stručnih i
naučnih publikacija.
6 Naučno-istraživački rad je sistematski stvaralački istraživački rad koji se preduzima radi
otkrivanja novih znanja i korištenja tih znanja u svim oblastima društvenog razvoja. Definiše se kao
rad u kojem se, “primjenom naučnih metoda, stiču nova naučna saznanja, odnosno stvaralački koristi
postojeće znanje za nove primjene. To je stvaralački rad na usvajanju novih znanja, s ciljem podizanja
općeg civilizacijskog nivoa društva i korištenje tih znanja u svim oblastima društveno-ekonomskog
razvoja.“ Rezultati naučnoistraživačkog rada moraju sadržavati elemente orginalnosti i novine,
odnosno novih spoznaja, novih znanja, novih naučnih pravila ili novih primjena. Zakon o naučno-
istraživačkom radu, “Službene novine Tuzlanskog kantona”, br. 14/2017, čl. 3 i 9.
7 Posebno se ističe rad Šabana Hodžića koji je u radu sa ovom vrste arhivske građe objavio prve
naučne radove zasnovane na građi Arhiva Tuzlanskog kantona.
8 Publikaciju pripremili Nizara Mušović Tadić i Đorđe Lazarević.
287
tačnije autor priloga je došao do podatka da je prva objavljena publikacija Arhiva u Tuzli bila Pregled i
izvor literature za istoriju radničkog i narodnooslobodilačkog pokreta u sjeveroistočnoj Bosni, izdata u
Tuzli 1977. godine,8 a posljednja, do trenutka pripreme rada, Vukovijski vremeplov II, autora Sejfulaha
Imamovića, publikovan 2018. godine.
Selma ISIĆ
7 2
28
naučno obavještajna sredstva 28
31 historiografske publikacije 21
arhivističke publikacije 31
objavljivanje građe 7
21
ostalo 2
Grafikon 1. Omjer svih izdatih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona po oblastima.9

Grafikon 1. Omjer svih izdatih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona po oblastima.9
Iz grafikona 1 vidljivo je da je od ukupno objavljenih 89 publikacija Arhiv
5 otprilike
„Službene novine imao približan
Tuzlanskog omjerbr.arhivističkih
kantona”, 15/2000, čl. 36 ipublikacija
37. Ovim Zakonom i naučno-obavještajnih
Arhiv je definisan kao javna
sredstava,
ustanova u oblasti tačnije 31jearhivističku
kulture čija osnovna zadaćapublikaciju
da čuva, štiti, ili 34,5%,
sređuje, 28 naučno-obavještajnih
obrađuje, i omogućava korištenje arhivske
sredstava
građe, (32%),i publikovanje
te vrši istraživanje nešto manje historiografskih
arhivske građe. Arhivu je izmeđupublikacija
ostalog data 21obaveza
(23,5%),
da raditena 7stručnoj
i naučnoj
objavljenih publikacija arhivske građe (7,8%), kao i dvije publikacije koje jeustanova,
obradi arhivske građe, sarađuje s drugim ustanovama iz oblasti kulture, nauke i srodnih autor radi
unapređenja arhivske djelatnosti i naučnog rada na području arhivistike, historije, pomoćnih historijskih i
stavio kao
informacijskih ostale
nauka, te muilije 2,2%, a tiču za
data mogućnost se naučno-istraživačku
komunikologije djelatnost,
i publicistike. 10
Na osnovuarhivske
kao i za publikovanje
toga
građe, vidljivo
te stručnih je dapublikacija.
i naučnih je Arhiv ubjedljivo najviše pažnje u izdavačkoj djelatnosti
6
posvećivao arhivističkoj
Naučno-istraživački rad je sistematski znanosti
stvaralačkii istraživački
stručnomradradu u preduzima
koji se arhivskoj radidjelatnosti,
otkrivanja novihte znanja
i korištenja
promociji arhivske struke. Potrebno je istaknuti da je u okviru arhivističkihnaučnih
tih znanja u svim oblastima društvenog razvoja. Definiše se kao rad u kojem se, “primjenom
metoda, stiču nova naučna saznanja, odnosno stvaralački koristi postojeće znanje za nove primjene. To je
publikacija
stvaralački čak 20 novih
rad na usvajanju brojeva časopisa
znanja, s ciljem„Arhivska
podizanja općeg praksa“ 11
, ili da nivoa
civilizacijskog u okviru
društvanaučno-
i korištenje tih
obavještajnih
znanja u svim oblastima sredstava najveći broj
društveno-ekonomskog pripada
razvoja.“ katalozima
Rezultati koji su prateći
naučnoistraživačkog sadržaj
rada moraju sadržavati
izložbi
elemente kojimai Arhiv
orginalnosti novine, Tuzlanskog
odnosno novihkantona
spoznaja, posvećuje
novih znanja,posebnu pažnju.
novih naučnih pravila ili novih primjena.
Zakon o naučno-istraživačkom radu, “Službene novine Tuzlanskog kantona”, br. 14/2017, čl. 3 i 9.
9 Grafikonom nije obuhvaćeno dopunjeno elektronsko izdanje Vodič kroz fondove i zbirke
7
Posebno se ističe rad Šabana Hodžića koji je u radu sa ovom vrste arhivske građe objavio prve naučne radove
Arhiva Tuzlanskog kantona, koje se od 2016. godine nalazi na web stranici Arhiva i dostupno je
zasnovane na građi Arhiva Tuzlanskog kantona.
svim korisnicima, te Zbirka novinskih tekstova o Bosni i Hercegovini objavljenih u poznatim
8
Publikaciju pripremili Nizara Mušović Tadić i Đorđe Lazarević.
internacionalnim medijima (1992-1997), koju je sakupio Huso Hadžić i Zbirka novinskih tekstova od
9
U Izeta
tabeluHadžirešića
nije ušlo izdopunjeno elektronsko
Janje. Uz originale izdanje
ovih zbirki Vodič
Arhiv kroz fondove
je priredio i zbirke
i ukoričene kopije Arhiva
istih, za Tuzlanskog
lakše
kantona, koje
korištenje. se od 2016. godine nalazi na web stranici Arhiva i dostupno je svim korisnicima, te Zbirka
tekstova o Bosni i Hercegovini objavljenih u poznatim internacionalnim medijima i Zbirka
10 Radi se o publikaciji Nemiri mira (autora Zlatka Dukića), Tuzla 2010. i publikaciji Uloganovinskih tekstova od
masovnih medija u afirmaciji ljudskih prava u Bosni i Hercegovini, (autorice Mirjane Marinković-
Lepić), Tuzla 2017, 252.
11 Projekat „Arhivska praksa“ je pokrenut s ciljem stručnog osposobljavanja arhivskih kadrova,
sa posebnim akcentom na kadrove u registraturama i podizanjem svijesti o značaju arhivske građe
za društvo i zajednicu. Započeo je sredinom osamdesetih godina 20-tog stoljeća kao oblik edukacije
kadrova u registraturama, kroz organizovanje savjetovanja. Prepoznat je kao posebno značajan
za arhivsku djelatnost u stručnim krugovima, te dobija na intenzitetu od 1998. godine, kao rezultat
potrebe pokretanja intenzivnije stručno-pragmatične aktivnosti na polju zaštite arhivske građe.
Projekat „Arhivska praksa” uključuje Savjetovanje „Arhivska praksa“ i istoimeni časopis u kome
su publikovani radovi prezentovani na savjetovanjima. Do 2018. godine održano je 30 savjetovanja
i objavljeno 20 brojeva časopisa „Arhivska praksa“. (Ešefa Begović i Selma Isić, 30 godina
savjetovanja i 20 godina časopisa „Arhivska praksa“, Arhivi, 2/2017, Zagreb 2017, 33).
288
Čitav razvoj i djelovanje Arhiva u okviru naučno-istraživačke i izdavačke

djelatnosti možemo podijeliti na dva dijela. Prvi od osnivanja Arhiva 1954. godine
ili tačnije od 1977. kada je pripemljena i šapirografski publikovana prva publikacija
Arhiva, pa do 1997. godine (tabela. 1). Drugi dio je perod od 1998. godine, kada
se na pravi način intenzivira izdavačka djelatnost i od kada je Arhiv publikovao
više desetina publikacija. Ova godina po autoru priloga je ključna jer označava
začetak projekta „Arhivska praksa“, u okviru koga je do 2018. objavljeno 20
brojeva časopisa „Arhivska praksa“, tj. svake godine publikovana je barem jedna
publikacija, a često i više njih.
PREGLED OBJAVLJENIH PUBLIKACIJA ARHIVA TK U PERIODU 1977/1997.
Godina Arhivističke Historijske Objavljena Naučno-obavještajna Ukupno

publikacije publikacije arhivska građa sredstva
1977. 1 1
1979. 1 1
1981. - 1 1
1983. - 1 1
1984. 1 1
1985. 1 1
1989. 1 1
1990. 1 1
1995. 1 1 2
1996. 1 1
1997. 1 1
Ukupno 1 2 3 6 12
Tabela 1. Pregled objavljenih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona 1977/1997.
Iz tabele 1. vidljivo je da je u periodu od 1977. do 1997. godine Arhiv

objavio 12 publikacija12 i to jednu arhivističku, dvije historijske, tri publikacije
arhivskih dokumenata i 6 naučno-obavještajnih publikacija. Interesantno je i
veoma važno da je u tom periodu djelovanja Arhiv posebnu pažnju posvećivao
publikacijama koje su direktno rezultat stručnog i naučnog rada iz oblasti arhivske
djelatnosti. Tome svjedoči šest objavljenih naučno-obavještajnih sredstava, od
kojih su dva vodiča, dva inventara i dva pregleda dokumenata. Veoma je značajno
naglasiti i da je u tom periodu Arhiv objavio tri publikacije arhivske građe.
12 Autor napominje da su u tabelu ušle i dvije publikacije objavljene na šapirografu: Pregled izvora
i literature za istoriju radničkog i narodnooslobodilačkog pokreta u sjeveroistočnoj Bosni, (pripremili
Nizara Mušović Tadić i Đorđe Lazarević) Tuzla 1977. i Pregled izvora i literature za ediciju „Tuzla
u radničkom pokretu i revoluciji“, knj. 3, Tuzla 1985. Navedenu publikaciju autor nije imao prilike
vidjeti, ali istu spominje Azem Kožar u izdanju Pedeset godina Arhiva u Tuzli (1954–2004), Tuzla
2005, 57.
289
Selma ISIĆ
Ipak, možemo zaključiti da je ova djelatnost Arhiva bila tek na samim

počecima, jer je u rasponu od dvadeset godina objavljeno samo dvanaest
publikacija. Razloga za to je mnogo. Najveći je u nedovoljnoj kadrovskoj
pokrivenosti, ali i nedovoljnim finansijskim sredstvima. Pored toga u navedenom
periodu Arhiv je mnogo više pažnje posvećivao svojim osnovnim djelatnostima
zaštiti arhivske građe van arhiva, kao i njenoj pripremi za preuzimanje, te stvaranju
adekvatnih uslova za prihvatanje građe u Arhiv.
PREGLED OBJAVLJENIH PUBLIKACIJA ARHIVA TK U PERIODU 1998–2018.
Godina Arhivističke Historijske Komunikol- Objavljena Naučno- Ukupno

publikacije publikacije ogija / građa obavještajna
publicistika sredstva
1998. 1 1 - - 2
1999. 1 - - - 1
2000. 1 1
2001. 1 1
2002. 1 1
2003. 2 1 3
2004. 2 2
2005. 3 1 1 4
2006. 2 1 3
2007. 2 1 2
2008. 1 1 1 3
2009. 1 1 1 1 4
2010. 1 2 1 2 6
2011. 2 1 1 2 5
2012. 2 2 - 2 6
2013. 1 1 - 1 1 4
2014. 1 2 - 3 6
2015. 1 2 - 1 4
2016. 2 1 - 1 4
2017. 2 4 1 3 10
2018. 1 1 2
Ukupno 30 19 2 4 23 77
Tabela 2. Pregled objavljenih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona 1998–2018.
290
Iz tabele 2 vidljivo je da od 1998. imamo kontinuirano publikovanje izdanja

Arhiva Tuzlanskog kantona. Ukupno je objavljeno 77 publikacija, a od toga najviše
arhivističkih 30, od čega čak 20 brojeva časopisa Arhivska praksa, koji redovno
izlazi svake godine. Ujedno je primjetno da su naučno-istraživački rad i izdavačka
djelatnost uveliko pojačani od 2009. godine. Vidljivo je da su u periodu od 2008.
do 2013. godine objavljene i 4 publikacije arhivske građe, odnosno arhivskih
dokumenata. Radi se vrijednim publikacijama dijelova Orijentalne zbirke koji su
prevedeni i publikovani.13 Iste su nezamjenjive za bolje razumijevanje prošlosti
tuzlanskog kraja osmanskog perioda.
Na osnovu tabela i svega rečenog primjetno je da se određeni naučno-
istraživački nivo rada i izdavačka djelatnost Arhiva Tuzlanskog kantona ogleda u
nekoliko osnovnih vidova:
˗ osobni naučni rad arhivista (objavljivanje stručnih i naučnih priloga u
publikacijama),
˗ izrada i publikovanje naučno-informativnih (naučno-obavještajnih)
sredstava,
˗ publikovanje dokumenata, odnosno objavljivanje arhivske građe,
˗ publikovanje arhivskih publikacija,
˗ publikovanje naučnih studija i radova na osnovu arhivske građe uz podršku
Arhiva (gdje se Arhiv navodi kao izdavač).
Osobni naučni rad arhivista (objavljivanje stručnih i naučnih priloga u

publikacijama)14
Jedan od prvih oblika naučno-istraživačkog rada Arhiva Tuzlanskog

kantona ogledao se u objavljivanju stručnih i naučnih radova koje su njegovi
zaposlenici objavljivali u časopisima u Bosni i Hercegovini i bivšoj Jugoslaviji,15
13 Doc. dr. Tufan Gündüz, Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil: (1641–1833), Tuzla 2008, 158;
mr. Kemal Nurkić, Popis Bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra, Tuzla 2009, 543; mr. Kemal Nurkić,
dr. Izet Šabotić, Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekretnina Gradačac iz 1875/1292 godine,
Gradačac 2011, 132; mr. Kemal Nurkić, Gračanički defter 1292 h. / 1875 godine, Tuzla-Doboj 2013,
207.
14 Budući da se autor fokusirao prije svega na izdavačku djelatnost Arhiva i naučno-istraživačku
djelatnost vezanu za publikovanje, ovaj segment nije detaljnije obrađen, date su samo neke osnovne
naznake.
15 Najviše stručnih i naučnih radova objavljeno je u prvom stručnom arhivističkom časopisu Glasnik
arhiva i DAR BIH, od 2000. godine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine
(brojevi 1-47), te Arhivskoj praksi (1-20) koja od 1998. godine objavljuje priloge predstavljene na
Savjetovanju „Arhivska praksa“. Pored toga radovi su objavljivani i u drugim domaćim i inozemnim
arhivističkim časopisima: Arhivist, Arhivski pregled, Sodobni arhivi, Tehnični in vsebinski problemi
klasičnega in elektronskega arhiviranja, Atlanti, Viri, Arhivski vjesnik, Archivum, Arhivski anali,
Zbornik radova Hrvatskog arhivističkog društva i sl. Svoje radove arhivisti Arhiva objavljivali su i
u drugim časopisima: Pogledi, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Glasnik Vrhovnog
islamskog starješinstva, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla, Prilozi Instituta za istoriju,
Gračanički glasnik, Saznanja i drugim. Više o tome vidjeti u: Pedeset godina Arhiva u Tuzli
291
Selma ISIĆ
kao i u učešćima na skupovima koji su obrađivali neka od značajnih pitanja

arhivske struke.16 Ovo je inače prvi oblik naučno-istraživačke djelatnosti koju je
Arhiv njegovao još od samih početaka. Prve naučne i historiografske radove na
osnovu arhivske građe Arhiva Tuzlanskog kantona objavio je orijentalista i istaknuti
arhivski radnik Šaban Hodžić.17 Rad na objavljivanju stručnih i naučnih radova
pratila je većina stručnog kadra Arhiva Tuzlanskog kantona.
Ovaj oblik naučno-istraživačkog rada je jedan od najintenzivnijih oblika
kojem Arhiv i njegovi zaposlenici posvećuju pažnju. Tome svjedoči i podatak da
zaposlenici Arhiva već godinama unazad redovno objavljuju svoje priloge, ne
rijetko oko 15 stručnih i naučnih radova i priloga godišnje. Potvrda tome je da su
u časopisu Arhivska praksa koji izlazi u izdanju Arhiva Tuzlanskog kantona, svi
stručni zaposlenici objavljivali svoje priloge. Samo u 19. broju časopisa zaposlenici
Arhiva su samostalno, ili kao koautori objavili 12 priloga (stručnih radova, prikaza
i izvještaja).18
Veoma zapaženo učešće i stručni i naučni doprinos radnici Arhiva imali su
i na brojnim arhivskim skupovima u zemlji i inozemstvu (kongresi, savjetovanja,
simpoziji, okrugli stolovi i sl.), gdje su prigodnim saopćenjima dali značajan
doprinos brojnim stručnim skupovima.
Izrada i publikovanje naučno-informativnih (naučno-obavještajnih) sredstava
Stručni i naučni rad na arhivskoj građi je istaknut i vidljiv u samom procesu

vrednovanja arhivske građe, kada se određuje historijska, kulturološka i naučna
vrijednost arhivskog dokumenta. Isti podrazumijeva visok stepen stručnoga i
znanstvenoga rada, koji je sadržan u umijeću utvrđivanja i procjenjivanja naučnih,
kulturoloških i pravnih vrijednosti nekog dokumenta, od čega u velikoj mjeri zavisi
obezbjeđenje temeljne osnove za naučno-istraživački rad. Pripreme na stvaranju
izvorno-naučne osnove za historijska istraživanja i naučni rad posebno su izražene
(1954-2004), Tuzla 2005; dr. sc. Izet Šabotić, dr. sc. Sead Selimović, Biobibliografija zaposlenika
Arhiva Tuzlanskog kantona (povodom 60 godina rada 1954–2014), Tuzla 2014.
16 Bivša republička ili savezna savjetovanja tipa: Savjetovanje arhivskih radnika BiH, Laktaši 1983;
Savjetovanje arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Vlašić 1985; Savjetovanje arhivskih radnika
Bosne i Hercegovine, Foča 1986; Savjetovanje arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Bihać 1988;
Savjetovanje arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Teslić (Banja Vrućica) 1990; Savjetovanje
arhivskih radnika Jugoslavije, Cetinje 1985; Savjetovanje arhivskih radnika Jugoslavije, Priština 1986;
Savjetovanje arhivskih radnika Jugoslavije, Tuzla 1987, Savjetovanje arhivskih radnika Jugoslavije,
Ohrid 1990; Osmi kongres Saveza društava arhivskih radnika Jugoslavije 1976-77, Deseti kongres
arhivskih radnika Jugoslavije, Novi Sad 1984; Jedanaesti kongres arhivskih radnika Jugoslavije,
Beograd-Aranđelovac 1988, Savjetovanje arhivskih radnika Hrvatske 1987. i drugi.
17 Šaban Hodžić, Stari turski dokumenti sa tuzlanskog područja, Članci i građa za kulturnu istoriju
istočne Bosne, br. 1, Tuzla 1957, 47-84; Šaban Hodžić, Migracije muslimanskog stanovništva iz Srbije
u sjeveroistočnu Bosnu između 1788–1882. godine, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne,
br. 2, Tuzla 1958, 65-143.
18 Arhivska praksa, br. 19, Tuzla 2017, 638.
292
u fazi obrade i sređivanja arhivskoga fonda i zbirke, pri čemu se arhivisti pored
stručne metode, u velikoj mjeri koriste i naučnom metodom, koja podrazumijeva
složen i zahtjevan proces istraživanja strukturne skupine dokumenata, njihovog
unutrašnjeg rasporeda, te opisa dokumenta ili skupine dokumenata, kao i drugih
brojnih važnih pitanja koja su predmet obrade i sređivanja arhivske građe.19 Zadatak
arhivista je da na osnovu tog rada formiraju organsko jedinstvo dokumenta, odnosno
arhivske građe na horizontalnom i vertikalnom nivou, od čega zavisi struktura nižih
i viših arhivskih jedinica, ali i cjelokupna struktura i fizionomija jednog arhivskog
fonda ili zbirke.
Kao rezultat takvog kompleksnog stručnog arhivskog i naučnog rada
pripremaju se i objavljuju naučno-obavještajna i informativna sredstva arhiva:
vodiči, pregledi fondova i zbirki, inventari (sumarni, analitički, sumarno-
analitički), regesta, katalozi i sl. Osnovna svrha istih je da korisnicima daju osnovne
informacije o strukturi arhivskog fonda i zbirke, približe im arhivsku građu i
pojednostave njeno korištenje.
Priprema i izrada naučno-obavještajnih sredstava je bila posebno važan
segment djelovana Arhiva u Tuzli. Svoje prvo pravo naučno-informativno sredstvo
Arhiv je pubilikovao 1977. godine,20 što je ujedno bila prva objavljena publikacija
Arhiva. Ista je pripremana u okviru posebno pokrenutog naučno-istraživačkog
projekta izrade edicije „Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji“.21 Udio Arhiva u
tim poslovima svodio se najčešće na stručno-istraživačku pripremu arhivske građe,
ali i pomoći na rasvjetljavanju naučne istine o određenim događajima iz prošlosti
tuzlanske regije.
Do 2018. Arhiv je objavio 28 naučno-obavještajnih sredstava.22
19 Izet Šabotić, Značaj i uloga arhivske građe u ukupnim rezultatima historijske nauke (bosansko-
hercegovačko iskustvo), Atlanti, 2016, n. 2, 123-133.
20 Riječ je o Pregledu izvora i literature za istoriju radničkog pokreta u sjeveroistočnoj Bosni, na
šapirografu, Tuzla 1977.
21 Ista je naknadno objavljena u tri knjige; Edicija „Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji“, Tuzla
1979, 1984. i 1987.
22 Bitno je naglasiti da to nisu jedina naučno-obavještajna sredstva Arhiva Tuzlanskog kantona.
Zaposlenici Arhiva su određena naučno-obavještajna sredstva, uglavnom inventare objavljivali u
arhivističkim časopisima u Bosni i Hercegovini: Glasniku arhiva i Arhivističkog udruženja BiH i
Arhivskoj praksi.
293
Selma ISIĆ
Naučno-obavještajna sredstva Arhiva TK

20 18
18
16
14
12
10
8
6 5
4
4
2 1
0
katalozi vodiči inventari i pregledi ostalo
dokumenata
Grafikon 2. Pregled naučno-obavještajnih sredstava Arhiva TK po vrstama za period 1977–2018.

Grafikon 2. Pregled naučno-obavještajnih sredstava Arhiva TK po vrstama za period 1977–2018.
Po grafikonu 2 vidi se da najveći broj objavljenih naučno-obavještajnih
Po grafikonu 2 vidi se da najveći broj objavljenih naučno-obavještajnih sredstava Arhiva
sredstava Arhiva Tuzlanskog kantona spada u oblast kataloga, njih čak 18,23 koji su
Tuzlanskog kantona spada u oblast kataloga, njih čak 19,23 koji su prateći sadržaj brojnih izložbi koje je
prateći
Arhiv sadržaj kantona
Tuzlanskog brojnih priredio
izložbi koje je Arhiv
tokom Tuzlanskog
svih ovih kantona
godina, što je okopriredio tokom objavljenih
65,5% ukupno svih
ovih godina, što je oko 65,5% ukupno objavljenih naučno-obavještajnih sredstava.
naučno-obavještajnih sredstava. Neki od njih su pripremani u saradnji sa drugim arhivskim ustanovama
Neki odinstitucijama
ili drugim njih su pripremani u saradnji
kulture. Do sa drugim
2018. godine Arhiv jearhivskim ustanovama
objavio 4 vodiča, 24 ili drugim
5 inventara i pregleda
23 Katalozi izložbi koje je Arhiv pripremio samostalno ili u saradnji sa drugim institucijama:
Tuzla kroz vijekove (autori: I. Šabotić, E. Begović, V. Isabegović, S. Selimović, H. Tubić) juli 2003.
(izložba urađena sa Muzejom istočne Bosne u Tuzli); Izložba Razvoj poštanskog saobraćaja u Bosni
i Hercegovini sa posebnim osvrtom na šire Tuzlansko područje (autori: I. Šabotić, S. Gušić, E.
23 Begović, S. Sarić, O. Bajić), pripremljena od strane radnika iz Istorijskog arhiva u Sarajevu i JU Arhiv
Katalozi izložbi koje je Arhiv pripremio samostalno ili u saradnji sa drugim institucijama: Tuzla kroz vijekove
Tuzlanskog
(autori: kantona;
I. Šabotić, IzložbaV.Orijentalna
E. Begović, Isabegović, zbirka Arhiva H.
S. Selimović, Tuzlanskog
Turbić) julikantona
2003. –(izložba
Izbor izurađena
dokumenata
sa Muzejom
istočne Bosne u Tuzli); Izložba Razvoj poštanskog saobraćaja u Bosni i Hercegovini sa posebnimI. osvrtom
(autor: N. Hodžić, E. Lević) decembar 2007; Izložba Srebrenica – da se ne zaboravi (autori: Šabotić, na šire
E. Begović)
Tuzlansko 2008.
područje godina;
(autori: IzložbaS.55
I. Šabotić, godina
Gušić, rada i stvaranja
E. Begović, S. Sarić, Arhiva
O. Bajić), Tuzlanskog
pripremljena kantona (1954–
od strane radnika iz
2009) (autori: I. Šabotić i E. Lević), decembar 2009; Izložba Holokaust, genocid…
Istorijskog arhiva u Sarajevu i JU Arhiv Tuzlanskog kantona; Izložba Orijentalna zbirka Arhiva Tuzla – Izbor iz (autori I. Šabotić,
E. Begović, S. Gušić i M. Gašić), iz 2010. godine koju su pripremili Arhiv Tuzlanskog kantona i
dokumenata (autor: N. Hodžić) decembra 2007; Izložba Srebrenica – da se ne zaboravi (autori: I. Šabotić, E.
Istorijski Arhiv Sarajevo; Izložba Husinska buna 1920–2010. (autori: E. Lević, N. Perić), rađena je u
Begović)
saradnji2008. godina; Izložba
sa Muzejom istočneFotografijom
Bosne Tuzla,protiv (autori:
zaborava2010;
21. decembar I. Šabotić,
Izložba Nuraga S. Softić
Adrović, – PutH. umjetnika
Fetahagić) 1. juli
2009; Izložba 55 godina rada i stvaranja Arhiva Tuzlanskog kantona (1954–2009)
(autor: N. Softić) februar 2011; Izložba dokumenata i fotografija o Tuzli “Kapija 25.5.1995.” (autori: E. Begović, N. -Hodžić,
H. Fetahagić, S. Adrović,
činjenice (autor: S. Isić24.
E. Lević), i E. Lević),
maj 2011; decembar
“25 godina 2009; Izložba
Arhivske Holokaust,
prakse u Tuzli”genocid…
(povodom(autori I. Šabotić, E.
održavanja
Begović, S. Gušić i M.savjetovanja
25. međunarodnog Gašić), iz 2010. godineprakse”
“Arhivske koju suupripremili Arhiv Tuzlanskog
Tuzli i izdavanja kantona “Arhivska
15. broja časopisa i Istorijski Arhiv
Sarajevo;
praksa”, Izložba Husinska
(autori. E. Begović, Adrović, E.(autori:
bunaS.1920–2010. Lević),S.Tuzla
Adrović,
2012;H. Fetahagić,
Izložba TuzlaE. naLević,
starimN. Perić), rađena je u
fotografijama
saradnji sa Muzejom
- Otrgnuto istočne Bosne
od zaborava, Tuzla,
(autori: 21. decembar
I. Šabotić, 2010; M.
S. Adrović, Izložba NuragaE.Softić
Fetahagić, Lević,– Put
O. umjetnika
Zulić) Tuzla (autor: N.
Softić)
2013.februar
Izložba2011;
PrviIzložba
svjetskiKapija 25. 5. 1995. (autori:
rat u fotografijama E. Lević,
i dokumentima H. Fetahagić),
Arhiva Tuzlanskog24.kantona
maj 2011; Izložba
(autori: I. Prvi
Šabotić,
svjetski rat uO. Zulić, S. Adrović,
fotografijama H. Fetahagić,
i dokumentima ArhivaN.Tuzlanskog
Brbutović, kantona
A. Mahić i A. I.
(autori: Tinjić),
Šabotić,juli O.
2014; Izložba
Zulić, S. Adrović,
Bogatstvo N.
H. Fetahagić, Arhiva Tuzlanskog
Brbutović, A. Mahićkantona
i A.–Tinjić),
nacionalno blagoIzložba
juli 2014; Bosne Bogatstvo
i Hercegovine Arhiva(autori: S. Isić, kantona
Tuzlanskog E. –
Begović,blago
nacionalno S. Adrović i A. Tinjić), (autori:
Bosne i Hercegovine decembar 2014;
S. Isić, Izložba Kulturno
E. Begović, S. Adrović – obrazovna
i A. Tinjić),djelatnost
decembar Arhiva
2014; Izložba
Tuzlanskog
Bosna kantona,
i Hercegovina (autori: O.
u Drugom Zulić, S.ratu
svjetskom Adrović. S. Isić. N. Brbutović
kroz historijske izvore Arhivai A. Tuzlanskog
Tinjić), juli kantona,
2015; Izložba (autori: O.
Zulić, E. Begović, H. Fetahagić i A. Tinjić), maj 2015; Izložba Kulturno – obrazovna aktivnost Tinjić.),
Orijentalna zbirka Arhiva Tuzlanskog kantona (autori: N. Hodžić, S. Isić, E. Begović i A. juli
Arhiva Tuzlanskog
2016; (autor:
kantona, Historijska prugaS.kroz
O. Zulić, historijske
Adrović. izvore
S. Isić. (70 godinai pruge
N. Brbutović Brčko-Banovići)
A. Tinjić), (autori: O.
juli 2015; Izložba Zulić, S. zbirka
Orijentalna
Adrović,
Arhiva S. Isić,kantona
Tuzlanskog A. Tinjić, M. Softić),
– izbor Tuzla (autori:
dokumenata 2016; Trideset godina
N. Hodžić, Savjetovanja
S. Isić, E. Begović"Arhivska
i A. Tinjić.),praksa" u
juli 2016; 30
Tuzli, (autori: Ešefa Begović i Saneta Adrović), Tuzla 2017; Izložba Školstvo u tuzlanskom kraju od
godina Arhivske prakse u Tuzli, (autori: Ešefa Begovići Saneta Adrović), Tuzla 2017; Pruga Brčko-Banovići
osmanskog do socijalističkog perioda, (autori: O. Zulić, A. Tinjić, S. Adrović, J. Jajčević, S. Isić), juli
(autori:
2018.Saneta
Adrović, Selma Isić, Adnan Tinjić, Munisa Softić),Tuzla 2017. Izložba pripremana u saradnji sa
Zavodom za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona; Izložba Školstvo u tuzlanskom
294
kraju od osmanskog do socijalističkog perioda, (autori: Omer Zulić, Adnan Tinjić, Saneta Adrović, Jasmin
Jajčević, Selma Isić), juli 2018.
24
Vodiči: Regionalni istorijski arhiv Tuzla 1954–1979, Grupa autora, Tuzla 1979; Vodič Arhiva Tuzla, Tuzla 1989,
156; mr. Azem Kožar, Regionalni istorijski arhiv Tuzla 1954–1994, Tuzla 1995, 108; dr. Izet Šabotić, Nermana
institucijama kulture. Do 2018. godine Arhiv je objavio 4 vodiča,24 5 inventara i

pregleda dokumenata25 i jednu publikaciju podvedenu pod ostalo.26 Sva naučno-
obavještajna sredstva Arhiva dala su značajan doprinos naučno-istraživačkom radu
u pisanju naučnih, historijskih radova, monografija i sl.27
Publikovanje dokumenata, odnosno objavljivanje arhivske građe u Arhivu

Tuzlanskog kantona

Objavljivanje arhivske građe je izuzetno složen i zahtjevan zadatak koji
pred Arhiv postavlja potrebu poštivanja određenih naučnih i stručnih kriterija koji
zahtjevaju metodološki pristup u zavisnosti da li je građa koja se objavljuje jedna
cjelina zasnovana na provenijenciji, posebnosti vrste dokumenata ili obuhvata neku
određenu temu. Objavljivanje građe po provenijenciji (recimo zapisnici Gradskog
poglavarstva za određenu godinu i sl.) ili po vrsti dokumenata (objavljivanje
određene vrste dokumenata – defteri, povelje) je jednostavnije od objavljivanja
građe na određenu temu. Isti započinje izborom teme, „potom se istražuju i
24 Vodiči: Regionalni istorijski arhiv Tuzla 1954–1979, Grupa autora, Tuzla 1979; Vodič Arhiva
Tuzla, Tuzla 1989, 156; mr. Azem Kožar, Regionalni istorijski arhiv Tuzla 1954–1994, Tuzla 1995,
108; dr. Izet Šabotić, Nermana Hodžić, Selma Isić, Vodič kroz arhivske fondove i zbirke Arhiva
Tuzlanskog kantona, Tuzla 2012, 427. Vodič iz 2012. je dopunjen, ali nije publikovan, već je njegova
elektronska verzija, od 2016. godine, dostupna korisnicima na web stranici Arhiva.
25 Pregled izvora i literature za istoriju radničkog i narodnooslobodilačkog pokreta u sjeveroistočnoj
Bosni, (pripremili Nizara Mušović Tadić i Đorđe Lazarević) Tuzla 1977; Pregled izvora i literature
za ediciju „Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji”, knj. 3, Tuzla 1985; Orijentalna zbirka arhiva
TK, (pripemila Nermana Hodžić), Tuzla 1990; Oblasni narodni odbor Tuzla (OBNOT),1949–1952:
sumarno-analitički inventar, (Nermana Hodžić), Tuzla 2006, 197; Orijentalna zbirka Arhiva
Tuzlanskog kantona 1563–1936. analitički inventar, drugo dopunjeno izdanje, (priredila Nermana
Hodžić), Tuzla 2017, 153.
26 Radi se o publikaciji Biobibliografija zaposlenika Arhiva Tuzlanskog kantona (povodom 60
godina rada 1954–2014), (autori dr. sc. Izet Šabotić, dr. sc. Sead Selimović), Tuzla 2014.
27 Naučno-obavještajna sredstva, kao i sama arhivska građa koja se nalazi u Arhivu Tuzlanskog
kantona, bila su osnova na kojoj su nastale razne monografije, historijske sinteze, historiografski
članci i druga naučna dijela, poput: Šaban Hodžič, Stari turski dokumenti sa tuzlanskog područja,
Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, br. 1, Tuzla 1957, 47-84; Šaban Hodžič, Migracije
muslimanskog stanovništva iz Srbije u sjeveroistočnu Bosnu između 1788–1882. godine, Članci
i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, br. 2, Tuzla 1958, 65-143; Antonić Zdravko, Ustanak u
istočnoj i centralnoj Bosni 1941, Beograd 1973; Borovčanin Drago, Organi narodne vlasti u Tuzli i
okolini, u Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji, Tuzla 1988, knjiga 3, 929-996; Gruhonjić Asim,
Istočna Bosna u revoluciji 1941–1945, Tuzla 1972; Grupa autora: Tuzlanski narodnooslobodilački
odred, Tuzla 1988; Grupa autora, Osamnaesta hrvatska istočnobosanska udarna brigada, Tuzla 1998;
Grupa autora, Šesnaesta muslimanska brigada, Tuzla 1987; Tihić Esad, Hamzić Omer, Gračanica
i okolina u NOB- i revoluciji, Gračanica 1988; Denis Bećirović, Informbiro i sjeveroistočna Bosna
– Odjeci i posljedice sukoba KPJ – Informbiro (1948–1953), Tuzla 2005; Sead Selimović, Senaid
Hadžić, Tuzlanski kraj 1951–1991, Tuzla 2007; Uzunović Alija, Zvornik kroz prošlost-historijska
monografija, Tuzla 2010; Imamović Sejfulah, Vukovije, Tuzla 2010; dr. Nurkić Mahmud, Janja i
Janjarci, Tuzla 2011, i brojne druge monografije posvećene ustanovama i mjestima sa šireg tuzlanskog
područja.
295
Selma ISIĆ
prikupljaju svi dokumenati o njoj, provjerava njihova autentičnost i originalnost,

zatim se daju neophodna objašnjenja tekstova a po potrebi i transkripcija. O
svakom dokumentu se daju najosnovniji podaci.“28 Publikacije dopunjuje i
poseban znanstveni aparat koji pruža objašnjena potrebna za razumijevanje teksta
(informacije o ličnostima, događajima, skraćenicama i sl.). Objavljivanjem arhivske
građe, odnosno zbornika arhivskih dokumenata postižu se tri važna i značajna cilja,
i to:
− potpuni efekat u procesu zaštite arhivske građe;
− u cijelosti se zadovoljavaju arhivistički principi o dostupnosti građe
istraživačima;
− doprinosi se razvijanju boljeg shvaćanja znanstvene, dokazne i kulturne
vrijednosti arhivske građe.29
U Arhivu Tuzlanskog kantona već skoro 40 godina je zastupljen rad na

publikovanju arhivskih dokumenata. Iako je rad u ovom segmentu izdavačke
djelatnosti skroman, ni po čemu nije beznačajan, naprotiv ističe se kao posebno
važan jer je bio osnova za nastanak brojnih naučnih, historijskih djela i članaka,
monografija i sl. Uslijed kadrovske reduciranosti i nedostatka materijalnih sredstava
rezultati u ovoj oblasti rada Arhiva Tuzlanskog kantona nisu višeg dometa. Ono
čemu je ovaj Arhiv više posvetio pažnju, a iznimno je koristilo historijskoj nauci
jeste pripremljen i obrađen značajan broj arhivskih fondova i zbirki, koji su
poslužili historičarima istraživačima.
Važno je spomenuti poduhvat Arhiva Tuzlanskog kantona,30 koji je u
saradnji sa Arhivom Bosne i Hercegovine izvršio istraživanja u arhivima, muzejima,
bibliotekama i institutima u Bosni i Hercegovini kao i širom zemlje i izdao Zbornik
dokumenata „Generalni štrajk rudara Bosne i Hercegovine i Husinska buna 1920.
godine, objavljen povodom obilježavanja 60. godišnjice.31
Pored toga, Arhiv Tuzlanskog kantona je priredio nekoliko drugih izuzetno
vrijednih i značajnih publikacija koje su bile važna osnova za izučavanje prošlosti
Tuzle i njene okoline poput: Izvori za historiju srednjovjekovne Bosanske države
(Salih Jalimam, 1997); Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641-1883) (Tufan
Gunduz, 2008), Popis Bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra (Kemal Nurkić,
2009), Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekretnina Gradačac iz 1875/1292
godine (Kemal Nurkić, Izet Šabotić, 2011), Gračanički defter 1292 h. / 1875 godine
(Kemal Nurkić, 2013), i dr. U ovim publikacijama je predstavljena vrijedna arhivska
građa fondova i zbirki Arhiva Tuzlanskoga kantona. Dio te građe je u značajnoj
mjeri korišten u historijskim studijama i bio od iznimne pomoći u rekonstrukciji
28 Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knj.1, Tuzla 1995.

29 Izet Šabotić, Značaj i uloga arhivske građe u ukupnim rezultatima historijske nauke (bosansko-
hercegovačko iskustvo), Atlanti, n. 2, Trst 2016, 123-133.
30 U to vrijeme nosio je naziv Regionalni istorijski arhiv Tuzla.
31 Nizara Mušović Tadić, Publikovanje u arhivima BiH kao vid savremenog prezentiranja arhivske
građe, Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, br. 22, Sarajevo 1982, 87-93.
296
sidžil (1641-1883) (Tufan Gunduz, 2008), Popis Bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra (Kemal Nurkić,
2009), Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekretnina Gradačac iz 1875/1292 godine (Kemal Nurkić,
Izet Šabotić, 2011), Gračanički defter 1292 h. / 1875 godine (Kemal Nurkić, 2013), Ratni zločini na
području Tuzlanskog okruga (1993, 1996),32 i dr. U ovim publikacijama je predstavljena vrijedna
arhivska građa, arhivskih fondova Naučno-istraživačka i izdavačka djelatnost
i zbirki Arhiva Tuzlanskoga ArhivaDio
kantona. Tuzlanskog
te građekantona
je u značajnoj
mjeri korišten
događaja iz prošlosti šireg tuzlanskoga područja. Zahvaljujući ovoj objavljenojiz prošlosti
u historijskim studijama i bio od iznimne pomoći u rekonstrukciji događaja
šireg tuzlanskoga
arhivskojpodručja. Zahvaljujućiizvorima)
građi (historijskim ovoj objavljenoj
nastala arhivskoj
su brojnagrađi (historijskim
historijska izvorima)
djela koja se nastala
su brojna tiču
historijska djela koja se tiču prošlosti Tuzle i njene okoline kroz različite
prošlosti Tuzle i njene okoline kroz različite vremenske periode. Ovdje treba vremenske periode.
Ovdje treba spomenuti i upotrebu
spomenuti i upotrebu objavljene
objavljene arhivske
arhivske građe
građe pripri izradi
izradi magistarskih
magistarskih i doktorskih radova.
i doktorskih
radova.
arhivska građa
socijalsitičkog
perioda
29% (2)
arhivska građa
osmanskog
perioda
57% (4)
arhivska građa
srednjevjekovnog
perioda
14% (1)
Grafikon 3.
Grafikon 3. Omjer
Omjer objavljene
objavljene arhivske
arhivske građe
građeArhiva
ArhivaTuzlanskog
Tuzlanskogkantona
kantonapo
poperiodima.
periodima.
Iz grafikonaIz grafikona
3 vidljivo 3je vidljivo
da je Arhivje da je Arhiv
objavio objavio
sedam sedam arhivskih
publikacije publikacija arhivskih (arhivske
dokumenata
dokumenata (arhivske građe). Od toga jednu publikaciju građe koja
građe). Od toga jednu publikaciju građe koja se odnosi na srednjevjekovni period. To je ujedno se odnosi na jedina
srednjovjekovni period. To je ujedno jedina publikacija koja direktno
publikacija koja direktno ne obuhvaća građu Arhiva Tuzlanskog kantona, ali je Arhiv kao izdavač ne obuhvaća
građu Arhivaove
podržao objavljivanje Tuzlanskog kantona,
publikacije značajneali za
je Arhiv kao izdavač
istraživanje historijepodržao objavljivanje
srednjevjekovne Bosne. Dvije
objavljeneove publikacije
publikacije značajnegrađu
obuhvataju za socijalističkog
istraživanje historije
perioda,33srednjovjekovne Bosne.
a četiri publikacije iz omanskog
Dvije objavljene publikacije obuhvataju građu socijalističkog perioda, 32
perioda. Iste su prevedene i objavljene zahvaljujuči dobroj sardnji Arhiva sa Filozofskim fakultetom ua četiri
publikacije
Tuzli34 (prevedena arhivsku
jedna građu iz
publikacija) omanskog
i naučnom perioda.
radniku mr.Iste su prevedene
Kemalu i objavljenei objavljene
Nurkiću (prevedene
zahvaljujuči dobroj saradnji Arhiva sa Filozofskim fakultetom u Tuzli (prevedena 33
30 jednanosio
U to vrijeme publikacija) i naučnim
je naziv Regionalni radnikom
istorijski mr. Kemalom Nurkićem (prevedene i
arhiv Tuzla.
31 objavljene tri publikacije). 34
Nizara Mušović Tadić, Publikovanje u arhivima BiH kao vid savremenog prezentiranja arhivske građe, Glasnik
arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, br. 22, Sarajevo 1982, 87-93.
32 Zbirka dokumenata „Generalni štrajk rudara i Husinska buna 1920, objavljena u dva izdanja
32
Na ovu temu
1981.urađene su dvije publikacije (1993) i (1996), koje su tretirale dokumentaciju i druge dokaze vezane
i 1984. godine.
za ratne zločine
33 Doc.i druge ratneGündüz,
dr. Tufan događaje koji subijeljinski
Tuzlanski, se dešavali na području
i srebrenički sidžil:Tuzlansko-podrinjskog
(1641–1833), Tuzla 2008,okruga 158. u periodu
agresije naZa
Bosnu i Hercegovinu.
uspješno objavljivanje ove publikacije zaslužna je dobra saradnja Arhiva Tuzlanskog kantona
sa Odsjekom za turski jezik Filozofskog fakulteta Vidi uu:Tuzli.
Izet Šabotić,
Budući daZnačajse radii ouloga arhivske
sidžilima građe
pisanim na u ukupnim
rezultatimastaroosmanskom
historijske nauke jeziku profesori Odsjeka za turskiiskustvo),
(bosansko-hercegovačko jezik Filozofskog
Atlanti,fakulteta u Tuzli
no 2, Trst 2016,su iste prevodili
128-129.
33 na savremeni „Generalni
Zbirka dokumenata turski jezik, štrajk
a onda rudara
su zajedno sa studentima
i Husinska buna Odsjeka za turski jezik
1920, objavljena u dvaisteizdanja
prevodili
1981. i 1984.
godine. na bosanski jezik. Kao rezultat toga objavljena je publikacija koja je nezaobilazna za proučavanje
34
Doc. dr.prošlosti tuzlanskog kraja u osmanskom periodu.
Tufan Gündüz, Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil: (1641–1833), Tuzla 2008, 158. Za uspješno
34 Mr. Kemal Nurkić, Popis Bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra, Tuzla 2009, 543; mr. Kemal
objavljivanje ove publikacije zaslužna je dobra saradnja Arhiva Tuzlanskog kantona sa Odsjekom za turski jezik
Nurkić, dr. Izet Šabotić, Tapu zabit defter Gradačac - Defter nekretnina Gradačac iz 1875/1292
Filozofskog fakulteta
godine, u Tuzli.
Gradačac Budući
2011, da Kemal
132; mr. se radiNurkić,
o sidžilima pisanim
Gračanički na staroosmanskom
defter 1292 h. / 1875 godine, jezikom profesori Odsjeka
Tuzla-Doboj
2013, 207.
297
Selma ISIĆ
Ako uporedimo godine objavljivanja publikacija primjetno je da

je u početnim godinama publikovanje usmjereno na objavljivanje građe
socijalističkog perioda (godine objave 1981. i 1984), 1997. su objavljeni izvori
iz srednjovjekovnog perioda, dok je građa objavljena posljednjih godina iz
osmanskog perioda (2008, 2009, 2011. i 2013).
Zaposlenici
tri publikacije)35 Arhiva godine
. Ako uporedimo su bili na više načina
objavljivanja uključeni
publikacija u jeizradu
primjetno da je ovih
u početnim
publikacija.
godinama Poredusmjereno
publikovanje same pripreme dokumenata
na objavljivanje građe za prevođenjeperioda
socijalističkog i objavljivanje, isti 1981.
(godine objave
su bili
i 1984), uključeni
1997. objavljeniu izvori
tehničku pripremu samihperioda,
iz srednjevjekovnog publikacija, te na objavljena
dok je građa poslovimaposljednjih
uređenja godina
publikacija,
iz osmanskog lekture
perioda (2008, i korekture
2009, 2011.tekstova
i 2013). i slično.
Zaposlenici Arhiva su bili na više načina uključeni u izradu ovih publikacija. Pored same
pripreme dokumenata za prevođenje i objavljivanje, isti su bili uključeni u tekničku pripremu samih
publikacija,
Značajtearhivističkih
na poslovima uređenja publikacija,
publikacija Arhivalekture i korekture
Tuzlanskog tekstova
kantona i slično.arhivske
razvoju
djelatnosti
Značaj arhivističkih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona razvoju arhivske djelatnosti
Posebno značajan segment rada Arhiva u oblasti naučno-istraživačkog
rada
Posebno značajandjelatnosti
i izdavačke jeste arhiva
segment rada i publikovanje
u oblasti arhivističkih publikacija.
naučno-istraživačkog rada Prva
i izdavačke
arhivistička
djelatnosti jeste ipublikacija
publikovanjeArhiva Tuzlanskog
arhivističkih kantona Prva
publikacija. objavljena je 1995.
arhivistička godine,35 Arhiva
publikacija
a do 2018.
Tuzlanskog kantonagodine publikovana
objavljena je 31 36arhivistička
je 1995. godine, a do 2018. publikacija. Sve arhivističke
godine publikovana je 31 arhivistička
publikacija. Sve arhivističke
publikacije Arhiva mogupublikacije Arhiva mogu
se podijeliti u sečetiri
podijeliti u četiričasopis
skupine: skupine: „Arhivska
časopis „Arhivska
praksa“, publikacije
praksa“, obljetnica
publikacije projekta projekta
godišnjica „Arhivska„Arhivska
praksa“, arhivističke studije i monografije,
praksa“, arhivističke studije i čiji je
omjermonografije,
predstavljen učiji
grafikonu koji slijedi.
je omjer predstavljen u grafikonu koji slijedi.
20
7
3
ČASOPIS ARHIVSKA OSTALE PUBLIKACIJA ARHIVISTIČKE STUDIJE MONOGRAFIJE

PRAKSA ARHIVSKE PRAKSE
Grafikon 4. Presjek arhivističkih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona.
Grafikon 4. Presjek arhivističkih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona.
Iz grafikona je vidljivo da od 31 arhivističke publikacije Arhiva njih 20 se odnosi na časopis

Arhivska praksa,37 koji je dao značajan doprinos razvoju arhivske struke u Bosni i Hercegovini, ali i
šire. 35
To je 64,5%
Prva ukpnih
arhivistička arhivističnih
publikacija publikacija.
je: Arhivistika Trii praksi,
u teoriji publikacije
knj. 1, tiču seAzem
(autor: obilježavanja obljetnica
Kožar), Tuzla
projekta „Arhivska praksa“38 ili 9,5%, sedam je objavljenih arhivističkih studija ili 22,5%. Tu posebno
1995.
298
za turski jezik Filozofskog fakulteta u Tuzli su iste prevodili na savremeni turski jezik, a onda su zajedno sa
studentima Odsjeka za turski jezik iste prevodili na bosanski jezik. Kao rezultat toga objavljena je publikacija koja
je nezaobilazna za proučavanje prošlosti tuzlanskog kraja u osmanskom periodu.
Iz grafikona je vidljivo da se od 31 arhivističke publikacije Arhiva njih

20 odnosi na časopis Arhivska praksa,36 koji je dao značajan doprinos razvoju
arhivske struke u Bosni i Hercegovini, ali i šire. To je 64,5% ukupnih arhivističnih
publikacija. Tri publikacije tiču se obilježavanja godišnjica projekta „Arhivska
praksa“37 ili 9,5%, sedam je objavljenih arhivističkih studija ili 22,5%. Tu posebno
treba spomenuti jako značajnu studiju Arhivistika u teoriji i praksi, objavljenu u
četiri knjige, autora dr. Azema Kožara.38 Kao arhivistička publikacija objavljena je
i monografija Pedeset godina Arhiva u Tuzli (1954–2004), Tuzla 2005. godina.39
Ista je dala neke osnovne podatke o Arhivu, njegovom djelovanju, zaposlenicima i
njihovom doprinosu razvoju arhivske djelatnosti, ali i historiografije uopšte.
Po svemu vidljivo je da je časopis Arhivska praksa najvažnija arhivistička
publikacija, koju Arhiv objavljuje i kojom je dao značajan doprinos razvoju
arhivske djelatnosti, ali i značajan doprinos historiografiji Bosne i Hercegovine. U
do sada objavljenih 20 brojeva časopisa obrađena su značajna pitanja i raznovrsna
arhivska problemtika, te data razmišljanja i smjernice u rješavanju nekih od
najznačajnijih problema arhivske struke Bosne i Hercegovine.40
Sadržaji objavljeni na stranicama časopisa Arhivska praksa postali
su traženo stručno i naučno štivo nezaobilazno za sve koji se bave arhivskom
djelatnošću. Vremenom časopis je stručno i naučno osnažen brojnim arhivskim i
historiografskim znanjima, te postao referentan i prepoznatljiv u stručnim i naučnim
arhivskim krugovima, ne samo u Bosni i Hercegovini već i u zemljama okruženja.
Danas su radovi objavljeni u časopisu Arhivska praksa poželjno referentno štivo
36 Časopis Arhivska praksa je godišnjak Arhiva Tuzlanskog kantona i Društva arhivskih zaposlenika
Tuzlanskog kantona, koji se publikuje od 1998. godine. Izrastao je kao važan dio stručnog sadržaja
iz istoimenog projekta, a prati Savjetovanje “Arhivska praksa”. U strukturalnom pogledu, osnovu
časopisa čine radovi stručno arhivističke provenijencije, jer se radi o stručnom časopisu posvećenom
razmatranju pragmatičnih arhivskih problema i pitanja.
37 Mr. sc. Izet Šabotić, Deset godina časopisa “Arhivska praksa”: 1998–2007, Tuzla 2007, 74;
dr. Izet Šabotić Doprinos časopisa Arhivska praksa razvoju arhivske struke u Bosni i Hercegovini
1998–2012, (u povodu 15 godina izlaženja), Tuzla 2012, 122; Izet Šabotić, Omer Zulić, Tuzla 2017.
Arhivska praksa (1998-2017) - u povodu dvadeset godina publikovanja časopisa, Tuzla 2017.
38 Mr. Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knj. 1, Tuzla 1995, 220; dr. sc. Azem Kožar, dr.
sc. Ivan Balta, Pomoćne historijske nauke, Tuzla 2003, 262; dr. sc. Azem Kožar, dr. sc. Ivan Balta,
Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla 2004, 253; dr. sc. Azem Kožar, Arhivistika u teoriji
i praksi, knj. 2, Tuzla 2005, 310; Grupa autora, Mogu li se još spasiti? Konzervacija i restauracija
pisanog blaga, Sarajevo 2006, 140; dr. Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga treća, Tuzla
2011, 270; dr. Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga četvrta, Tuzla 2016, 273.
39 Monografija predstavlja sintezu razvojnog puta Arhiva i rezultata ostvarenih u toku egzistiranja
Arhiva. Ista je publikovana 2005. godine u izdanju Arhiva Tuzlanskog kantona. Na njenoj pripremi
radili su nekadašnji i tadašnji zaposlenici Arhiva (Azem Kožar, Nermana Hodžić, Izet Šabotić, Sead
Selimović, te Hatidža Fetahagić i Saneta Adrović koje su primale priloge za publikaciju). Monografiju
je uredio mr. Izet Šabotić, i Redakcija u sastavu: dr. Azem Kožar, mr. Izet Šabotić, mr. Sead Selimović
i Nermana Hodžić. Recenzenti monografije su: prof. dr. Galib Šljivo i dr. Miroslav Novak, a kao lektor
se potpisuje Huso Kofrc, profesor. Korektori iste su: Ešefa Begović i Nermana Hodžić, a štampala ju
je štamparska kuća d.o.o Harfograf, Tuzla.
40 U dvadeset brojeva časopisa na oko 8.700 stranica objavljeno je nekoliko stotina bibliografskih
jedinica iz različitih oblasti, svakako ponajviše iz arhivistike, ali i iz informatike i historiografije.
299
Selma ISIĆ
na univerzitetima u Bosni i Hercegovini i zemljama bližeg i šireg okruženja.

Zahvaljujući njegovim stručnim i naučnim referensama, isti je danas zastupljen u
nekoliko digitalnih internet baza.41
Ukoliko se napravi osvrt i analiza strukture i sadržaja svih brojeva časopisa
Arhivska praksa, primijetno je da je časopis iz broja u broj postajao stručno i
naučno snažniji, obimniji i raznovrsniji. Sve to doprinijelo je njegovoj dobroj
stručnoj i naučnoj pozicioniranosti, ne samo u Bosni i Hercegovini već i u
zemljama regiona. Potvrda tome je činjenica da su u dvadeset brojeva časopisa
Arhivska praksa ukupno objavljena 904 rada. Najveći broj objavljenih priloga,
više od 50 odsto, odnosi se na arhivističke radove. U njima se kroz raznovrsne
stručne i naučne teme ulazilo u suštinu arhivske struke i nauke, a prezentovani
tekst je značajno doprinio podizanju nivoa znanja arhivskim radnicima. Radovi
preuzeti iz drugih časopisa pomogli su u približavanju nekih važnih pitanja sa
kojima su se susretale arhivske službe zemalja razvijenog svijeta. To je bila važna
poveznica sa savremenim arhivskim znanjima.42
Značajno poglavlje časopisa Arhivska praksa je rubrika Iz građe, koja je
sa 67 objavljenih radova prepoznatljiva u časopisu. Isti su tretirali brojne događaje
i procese iz bliže i dalje prošlosti Bosne i Hercegovine, a odnose se na važna
pitanja iz nacionalne i lokalne historije, koji su u najvećoj mjeri zasnovani na
izvorima prvoga reda. Na ovaj način dat je doprinos razvoju bosanskohercegovačke
historiografije.43 U poglavlju Prikazi i članci predstavljene su 122 publikacije
iz oblasti arhivistike i historiografije. Kroz njihovo predstavljanje značajno je
približena brojna i raznovrsna arhivistička i historijska problematika. U poglavlju
Izvještaji je, kroz 117 sadržaja predstavljeno isto toliko naučnih, stručnih i
kulturnih sadržaja održanih u zemlji i inozemstvu. Svi navedeni sadržaji čine
važanu integralnu cjelinu potrebnu arhivistici i historiografiji, koja je uticala na
podizanje nivoa znanja kod arhivskih stručnjaka i historičara.
41 Osim bosanskohercegovačke baze, časopis Arhivska praksa je zastupljen i u dvije važne

međunarodne baze i to u evropskoj bazi C.E.E.O.L sa sjedištem u Frankfurtu, te u američkoj bazi
E.B.S.C.O. sa sjedištem u Masačusetsu. Prof. dr. Izet Šabotić, mr. sc. Omer Zulić, Arhivska praksa
(1998–2017) – u povodu dvadeset godina publikovanja časopisa, Tuzla 2017, 208.
42 Prof. dr. Izet Šabotić, mr. sc. Omer Zulić, Arhivska praksa (1998–2017) - u povodu dvadeset
godina publikovanja časopisa, Tuzla 2017, 208.
43 U rubrici Iz građe časopisa Arhivska praksa svoje radove objavljivali su brojni eminentni
historičari i naučni radnici: Sead Selimović 11, Mina Kujović 8, Senaid Hadžić 3, Izet Šabotić
3 (koautori u dva rada Ćerim Rastoder i Šefko Sulejmanović), Esaf Lević 3, Samija Sarić 2, Ešefa
Begović 2, Nermana Hodžić 2, Edin Jahić 2, Šefko Sulejmnović 2 (koautor u jednom radu Izet
Šabotić), Azem Kožar 1, Omer Zulić 1, Muhamed Husejnović 1, Safet Bandžović 1, Pero Radovanović
1, Ćerim Rastoder 1 (koautor Izet Šabotić), Katja Zupanič 1 i Kemal Bašić 1. Vidi više: prof. dr. Sead
Selimović, Doprinos časopisa “Arhivska praksa” istraživanju lokalne historije Tuzle i njene okoline,
Arhivska praksa, br. 20, Tuzla 2017, 256-275.
300
Aktivnosti Arhiva Tuzlanskog kantona na publikovanju historijskih publikacija
Publikovanje raznih naučnih studija i radova nastalih na osnovu arhivske

građe dali su značajan doprinos promociji arhivske građe ali i širenju znanja o
njenom značaju. Doprinos tome dali su autori takvih publikacija, najčešće naučni
radnici sa instituta, fakulteta i drugih javnih i naučnih ustanova.
Broj takvih publikacija je značajan jer su arhivi dugo vremena bili
samo servisi za opsluživanje naučnim institucijama. Međutim vremenom uloga
arhivskih radnika se pomjerila na teren naučno-istraživačke djelatnosti čijim se
publikovanjem prevazilazi podvojenost između stručno-arhivističkog i naučnog
rada. Publikovanjem i promocijom takvih izdanja bitno se doprinosi otvaranju i
populariziranju arhiva i arhivske djelatnosti.44 Pored toga dobrom saradnjom arhiva
i autora takvih publikacija, arhivi se često pojavljuju kao izdavači, čime izražavaju
svoju podršku u istraživanju arhivske građe.
Arhiv Tuzlanskog kantona je bio posebno aktivan u radu na objavljivanju
raznih naučnih studija i historiografskih radova nastalih na osnovu arhivske
građe, a čiji su autori istaknuti naučni radnici. U takvim prilikama Arhiv je pružao
nesebičnu podršku objavljivanju takvih publikacija, te se pojavljuje kao jedan od
izdavača. Sem toga naučno-istraživački rad arhivskih zaposlenika najviše se ogleda
u stručno-naučnom postupku arhivističke pripreme arhivalija, bez kojih nije moguć
istraživački rad naučnika tj. historičara istraživača.
Od početka naučno-istraživačkog rada i izdavačke djelatnosti Arhiv
je objavio 21 historijsku publikaciju.45 Prva takva publikacija je monografija
Dobrovoljno vatrogasno društvo Tuzla (grupa autora) izdata u Tuzli 1983. godine.
Nakon toga slijedi određena stagnacija, pa su od 1983. do 2005. objavljena samo
tri izdanja, a od 2009. godine primjetan je kontinuitet, jer je Arhiv svake godine
44 Azem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi, knj. 1, Tuzla 1995, 72.
45 Grupa autora, Dobrovoljno vatrogasno društvo Tuzla, Tuzla 1983, 150; Džemal Ćilimković, Tuzla
u osmansko doba, Tuzla 1996, 178; dr. Ismail Hadžiahmetović, Narodna uzdanica u društvenome i
kulturnome životu Muslimana Bosne i Hercegovine, Tuzla 1998, 120; mr. sc. Šefkija Mutevelić,
Tuzlanske historijske minijature, Tuzla 2005, 245; dr. Genç Osman Geçer, Salih Safvet Bašić – Jedan
osmanski intelektualac u Bosni i Hercegovini, Tuzla 2009, 232; Suad Buljugić, Nihad Buljugić, Tuzla:
sjećanja na bisere stare gradske jezgre, Tuzla 2010, 254; dr. Azem Kožar, Bosna i Hercegovina u
19. i 20. stoljeću - Studije i članci, Tuzla 2010, 501; Sejfulah Imamović, Stari nišani u Vukovijama,
Tuzla 2011, 32; dr. Senaid Hadžić, dr. Sead Selimović, Kultura i tradicija u Bosni i Hercegovini -
Višemilenijski kontinuitet, Tuzla 2012, 560; prof. dr. Azem Kožar, Zbornik radova “Pedagoški i
naučni rad”, Tuzla 2012, 456; dr. Izet Šabotić, Agrarne prilike u Bosanskom ejaletu (1839–1878),
Tuzla 2013, 283; dr. Edin Ramić, Historijsko-pravni značaj francuske Deklaracije o pravima čovjeka
i građanina iz 1789. godine, Tuzla 2014, 190; mr. Alen Salihović, Trgovačke prilike u Bosanskom
ejaletu (1793–1831), Tuzla 2014, 204; Omer Đedović, Dževad Avdičević, Teočanski dani otpora
1992–1995, Tuzla 2015, 419; Sejfulah Imamović, Simbolika života i nadgrobnih spomenika, Tuzla
2015, 58; dr. Senaid Hadžić, Bosna i Hercegovina u vrijeme pojave (veliko)nacionalnih ideja, Tuzla
2016, 480; Sejfulah Imamović, Vukovijski vremeplov, Tuzla 2017, 112; dr. Senaid Hadžić, Primjeri
suživljenja: Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću, Tuzla 2017, 467; “Sedam decenija pruge Brčko
– Banovići” zbornik radova, Tuzla 2017, 144; Sead Selimović, Izet Šabotić, Drugi korpus Armije BiH,
Tuzla 2017; Sejfulah Imamović, Vukovijski vremeplov II, Tuzla 2018, 102.
301
Selma ISIĆ
objavio barem jednu historijsku publikaciju, koja obrađuje razne teme kako lokalne
tako i nacionalne historije.
HISTORIJSKE PUBLIKACIJE ARHIVA TK

publikacije koje obrađjuju teme nacionalne historije (8)
publikacije koje obrađuju teme lokalne historije (10)
opšte teme (3)
opšte teme (3)

14% publikacije koje
obrađjuju teme
nacionalne historije
(8) 38%
publikacije koje
obrađuju teme
lokalne historije (10)
48%
Grafikon 5. Presjek objavljenih historijskih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona.

Grafikon 5. Presjek objavljenih historijskih publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona.
Analizom Analizom objavljenih

objavljenih publikacija
publikacija vidljivovidljivo
je da od je da
21 od 21 publikacije,
publikacije, njih deset
njih deset ili 48% obrađuje
ili 48% obrađuje teme lokalne historije, osam obrađuje teme
teme lokalne historije, osam obrađuje teme iz nacionalne historije, a tri su opšte teme. iz nacionalne historije,
Ono što je bitno
a tri su opšte teme. Ono što je bitno napomenuti je da su
napomenuti je da su zaposlenici Arhiva na razne načine doprinjeli pripremi i publikovanju zaposlenici Arhiva na navedenih
razne načine doprinjeli pripremi i publikovanju navedenih izdanja. Posebno
izdanja. Posebno radom na tehničkoj pripremi, lekturi, koekturi tekstova ili uređenjem same publikacije. radom
na tehničkoj
Važno pripremi,
je istaknuti lekturi, dobru
i posebno korekturi tekstova
saradnju ili uređenjem
Arhiva Tuzlanskog same publikacije.
kantona i Odsjeka za historiju
Važno ujeTuzli.
Filozofskog fakulteta istaknuti i posebno
Potvrda tome je dobru saradnju
i činjenica da Arhiva
su autoriTuzlanskog kantona
šest publikacija bilii profesori na
Odsjekaodsjeka
sa navedenog za historiju Filozofskog
Filozofskog fakulteta
fakulteta. u Tuzli.
U saradnji saPotvrda
Odsjekom tome za je i činjenica
historiju da su fakulteta
Filozofskog
Arhiv autori šest publikacija
Tuzlanskog kantona bio bili je
profesori
zadužen sa navedenog
i za realizacijuodsjeka Filozofskog fakulteta.
naučno-istraživačkog U
projekta pisanja
saradnji sa Odsjekom za historiju Filozofskog fakulteta Arhiv Tuzlanskog
monografije o Drugom korpusu Armije Republike Bosne i Hercegovine, kako institucionalno, tako i kantona
kao suizdavač.
bio je zadužen i za realizaciju naučno-istraživačkog projekta pisanja monografije
oUDrugom
pripremikorpusu
monografije
Armijestručni
Republike zaposlenici
Bosne iArhiva Tuzlanskog
Hercegovine, kako kantona dali su neizmjeran
institucionalno,
doprinos
tako u ipomoći autorima pri istraživanju, pripremi tekstova, pregledu i sakupljanju historijskih
kao suizdavač.
izvora prvog reda, pregledavanju
U pripremi štampe,
monografije brojne
stručni literature Arhiva
zaposlenici itd.47 Taj rad je rezultirao
Tuzlanskog kantonaformiranjem
arhivske zbirke pod nazivom “Arhivska zbirka dokumenata iz vremena
dali su značajan doprinos u pomoći autorima pri istraživanju, pripremi tekstova, 1992–1995.” Ista je nastala u
saradnjipregledu
sa 2. pješadijskim
i sakupljanjupukom Armije izvora
historijskih Bosne iprvogHercegovine, preuzimanjem
reda, pregledavanju značajne
štampe, arhivske građe
brojne
od komandanata,
literature itd. Taj rad je rezultirao formiranjem arhivske zbirke pod nazivomsa područja
oficira
46 i boraca Drugog korpusa, kao i raznih boračkih udruženja
Tuzlanskog kantona.
“Arhivska zbirkaArhiv Tuzlanskog
dokumenata iz kantona
vremena je1992–1995.”
ovaj projekat Istaiskoristio
je nastalada upodstakne
saradnji veliki broj
drugih pripadnika Drugog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine da ličnu građu koju
posjeduju
46 pohrane u Arhiv.
Treba istaći Ista je potom
da su zaposlenici Arhivauvrštena u pomenutu
bili uključeni na poslovimazbirku.
lekture, korekture, uređenja,
Potrebno
tehničkog je istaknuti
uređenja, da itd.
prevođenja, su historijske publikacije objavljene u izdanju Arhiva Tuzlanskog
kantona302 dale poseban dobrinos, kako lokalnoj, tako i bosanskohercegovačkoj historiografiji, jer
obrađuju teme koje su posebno bitne za spoznaju prošlosti, kako tuzlanske regije, tako i Bosne i
Hercegovine. Iste često tretiraju pitanja i problematiku koja je rijetko bila predmet naučnog istraživanja
i o kojoj relativno ima malo podataka. Pored toga neka već obrađivana pitanja sagledana su iz novog
sa 2. pješadijskim pukom Armije Bosne i Hercegovine, preuzimanjem značajne

arhivske građe od komandanata, oficira i boraca Drugog korpusa, kao i raznih
boračkih udruženja sa područja Tuzlanskog kantona. Arhiv Tuzlanskog kantona je
ovaj projekat iskoristio da podstakne veliki broj drugih pripadnika Drugog korpusa
Armije Republike Bosne i Hercegovine da ličnu građu koju posjeduju pohrane u
Arhiv. Ista je potom uvrštena u pomenutu zbirku.
Potrebno je istaknuti da su historijske publikacije objavljene u izdanju
Arhiva Tuzlanskog kantona dale poseban doprinos, kako lokalnoj, tako i
bosanskohercegovačkoj historiografiji, jer obrađuju teme koje su posebno bitne za
spoznaju prošlosti, kako tuzlanske regije, tako i Bosne i Hercegovine. Iste često
tretiraju pitanja i problematiku koja je rijetko bila predmet naučnog istraživanja
i o kojoj ima relativno malo podataka. Pored toga neka već obrađivana pitanja
sagledana su iz novog ugla i daju neke nove informacije i činjenice koje su pomogle
u rasvjetljavanju prošlosti i shvatanju nekih historijskih zbivanja.
Zaključna razmatranja
Arhivi su riznice znanja, te nezamjenjivi izvori informacija i podataka

za proučavanje prošlosti. Sva relevantna dostignuća u oblasti historijske nauke
direktno zavise od arhiva i arhivske građe koju oni čuvaju. Svjestan da je korisnička
funkcija jedan od osnovnih segmenata njihovog ukupnog rada, Arhiv u Tuzli je
stoga ovom segmentu rada posvetio posebnu pažnju.
To je rezultiralo da je u proteklih 64 godine postojanja, Arhiv Tuzlanskog
kantona izrastao u respektabilnu arhivsku ustanovu, koja je postigla zavidne
rezultate u svim oblastima svog djelovanja, pa tako i na planu naučno-
istraživačkog rada i izdavačke djelatnosti. I pored mnogobrojnih kadrovskih,
finansijskih, materijalnih i drugih problema, zahvaljujući entuzijazmu zaposlenika
i profesionalnom stavu naučno-istraživački rad i izdavačka djelatnost Arhiva je
dala značajne rezultate. Isti se manifestuju kroz realizaciju stručnih i naučnih
sadržaja samih zaposlenika i kroz realizaciju naučno-istraživačkih sadržaja od
strane korisnika, na osnovu arhivske građe Arhiva i uz podršku Arhiva.
Cjelokupan naučno-istraživački rad i izdavačka djelatnost Arhiva
Tuzlanskog kantona se ogleda u nekoliko osnovnih vidova:
- osobni naučni rad arhivista (objavljivanje stručnih i naučnih priloga u
publikacijama),
- izradi i publikovanju naučno-informativnih (naučno-obavještajnih)
sredstava,
- publikovanju dokumenata, odnosno objavljivanju arhivske građe,
- publikovanju arhivskih publikacija i
- publikovanju naučnih studija i radova na osnovu arhivske građe uz podršku
Arhiva (gdje se Arhiv navodi kao izdavači).
303
Selma ISIĆ
Arhiv Tuzlanskog kantona je u okviru svoje naučno-istraživačke i izdavačke

djelatnosti objavio ukupno 89 publikacija, od čega 31 arhivističku publikaciju, 28
naučno-obavještajnih sredstava (33%), 21 historiografsku publikaciju (23%), te 7
objavljenih publikacija arhivske građe (8%), kao i dvije publikacije koje je autor
stavio kao ostale, a tiču se komunikologije i publicistike. Arhiv Tuzlanskog kantona
je naročito u zadnje vrijeme dao veliki doprinos na ovom polju.
Iako Arhiv u Tuzli zvanično nema službu za naučno-istraživački rad, koja
bi sistematski, kontinuirano i planski radila na poslovima naučno-istraživačke
i izdavačke djelatnosti, ipak je primjetno konstantno povećanje objavljenih
publikacija Arhiva Tuzlanskog kantona iz godine u godinu, što ukazuje na svjesnost
rukovodstva Arhiva o značaju rada na planu naučno-istraživačkog i izdavačkog
rada i važnosti nastavka djelovanja u tom smjeru.
Summary
Archives are treasuries of knowledge, and irreplaceable sources of

information and data for studying the past. All relevant achievements in the field
of historical science are directly dependent on the archives and archives that they
preserve. Being aware that the user function is one of the basic segments of their
overall work, the Archive in Tuzla therefore paid special attention to this segment
of work.
This resulted in the fact that in the past 64 years of existence, the Tuzla
Canton Archives have grown into a respectable archival institution, which has
achieved enviable results in all its fields of work, as well as in the field of scientific
and research work and publishing. Despite numerous personnel, financial, material
and other problems, thanks to the employee’s enthusiasm and professional attitude,
the scientific and research work and publishing activity of the Archive has yielded
significant results. They are manifested through the realization of professional
and scientific contents of the employees themselves and through the realization of
scientific and research content by the users, but based on the archival material of
the Archive and with the support of the Archive.
The entire scientific research and publishing activity of the Tuzla Canton
Archive is reflected in several basic aspects:
- personal scientific work of archivists (publication of professional and
scientific articles in publications),
- developing and publishing of scientific and informational resources,
- publishing documents, ie publishing archival material,
- publication of archival publications and
- publication of scientific studies and papers based on archival material with
the support of the Archives (where the Archives are cited as publishers).
304
The Archive of Tuzla Canton published a total of 90 publications, including

31 archival publications, 29 scientific and informational aids resources (33%), 21
historiographical publications (23%), and 7 publications of archival material (8
%), as well as two other publications, related to communication and publicity. The
Archive have recently made great contributions to this field.
Although the Archive in Tuzla officially does not have a scientific and
research department that would systematically and continuously work on scientific
research and publishing activities, it is nevertheless noticeable that the publications
of the Archive are regular activity year after year, which shows a constant,
indicating the awareness of the management that the significance of work in the
field of scientific research and publishing is present, as well as awareness of the
importance of continuing the action in this direction.
305
Vukota VUKOTIĆ stručni rad
Državni arhiv Crne Gore
ZNAČAJ NAUČNO-ISTRAŽIVAČKE I IZDAVAČKE

DJELATNOSTI U AFIRMACIJI ARHIVSKE DJELATNOSTI
Apstrakt: Naučno istraživanje u arhivima je dugo egzistiralo na samom

rubu arhivske nauke. U tom smislu, od strane naučne arhivistike napravljena je
jasna razlika između djelatnosti arhivista i čisto naučnog istraživanja u arhivu.
Ovaj rad ima za cilj da ukaže na te nedosljednosti i okrene pravac arhivistike kako
bi se došlo do daljeg unaprijeđenja na ovom polju arhivske djelatnosti. Zbog toga
smo pokušali da opišemo i uporedimo shvatanja starije i nove arhivske nauke po
ovom pitanju i ukažemo na dalje pravce razvoja.

Ključne riječi: Arhivistika, naučno istraživanje, rad u arhivima, stara i
nova paradigma.
IMPORTANCE OF SCIENTIFIC RESEARCH AND PUBLISHING FOR

ARCHIVAL PROFESSION
Abstract: Scientific research in archives has long existed on the very

edge of archival science. In that sense, archival science made a clear distinction
between the activities of archivists and purely scientific research in the archives.
This paper aims to point to these inconsistencies and turn the direction of archival
science in order to further improve this field of archival activity. Therefore, we tried
to describe and compare the views of older and new archival science on this issue
and point to further development directions.
Key words: Archival science, scientific research, working in archives,

work, old and new paradigm.
Uvodne naznake
Proces rada u arhivima, pored ostalih segmenata, podrazumijeva i rad na

izdavanju građe. Ovaj dio rada u arhivu, arhivska nauka je smjestila na samom
kraju, tako da on kompletira i čini cjelovitim ukupnu arhivsku djelatnost. Kao
takvim, arhivistika se bavila izdavačkom djelatnošću i dala joj odgovarajuće
306
Značaj naučno-istraživačke i izdavačke djelatnosti u afirmaciji arhivske djelatnosti
mjesto i u teoriji i u praksi. Takođe, naučno-istraživačka djelatnost je dobila svoje

mjesto i ulogu u arhivskom djelovanju, od strane arhivske nauke. Napori i rezultati
arhivistike na ovim područjima arhivskog rada bili su u potpunosti usmjereni na
izdavanje naučno-obavještajnih sredstava i drugog materijala koji je doprinosio
lakšem snalaženju istraživača kroz dokumentaciju. U tom smislu, od strane
naučne arhivistike napravljena je jasna razlika između djelatnosti arhivista i čisto
naučnog istraživanja u arhivu. Izdavačka djelatnost, kao rad na objavljivanju
izvora, što je rezultat naučno-istraživačkog procesa, prepuštena je u potpunosti
nauci, prevashodno istorijskoj. Arhivistika je prihvatila ove stavove iz brojnih
razloga. Kao glavni razlozi navedeni su stručna neosposobljenost arhivskog kadra
za tu vrstu poslova i koncentracija arhivista na ostale segmente rada u arhivu.
Isto tako, što se tiče naučnog istraživanja u arhivima, uloga arhivista je svedena
na to „da osigura korišćenje arhivskog materijala po najpovoljnijim uvjetima u
naučne i administrativne svrhe.“1 Međutim, vrlo brzo se pokazalo u praksi da se
ti rezultati odnose samo na jedan dio ovih djelatnosti. Zbog toga, u poziciji smo
da ponovo sagledamo i formulišemo, pa i redefinišemo ovakve naučne stavove,
vođeni posmatranjem i iskustvom do kojeg smo došli svakodnevnom praksom rada
u arhivu.

Naučno-istraživačka djelatnost i afirmacija arhiva
Vođeni iskustvom rada u arhivu i zahtjevima korisnika u stanju smo da

istaknemo potrebu za preoblikovanjem ovih pojmova u arhivskoj nauci. Do sada
preovlađujuću paradigmu o naučnom istraživanju u arhivima koje je u potpunosti
prepušteno samoj nauci, smatramo prevaziđenom i zastarjelom. Novi i savremeni
zadaci koji se nalaze pred arhivskom službom danas, imaju potrebu da izmijene
dosadašnje stavove i prilagode ih svojim potrebama. Razvojem arhivske službe
dobijeni su uslovi da se dosadašnja praksa izmijeni i arhivisti preuzmu mnogo
važniju i obuhvatniju ulogu u ovim djelatnostima. Procesi rada u arhivima
unaprijeđeni su, kao i stručna i naučna osposobljenost arhivista, tako da su u
mogućnosti da odgovore na nove zadatke koji se pred njih postavljaju. Time se
stvara jedna nova paradigma koja sve više zauzima mjesta u arhivskoj praksi, pa se
shodno tome javlja potreba da i arhivska nauka nanovo razmisli i donese neki novi
sud po ovom značajnom pitanju.
Unaprijeđivanjem svih segmenata procesa rada arhivista nametnula
se potreba preispitivanja ograničenosti naučnog istraživanja u arhivu. Zadatak
arhivista više nije samo olakšavanje istraživačkog procesa naučnim radnicima, već
se i oni sami pojavljuju kao istraživači čiji radovi imaju naučne domete. Proces
naučnog istraživanja time je prosto izvučen iz čitaonica arhiva i raširen na svaki
domen rada u arhivima. Pravilna i adekvatna obrada arhivske građe uz ispunjavanje
1 Grupa autora, Priručnik iz arhivistike, Zagreb, 1977, 227.

307
Vukota VUKOTIĆ
međunarodnih normi opisa, učinila je da arhivista zaista postane naučnik, jer samo
na taj način je u mogućnosti da odgovori izazovima koji se pred njega postavljaju.
Zato, možemo zaključiti da svaki rad na nekom arhivskom fondu istinski predstavlja
naučni rad. Upravo sređivanjem i obradom arhivskog materijala dobijamo najbolji
uvid u dokumentaciju, ali da bi se taj posao adekvatno obavio arhivista je dužan
da se upozna sa istorijatom fonda i samim tim sprovede svojevrsno naučno
istraživanje. Ovo daje potpuno novu dimenziju naučnom istraživanju unutar arhiva
o kojem arhivistika mora da povede računa. No, to nije jedina vrsta bavljenja
naukom u arhivu.
Arhiv kao institucija, nastavlja da ispunjava ulogu, svojevrsnog čuvara
znanja. Istorijska, a sve više i ostale društvene i humanističke nauke, ne mogu
ni da zamisle istraživanje ukoliko nije vezano za arhivski materijal. Kao što
smo već istakli, od samog početka, uloga arhivista je da olakšaju korisnicima
snalaženje kroz fondove i građu koju posjeduje. Pored toga, neposrednim radom
sa korisnicima u čitaonicama arhiva, arhivisti dolaze do konkretnih saznanja o
potrebama i očekivanjima koje javnost, naučna i laička, stavlja pred arhivsku
službu. Izvođenjem zaključaka iz ovih iskustava lako dolazimo do stavova važnih
za unapređenje arhivistike kao nauke. Jednostavna statistika rada sa korisnicima
nedvosmisleno pokazuje da najveći broj korisničkih zahtjeva otpada na imovinsko-
pravne potrebe, a da zahtjevi nauke čine samo mali procenat ukupnih zahtjeva.2
Upravo tu leži izazov koji se postavlja pred modernu arhivistiku, koja treba dati
odgovore na ovakvo stanje i prilagoditi se potrebama društva. Međutim, u cilju
poboljšanja arhivske nauke, potrebno je da postavimo pitanje tretmana korisnika.
Naime, arhivska teorija treba da odgovori na to kako da posmatramo zahtjeve
i rad u čitaonicama. Dosadašnja arhivska nauka nije prepoznavala ovaj problem,
jer je svoj rad uređivala isključivo za potrebe nauke. Širenjem arhivske djelatnosti
i otvaranjem arhiva za javnost, dobijeni su novi uslovi na koje treba adekvatno
odgovoriti. Uviđajući gore istaknutu činjenicu, da jedan mali procenat, svega 5%
od ukupnog broja korisničkih zahtjeva, otpada na naučna istraživanja, postavlja
se pitanje na koji način definisati ukupne zahtjeve. Kada se uzme pri tom i
činjenica da čak i u tom malom procentu zahtjeva korisnika, izraženu većinu čine
amaterska istraživanja porijekla i izrade rodoslovnih tablica jednostavno se dolazi
do zaključka da stavovi starije arhivistike, o arhivima isključivo u službi nauke, ne
mogu biti održivi. Praksa i rad sa korisnicima u Državnom arhivu Crne Gore jasno
su pokazali potrebu za pronalaženjem novih definicija na ovom polju. Ipak, i pored
malog učešća nauke u radu savremenih arhiva, ne možemo u potpunosti odbaciti
ove stavove i otići u neku drugu krajnost. Zato je potrebno da sa stanovišta arhivske
nauke, odredimo prirodu svih korisničkih zahtjeva i granica naučnog istraživanja u
arhivima. Rješenje ovoga problema, na osnovu iskustva rada sa korisnicima, vidimo
u modelovanju dosadašnjeg stava. Svjesni činjenice da arhivske ustanove odavno
nijesu više mjesta samo za nauku, ipak smo skloni tome da svaki korisnički zahtjev
2 Vukota Vukotić, Publikovanje arhivske građe u cilju udovoljavanja korisničkim zahtjevima,
Arhivski zapisi, br. 1/2015, Cetinje, 2016, 186.
308
okarakterišemo kao naučno istraživanje. Ovo stoga što, bez obzira da li se uvid u
građu vrši u neke druge svrhe, a ne u naučne i što je većina istraživača amateri,
sama priroda njihovog posla je istraživanje, pa samim tim mora biti naučno. Zbog
toga, naš prijedlog je da svako bavljenje i rad korisnika u arhivu trebaju biti tretirani
kao naučno istraživanje. Na ovo pitanje arhivistika tek treba dati konačan odgovor,
kroz dalje proučavanje ovoga problema.
Jednako kao i u slučaju naučnog istraživanja u arhivima, stvar stoji i sa
izdavačkom djelatnošću. I ovdje možemo uočiti postojanje dvije paradigme od
kojih ova novija tek treba da nađe mjesto u arhivskoj nauci. Prema staroj, izdavačka
djelatnost unutar arhiva je imala tri zadatka:
• Udovoljava se osnovnom arhivističkom zahtjevu o zaštiti dokumenata;
• Izlazi se u susret korisnicima, jer takve publikacije predstavljaju
najsavršenije naučno-obavještajno sredstvo;
• Ovakvim publikacijama propagira se rad arhiva kao ustanova i podiže
svijest u društvu o značaju arhivske službe.3
Ovako definisana izdavačka djelatnost postavljena je, od strane brojnih

autora, na rubu onoga što su nazvali „čistom“ arhivistikom iz razloga što zalazi
u polje naučnog istraživanja i svojom interdisciplinarnošću povezuje arhivsku sa
drugim naukama.4 To je dovelo do toga da mnogi arhivski teoretičari na nju gledaju
sa podozrenjem, a otvoreno je izražavana sumnja u naučne kapacitete arhivista i
njihovu sposobnost da se sami izbore sa jednim takvim poduhvatom. Tri predviđena
zadatka odnosila su se isključivo na objavljivanje informativnih sredstava zarad
lakšeg snalaženja sa građom. Takođe, otežavajuća okolnost po arhivistiku i
arhiviste je bila ta što se sa objavljivanjem izvora u istorijskoj nauci počelo mnogo
prije nastanka arhivistike kao nauke, još krajem XVI vijeka. Privilegiju da se bavi
egdotikom, objavljivanjem izvora, istorijska nauka je dosta ljubomorno čuvala za
sebe. Taj put pratila je i arhivistika povinujući se tim stavovima. Međutim, razvojem
arhivske službe počeli su se i snažiti naučni kapaciteti radnika u arhivima. Arhivisti
sami počinju objavljivati zbornike dokumenata iz fondova koje posjeduju njihove
ustanove. Time je srušena stara paradigma koja je dosta dugo opstajala u arhivistici.
Izdavačka djelatnost u arhivima stvorila je potrebu da se naučna arhivistika ponovo
pozabavi njome i postavi teorijske osnove koje će ići u korak sa savremenim
dostignućima arhivista.
Od početka rada, u duhu shvatanja „stare paradigme’“, Državni arhiv
je posvetio pažnju i izdavačkoj djelatnosti koja je u prvom mahu bila usmjerena
na objavljivanje arhivskih dokumenata odnosno istorijskih izvora. Dosta rano
publikovane su Paštrovske isprave XVI-XVIII vijeka,5 Cetinje, 1959. godine a
3 Bernard Stulli, Kulturno-prosvjetna djelatnost arhiva, Priručnik iz arhivistike, Zagreb, 1977, 259.
4 Miloš Milošević, Objavljivanje arhivske građe, Priručnik iz arhivistike, Zagreb, 1977, 240.
5 Uredili: dr. Ivan Božić, dr. Branko Pavićević, dr. Ilija Sindik.
309
Vukota VUKOTIĆ
potom i Crnogorske isprave XVI- XIX vijeka,6 Cetinje, 1964. godine. Iako je
Državni arhiv bio izdavač ovih zbornika građe, arhivisti nijesu učestvovali u
njihovom priređivanju, niti su publikacije zasnovane na arhivskoj građi Državnog
arhiva. Ova činjenica ne može umanjiti značaj navedenih publikacija, ali ilustruje
odnos nauke i arhiva na polju objavljivanja istorijskih izvora. Usljed različitih
okolnosti (materijalni i kadrovski faktor) Arhiv tokom niza godina nije nastavio
uspješno započetu aktivnost u pravcu objavljivanja istorijskih izvora.7
I pored toga što je u ovom domenu nastupila stagnacija vrijedi istaći
činjenicu da je na temelju arhivske građe Državnog arhiva na Cetinju nastao
značajan broj „istoriografskih radova (studije, disertacije, monografije, zbornici,
rasprave, prilozi i dr.) koji tretiraju razna pitanja iz oblasti razvitka crnogorske
države.“8
Ove studije predstavljaju i danas referentnu i nezaobilaznu literaturu
kada je u pitanju istorija Crne Gore pogotovo druge polovine XIX i XX vijeka.
Ovo upućuje na zaključak da su arhivski fondovi Državnog arhiva „polazište
svim daljim istraživanjima na teme iz prošlosti Crne Gore“.9 Iako je tematska
struktura sadržaja fondova okrnjena, odnosno ‘’građa je pretežno mozaičkog tipa,
ekstezivna’’ ona je jedinstvena i predstavlja najznačajnije izvorište za istoriju Crne
Gore druge polovine XIX i XX vijeka.10
U ovom periodu se na temelju arhivske građe Istorijskog arhiva Kotor
pojavljuje publikacija Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima
XIV-XVI vijek.11 Autor ovog zbornika dokumenata bio je Risto Kovijanić, a
izdavač Istorijski institut Crne Gore. Vrijedi istaći i značajan izdavački poduhvat
Istorijskog arhiva Kotor, a to je Vodič kroz arhivsku građu sa sumarnim
inventarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki iz 1977. godine. Pored ovih
arhivskih ustanova, nešto kasnije se na polju izdavačke djelatnosti pojavljuje i
Istorijski arhiv Budva sa ambicioznom izdavačkom politikom i interesantnim
izdanjima. Kada je u pitanju objavljivanje arhivske građe, odnosno istorijskih
izvora poslije višegodišnjeg zatišja pojavljuje se nekoliko značajnih publikacija, a
Državni arhiv (Arhiv SR Crne Gore) je bio izdavač i suizdavač: Petar II Petrović
Njegoš – građa 1830–1851, knjiga 4 (1845–1847), Titograd 1986;12 Petar I
Petrović Njegoš, pisma i druga dokumenta - građa 1780–1820, knjiga 1, Titograd
1987;13 Petar I Petrović Njegoš, pisma i druga dokumenta - građa 1821–1830;
knjiga 2, Titograd 1988.14
6 Uredili: Tomica Nikčević i Branko Pavićević.
7 Jelena Živković, Državni arhiv Crne Gore i mogućnosti objavljivanja arhivske građe, Arhivski
zapisi, 1-2/2000, 7-12.
8 Isto.
9 Isto.
10 Isto.
11 Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima XIV-XVI vijek’, CANU,
1963.
12 Autor: Jevto M. Milović, urednik Jovan R. Bojović.
13 Isto.
14 Isto.
310
Oslanjajući se na iskustva stečena kroz rad sa korisnicima, Državni arhiv

Crne Gore u posljednje tri decenije, nakon sveobuhvatne reorganizacije 1992.
godine, nastoji da samostalno kreira svoju izdavačku politiku. Jačanje stručnih i
naučnih kapaciteta arhivskog kadra doprinijelo je zauzimanju stava da je Državni
arhiv u stanju da sam iznese realizaciju projekata izdavanja arhivske građe. Time
arhivska služba prekida da bude „sluškinja istorije“. Ovo dovodi do postavljanja
nove paradigme u izdavačkoj djelatnosti arhiva prema kojoj publikuje građu u
zavisnosti od sopstvenih procjena i u skladu sa svojim potrebama koje nameću
korisnički zahtjevi. Pojava publikacije Ljetopisi osnovnih škola u Knjaževini Crnoj
Gori (1885–1908)15 je izuzetno značajna zbog činjenice da je priređivač arhivista,
a zbornik dokumenata zasniva se na arhivskoj građi Državnog arhiva na Cetinju. U
konkretnom slučaju po prvi put se ostvaruje ambicija arhivske struke da samostalno,
autonomno vrši poslove na objavljivanju građe. Pored toga prevaziđeno je ustaljeno
shvatanje i ograničenje o mogućnosti arhiva da samostalno objavljuje arhivsku
građu odnosno zbornike dokumenata. Svakako se radi o pozitivnom impulsu jer se
Državni arhiv ozbiljnije posvećuje svojoj izdavačkoj djelatnosti i samostalno kreira
svoju politiku u toj oblasti. Kao rezultat toga slijedila su izdanja:
˗ Popis stanovništva u Crnoj Gori 1879. godine16 Cetinje, 2009. godine,
koje su uredili i priredili arhivisti DACG;
˗ Zbornik dokumenata Obnova crnogorskog kraljevstva i jubilarne
svečanosti 1910. godine17 Cetinje, 2010. godine, povodom obilježavanja
stote godišnjice proglašenja Crne Gore za kraljevinu;
˗ Statut grada Kotora (nastao u XIV vijeku – štampan 1616 u Veneciji);18
˗ Poimenični protokoli izdatih pasoša u Knjaževini Crnoj Gori Cetinje,
edicija u pet tomova koja obuhvata period od 1866. do 1905. godine i koja
izlazi u periodu od 2013. do 2015. godine i daje velik doprinos izučavanju
problema crnogorskog iseljeništva na prelazu između XIX i XX vijeka;
˗ Izvještaji rumunskih diplomata o Crnoj Gori iz 1872. i 1874. godine,
Cetinje 2014. godine, objavljena su po prvi put bitna diplomatska
dokumenta koja oslikavaju tadašnji položaj Crne Gore unutar balkanskih
zemalja;
˗ Zbornik dokumenata Gubici crnogorske vojske u Prvom svjetskom rat
1914–1916, Cetinje, 2014. godine, objavljen povodom obilježavanja
jubileja stote godišnjice Velikog rata;
15 Priredio Predrag Vukić; Državni arhiv, Cetinje 2003.

16 Urednici: Srđan Pejović i Mirjana Kapisoda; Priređivači: Vesna Đuričković, Milka Mašanović,
Valentina Kaluđerović, Zorica Babić, Mirjana N. Kusovac, Ana Pejović, Željko Miranović, Milena
Popović, Nataša Pejović, Aleksandra Perović.
17 Priređivači: Velimir Vujačić, Luka Milunović, Srđan Pejović i Stevan Radunović. Na ovom
projektu saradnici su bili arhivisti: Nevenka Kršikapa, Milka Mašanović, Zorica Babić, Ana Pejović,
Milena Popović, Predrag Vukić, Mirjana T. Kusovac.
18 Priredili: Miloš Milošević, Sima Ćirković i Jelena Danilović, Kotor 2011.
311
Vukota VUKOTIĆ
˗ Zbornik dokumenata Prva psihijatrijska bolnica u Crnoj Gori, Cetinje

2015. godine, kao važan doprinos boljem poznavanju medicinskih prilika
u doba kralja Nikole;
˗ Zbornik dokumenata Odnosi Crne Gore i Bugarske 1878–1913 Cetinje,
2015. godine, koji je nastao u saradnji sa arhivskom institucijom Bugarske;
˗ Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje (dokumenta 1970–
1985) Podgorica, 2015. godine, zbornik dokumenata koji ima za cilj
da doprinese osvjetljavanju ovog važnog pitanja savremene crnogorske
istorije;
˗ Prosvjetni rad profesora Mihaila Bukvića 1903–191619;
˗ Okružni komitet KPJ Nikšić u NOR-u 1941–1945;
˗ Internacija stanovništva Crne Gore 1916–1919.20
Kreiranjem samostalne izdavačke politike Državni arhiv Crne Gore je

izašao iz dosadašnjih paradigmi arhivske nauke i tako otvorio prostor za dalje
unaprijeđenje i istraživanja na ovom polju. Objavljeni zbornici dokumenata svojim
izlaskom ostvarili su dvostruku funkciju. Originalna arhivska građa je sačuvana i
izašlo se u susret zahtjevima korisnika. Takođe, izdanjima koja su izašla povodom
određenog jubileja crnogorske istorije, skrenuta je pažnja naučne i laičke javnosti
na fondove koji su u posjedu Državnog arhiva što je doprinijelo povećanju
interesovanja za djelatnosti arhiva. Ovim izdanjima, unaprijeđena je arhivska
struka, jer su sami arhivisti uspjeli da samostalno iznesu ove projekte, a ujedno
obrađena su i do sada nepoznata ili slabo izučena polja u istoriografiji. Time su
arhivski radnici, potvrđujući svoje naučne kapacitete doprinijeli razvoju i istorijske
nauke.
Zaključak
Arhivska praksa, zajedno sa razvojem i unapređivanjem ukupne arhivističke

djelatnosti, još jednom je iskoračila u odnosu na teoriju. Savremeni arhivi sa
osnaženim kadrovskim i naučnim kapacitetima preuzimaju na sebe ulogu na
poljima istraživačkog rada i izdavačke djelatnosti. Time su otvorene nove dimenzije
rada među arhivskim osobljem, a samim tim i nova polja za istraživanje što se tiče
arhivske nauke. Naučno istraživanje koje se sprovodi od strane arhivista usko je
povezano sa izdavačkom djelatnošću arhiva. Rezultati tog istraživanja kreiraju
izadavčku politiku jedne moderne arhivske institucije. Zajedno obije ove djelatnosti
doprinose promovisanju arhiva i arhivske službe u društvu. Zato je od najveće
važnosti da arhivska nauka adekvatno odgovori na ove pomake u arhivskoj praksi,
kako bi bilo omogućeno arhivskim institucijama da na osnovu naučnih rezultata
19 Priređivač Žana Tassan, Cetinje 2016.
20 Priređivači: Jadranka Selhanović, Biljana Drašković, Dragoslav Bojović.
312
samostalno kreiraju svoje izdavačke politike. Upravo samostalnost jednog arhiva u

stvaranju i vođenju izdavačke politike, kao i pravilno promovisanje postignuća na
tom polju, doprinosi boljem shvatanju značaja arhivske službe za jedno društvo i
višem pozicioniranju arhiva i arhivista unutar zajednice i države uopšte.
Summary
The archival practice, together with the development and improvement

of the overall archival activity, has once again made a breakthrough in relation
to theory. Modern archives with strengthened human and scientific capacities
take on the role in fields of research work and publishing activities. This opened
new dimensions of work among archival staff, and thus new fields of research
in relation to archival science. Scientific research carried out by archivists is
closely related to the publishing activity of archives. The results of this research
create the development policy of a modern archival institution. Together, these
activities contribute to the promotion of archives and archival services in society.
Therefore, it is of utmost importance that archival science respond adequately to
these developments in archival practice, so that archival institutions can, based on
scientific results, independently create their publishing policies. The autonomy of
an archive in the creation and management of publishing policies, as well as the
proper promotion of achievements in this field, contributes to a better understanding
of the importance of the archival service for one society and the higher positioning
of archives and archivists within the community and the state in general.
313
Dr. sc. Ivo OREŠKOVIĆ stručni rad
Državni arhiv u Dubrovniku
ZNANSTVENO-ISTRAŽIVAČKA I IZDAVAČKA
DJELATNOST ARHIVA: IMPERATIV PROMIDŽBE
ARHIVSKE STRUKE I MEĐUNARODNE SURADNJE NA
PRIMJERU DUBROVAČKOG ARHIVA
Apstrakt: U ovom radu dati ću kratak prikaz izdavačke djelatnosti

Državnog arhiva u Dubrovniku u razdoblju dok sam obnašao dužnost ravnatelja od
2000. do 2008. godine. Na temelju egzaktnih primjera ukazati ću na njezin značaj
u ostvarivanju suradnje između arhiva, kao i s drugim znanstvenim i kulturnim
institucijama, ali i u afirmaciji arhiva kao javne ustanove u kulturi i približavanja
arhivske djelatnosti široj društvenoj javnosti. Jednako tako znanstveno-istraživački
rad na arhivskom gradivu u arhivu može dati za rezultat i izdanja koja mogu biti
neposredno u funkciji marketinške promidžbe i afirmacije određenog autohtonog
proizvoda lokalne zajednice. Kao prioritet postavio sam objavljivanje djela koja su
nastala na temelju obrade i sređivanja određenog arhivskog fonda ili serije spisa.
Uvodne studije trebale su znanstveno valorizirati navedeno gradivo i staviti ga u
širi povijesni kontekst. Drugi dijelovi knjiga trebali su biti ili objavljeno gradivo
ili inventar. Tako promišljajući postavio sam strategiju izdavačke djelatnosti
Arhiva. Ključan je bio odabir suradnika, kako arhivskih djelatnika, tako i vanjskih
suradnika.
Ključne riječi: Izdavačka djelatnost, afirmacija arhivske struke, pokretač

međunarodne suradnje, znanstveno-istraživački rad, dubrovački arhiv.
SCIENTIFIC RESEARCH ACTIVITY AND PUBLISHING ACTIVITY

OF AN ARCHIVE: THE IMPERATIVE OF PROMOTING ARCHIVAL
SCIENCE AND INTERNATIONAL ARCHIVAL COOPERATION ON THE
EXAMPLE OF THE NATIONAL ARCHIVE IN DUBROVNIK
Abstract: In this paper, I am going to make a short overview of the

publishing activity of the National Archive in Dubrovnik, when I was the director of
the Archive in the period between 2000 and 2008. On the basis of exact examples,
I am going to point out the significance of the publishing activity in accomplishing
cooperation between archives and their cooperation with other scientific and
cultural institutions, but also in affirmation of the Archive as a public cultural
institution and bringing archival science closer to the general public. Equally,
314
Znanstveno-istraživačka i izdavačka djelatnost arhiva: imperativ promidžbe arhivske struke ...
doing a scientific research on archival documents in the Archive, might result in

publishing work which could directly promote and affirm a certain autochthonous
product of the local community. I made a priority to publish work based on archival
processing and arrangement of certain archival fonds or series of documents. The
introductory studies needed to scientifically valorize the stated archival documents
and put it in a wider historical context. The other parts of books needed to be a
published archival document or an inventory. Contemplating it like this, I set a
strategy of the publishing activity of the Archive. The selection of associates was
crucial, both archival employees and external associates.
Key words: Publishing activity, the affirmation of archival science,

originator of international archival cooperation, scientific research, National
Archive in Dubrovnik.
Izdavačka djelatnost dubrovačkog arhiva; nositelj afirmacije arhivske struke i

suradnje sa znanstvenim i kulturnim institucijama grada Dubrovnika
Uvažavajući mišljenja struke tj. kolega arhivista, koji su dugi niz godina
radili na obradi i sređivanju arhivskih fondova iz vremena Dubrovačke Republike,
kao prvo smo se odlučili na, slobodno bih mogao kazati, izdavački vrlo izazovan
pothvat objavljivanja novoga izdanja Statuta Grada Dubrovnika. Konzultirajući
prijevod pokojnoga, nekadašnjeg djelatnika Arhiva, Zdravka Šundrice, te na
temelju kritičkog izdanja B. Bogišića i K. Jiričeka, Ivo Veselić i dr. sc. Ante
Šoljić prihvatili su se posla izrade novoga prijevoda Statuta Grada Dubrovnika
sastavljenog 1272. godine, s latinskoga na hrvatski jezik. Prof. dr. sc. Nella Lonza
iz Zavoda za povijesne znanosti u Dubrovniku Hrvatske akademije znanosti i
umjetnosti napisala je uvodnu znanstvenu studiju. Odredbe osam knjiga Statuta
objavljene su na način da ih na latinskom jeziku s lijeve stranice prati istovjetan
tekst na desnoj stranici preveden na hrvatski jezik. Ovakvim grafičkim uređenjem
stvorene su pretpostavke da knjiga bude zanimljiva, ne samo užoj stručnoj, već i
široj javnosti, a ujedno da može poslužiti za edukativne potrebe gimnazijalaca ili
studenata. Time se ujedno nastojao postići učinak da Statut bude opće prihvatljivo i
zanimljivo djelo. Vrijeme je pokazalo da se u tome uspjelo. Statut je objavljen 2002.
godine u dvije tisuće primjeraka, da bi opet 2009. godine zbog interesa javnosti
bio ponovno objavljen u 500 primjeraka?1 Tada već planiran, izdavački projekt
prijevoda Statuta Grada Dubrovnika, realiziran je 2015. godine.2 Hvale vrijedan
1 Državni arhiv u Dubrovniku (HR - DADU) 14. 1 (21.1), Leges et instructiones Vol. 9a, Statut
grada Dubrovnika sastavljen 1272. godine, prijepis iz prve polovice 15, stoljeća, na osnovu kritičkog
izdanja latinskog teksta B. Bogišića i K. Jiričeka priredili i na hrvatski jezik preveli A. Šoljić, Z.
Šundrica i I. Veselić, uvodnu studiju napisala Nella Lonza, Dubrovnik 2002.
2 HR-DADU-14. 1 (21.1), Leges et instructiones Vol. 9a, The Statute of Dubrovnik 1272, translated
by Vesna Rimac, English language edited by Vesna Baće, edited by Nella Lonza, Dubrovnik 2015.
315
Dr. sc. Ivo OREŠKOVIĆ
prijevod je napravila djelatnica Arhiva, kolegica Vesna Rimac. Oba ova izdanja
postala su reprezentativan poklon brojnih institucija i građana grada Dubrovnika,
kao i njegovih gostiju.
Nekako u isto vrijeme radilo se i na još jednom izdavačkom projektu u
suradnji s Maticom hrvatskom Dubrovnik. Tadašnji djelatnik Arhiva dr. sc. Vinicije
B. Lupis napisao je i priredio uvodnu studiju pod naslovom „Arhitekt Lorenzo
Vitelleschi i njegovo vrijeme“. Prijevod djela „Povijesne i statističke bilješke o
dubrovačkom okrugu, prikupio okružni inženjer Lorenzo Vitelleschi“ s talijanskog
jezika su napravile, isto tako dvije djelatnice Arhiva, Ivona Fabris i Kornelija
Bašica u suradnji s Ivanom Burđelez iz Matice hrvatske Dubrovnik.3 U oba ova
slučaja radilo se o suradnji Arhiva s drugim znanstvenim i kulturnim institucijama u
gradu Dubrovniku. Time se s jedne strane osigurala kvaliteta rada kako sa stručnog
arhivističkog gledišta tako i onog drugog znanstvenog.
Izdavačka djelatnost dubrovačkog arhiva; pokretač međunarodne suradnje s

arhivima Bosne i Hercegovine
Suradnja Državnog arhiva u Dubrovniku sa Zavodom za povijesne znanosti

HAZU –a u Dubrovniku nastavila se na projektu obrade i sređivanja spisa serije
Acte Turcarum i to angažiranjem na tim poslovima dr. sc. Vesne Miović. Nakon
dvogodišnjega rada dr. sc. Vesna Miović obradila je i arhivistički sredila seriju
sultanskih spisa Acte Turcarum. Kao rezultat tog rada nastala je knjiga „Dubrovačka
Republika u spisima osmanskih sultana – s analitičkim inventarom sultanskih spisa
serije ActeTurcarum Državnog arhiva u Dubrovniku.“ U uvodnoj studiji autorica je
ukazala na vrste sultanskih spisa dubrovačkog arhiva i dala je pregled osmansko-
dubrovačkih odnosa prema sultanskim spisima istaknuvši korist Osmanlija
(dubrovački harač, dubrovačka špijunaža, razmjena ratnih zarobljenika, Dubrovnik
kao utočište, prijevoz osmanskih putnika i robe dubrovačkim brodovima, topovske
salve i proslave u čast ustoličenja sultana i osmanskih vojnih pobjeda) i korist
Dubrovčana (zaštita suverenosti i cjelovitosti tla, povlastice dubrovačkih trgovaca,
monopol na prodaju dubrovačke soli osmanskim podanicima, monopol dubrovačke
luke na međunarodni trgovački promet, pravo na lov koralja u osmanskim vodama,
pravo na uvoz osmanske hrane, pravo na skrb za bosansko-hercegovačke katolike,
pravo na zaštitu od razbojnika i otmičara). U inventaru je donijela, obrađenih i
sređenih, ukupno 1.990 sultanskih spisa počevši od najstarijega od 19. studenog
1458. (12. Muharrema 863.) do onog iz svibnja 1805. (1. dekada Safera 1220.) i
to s pripadajućim regestama. Knjiga je predstavljena 2005. godine u Dubrovniku,
u organizaciji Istorijskog arhiva u Sarajevu u Bošnjačkom institutu u Sarajevu i u
organizaciji Arhiva Tuzlanskog kantona u Tuzli. Njome su udareni temelji daljnje
suradnje Državnog arhiva u Dubrovniku s arhivima Bosne i Hercegovine.4
3 HR-DADU-294 (187) Razno, kut. 5, Lorenzo Vitelleschi, Povijesne i statističke bilješke o
Dubrovačkom okrugu, uvodna studija i bilješke Vinicije B. Lupis, Dubrovnik 2002.
4 Vesna Miović, Dubrovačka Republika u spisima osmanskih sultana, Dubrovnik 2005.
316
Projekt sređivanja spisa Acte Turcarum je nastavljen. U narednom

razdoblju dr. sc. Vesna Miović angažirana je na obradi i sređivanju serije bujuruldija
(1643–1807). Kao rezultat tog rada nastala je knjiga „Dubrovačka Republika u
spisima namjesnika Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka.“ U uvodnoj
studiji autorica je razjasnila nastanak i sudbinu osmanskih spisa Državnog arhiva
u Dubrovniku, pojasnila je što su to bujuruldije, ukazala je na službeni profil
Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka i u konačnici dala je prikaz odnosa
Dubrovačke Republike i Bosanskog ejaleta (dubrovačka diplomacija na dvorovima
bosanskih i hercegovačkih namjesnika, presudna uloga bosanskog namjesnika
Sejfullah – paše u dubrovačkoj borbi za smanjenje harača, bosanski namjesnici
kao dubrovački zaštitnici, trgovačke bitke, dubrovački emini u službi bosanskih
namjesnika itd.). U analitičkom inventaru donijela je 321 bujuruldiju s regestama
od najstarije 4. siječnja 1643. do one 15. veljače 1807. U prilogu knjige prikazani
su faksimili pečata namjesnika Bosanskog ejaleta (ime namjesnika i godina, godina
izrade pečata, naziv funkcije, popratna zabilježba).5 Ova druga knjiga objavljena
je 2008. godine u suradnji Državnog arhiva u Dubrovniku, Matice hrvatske
Dubrovnik, Istorijskog arhiva Sarajevo i Kantonalnog arhiva Travnik. Knjiga je
predstavljena u Dubrovniku, Sarajevu i Travniku.
Ovi primjeri izdavačke djelatnosti Državnog arhiva u Dubrovniku jasno
svjedoče o neophodnoj suradnji arhiva i znanstvenih institucija u poslovima
obrade i sređivanja arhivskog gradiva gdje je to nužno potrebno. Ujedno je ovakav
širok pristup omogućio razvitak stručne i kulturne suradnje Državnog arhiva u
Dubrovniku, Istorijskog arhiva u Sarajevu, Kantonalnog arhiva Travnik, kao i
Arhiva Tuzlanskog kantona.
Znanstveno-istraživački rad u dubrovačkom arhivu; temelj brendiranja

vrhunskoga vina dubrovačke malvasije
Kako znanstveno-istraživački rad na izvornom arhivskom gradivu

može dati za rezultat objavljivanje knjige o autohtonom proizvodu pokazati
ću na primjeru moje knjige „Malvasija – glasovito vino još iz doba Dubrovačke
Republike.“ Zajedno s dipl. ing. agr. Nikom Karamanom, u suradnji s Agronomskim
fakultetom u Zagrebu (prof. dr. sc. Edi Maletić, prof. dr. sc. Ivan Pejić i prof. dr.
sc. Jasminka Karoglan Kontić), a pod pokroviteljstvom Dubrovačko-neretvanske
županije, pokrenuo sam projekt revitalizacije autohtone sorte vinove loze malvasije
dubrovačke bijele. Kao ravnatelj Državnog arhiva u Dubrovniku, ali prije svega
kao prijatelj i kolega, zamolio sam znanstvenike koji obrađuju arhivsko gradivo
iz vremena Dubrovačke Republike da tijekom svog istraživačkog rada signiraju
dokumente koji spominju malvasiju kao vino. Činio je to i moj ujak (dundo)
Ivo Veselić dugogodišnji djelatnik u Odjelu za obradu i sređivanje arhivskih
5 Vesna Miović, Dubrovačka Republika u spisima Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka,
Dubrovnik 2008.
317
fondova i zbirki iz vremena Dubrovačke Republike. U razdoblju od 2002. do

2009. godine činili su to: dr. sc. Vesna Miović, dr. sc. Nella Lonza i dr. sc. Slavica
Stojan. Toj ekipi na kraju se pridružio moj kolega i prijatelj mr. sc. Nusret Čolo
svojim doprinosom iz Sarajeva. Naime, upravo je on ukazao na najstariji spomen
malvasije u arhivskim spisima i to u odluci Velikoga vijeća iz 1383. godine kojim
je isto odobrilo „poslaniku gosp. Kralja Bosne da ponese i kupi vina malvasije za
samoga gospodina kralja količinu do jedne bačve.“6 Prema mojim saznanjima to
je za sada najstariji spomen jednog sortnog vina na svijetu. Zahvaljujući njihovom
razumijevanju značaja ovoga projekta, skupivši na jedno mjesto rezultate njihovog i
mog istraživačkog rada, nastala je knjiga koja je dala cjelovitu sliku o malvasiji kao
vinu; o njezinom imenu i podrijetlu, kao kneževom protokolarnom daru gostima
grada, kako se od nje moglo zaraditi, o najstarijem spomenu, o njoj u legendi o
hrvatskoj kraljici Margareti i bosanskom kralju Stjepanu, o njezinoj ulozi u miru
s Venecijom, o malvasiji kao uobičajenom daru za Božić, o kušanju malvasije od
strane beglerbega i sandžakbega u Franjevačkom samostanu sv. Vlaha u Pridvorju
u Konavlima, o njoj kao košer vinu, o osuđenicima na smrt i malvasiji, o njoj kao
lijeku, desertnom vinu, o dubrovačkoj butelji za desertnu malvasiju, o Držićevoj
„mavasiji ili malvasijici“, o Bokčilu ili tovjenaru Nikoli Bočiloviću, o malvasiji u
kolendi Marka Bruerovića, o njoj u narodnoj pjesmi Ivana Senjanina, o malvasiji u
pjesmama perzijskog pjesnika Hajjama, o njoj u Skrovitom vrtu Cvijete Zuzorić, o
malvasiji vladike Deše, o njezinoj sudbini nakon propasti Dubrovačke Republike i
konačno o samom projektu njezine revitalizacije koji smo započeli 2002. godine.
Knjigu je objavila Vinarska poljoprivredna zadruga „Malvasija dubrovačka
bijela“ iz Pridvorja 2010. godine, tvrtka čiji sam suvlasnik i upravitelj. Kao što
sam u uvodu knjige naglasio ponovit ću i ovdje: „Nemamo potrebe pribjegavati
legendama, vilama i vilenjacima, koji u polublaženu stanju zaljubljenosti i erosa
omamljeni tumaraju, ispijajući baš to, naše vino, iz božanskih vrčeva! Dubrovačka
malvasija je stvarna koliko i svi oni ljudi čiji su životi ugrađeni u zidine Grada, bez
obzira jesu li postavljali kamen ili mudro promišljali njegovu budućnost. O takvu je
vinu ovdje riječ.“7 Ova knjiga poslužila je meni, Niku Karamanu i drugim vinarima
proizvođačima dubrovačke malvasije u Konavlima, u postupku brendiranja
malvasije kao vrhunskoga vina, njegovog plasmana i pozicioniranja na tržištu. Ona
će biti ključan argument u postupku dobivanja zaštite oznake izvornosti dubrovačke
malvasije u Europskom parlamentu koji je pred nama. Ujedno je sa znanstvenog
stajališta dala velik doprinos otkrivanju prave povijesne istine o dubrovačkoj
malvasiji pobijajući dotadašnje uvriježene teze o tome kako se ona u to doba samo
uvozila kao slatko vino iz Grčke itd. Skromno ću primijetiti da je zasigurno i ona
dala poticaja da naša desertna malvasija Karaman u dva navrata 2009. i 2018.
godine osvoji veliku zlatnu medalju na natjecanju svih malvasija na izložbi vina
„Vinistra“ u Poreču, kao najbolje ocijenjena (92 boda) malvasija na svijetu.
6 HR-DADU 1 (2), Reformationes, vol. 25, fol 201 v. Odluka Velikog vijeća 22.5.1383.
7 Ivo Orešković, Malvasija glasovito vino još iz doba Dubrovačke Republike, Dubrovnik 2010,
165.
318
Što bi trebali biti prioriteti izdavačke djelatnosti dubrovačkoga arhiva danas?!
Na tragu ovih arhivističkih i izdavačkih projekata iznijeti ću svoje

promišljanje što bi danas trebali biti prioriteti izdavačke djelatnosti Državnog
arhiv u Dubrovniku. To je prije svega knjiga kolege Zorana Perovića, višeg
arhiviste, voditelja Odjela za sređivanje, zaštitu i obradu arhivskih fondova i
zbirki iz vremena Dubrovačke Republike, pod naslovom: „Najstarije dubrovačke
isprave – s analitičkim inventarom serije Diplomata et acta (Isprave i akti)
do kraja 13. stoljeća Državnog arhiva u Dubrovniku”. Kolega Perović već je
priveo kraju obradu navedenih isprava i na završnim je provjerama obavljenoga
arhivističkog posla. Knjiga bi imala uvodnu studiju koja bi sadržavala ove cjeline;
sažeti prikaz povijesnog razvitka Dubrovnika do kraja 13. stoljeća, arhivistički
osvrt na povijest i strukturu isprava koje se obrađuju u inventaru i valorizaciju
isprava koje se obrađuju u inventaru. Prije analitičkog inventara za svaku od
tri pod serije (Diplomata et acta do 12. stoljeća, Diplomata et acta 12. stoljeće
i Diplomata et acta 13. stoljeće) od kojih se ovaj inventar i sastoji, bit će, radi
lakšeg snalaženja korisnika, donijete paralelne tablice s usporednim prikazom
starih i novih signatura, za svaku pojedinu ispravu. Analitički inventar sadržavo bi
detaljnu obradu svake pojedinačne isprave sa sljedećim podacima: signatura, stare
signature (Ćurlica, Bečki broj, Prepiska), datum i mjesto, sadržaj, jezik i pismo,
tvarni nosač, dimenzije, pečat, oštećenja, preslik (mikrofilm i digitalni medij),
objavljeno, pozicija i napomena. Tako bi primjerice za najstariju ispravu koja se
čuva u našem Arhivu obrada bila: Signatura: HR – DADU 7. 3. 1 – 2 (tri primjerka:
2, 2a i 2b); stare signature (Ćurlica 11. i 12. st. br. 2, Bečki broj: Latinične isprave
2, Prepiska 11. i 12. st.: 2; datum i mjesto: 27. rujna 1022, Rim, Kukuljević je,
CD I, 104-105, br. 115, pogrešno datira godinom 1023.; sadržaj: Papa Benedikt
VIII dodjeljuje nadbiskupski palij dubrovačkom („epidauritanskom“) nadbiskupu
Vitalu, utvrđujući njegovu jurisdikciju nad Zahumljem, Srbijom i Travunjom, te
nad gradovima Kotorom, Barom i Ulcinjem; jezik i pismo: Latinski. 2, original i
2 a, mlađi prijepis: papinska minuskula i 2 b, znatno kasniji prijepis: humanistika;
tvarni nosač, dimenzije, pečat: 2: pergamena 45 x 67,5 cm. Na dnu isprave se vidi
trag konca od pečata, 2 a: pergamena 38 x 22 cm, 2 b: dvije stranice na papiru 20 x
28 cm; preslika (mikrofil i digitalni medij): Da - M 956; objavljeno: Farlati VI, 42;
Kukuljević, CD I, 104-105, br. 115; Šuflay, AA, I6, br. 60; Radonić I/1, 3-5, br. 2;
CD I, 61-62, br. 44; Lučić, Povijest, 135, br. 1.; pozicija: Ladica I. 2 - p. p. do 12.
st. br. 2., Ladica I. 2 a - p. p. do 12. st. br. 2 a (s njim je, u istoj fascikli, ali u drugom
omotu i primjerak 2 b); napomena: Isprava se (br. 2) općenito smatra originalom, te
je ovo najstariji originalni dokument koji se čuva u DADU. Nešto mlađi prijepis je
2a, a 2 b je prijepis na papiru iz kasnijeg vremena. Na kraju inventara nalazilo bi se
kazalo imena i mjesta.
Druga knjiga je dr. sc. Vesna Miović, znanstvene savjetnice u trajnom
zvanju u Zavodu za povijesne znanosti u Dubrovniku Hrvatske akademije znanosti i
umjetnosti, pod naslovom: „Dubrovačka Republika u spisima kadija – s analitičkim
319
inventarom kadijskih spisa“. Ovoj knjizi prethodila bi prva faza obrade i sređivanja
navedenih spisa u seriji Acta Turcarum za što je kolegica Miović jedina stručno
kvalificirana. Knjiga bi imala uvodnu studiju o vrsti, strukturi i značaju kadijskih
ili sudskih spisa u kontekstu odnosa Dubrovačke Republike i njezinoga osmanskog
zaleđa. Kadijski spisi se dijele na tri vrste: hudžeti (sudske presude), ilami (sudski
izvještaji) i arzi (sudski podnesci). Kadije su uglavnom iz kadiluka Herceg Novi
i Ljubinje iz razdoblja od 16. do početka 19. stoljeća. Sveukupno kadijskih spisa
ima oko 1000 do 1200. U drugom dijelu knjiga bi imala analitički inventar sa
signaturom spisa (naziv serije i pod serije, godina, broj kutije, broj spisa) i kratkim
opisom sadržaja spisa.
Treća knjiga bila bi Iva Veselića, umirovljenog dugogodišnjeg djelatnika
i voditelja Odjela za sređivanje, zaštitu i obradu arhivskih fondova i zbirki iz
vremena Dubrovačke Republike, pod naslovom: „Monumenta historica Ragusina
vol. 5 – spisi dubrovačke kancelarije knj. 5 – zapisi notara Andrije Beneša 1305–
1310.“ Do sada su objavljene četiri knjige spisa dubrovačke kancelarije.
Četvrta bi bila knjiga pod naslovom: „Konavljanin pred sudom –
ostavinski spisi ogledalo svakodnevnice s kazalom ostavinskih spisa od 1898. do
1947. godine Kotarskoga suda u Cavtatu.“ Knjiga bi sadržavala uvodnu studiju o
organizaciji sudstva u vrijeme austrijske uprave u Dalmaciji s posebnim osvrtom
na nadležnosti kotarskih sudova i naglaskom na ostavinske spise Kotarskoga suda
u Cavtatu kao pisano svjedočanstvo društvenog, gospodarskog i socijalnog razvitka
Konavala tog doba. Gore navedeno prikazalo bi se na konkretnim primjerima
ostavinskih spisa konavskih obitelji. Kazalo bi sadržavalo abecednim redom
analitički popisane ostavinske spise (prezime i ime umrle osobe, ime njezina oca
ili supružnika), te signaturu (godina, broj arhivske kutije i tekući broj spisa). Serija
ostavinskih spisa Kotarskoga suda u Cavtatu od 1898. do 1947. sređena je u ukupno
147 arhivskih kutija gdje su isti složeni po tekućem broju spisa i to iz vremena
austrijske uprave 1898. do 1918. godine 77 arhivskih kutija tj. 3.323 ostavinska
spisa, a iz razdoblja Kraljevine SHS tj. Jugoslavije i ratnog i poratnog razdoblja od
1919. do 1947. ukupno 70 arhivskih kutija tj. 2.688 ostavinskih spisa, što ukupno
čini 6.011 ostavinskih spisa. Računalnom obradom, zbog lakšega pronalaženja spisa
prije svega za potrebe korisnika, postojeći protokoli su pretvoreni u jedinstveno
kazalo istih od 1898. do 1947. godine.
Zaključak
Izdavačka djelatnost arhiva, kao jedna od primarnih djelatnosti, ukoliko

je strateški ispravno osmišljena može biti nositelj suradnje arhiva s drugim
znanstvenim i kulturnim udrugama, ustanovama i institucijama. Jednako tako
ona može biti pokretač međunarodne suradnje arhiva. Stoga prioritet mora biti
objavljivanje djela koja su nastala na temelju obrade i sređivanja određenog
320
arhivskog fonda ili serija spisa, gdje uvodne studije trebaju znanstveno valorizirati
navedeno gradivo i staviti ga u širi povijesni kontekst. Afirmaciji arhivske struke i
arhiva najveći doprinos može dati objavljivanje njegovog najvrjednijeg arhivskog
gradiva. Znanstveno-istraživački rad na arhivskim spisima može imati za rezultat
objavljivanje djela u službi promocije autohtonih proizvoda lokalne zajednice,
o kojima postoji zapis ili pisani trag u istima. Gore navedeno može se potvrditi
konkretnim primjerima izdavačke djelatnosti dubrovačkoga arhiva. Objavljivanje
navedenih djela u sklopu izdavačke djelatnosti dubrovačkoga arhiva bilo je moguće
realizirati isključivo zahvaljujući otvorenosti arhiva prema drugim znanstvenim
i kulturnim institucijama grada Dubrovnika. Angažiranje dr. sc. Vesne Miović
na sređivanju serija spisa Acte Turcarum, što je rezultiralo objavljivanjem dviju
njezinih knjiga, udarilo je temelje međunarodne suradnje dubrovačkoga arhiva
s arhivima Bosne i Hercegovine. Na žalost, naprasito prekinuta suradnja s dr. sc.
Vesnom Miović 2008. godine od strane novog ravnatelja gospodina Ivana Veniera,
iz samo njemu znanih razloga, zaustavila je daljnje sređivanje i obradu serija Acte
Turcarum i njezino objavljivanje. U razdoblju od 2008. do 2018. godine Državni
arhiv u Dubrovniku nije imao niti jedno objavljeno djelo takve razine znanstvene
valorizacije arhivskih vrela nastale na temelju njihove prethodne istraživačke
i arhivističke obrade. Ja još uvijek, možda naivno vjerujem, kako će toj i takvoj
„suši“ ubrzo doći kraj. Stoga sam sebi dao za slobodu ovdje iznijeti svoja
promišljanja o prioritetima izdavačke djelatnosti dubrovačkoga arhiva danas. Ali!?
Zar uvijek i svugdje, na ovim prostorima, mora na koncu biti, to nesretno: Ali!
Summary
The publishing activity of the archive, as one of its primary activities, if

strategically well-conceived, could serve as a bearer of cooperation between the
archive and other scientific and cultural associations and institutions. Equally,
publishing activity could be an originator of international archival cooperation.
Therefore, the priority is to publish work which originated based on archival
processing and arrangement of certain archival fonds or series, where the
introductory studies should scientifically valorize archival documents (archives)
and put it in a wider historical context. The greatest contribution to the affirmation
of archival science and archives in general, could be given by publishing its most
valuable archival documents. Doing a scientific research on archival documents
might result in publishing work with the purpose of promoting autochthonous
products of the local community, the products of which there is a written record or a
lead. Reffered to above can be confirmed with the concrete examples of publishing
activity of the National Archive in Dubrovnik. Publishing the stated work as the
part of publishing activity of the Dubrovnik Archive was possible to accomplish
solely owing to openness of the archive to other scientific and cultural institutions
321
of the City of Dubrovnik. Hiring Vesna Miović, PhD, for archival arrangment of
the series Acte Turcarum, which resulted in publishing of her two books, laid the
foundations of the international cooperation between the Dubrovnik Archive and the
archives in Bosnia and Herzegovina. Unfortunately, in 2008, the newly appointed
director of the Dubrovnik Archive, Ivan Venier, for reasons only known to him,
abrubtly terminated the cooperation with Vesna Miović, PhD, which resulted in
stopping further archival processing and arrangement of the Acte Turcarum series
and ultimately its publishing. In the period between 2008 and 2018, the National
Archive in Dubrovnik didn’t have a single published work on that level of scientific
valorization of archival sources which originated based on prior scientific and
archival processing. However, I still believe, perhaps naively, that this “drought“
will soon come to an end. Therefore, I have given myself the freedom to express
my thoughts about the priorities of publishing activites of the Dubrovnik Arhive
nowadays. But!? Why in these parts, always and everywhere, in the end has to be
that unfortunate: But!
322
Mr. sc. Sejdalija GUŠIĆ stručni rad
IZDAVAČKA DJELATNOST HISTORIJSKOG ARHIVA

SARAJEVO 1998–2018. SA POSEBNIM OSVRTOM NA
SUIZDAVAČKE PROJEKTE
Apstrakt: Saopćenje donosi informacije o značaju naučno-istraživačke

i izdavačke djelatnosti u afirmaciji arhivske djelatnosti. Nakon završetka ratnih
strahota i konsolidacije u kadrovskim i stručnim kapacitetima, Historijski arhiv
Sarajevo nastavlja sa svojom plodnom naučno-istraživačkom i izdavačkom
djelatnošću. Prva poslijeratna publikacija 1998. godine jeste posthumno izdanje
knjige Rašida Hajdarevića “Defteri sarajevskog saračkog esnafa (1726–1823)”.
Poseban osvrt dat će se zajedničkim naučno-istraživačkim i izdavačkim
projektima sa arhivima u Bosni i Hercegovini i regionu (Arhiv Bosne i Hercegovine,
Arhiv Tuzlanskog kantona, Državni arhiv u Dubrovniku, Arhiv Štajerske – Grac,
Istorijski arhiv „Ras“ Novi Pazar itd.).
Ključne riječi: Izdavačka djelatnost, naučni projekti, arhivska djelatnost,

saradnja, arhivi.
PUBLISHING ACTIVITY OF THE SARAJEVO HISTORICAL ARCHIVE

1998–2018 WITH SPECIAL EMPHASIS ON CO-AUTHORING PROJECTS
Abstract: The paper provides information on the importance of scientific

research and publishing activities as affirmation of archival activity. After the end
of the horrors of war and consolidation in personnel and professional capacities,
the Historical Archive of Sarajevo continues with its fruitful scientific research
and publishing activity. The first post-war publication in 1998 was the posthumous
edition of the book by Rašid Hajdarević titled Defters (books) of Sarajevo’s sarac
guild (1726-1823).
Special attention will be given to joint scientific research and publishing
projects with archives in Bosnia and Herzegovina and the region (Archive of Bosnia
and Herzegovina, Archives of TK, Dubrovnik State Archives, Archives of Styria -
Graz, Historical Archive “Ras” Novi Pazar etc.).
Key words: Publishing, scientific projects, archival activities, co-

operation, archives.
323
Mr. sc. Sejdalija GUŠIĆ
Uvodne napomene
Tradicija čuvanja arhivske građe na području Sarajeva seže od davnih

srednjovjekovnih vremena, o čemu svjedoče brojni sačuvani primjerci listina,
povelja, rukopisnih knjiga i raznih dokumenata povijesnog, kulturnog, ekonomskog,
političkog i drugog značenja i vrijednosti, a što se može upravo naći u depoima
Historijskog arhiva Sarajevo.
U članu 42. Zakona o arhivskoj djelatnosti Kantona Sarajevo je navedeno
da arhivi, između ostalog obavljaju i slijedeće poslove:
i) vrše istraživanja u svrhu kompletiranja arhivske građe svojih fondova i
zbirki kao i bibliotečkih jedinica (knjižnog fonda);
j) izrađuju naučno-informativna sredstva o arhivskoj građi;
l) objavljuju arhivsku građu, izdaju publikacije i stručne časopise o toj građi;
m) organizuju predavanja, izložbe, simpozije i druge oblike kulturno-
obrazovne i naučno-istraživačke djelatnosti.1
Objavljivanje (publiciranje) arhivske građe je jedan od zahtjevnijih i
specifičnijih naučnih zadataka arhiva2. Sadržajno najvrijednija dokumenta postaju
dostupna širokom krugu istraživača iz najrazličitijih naučnih disciplina, kao i
drugim korisnicima, čime se načelo o dostupnosti arhivske građe na najbolji način
ostvaruje. Publikovanje arhivske građe, posebno sistematsko, potencijalne korisnike
u pogledu mogućnosti korištenja arhivskih izvora stavlja u ravnopravan prostorni,
materijalni i drugi položaj. Publikovanjem arhivske građe podstiče se interes za
korištenje arhivske građe u naučne, publicističke, književne i druge svrhe. Propagira
se značaj i razvija odgovarajući odnos prema ovoj vrsti kulturnog dobra, kao i
prema arhivu kao instituciji koja ta dobra štiti, obrađuje, publikuje i stvara druge
uslove za njihovo korištenje. Objavljivanje dokumenata, kao i multidisciplinarnih
izvora saznanja, nije od posebnog značaja samo za historiografiju, već i mnoge
druge naučne discipline.
Veliki doprinos arhivâ ogleda se i u brojnim djelima nastalim na njegovoj
arhivskoj građi, kao i u njegovoj izdavačkoj djelatnosti. Arhivski fondovi, zbirke
i knjižni fond, čine arhiv temeljnom institucijom u proučavanju historije, kulture,
ekonomije i drugih ljudskih djelatnosti svih naroda koji su stoljećima obitavali na
području Bosne i Hercegovine, pa i u širem okruženju.
Arhivi, svaki na svom području, sakupljaju i čuvaju sve što je pisano
i važno za našu nacionalnu historiju, stoji u Glasu Arhiva grada Sarajeva3. Glas
Arhiva grada Sarajeva je prva publikacija koja je štampana u čast njegovog
desetogodišnjeg postojanja i rada. Govori o počecima, značaju Arhiva grada
1 Zakon o arhivskoj djelatnosti, „Službene novine Kantona Sarajevo“, br. 50/2016.

2 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Arhiv Tuzlanskog kantona,
Društvo historičara Tuzla, Tuzla 2004, 207.
3 Glas Arhiva grada Sarajeva, br. 1, Arhiv grada Sarajeva, Sarajevo 1960.
324
Izdavačka djelatnost Historijskog arhiva Sarajevo 1998–2018. sa posebnim osvrtom na ...
Sarajeva za historiografiju, dokumentima za historiju Radničkog pokreta i historiju

Saveza komunista Jugoslavije, Orijentalnoj zbirci Arhiva grada Sarajeva, o organu
upravljanja u Arhivu grada Sarajeva. Nekoliko stranica posvećeno je i Hamdiji
Kreševljakoviću, istaknutom historičaru, koji je pomagao razvoju ove institucije.
Glas je zamišljen kao bilten za povremeno obavještavanje javnosti o radu i
rezultatima ustanove, ali projekat nije zaživio. Nakon tih prvih koraka u izdavačkoj
djelatnosti urađen je 1965. godine Studijski projekt o izdavačkoj djelatnosti Arhiva
grada Sarajeva koji je bio zamajac daljnjem radu u ovoj oblasti.
Arhivi kroz različite vrste i oblike pisane memorije, od najstarijih povelja
i kodeksa, karata i planova, fotografija, plakata, važnih zapisa, do suvremenih
digitalnih dokumenata, prikazuju dinamične kulturne i povjesne procese otkrivajući
svoju historiju, kulturu, religiju, svoje kulturne i društvene događaje. Koristeći
tu riznicu sjećanja Historijski arhiv Sarajevo izdao je preko 50-tak publikacija i
organizirao više od 60 izložbi. U tekstu donosimo samo one publikacije koje imaju
svoj ISBN4.
Izdavačka djelatnost Historijskog arhiva Sarajevo 1998–2018.
Nakon završetka ratnih strahota i opsade Sarajeva 1992–1995. i

konsolidacije u kadrovskim i stručnim kapacitetima, Historijski arhiv Sarajevo
nastavlja sa svojom plodnom naučno-istraživačkom i izdavačkom djelatnošću.
U ovom dijelu teksta nastojat ćemo donijeti hronološki niz publikovanja izdanja
Arhiva.
Prva poslijeratna publikacija je Defteri sarajevskog saračkog esnafa
(1726–1823), Rašid Hajdarević, JU Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1998. godine.
Djelo Defteri sarajevskog saračkog esnafa (1726–1823) predstavlja dugogodišnji
rad rahmetli Rašida Hajdarevića, višeg arhiviste Istorijskog arhiva Sarajevo.
Orijentalna zbirka Istorijskog arhiva Sarajevo posjeduje pet popisa saračkog esnafa
u Sarajevu i to iz 1726, 1750, 1777, 1797. i 1823. godine. Cilj što ga je autor
postavio radeći na ovom djelu bio je da se, prije svega, stvori mogućnost za dublje i
svestranije proučavanje povijesti razvoja zanatstva u Bosni i Hercegovini i Sarajevu
posebno. Ova vrsta deftera je prvorazredna arhivska građa za proučavanje povijesti
i ustrojstva ne samo zanatstva nego i vojne strukture (esnafi su u Bosni bili direktno
povezani s vojnom strukturom janjičara), migracionih kretanja stanovništva,
ekonomske i političke historije Bosne i Hercegovine i Sarajeva.
Arhivi u vremenu tranzicije, Grupa autora, Arhiv Bosne i Hercegovine i
JU Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2001. godine. Ova publikacija štampana je
u povodu Okruglog stola sa međunarodnim učešćem na temu Arhivi u vremenu
tranzicije.
4 ISBN je međunarodni sistem brojčanog označavanja publikacija sa svrhom jednokratne
identifikacije svih omeđenih publikacija. To je jedinstven i nezamjenjiv broj za samo jedan naslov ili
izdanje knjige (tj. omeđene publikacije), samo jedan svezak i samo jedno neizmijenjeno izdanje istog
izdavača. (izvor: http://www.nub.ba/index.php/izdavaci/isbn).
325
Dani i godine opsade, Dane Olbina, JU Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo

2002. godine. U knjizi Dani i godine opsade je prezentirano 1.556 stranica rukopisa
koje se odnose na period od 3. marta 1992. do 13. januara 1996. godine. Autor je
svakodnevno bilježio događaje o početku, trajanju i završetku agresije na Bosnu
i Hercegovinu. Knjiga je ilustrirana odgovarajućim prilozima: fotografijama,
dokumentima i drugim pratećim sadržajima.
Vodič kroz fondove i zbirke Istorijskog arhiva Sarajevo, grupa autora, JU
Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2002. godine. U povodu 55 godina uspješnog
rada Istorijski arhiv Sarajevo darovao je naučnoj i široj javnosti Vodič kroz fondove
i zbirke Istorijskog arhiva Sarajevo. Arhivi moraju imati informacije o onome
što čuvaju i gdje im se što nalazi u arhivu u skladu sa potrebama potencijalnog
korisnika. Stoga povremeno štampanje naučno-informativnog sredstva kao što je
vodič zadovoljava potrebu osnovnog i brzog informisanja istraživača o arhivskoj
građi određenog arhiva.
Mogu li se još spasiti Konzervacija i restauracija pisanog blaga, Grupa
autora, JU Istorijski arhiv Sarajevo i Arhiv Tuzlanskog kantona, Sarajevo 2006.
godine. Pokrajinski arhiv Štajerske iz Graca dozvolio je prevod ove brošure sa
njemačkog jezika i na taj način je omogućio da svoja iskustva o konzervaciji i
restauraciji pisanog blaga podijele sa bosanskohercegovačkim arhivistima. Dijelovi
su korišteni u povodu izložbe “Mogu li se još spasiti? Konzervacija i restauracija
pisanog blaga”, koju su organizirali Istorijski arhiv Sarajevo i Arhiv Tuzlanskog
kantona, koji su ujedno i izdavači.
Zbirka arhivskih propisa Bosne i Hercegovine 1947.–2007., Amira
Šehović i Džemila Čekić, Arhiv Bosne i Hercegovine i JU Istorijski arhiv Sarajevo,
Sarajevo 2007. godine. Na jednom mjestu su sabrani propisi o arhivskoj građi i
arhivima od početka organizovane arhivske djelatnosti u Bosni i Hercegovini do
2007. godine. Arhivska i registraturna građa, obzirom na svoj poseban značaj za
državu i društvo, uvijek se stavljala u poseban pravni režim sa ciljem da bude
zaštićena. To je i razlog što arhivska građa ima svojstvo spomenika kulture, status
koji joj je određen arhivskim propisima. Ona takav status ima i u međunarodnom
pravu, jer se smatra spomeničkim dobrom i kulturnim naslijeđem koje pripada ne
samo jednom narodu, već cijelom čovječanstvu. Zbirka je publicirana ne samo radi
svog operativnog značaja i karaktera, nego da u prvom redu posluži kao osnova za
studioznije proučavanje bosansko-herecgovačke arhivske teorije i prakse.
The Windy City - konzulove depeše, Bahrudin Bijedić, JU Istorijski
arhiv Sarajevo, Sarajevo 2007. godine i Operacija Leteći zmaj, Bahrudin Bijedić,
JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2011. godine. Bahrudin Bijedić bivši
jugoslavenski diplomata, pripremio je knjigu depeša koje je kao jugoslavenski
konzul u Sjedinjenim Američkim Državama slao Ministarstvu vanjskih poslova
Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Obje knjige su nastale na osnovu
arhivske i dokumentarne građe koju je autor poklonio Istorijskom arhivu Sarajevo
kao posebnu zbirku.
326
Mehmed beg Kapetanović Ljubušak: Narodno blago, fototipsko izdanje,

Istorijski arhiv Užice i JU Istorijski arhiv Sarajevo, Užice 2007. godine. U povodu
potpisivanja Protokola o saradnji između Istorijskog arhiva Sarajevo i Istorijskog
arhiva u Užicu 2005. godine štampana je knjiga Narodno blago koje je sakupio
i 1887. godine izdao Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak5. Knjigu čine narodne
poslovice, mudre izreke, «primjenjačice», narodne popijevke, priče i pjesme
sa prostora Bosne i Hercegovine i susjednih krajeva. U vrijeme kada je prvi put
štampana knjiga je izazvala veliko interesovanje. Mnoge od njih još uvijek žive,
prepoznaju se kao dio jedinstvenog kulturnog naslijeđa balkanskih naroda.
Analitički inventar Gradskog poglavarstva grada Sarajeva za godinu
1879, Haris Zaimović, Edicija Inventari 1, JU Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo
2008. godine.
Analitički inventar Gradskog poglavarstva grada Sarajeva za 1880.
godinu, Haris Zaimović, Edicija Inventari 2, JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo
2009. godine.
Analitički inventar Gradskog poglavarstva grada Sarajeva za godinu
1881, Haris Zaimović, Edicija Inventari 4, JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo
2011. godine.
Fond Gradskog poglavarstva grada Sarajeva čini značajnu, prvorazrednu
arhivsku građu koju posjeduje Historijski arhiv Sarajevo. Kao fond iz djelatnosti
javne uprave u gradu Sarajevu predstavlja kompletnu dokumentaciju za tri
historijsko-politička perioda: austrougarske okupacije (1878–1918); Kraljevine
SHS/kasnije Jugoslavije (1918–1941) i Nezavisne Države Hrvatske (1941–1945).
S obzirom na važnost ovog fonda Historijski arhiv Sarajevo odlučio je da objavi
analitičke inventare navedene građe u posebnoj ediciji.
Odabrani arhivistički i historijski radovi Hamida Dizdara, priredili Ismeta
Džigal Berkovac i Almira Alibašić, Edicija Posebna izdanja 1, JU Istorijski arhiv
Sarajevo, Sarajevo 2008. godine. Izdanje je priređeno i objavljeno u čast Hamida
Dizdara6, prvog direktora Historijskog arhiva Sarajevo, koji je uz nekoliko svojih
kolega načinio prve korake u prikupljanju i sređivanju arhivske građe. U svom
životu, osim arhivistike, bavio se i književnošću. Po tome je više poznat široj
javnosti, nego po radu kao upravnik Arhiva grada Sarajeva. Stoga je Arhiv odlučio
da se fokusira na njegovo arhivističko, te historiografsko djelo.
Dubrovačka republika u spisima namjesnika Bosanskog ejaleta i
Hercegovačkog sandžaka s analitičkim inventarom bujuruldija (1643–1807)
serije Acta Tutcarum Državnog arhiva u Dubrovniku, dr. Vesna Miović,
Državni arhiv u Dubrovniku i JU Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2008. godine.
Vezanost Dubrovnika za Osmanlije trajala je oko tri i pol stoljeća, tokom kojih
5 Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak (1839–1902), sakupljač narodnih umotvorina, prevodilac

sa arapskog, turskog i perzijskog jezika i pokretač lista “Bošnjak”, bio je istaknuta ličnost svoga
vremena. Bio je narodni poslanik u turskom parlamentu i u dva maha gradonačelnik Sarajeva.
6 Hamid Dizdar, pjesnik, pripovjedač, novinar, prevodilac, arhivist i bibliograf (Stolac, 22. 2. 1907.
– Sarajevo, 17. 7. 1967). Upravnik, a potom direktor Arhiva u Sarajevu od 1950. do 1967.
327
su Dubrovčani zapisivali sve pojedinosti o svim kontaktima i zapise pohranjivali

u odgovarajućim kancelarijama. Tokom 40-ih godina 17. stoljeća namjesnici
Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka izdavali su pismena naređenja u
posebnom obliku koji je poznat pod nazivom bujuruldija. U Državnom arhivu u
Dubrovniku autorica je pronašla 321 bujuruldiju od 1643. do 1807. godine, koje je
prevela, složila hronološkim redom i u ovoj knjizi prikazala u sklopu analitičkog
inventara. Priložen je i poseban dodatak u kojemu su prikazani namjesnički pečati
koji se nalaze na bujuruldijama. Uz svaki pečat navedeno je ime namjesnika kojem
je pripadao, kao i druge bitne pojedinosti, kao što je vrijeme u kojemu je dotični
namjesnik vladao, te tačan naziv funkcije koju je nosio, i naslov koji je imao. Ovim
povodom priređena je i izložba i štampan Katalog izložbe Pečati sa bujuruldija
bosanskih i hercegovačkih namjesnika autora Vesne Miović, Sejdalije Gušića i
Atifa Mušinovića.
Ljetno putovanje u Bosnu i Hercegovinu - Muhamed Ali-paša, prevela
i priredila Hana Younis Al-Ghoul, Istorijski institut Sarajevo i JU Istorijski arhiv
Sarajevo, Sarajevo 2008. godine. Putopis je skup zapažanja, dojmova, razmišljanja
i shvatanja Bosne od strane princa Muhameda Ali-paše7. Njegova posjeta Bosni je
trajala četrnaest dana, tačnije od 8. septembra 1900. godine, kada kreće iz Beča
prema Bosni, do 22. septembra, kada stiže u Zagreb. Posjećivao je zemlje koje
su uglavnom bile nastanjene i muslimanskim stanovništvom. Bosnu je izabrao
kao zemlju kroz koju je napravljena željeznica, te je stoga smatrao da je na višem
civilizacijskom stepenu od ostalih balkanskih zemalja. U toku putovanja osnovni
cilj mu je bio upoznati običaje naroda koji je nastanjuju.
Istorijski arhiv Sarajevo 1948–2008 - Priča o nama, Grupa autora, JU
Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2008. godine. Od osnivanja Arhiv je dijelio
sudbinu grada u kojem je osnovan. Unatoč brojnim iskušenjima, uspio je odoljeti
svim izazovima vremena i sačuvati dostojanstvo profesionalne časti, iako je trud
njegovih radnika bivao malo poznat javnosti. Nakon 60 godina postojanja i rada
objavio je monografiju u kojoj su prikazani počeci uspostavljanja arhivske službe
u Sarajevu, kako se dolazilo do arhivske građe, na koji način se ona čuvala,
projektima koji su rađeni, kao i o ljudima koji su dali doprinos tome.
Bibliografija zakona i drugih pravnih akata Bosne i Hercegovine
objavljenih u časopisima i novinama štampanih u Vilajetskoj štampariji do
1878. godine, Mujo Koštić, JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2009. godine.
U Bosni i Hercegovini još uvijek nije napisana cjelovita bibliografija vlastitih
zakona i drugih službenih akata, odnosno izvorne pravne građe od srednjeg
vijeka do danas, te je taj nedostatak djelimično nadoknađen objavljivanjem ove
bibliografije. Bibliografija obuhvata popis svih najznačajnijih službenih akata
7 Muhamed Ali-paša je sin Muhamed-Teufik paše, a praunuk Muhameda Alija koji je postavljen
za namjesnika Egipta u julu 1805. godine čime je on postao začetnik egipatske vladarske kuće.
Muhamed Ali-paša i njegov brat Abas su se školovali u Austriji. U Egipat su se vratili nakon smrti oca
Muhameda Tufika u januaru 1892. godine. Abas-paša je preuzeo vlast nad Egiptom, dok je Muhamed
Ali -paša ostao pasivni politički posmatrač.
328
koji su objavljeni u Bosanskom prijatelju, prvom bosanskohercegovačkom

časopisu, a zatim u Bosanskom vjestniku, Bosni, Neretvi i Sarajevskom cvjetniku,
prvim bosanskohercegovačkim novinama, te sve zakone i druge pravne akte koji
su štampani i objavljeni kao zasebne knjige i brošure u Vilajetskoj štampariji u
Sarajevu i Mostaru od 1850. do 1878. godine.
Holokaust, genocid...., Izet Šabotić, Ešefa Begović, Sejdalija Gušić,
Milena Gašić, Edicija Katalozi izložbi, JU Historijski arhiv Sarajevo i Arhiv
Tuzlanskog kantona, Sarajevo 2010. godine. U povodu obilježavanja 27. januara
- Međunarodnog dana sjećanja na Holokaust, te 11. jula Dana sjećanja na genocid
u Srebrenici, Historijski arhiv Sarajevo i Arhiv Tuzlanskog kantona su pripremili
izložbu i štampali katalog “Holokaust, genocid...”. U ime zajedničkog života na
ovim prostorima, razumijevanja i zajedničkih sudbina, a u cilju podsjećanja na
Holokaust i Genocid, izložba dokumentarne građe, plakata i fotografija je još jedno
podsjećanje na dvije najveće tragedije učinjene u 20. stoljeću, opomena svima da
se zlo ne zaboravi i ne ponovi. Ista ima za cilj da podsjeti na sve nesreće koje su
ljudi prouzrokovali, ubijajući druge i drugačije, zbog boje kože, vjere ili političkog
opredjeljenja.
Logo i memorandum kao arhivski dokument, Muhamed Musa, Adnan
Šapčanin, Aleksandra Pijuk, Edicija Katalozi izložbi, JU Historijski arhiv Sarajevo,
Sarajevo 2010. godine. Riječ je o katalogu koji prati istoimenu izložbu napravljenu
na osnovu fonda Uprave za poslovne zgrade i prostorije Opštine Centar Sarajevo.
Rukopisi Kur′ana, Sejdalija Gušić, Haso Popara, Atif Mušinović, Edicija
Katalozi izložbi 1, JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2010. godine. Historijski
arhiv Sarajevo je iz svoje rukopisne zbirke izdvojio značajnije rukopise Kur’ana,
džuz’ove, kao i uzorke arapske kaligrafije (mešqovi) za izložbu uz koju je priredio
i katalog. Uzimajući u obzir vrijeme nastanka, kvalitet papira, vrstu pisma i način
prepisa, upotrebljene ornamente i kaligrafsku vještinu, kvalitet uveza i koričenja,
za neke od predstavljenih rukopisa Kur’ana sa sigurnošću možemo ustvrditi da
predstavljaju remek djela arapske i islamske kaligrafije i ornamentike. Najstariji
izloženi rukopis Kur’ana, iako nema podataka o prepisivaču, mjestu ni godini
prepisa, sudeći po papiru, pismu, mastilu i povezu potiče iz XIV ili XV stoljeća.
Najstariji datirani rukopis Kur’ana potiče iz 1513. godine. Najbrojniji su primjerci
iz XVIII i XIX stoljeća, a najmlađi rukopis kojeg je prepisao Abdulah sin Mustafin
Pljevljak je iz 1872. godine.
Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, svezak I,
Mustafa Jahić, JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2010. godine.
Katalog arapskih, turskih, perzisjkih i bosanskih rukopisa – svezak II,
Haso Popara, JU Historijski arhiv Sarajevo, Al-Furqān - Fondacija za islamsko
naslijeđe, Sarajevo, London 2011. godine. Već dugi niz godina Fondacija za
islamsko naslijeđe al-Furqan iz Londona putem organiziranja raznih simpozija,
seminara i izložbi, objavljivanja knjiga i kataloga, te snimanja rukopisa, historijskih
dokumenata, vakuf-nama i sidžila šerijatskih sudova svestrano radi na zaštiti i
329
očuvanju islamske baštine i kulture u svijetu. Tako su u saradnji sa Historijskim

arhivom Sarajevo objavljena dva kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih
rukopisa. Objavljivanjem pomenutih kataloga naučnoj i istraživačkoj javnosti
pružen je na uvid dio Zbirke rukopisne građe koja se čuva u Historijskom arhivu
Sarajevo. Neki od obrađenih rukopisa stari su preko pet stoljeća.
U prvome svezku, koji je radio Mustafa Jahić i koji je objavljen 2010.
godine, obrađeni su rukopisi iz logike, jezičkih disciplina, književnosti, historije,
politike, medicine, farmacije, matematike, astronomije, prirodnih nauka, te
tajanstvenih nauka. U drugome svezku, koji je radio Haso Popara i koji je objavljen
2011. godine obrađeni su rukopisi Kur’ana i dijelova Kur’ana, rukopisi tedžvida,
tefsira, akaida, hadisa, islamskog prava, tasavvufa, etike i propovjedništva,
idžazetname i vakufname.
Deset nedovoljno poznatih zanimanja, Grupa autora, Edicija „Nedovoljno
poznato“, knjiga 1, idavači NVO Asocijacija za interkulturne aktivnosti i spašavanje
naslijeđa u BiH/AIASN-a, JU Muzej Sarajeva i JU Historijski arhiv Sarajevo,
Sarajevo 2010. U publikaciji su detaljno obrađena zanimanja: bibliotekar, ahivist,
arhivski tehničar, arheolog, etnolog, muzeolog, konzervator tekstila, preparator
za tekstil, PR/stručnjak za odnose s javnošću, te stručna zvanja kustos i muzejski
pedagog.
Zbirka Varia (1829–1963), Admir Nezirović, Edicija Inventari 3, JU
Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2011. godine. Zbirka Varia, jedna od značajnijih
koje posjeduje Arhiv, sadrži dokumente koji su nastali u vremenskom rasponu od
1829. do 1963. godine.
Sarajevo – svjetlost prošlosti iz arhivskih dokumenata, Saša Beltram, Atif
Mušinović, Haris Zaimović, Edicija Katalozi izložbi, JU Historijski arhiv Sarajevo,
Sarajevo 2012. godine. U katalogu koji je priređen uz istoimenu izložbu, Historijski
arhiv Sarajevo podsjeća na neke prijelomne trenutke iz prošlosti grada Sarajeva.
Sidžili kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine, Ahmed S. Aličić,
Edicija Posebna izdanja, knjiga 4, JU Historijski arhiv Sarajevo i Istorijski arhiv
"Ras" Novi Pazar, Sarajevo, Novi Pazar 2013. godine. Ideja o objavljivanju Sidžila
kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine nastala je kao plod uspješne
saradnje Historijskog arhiva Sarajevo i Istorijskog arhiva RAS Novi Pazar, a
nakon što je potpisana Deklaracija o zajedničkoj saradnji8. S osmansko-turskog
jezika preveo ih je i stručno obradio dr. Ahmed S. Aličić. Novopazarski sidžili,
izuzetno važni historijski izvori, pružaju obilje podataka o društvenim, političkim,
privrednim, kulturnim, administrativnim, pravnim i drugim prilikama ovog dijela
tadašnjeg Osmanskog carstva. Projekat su podržali TIKA - Turska agencija za
saradnju i koordinaciju – Kancelarija u Beogradu i Grad Novi Pazar.
8 Sidžili kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine promovirani su 15. aprila 2013. godine u
Novom Pazaru u okviru obilježavanja 552. godine od osnivanja ovog grada. Promotori su bili profesor
na Filozofskom fakultetu u Beogradu mr. Nebojša Šuletić i Sejdalija Gušić, arhivski savjetnik u
Historijskom arhivu Sarajevo.
330
Nove kajde za stare sevdalinke Mustafe Mulalića, Sejdalija Gušić, JU

Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 2013. godine. Historijski arhiv Sarajevo
u svojim fondovima i zbirkama privilegirano čuva povijest Sarajeva i Bosne i
Hercegovine od 15. do kraja 20. stoljeća. Jedan od značajnijih fondova, u svakom
slučaju, je i fond Mustafe Mulalića. Fond je formiran u periodu od 1960. do 1978.
godine, a Arhivu ga je lično predao Mustafa Mulalić. U fondu se nalazi i šest sveski
sa sevdalinkama kucanim pisaćom mašinom, koje su skenirane i ubačene u knjigu,
tako da ne gube svoju originalnost. Nove kajde za stare sevdalinke sadrže ukupno
141 pjesmu sa notnim zapisima. Za bolje razumijevanje značaja samih sveski, ali i
rada i djelovanja Mustafe Mulalića, u knjizi su prikazane i dvije studije uvaženih dr.
Aiše Softić i dr. Tamare Karača Beljak.
Jevrejska prezimena u arhivskim dokumentima Bosne i Hercegovine,
Eli Tauber i Milena Gašić, Edicija Posebna izdanja, knjiga 5, JU Historijski arhiv
Sarajevo, Sarajevo 2013. godine. Publikacija Jevrejska prezimena u arhivskim
dokumentima Bosne i Hercegovine pomoći će istraživačima judaike u Bosni
i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj, kao i radnicima arhiva da uporede zapisana
prezimena i da označe greške ukoliko postoje. Upravo su greške i nastajale zbog
nečitkog rukopisa, izblijedjelih i poluuništenih podataka, te grešaka zapisivača, ali
i uslijed nedovoljnog poznavanja sastavljača izvornih i karakterističnih jevrejskih
prezimena.
Priručnik je urađen abecedno, prvo Aškenazi (Jevreji iz Austro-Ugarske
imperije, sjeveroistočne Evrope i Rusije), a zatim Sefardi (Jevreji koji su protjerani
iz Španije i Portugala 1492. godine). U njemu se nalaze prezimena Jevreja koji su
na prostore Bosne i Hercegovine počeli doseljavati samim početkom 16. stoljeća
(1502. godine), poslije izgona iz Španije, a kasnije i Portugala.
Slavenski glavni gradovi u 2D: Historija slavenskih glavnih gradova kroz
arhivski materijal/Slavic Capitals in 2D: History of Slavic Capitals Through the
Archival Materials Grupa autora, Edicija Katalozi izložbi, JU Historijski arhiv
Sarajevo, Sarajevo 2013. godine. Izložba Slavenski glavni gradovi u 2D: Historija
slavenskih glavnih gradova kroz arhivski materijal/Slavic Capitals in 2D: History
of Slavic Capitals Through the Archival Materials koja je otvorena u maju 2013.
godine9 za koju je rađen i propratni katalog, rezultat je dobre međunarodne saradnje
arhivskih ustanova u regiji, te želja da se promoviraju vrijednosti i značaj baštinskih
i arhivskih ustanova i djelatnosti. Demokratska i civilizirana društva ne mogu se
zamisliti bez arhivskih ustanova koje čuvaju, te osvjetljavaju našu prošlost, ali i
budućnost. Pokrovitelji su bili Forum slavenskih kultura sa sjedištem u Ljubljani,
UNESCO te gradski arhivi 12 slavenskih glavnih gradova: Moskva, Minsk,
9 U izložbenoj galeriji zgrade UNESCO-a u Parizu (Francuska) u ponedjeljak, 6. maja 2013. godine
otvorena je međunarodna izložba pod nazivom Slavenski glavni gradovi u 2D: Historija slavenskih
glavnih gradova kroz arhivski materijal / Slavic Capitals in 2D: History of Slavic Capitals Through
the Archival Materials. Pokrovitelji izložbe su Forum Slavenskih kultura sa sjedištem u Ljubljani,
UNESCO te gradski arhivi 12 slavenskih glavnih gradova: Moskva, Minsk, Varšava, Prag, Bratislava,
Ljubljana, Zagreb, Sarajevo, Cetinje, Beograd, Skoplje i Sofija.
331
Varšava, Prag, Bratislava, Ljubljana, Zagreb, Sarajevo, Cetinje, Beograd, Skoplje i

Sofija. Svaki glavni grad predstavio je najznačajnije momente iz svoje historije na
četiri panoa, te također na deset stranica kataloga koji prati ovu izložbu. Legende i
tekstovi izložbenih panoa i kataloga pisani su zvaničnim jezikom iz zemlje učesnice
i na engleskom. Historijski arhiv Sarajevo predstavljao je naš glavni grad Sarajevo
kao i državu Bosnu i Hercegovinu.
Žuta zgrada pored Miljacke, Senada Jusić, JU „Srednja škola poljoprivrede,
prehrane, veterine i uslužnih djelatnosti“ i JU Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo
2015. Monografija je rezultat značaja i bogatstva naših fondova i zbirki, kao i
dobre saradnje sa institucijama nauke, kulture i obrazovanja na području Kantona
Sarajevo – u ovom slučaju sa JU “Srednja škola poljoprivrede, prehrane, veterine i
uslužnih djelatnosti”.
Godine 2012. u suradnji s Univerzitetom La Plata u Argentini objavili smo
digitalnu verziju dramskog djela Esterka – Ritrato social de nuestros días en tres
actos (1930) autorice Laure Papo Bohoreta u izdanju Biblioteke Orbis Tertius. Tekst
je priredila Cecilia Prenz Kopušar10. To je do sada prvo i jedino digitalno izdanje
Historijskog arhiva Sarajevo.
Laura Papo Bohoreta11 – rukopisi, knjiga 1, priredili Sejdalija Gušić,
Edina Spahić, Cecilia Prenz Kopušar, Edicija Posebna izdanja 8, JU Historijski
arhiv Sarajevo, suizdavač Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2015.
Laura Papo Bohoreta – rukopisi, knjiga 2, priredili Sejdalija Gušić, Edina
Spahić, Cecilia Prenz Kopušar, Fuad Ohranović, Edicija Posebna izdanja 9, JU
Historijski arhiv Sarajevo, suizdavač Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2016.
Laura Papo Bohoreta – rukopisi, knjiga 3, priredili Sejdalija Gušić, Edina
Spahić, Cecilia Prenz Kopušar, Fuad Ohranović, Edicija Posebna izdanja 9, JU
Historijski arhiv Sarajevo, suizdavač Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2017.
U Sarajevu je 31. augusta 2015. godine, na osnovu bilateralnog sporazuma
o saradnji između Univerziteta u Sarajevu i Univerziteta u Trstu, te iskazane
dobre volje od strane JU Historijski arhiv Sarajevo i ambasade Kraljevine Španije
u Bosni i Hercegovini, zaključen sporazum o realizaciji projekta digitalizacije
i publikovanja ličnog fonda Laure Papo Bohorete između Historijskog arhiva
Sarajevo, Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu i ambasade Kraljevine
Španije u Bosni i Hercegovini. Potpisnici sporazuma su bili mr sci. Sejdalija
Gušić ispred JU Historijski arhiv Sarajevo, prof. dr Salih Fočo ispred Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Sarajevu i NJ. E. gospodin Juan Bosco Gimenez Soriano,
10 Prenz Kopusar, Ana Cecilia, Esterka de Laura Papo Bohoreta: drama en tres actos en
judeoespañol de la comunidad sefardí de Bosnia - 1a ed. - La Plata: Universidad Nacional de La
Plata: Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación; Sarajevo: Archivo Histórico de Sarajevo
(Historijski archiv Sarajevo), 2012. (Biblioteca Orbis Tertius; 6) Recurso Electrónico.
11 Laura Papo Bohoreta, rođena 15. marta 1891. godine u Sarajevu, bila je velika spisateljica,
dramaturginja, skupljačica sefardskoga folklornog blaga, te veliki borac za ženska prava. Potiče iz
siromašne jevrejske porodice Jude i Estere Levi, kao prvo od njihovo sedmero djece. Bohoreta je
živjela za druge, promicala je ideje koje nam se i danas čine naprednima, a umrla je sama, skrivena u
bolnici katoličkih sestara milosrdnica u Sarajevu 1942. godine.
332
ambasador Kraljevine Španije u Bosni i Hercegovini. Historijski arhiv Sarajevo je

digitalizirao svu dokumentarnu građu fonda Laure Papo Bohorete. Sporazum je
predvidio predgovore autora dr. Cecilije Prenz Kopušar sa Univerziteta u Trstu, dr.
Edine Spahić sa sarajevskog Univerziteta i mr sci. Sejdalije Gušića iz Historijskog
arhiva. Štampanje publikacija je financijski podržala Ambasada Kraljevine Španije
u Bosni i Hercegovini. Predviđeno je bilo da se obezbjedi i on-line dostupnost
digitaliziranih verzija publikacija i to putem internetskih stranica Historijskog
arhiva Sarajevo, Univerziteta u Trstu i Filozofskog fakulteta u Sarajevu. U tri toma
rukopisnih materijala Laure Papo Bohorete, koji su od 1961. godine pohranjeni
u Historijskom arhivu Sarajevo, uvršteni su drame, eseji, poeme, kratki komadi i
tekstovi o običajima te rukopisne romanse koje je ova vrsna sarajevska i sefardska
kulturna djelatnica i spisateljica kreirala i prikupila. Tek činom objavljivanja oni se
punopravno upisuju u tradiciju ne samo sefardske, ne samo bosanskohercegovačke,
nego i znatno šire književne i općenito kulturne tradicije ovih prostora.
Zapisnici sarajevskog gradskog zastupstva (1878–1881), knjiga I, priredio
Haris Zaimović. Edicija Zapisi iz Gradske uprave, JU Historijski arhiv Sarajevo,
Sarajevo 2018.
Zaključak
Radeći skoro 70 godina na prikupljanju, obradi i sređivanju arhivske građe,

mnogi uposlenici Arhiva, kao i istraživači, bilo historičari ili kulturni radnici,
budili su u sebi interesovanje da javnosti predoče ono što rade i ono što se nalazi
u depoima Arhiva. Zadnjih godina rad na tome se intenzivirao, budući da je
objavljivanje inventara, publikacija, kataloga, afiša kao i postavke izložbi sa raznim
tematikama postalo sve učestalije.
U periodu od 1998. do 2018. godine Historijski arhiv Sarajevo je
priredio 35 izdanja. Od tog broja 18 kao samostalna izdanja a 17 u saradnji sa
drugim arhivskim institucijama u Bosni i Hercegovini ili inostranstvu (Srbija,
Hrvatska, Austrija, Argentina, Italija Slovenija...), drugim kulturnim i obrazovnim
institucijama, univerzitetima i nevladinim organizacijama. Iz teksta je vidljivo da
je izdavačka djelatnost intenzivirana od 2008. godine pa do danas, pogotovo jer su
tada pokrenute edicije: Analitički inventari, Posebna izdanja, Katalozi izložbi, nešto
kasnije Edicija Zapisi iz Gradske uprave i digitalno izdanje.
Jedan od bitnih segmenata koji su doprinijeli plodnoj izdavačkoj djelatnosti
Arhiva jesu i potpisani protokoli o saradnji sa više arhiva u okruženju12. Svi
potpisani protokoli podrazumijevali su istraživanje arhivske građe, razmjenu
reprodukovane arhivske građe, razmjenu arhivskih stručnjaka, stručne literature i
iskustva, kao i organizovanje i realizaciju zajedničkih projekata. Potpisnici su se
12 Istorijski arhiv Užice 2005, Zgodovinski arhiv Celje 2009, Državni arhiv u Zagrebu 2011,
Istorijski arhiv "Ras" Novi Pazar 2011, Zgodovinski arhiv Ljubljana 2012, Istorijski arhiv Beograd
2012, Državni arhiv za Međimurje 2013. i Državni arhiv u Zadru 2014.
333
obavezali da će omogućiti i olakšati istraživanje arhivskih fondova i zbirki kao

i uvid u informativna sredstva od interesa za svaku stranu potpisnicu s ciljem da
dopune i obogate svoje fondove i zbirke. Također je predviđena razmjena sopstvenih
publikacija, zbornika dokumenata, stručne i naučne literature iz arhivske djelatnosti
i rad na projektima zajedničkih izdanja arhivskih dokumenata. Potpisani protokoli
naravno nisu bili ograničavajući faktor za saradnju i sa drugim institucijama, a
za to je značajan primjer izuzetna saradnja na projektima sa Državnim arhivom u
Dubrovniku.
Historijski arhiv Sarajevo je u segmentu izdavačke djelatnosti, u tretiranom
periodu, napravio krupne rezultate koji su od značaja za arhivistiku uopće, a
koji bitno doprinose da arhivistika dobije odgovarajući status. Klasična funkcija
arhivistike u Bosni i Hercegovini je dominirajuća, a laganim koracima se usmjerava
savremenim potrebama informatičkog društva. U tom pravcu bi trebala da ide i
izdavačka djelatnost Arhiva.
Summary
In almost 70 years of gathering, processing and archiving of archival

material, many archival employees, as well as researchers, historians or cultural
workers, tried to present to the public what they have been doing and what is stored
in the archives’ repositories. In recent years, the work has intensified, as publishing
of inventories, publications, catalogs as well as exhibits on various themes has
become increasingly frequent.
Between 1998 and 2018, Historical Archive of Sarajevo prepared 35
publications. From this number 18 as independent editions and 17 in co-operation
with other archival institutions in Bosnia and Herzegovina or abroad (Serbia,
Croatia, Austria, Argentina, Italy, Slovenia ...), other cultural and educational
institutions, universities and non-governmental organizations. From the text it
can be seen that the publishing has been intensified since 2008, especially since
these editions were launched: Analytical Inventories, Special Editions, Catalogs of
Exhibitions, and later Editions of the City Administration and Digital Edition.
One of the key segments that contributed to the fruitful publishing activity
of the Archive is the signed protocol of cooperation with multiple archives
from neigbouring countries. All signed protocols included archival material
research, exchange of reproduced archival material, exchange of archival experts,
professional literature and experience, as well as organization and realization
of joint projects. The signatories aimed to enable and facilitate the research of
archival funds and collections as well as insight into informative means of interest
for each signing party with the aim of supplementing and enriching their funds
and collections. It also envisages the exchange of own publications, documentary
collections, professional and scientific literature from archival activities and work
334
on projects of joint publication of archive documents. Signed protocols, of course,

were not a limiting factor for cooperation with other institutions, a significant
example of that is exceptional cooperation on projects with the State Archives in
Dubrovnik.
Historical Archive of Sarajevo in the segment of publishing made
significant results in the given period, which is of great importance for archival
science, and which contributes significantly to obtaining the positive status of
archival profession. The classical function of archival science in Bosnia and
Herzegovina is dominant and the small steps are directed towards the contemporary
needs of the information society. The publishing activity of archival institutions
should also move in this direction.
335
Dr. Enver UJKANOVIĆ stručni rad
Almasa NUHOVIĆ
Istorijski arhiv „Ras“
ISTORIJSKI ARHIV „RAS“ KROZ PRIZMU NAUČNO-

ISTRAŽIVAČKE I IZDAVAČKE DJELATNOSTI
Apstrakt: Dostupnost arhivske građe privatno-pravnim subjektima

utvrđuje se zakonskim aktima na temelju kojih arhivi mogu izdavati uvjerenja
o podacima i činjenicama zastupljenim u arhivskoj građi, prepise, ovjerene
kopije i drugo radi rješavanja životnih problema građana, privrednih i državnih
subjekata, što je za većinu građana jedina vrsta interakcije sa arhivima. S obzirom
na informatičko doba koje prožima svaki segment ljudskog društva i potrebu za
što intenzivnijim i obimnijim protokom informacija, arhivi kao čuvari historije
trebaju se intenzivnije uključiti u opći život društvene zajednice u kojoj egzistiraju
kroz razne vidove naučnih, kulturnih i izložbenih manifestacija, čime stupaju u
korelaciju sa institucijama kojima arhivska građa služi kao sredstvo za ostvarivanje
njihovih zadataka i ciljeva.
Naučno-istraživački rad i izdavačko-izložbena djelatnost arhiva na temelju
arhivske građe je veoma važan segment rada arhiva, koji prema arhivskoj građi
budi poseban vid interesiranja. Različita provenijencija arhivske građe koja se
čuva u depoima arhiva predstavlja autentične historijske zapise, odnosno izvore za
istraživanja u skoro svim oblastima naučno-istraživačkog rada.
Različita su iskustva i problemi arhiva u obezbjeđivanju uvjeta za korištenje
arhivske građe u naučno-istraživačke svrhe. U nekim zemljama radi olakšanja
naučno-istraživačkog rada arhivska građa se ustupa na korištenje bibliotekama,
drugim arhivima ili institutima. Neki arhivi, pored toga što rade na izradi
obavještajnih sredstava i inventara, štampaju i naučno–informativna sredstva za
pojedine fondove i zbirke. Činjenica je da je pitanje korištenja arhivske građe u
naučne svrhe definirano načelima i pravilima koja se možda primjenjuju u svim
arhivima.
U kontekstu spomenutog, ovaj rad ima namjeru predstaviti Arhiv „Ras“ u
Novom Pazaru s aspekta njegove naučno-istraživačke i izdavačke djelatnosti.
Ključne riječi: Naučno-istraživački rad, izdavačka djelatnost, istraživači,

biblioteka, čitaonica, izložbena djelatnost.
336
Istorijski arhiv „Ras“ kroz prizmu naučno-istraživačke i izdavačke djelatnosti
ARCHIVE OF “RAS” THROUGH THE PRISM OF SCIENTIFIC

AND PUBLISHING ACTIVITIES
Abstract: The availability of archival material to private legal entities is

determined by the legal acts on the basis of which archives can issue certificates of
data and facts represented in archival material, copies, certified copies and others
for solving life problems of citizens, economic and state entities, which is for most
citizens are the only type of interaction with archives. Given the information age
that permeates every segment of human society and the need for a more intensive
and comprehensive flow of information, archives as custodians of history should
be more intensively involved in the general life of the community in which they
exist through various types of scientific, cultural and exhibition manifestations,
correlation with institutions where archival material serves as a means to
accomplish their tasks and goals.
Scientific-research work and publishing and exhibition activity of the
archives on the basis of archival material is a very important segment of the work
of the archives, which according to archival material arouse a special interest
in interest. Various provenance of archival material kept in the archives depots
presents authentic historical records, ie sources for research in almost all areas of
scientific research.
Different experiences and problems of the archives are in providing
conditions for the use of archival material for scientific and research purposes. In
some countries archival material is relied on for the use of libraries, other archives
or institutes to facilitate scientific research. Some archives, in addition to working
on the creation of inventories and aids, print scientific-information resources
for certain funds and collections. The fact is that the question of using archival
material for scientific purposes is defined by the principles and rules that may be
applied in all archives.
In the context of the aforementioned, this paper intends to present the
Archive “Ras” in Novi Pazar from the aspect of its scientific research and
publishing activity.
Key words: Scientific research work, publishing activity, researchers,

library, reading room, exhibition activity.
Uvod
Istorijski arhiv „Ras“ u Novom Pazaru je jedna od najmlađih arhivskih

ustanova u Republici Srbiji. Odlukom Samoupravne interesne zajednice kulture
opštine Novi Pazar od 26. juna 1980. godine Arhivsko odjeljenje Istorijskog arhiva
Kraljevo preraslo je u samostalnu arhivsku ustanovu koja se bavi poslovima zaštite
337
Dr. Enver UJKANOVIĆ, Almasa NUHOVIĆ
arhivske građe i registraturskog materijala na području opština Novi Pazar, Sjenica

i Tutin.1
Osnivanjem samostalnog Arhiva stekli su se uslovi i mogućnost
za preuzimanje građe sa područja spomenutih općina i njene obrade prema
arhivističkim standardima. Radeći na temelju Zakona o kulturnim dobrima i druge
zakonske regulative, Arhiv „Ras“ svoju djelatnost realizuje posredstvom Službe za
zaštitu arhivske građe van Arhiva, Službe za sređivanje, obradu, korištenje i čuvanje
arhivske građe i Službe općih poslova. Tokom nekoliko decenija dugog rada, Arhiv
„Ras“ je uspio doprinijeti afirmaciji zaštite arhivske građe kao kulturnog dobra i
primarnog izvora za proučavanje prošlosti ovog kraja.2
Kada je riječ o arhivskoj građi pohranjenoj u arhivskim fondovima i
zbirkama Arhiva „Ras“, ona se može podijeliti na građu iz tri perioda:
- period turske vladavine;
- period od 1912–1944;
- period od 1945. godine do danas.3

Najstarija građa Arhiva „Ras“ čuva se u okviru Zbirke dokumenata na
orijentalnim jezicima nastala u razdoblju osmanske vlasti,4 gdje sa historiografskog
aspekta, Sidžili novopazarskog kadije-sudski protokoli imaju najveći historiografski
značaj. Osim toga, u zbirci se nalaze spisi pravno-imovinske provenijencije, kao i
raznovrsna literatura iz oblasti obrazovanja. Jezik kojim su dokumenta ove zbirke
pisana su osmanski, arapski i perzijski.5
1 Procesom ustrojavanja arhivskih ustanova u Srbiji poslije Drugog svjetskog rata područje Novog
Pazara, Sjenice i Tutina bilo je prvo u nadležnosti Gradske državne arhive u Kragujevcu (1952), zatim
Arhiva sreza Kraljevo (1960), da bi Rješenjem Skupštine Samoupravne interesne zajednice kulture
opštine Novi Pazar od 3. decembra 1975. godine formirano Odjeljenje Istorijskog arhiva iz Kraljeva.
Odjeljenje je počelo sa radom u aprilu naredne godine i u njegovu nadležnost, pored novopazarske
općine ušle su i općine Sjenica i Tutin. Зоран Поповић, др Хивзо Голош..., Водич Историјског
архива „Рас“ Нови Пазар, Нови Пазар 2008, 7.
2 Afirmativan rad Arhiva „Ras“ potvđuju priznanja koja je tokom svog rada dobio: Povelja
SUBNOR-a za uspješnu aktivnu saradnju na negovanju i razvijanju revolucionarne tradicije NOR-a
iz 1985. godine, Zahvalnica Istorijskog arhiva iz Kruševca na unapređenju rada na obogaćivanju
arhivskih fondova i zbirki iz 1998. godine, Zahvalnica Arhiva Srbije za doprinos u pripremi za
obilježavanje stogodišnjice Arhiva Srbije iz 2000, „Zlatna Arhiva“ 2009. godine.
3 Водич Историјског архива „Рас“ Нови Пазар, 15-19.
4 Prema Šabanoviću, osmansko-turski izvori imaju mnoge karakteristike koje su rezultat uređenja
osmanske države, djelokruga raznih njenih organa, političkih, upravnih, vojnih, sudskih i vjerskih
i prihvata podjelu na dokumenta vrhovne vlade, dokumenta administrativnih vlasti i dokumenta
šerijatsko-sudskih vlasti. Хазим Шабановић, Турски дипломатички извори за историју наших
народа, Прилози за оријенталну филологију (ПОФ), 1950, 117-149.
5 S obzirom da su Osmanlije 1912. godine napustile Novi Pazar, indikativan je ograničen broj ove
vrste građe kojom raspolaže Arhiv „Ras“. Slično je stanje i u drugim arhivskim ustanovama u Srbji.
Pomak je postignut 2015. godine uspostavljanjem saradnje Arhiva Srbije i Glavne direkcije državnih
arhiva Turske, u kojima se nalazi najveći dio ove građe. Povoljnosti nastale potpisivanjem Protokola
pružaju šansu ostalim arhivma u Srbiji da svoje fondove i zbirke učine bogatijim i sadržajnijim, te
da se orijentalna građa učini dostupnom i naučnoj i široj javnosti, sve u cilju afirmacije autentičnog
naučnog poimanja istorijskih procesa na Balkanu. Енвер Ујкановић, Оријентална грађа и њена
338
Što se tiče arhivske građe iz perioda 1912–1945. godine i ona je

fragmentarno sačuvana. Razloga za to je više. Izdvajamo bombardovanje
Novog Pazara 1944. godine od strane saveznika, pri čemu je pogođena zgrada
Novopazarske općine čime je uništena skoro sva građa iz tog perioda.6 Najvažniju
sačuvanu građu iz ovog perioda čine knjige zapisnika Novopozaraske općine
(1913–1929).
Također, iz ovog perioda u Arhivu se čuva i fond Novopazarske
gimnazije koja je osnovana u novembru 1913. godine Ukazom kralja Petra Prvog
Karađorđevića. Gimnazija je počela sa radom 10. januara 1914. godine.7
Građa poslije Drugog svjetskog rata nastala radom organa lokalne vlasti,
sudova, prosvjetnih, kulturnih, zdravstvenih ustanova i privrednih subjekata sa
područja Novog Pazara, Sjenice i Tutina po obimu zastupljenosti dominira u odnosu
na ostale kategorije građe Arhiva „Ras“. Procesom liječenja i mikrofilmovanja
Arhiv je obuhvatio one kategorije građe koje zbog svoje važnosti spadaju u građu
od izuzetnog značaja.8
Konačno, danas se u depoima Arhiva čuva, sređuje i obrađuje i koristi
građa različite provenijencije razvrstana u 308 arhivskih fondova i osam zbirki u
ukupnoj dužini od 700 metara dužnih.9
Naučno-istraživački rad u Arhivu „Ras“
Naučno-istraživački rad i izdavačka djelatnost arhiva na temelju arhivske

građe je veoma važan segment rada koji prema arhivskoj građi budi poseban vid
interesovanja, jer se jedino posredstvom iste može naučno proučavati historijska
prošlost u svim sferama društvenog i kulturnog života, odnosno jedino se pomoću
arhivske građe vjerodostojno mogu prikazati prilike društva i zajednice u kojim je
građa nastajala. Iz tog razloga, arhivi pored primarne uloge koja se ogleda u zaštiti
arhivske građe, danas sve više postaju centri kulture koji su u žiži interesovanja
naučne i kulturne javnosti.
Pitanje korištenja arhivske građe u naučne svrhe je jedinstven arhivski
problem. Postoje opći principi koji su važeći za skoro sve arhive svijeta. Prema
tim principima arhivska građa se proučava u čitaonici, a po odobrenju uprave
валоризација у архивским фондовима, Архивска грађа у теорији и пракси, Зборник радова,
Београд, 2016, 268.
6 Zanimljiv je podatak kojeg navodi Mijo Radović u knjizi Efendijina sjećanja i kazivanja
u izdanju Arhiva „Ras“, gdje navodi da su bugarske vojne jedinice u okviru Narodnooslobodilčke
vojske Jugoslavije 1944. godine ušle u Novi Pazar. Tom prilikom, bugarski vojnici ušli su u zgradu
Sreskog vakufskog odbora, koja se nalazila do zgrade bivših Islamskih ustanova i svu vakufsku arhivu
izbacili i zapalili u dvorištu Sreskog vakufskog odbora, a dio arhive bacili konjima pod noge. Miodrag
Radović, Efendijina sjećanja i kazivanja, Novi Pazar 2007, 16.
7 Водич Историјског архива „Рас“ Нови Пазар, 151-154.
8 Odlukom Upravnog odbora Arhiva Srbije iz 1988. godine 10 fondova i zbirki Arhiva „Ras“
proglašeno je arhivskom građom od velikog značaja. Isto, 15.
9 Isto, 18.
339
arhiva. Obično se čitaocu izdaje sređena i obrađena građa po svim arhivističkim

principima.10 U nekim zemljama postoji praksa da se arhivska građa ustupa na
korištenje bibliotekama, drugim arhivima ili institutima.11
U cilju olakšanja naučno-istraživačke djelatnosti arhivi rade na izradi
obavještajnih sredstava i inventara, odnosno štampaju naučno–informativna
sredstva: preglede, vodiče, inventare, regeste, kataloge za fondove i zbirke arhivske
građe. Njihova uloga je posrednička između arhivske građe i njenih korisnika i
u funkciji je efikasnijeg pronalaženja potrebnih informacija iz arhivske građe.
Najbolje bi bilo da se analitičkim inventarima i drugim informativnim sredstvima
obuhvate svi fondovi i zbirke koji se nalaze u arhivima.12
Da bi u mnoštvu arhivske građe korisnik uz što manji utrošak vremena
došao do traženog dokumenta ili podatka, arhiv treba da vodi brigu o kvaliteti izrade
naučno-informativnih sredstava.13 Propozicijama arhivske djelatnosti utvrđena su
i ostala pravila koja pitanje korištenja arhivske građe u naučno-istraživačke svrhe
regulišu.14 Koliko se u arhivima implementiraju propisi koji uređuju ovaj segment
rada arhiva uslovljeno je organizacijom samih arhiva, odnosno njihovim kadrovsko-
tehničkim potencijalima. Svi naši arhivi svoju djelatnost ne obavljaju u istovjetnim
uslovima, niti su svi adekvatno kadrovski i prostorno opremljeni.
Arhiv „Ras“, poput ostalih arhiva, naučnu i stručnu djelatnost nastoji
usmjeriti na očuvanje i zaštitu arhivske građe za sadašnje i buduće korisnike sa
intencijom na primjeni naučnih i stručnih metoda pomoću kojih se obezbjeđuju
povoljniji uslovi za korištenje arhivske građe. U tom smislu, Istorijski arhiv „Ras“
u Novom Pazaru je 2008. godine priredio i izdao Vodič Istorijskog arhiva „Ras“
Novi Pazar. Na pripremi i izradi Vodiča radili su: Zoran Popović, Hivzo Gološ,
Esad Murtezić, Suzana Spasović i rahmetli Ferid Škrijelj.
Strukturu Vodiča čine Uvod koji govori o historijatu nastanka Arhiva
i arhivske građe, dok su arhivski fondovi i zbirke razvrstani po slijedećoj
klasifikacionoj šemi: A 1-7 – Arhivski fondovi državnih organa, ustanova,
organizacija i drugih institucija; B 1-2 – Porodični i lični fondovi; V 1-8 – Zbirke.
Vodič je obuhvatio 278 arhivskih fondova i 8 arhivskih zbirki koji su smješteni u
depoima. Vodič je opremljen Registrom naseljenih mjesta na području Istorijskog
arhiva „Ras“, Registrom arhivskih fondova i zbirki, Registrom ličnih imena,
Registrom geografskih pojmova, Registrom ustanova i popisom ilustracija
Vodiča. Sumarnim inventarom, kako se navodi u Vodiču Istorijskog arhiva „Ras“
obuhvaćeno je 180 fondova.
10 Neki arhivi zanemaruju ovaj princip kako bi što više izašli u susret istraživačima. U takvim
slučajevima potrebno je da se arhiv obezbjedi od neželjenih posljedica takvog korištenja tako što traže
od istraživača da navode da su koristili nesređenu građu. Jelena Nedeljković, Korišćenje arhivske
građe, Arhivski pregled, 1-2, Beograd, 1966, 46.
11 Isto, 46-47.
12 Zoran Veljanović, Neka metodološka pitanja u izradi analitičkog inventara, http:www.arhivistika.
edu.rs/clanci/informativna-sredstva (7.6.2013).
13 Isto.
14 Jelena Nedeljković, Korišćenje arhivske građe, Arhivski pregled, 1-2, Beograd, 1966, 447.
340
U nedostatku sumarnog inventara obavještajna sredstva za fondove

su popis arhivske građe ili djelovodni protokoli. Osim toga, urađen je inventar
filmoteke i popis fotografija po grupama. Spomenuta informativna sredstva nisu
dostupna istraživačima u elektronskoj formi, ali s obzirom na tendencije razvoja
informacionih sistema njihova elektronska dostupnost je neizbježna i kada je Arhiv
„Ras“ u pitanju.
U nedostatku prostora, Arhiv „Ras“ nije u mogućnosti da istraživačima
obezbijedi posebnu prostoriju, čitaonicu za istraživanje već se naučno-istraživački
rad na arhivskoj građi obavlja unutar kancelarijskog prostora, što je možda jedan od
razloga ne tako velikog broja korisnika arhivske građe u naučne svrhe.15
Tabela koja slijedi urađena je prema Knjizi evidencija korisnika arhivske
građe u naučno-istraživačke svrhe Arhiva „Ras“ i prikazuje broj istraživača u
Arhivu na godišnjem nivou u periodu 1991–2017. godine.
Prikaz broja istraživača u periodu od 1991. do 2017. godine

Godina 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000.
Broj istraživača 64 16 242 17 16 14 16 13 20 35
Godina 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
Broj istraživača 15 97 13 19 13 18 140 30 81 68
Godina 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017.

Broj istraživača 50 64 116 89 88 113 79
Navedeni kvantitativni podaci pokazuju relativno malu posjećenost u

čitaonici Arhiva “Ras” od strane korisnika arhivske građe u naučno-istraživačke
svrhe. Međutim, ono što možda ide u prilog budućem rastu ovog broja jeste
formiranje visoko-obrazovnih ustanova u Novom Pazaru, i okolnim gradovima.16
Razvoj visoko-školskih ustanova u Novom Pazaru progresivno je utjecao na rast
broja korisnika arhivske građe u naučne svrhe, koja istraživačima pruža mogućnost
uvida u historijsku prošlost društvenog, privrednog i kulturnog života područja
Arhiva „Ras“.
Pravilnikom o radu Arhiva, korisnik arhivske građe obavezan je da u svojim
radovima u kojima kao izvor koristi arhivsku građu pravilno navede naziv arhiva,
arhivskog fonda ili zbirke i oznaku arhivske jedinice, odnosno da prilikom citiranja
arhivske građe navede signaturu citirane građe. Uvidom u Registar istraživača
15 Briga o Arhivu spada u domen lokalne vlasti pa uprava Arhiva u koordinaciji sa nadležnim
gradskim ustanovama nastoji iznaći rješenje za prostorne probleme, kako za istraživače, biblioteku
Arhiva, tako i za redovan prijem nove arhivske građe.
16 U Novom Pazaru više od jedne decenije rade dva univerziteta. Internacionalni, privatni
univerzitet, osnovan 2002. godine i Državni univerzitet osnovan 2006. godine.
341
ustanovili samo da su samo pojedini arhivski fondovi i zbirke Arhiva „Ras“ bili
predmet naučno-istraživačkog rada, što potvrđuje i naredna bibliografija radova:
A.1.3.2. OPŠTINA NOVOPAZARSKA – NOVI PAZAR (1912–1941), 1913–1914,

1918–1941.17
- Radiša Vilotijević: Doseljavanje porodica u Novi Pazar od 1913–1920. godine
Novi Pazar 1994; Rad Odbora opštine u Novom Pazaru 1913–1915. i od 1918–
1920. godine, Novi Pazar 1995;
- Miodrag Radović: Tri oslobođenja Novog Pazara, Novi Pazar 2003.
A.1.4.3. ANTIFASIŠTIČKO VEĆE NARODNOG OSLOBOĐENJA SANDŽAKA

– NOVI PAZAR (1943-1945), 1943-1945.18
Dr. Zoran Lakić: Partizanska autonomija Sandžaka, Podgorica 1992.
A.1.5.4. OKRUŽNI NARODNI ODBOR NOVI PAZAR – NOVI PAZAR (1945–

1947), 1945–1947.19
- Mr. Hivzo Gološ: Zadruge sreza pribojskog (1945–1947), Zbornik Užica, br. 27,
Užice 2001.
A.1.5.5. NARODNI ODBOR SREZA DEŽEVSKOG – NOVI PAZAR (1944–

1955), 1945–1955.20
- Mr. Hivzo Gološ: Administrativno-teritorijalna podela Sandžaka (1945–1999),
Sandžak juče, danas i sutra, Novi Pazar, 2005.
- Miodrag Radović: Ljudske i materijalne žrtve Novog Pazara i Deževskog sreza u
Drugom svetskom ratu, Novi Pazar 1994.
17 Fond je preuzet 1976. godine od Skupštine opštine Novi Pazar. Fragmentarno je sačuvan i sređen
1995. godine po principu slobodne provenijencije. Sadrži građu za period 1913–1914, 1918–1941, 4
knjige i jedna fascikla spisa. U fondu se nalaze podaci o odbornicima Skupštine koji su se potpisivali
arapskim pismom i ćirilicom. Pripada kategoriji arhivske građe od velikog značaja. Obavještajno
sredstvo fonda je sumarni inventar. Više: Водич Историјског архива „Рас“ Нови Пазар, 2008,
35-36.
18 Fond Antifasištičko veće narodnog oslobođenja Sandžaka – Novi Pazar preuzet je 1976. godine
od Skupštine opštine Novi Pazar, zajedno sa arhivskom građom Okružnog narodnog odbora Novi
Pazar. Fragmentarno je sačuvan i sređen po principu slobodne provenijencije. Sadrži građu za period
1943–1945, 1 fascikla spisa (0,05 m) i pripada kategoriji arhivske građe od izuzetnog značaja.
Obavještajno sredstvo fonda je sumarni inventar. Više: Водич Историјског архива „Рас“ Нови
Пазар, 2008, 37-38.
19 Ovaj fond je preuzet od SO Novi Pazar 1976. godine. Sređen je po principu slobodne
provenijencije 1983. godine i sadrži građu za period 1945–1947. godine, 13 knjiga, 14 kutija spisa
(2,10 m). Pripada kategoriji arhivske građe od izuzetnog značaja. Obavještajna sredstva fonda su
sumarni inventar, registri i djelovodni protokoli. Isto, 37-38.
20 Narodni odbor sreza Deževskog – Novi Pazar je kao fond izdvojen iz arhivskog fonda Norodnog
odbora sreza Novi Pazar, nepotpun je, i sređen 1998. godine po principu slobodne provenijencije.
Sadrži građu za period 1945–1955, 96 knjiga, 7 kutija spisa (2,80 m) i prema listi usvojenoj na
sastanku Upravnog odbora Arhiva Srbije od 21. decembra 1998. godine pripada kategoriji arhivske
građe velikog značaja. Isto, 37-38.
342
A.1.5.7. NARODNI ODBOR SREZA SJENIČKOG – SJENICA (1944–1955),

1945–1955.21
- Zoran Popović: Zemaljska ovčarska farma „Pešter“, Sjenica, Zbornik Sjenice, br.
6-7, Sjenica 1990/1991.
- Ferid Škrijelj: Istorijski arhiv „Ras“ u Novom Pazaru i zaštita arhivske građe i
registraturskog materijala na području opštine Sjenica, Zbornik Sjenice, br. 5,
Sjenica 1989.
A.1.5.8. NARODNI ODBOR SREZA ŠTAVIČKOG – TUTIN (1944–1955), 1945–

1946, 1948–1955.22
- Mr. Hivzo Gološ: Zadruge sreza Štavičkog (1945–1947), Tutinski zbornik, br. 1,
Tutin 2000.
- Mr. Hivzo Gološ i Meho Bačevac: Zemljoradnička zadruga u Leskovi (1946–
1972), Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001.
- Vule Popović: Peštersko-štavički vihori, Beograd 2003.
A.1.5.9. SKUPŠTINA OPŠTINE NOVI PAZAR – NOVI PAZAR (1944-),

1944–1981:23
- Mr. Hivzo Gološ: Osnovna škola „Stevan Nemanja“, Novopazarski zbornik, br.
24, Novi Pazar 2001.
- Miodrag Radović: Tri oslobođenja Novog Pazara, Novi Pazar 1998; Nazivi
novopozarskih ulica, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
- Fikret Sebečevac i Selim Šaćirović: Naselja novopazarskog kraja, Novi Pazar
1995.
A.1.5.10. SKUPŠTINA OPŠTINE SJENICA – SJENICA (1944-), 1945–1971:24

- mr. Hivzo Gološ: Zadruge sreza Sjeničkog (1945–1947), Zbornike Sjenice, br. 8,
Sjenica 1998;
21 Fond Narodni odbor sreza Sjeničkog – Sjenica je 1980. godine preuzet od Istorijskog arhiva u
Kraljevu (Knjiga prijema br. 107). Sadrži građu za period 1945-1955, 86 knjiga, 7 kutija spisa (3,42
m) i pripada kategoriji arhivske građe velikog značaja. Sređen po slobodnoj provenijenciji i urađen je
sumarni inventar. Isto, 52-54.
22 Građa ovog fonda izdvojena je iz građe Narodnog odbora sreza Novi Pazar (Kniga prijema br. 6).
Fond je djelimično sačuvan i sređen je 1998. godine po principu slobodne provenijencije. Sadrži građu
za period 1945–1946, 1948–1955, 33 knjige, 4 kutije spisa (2,00 m). Po značaju spada u kategoriju
građe od velikog značaja. Isto, 52-54.
23 Fond je preuzet 1976. godine od SO Novi Pazar (Knjiga prijema br. 7). Sadrži građu za period
1944–1981, 587 knjiga, 595 kutija spisa (81,42 m). Sređen je 1998. godine po principu slobodne
provenijencije. Dio arhivske građe koji se odnosi na agrarnu reformu, kolonizaciju, nacionalizaciju,
konfiskaciju, eksproprijaciju, poljoprivredni zemljišni fond, ratne zločine i ratnu štetu pripada
kategoriji arhivske građe od izuzetnog značaja. Водич Историјског архива „Рас“ Нови Пазар,
2008, 58-61.
24 Ovaj fond sadrži građu za period 1945–1971, 177 knjiga, 102 kutije spisa (14,30 m). Fond je
preuziman u tri navrata: prvi put od Istorijskog arhiva u Kraljevu (Knjiga prijema br. 109), a drugi i
treći put od SO Sjenica (Knjige prijema br. 182 i 303). Dio arhivske građe koji se odnosi na agrarnu
reformu, kolonizaciju, nacionalizaciju, konfiskaciju, eksproprijaciju, poljoprivredni zemljišni fond,
ratne zločine i ratnu štetu pripada kategoriji arhivske građe od izuzetnog značaja. Isto, 62-67.
343
-Administrativno-teritorijalne promene sreza Sjeničkog (1912–1955), Zbornik

Sjenice, br. 9-10, Sjenica 1999.
A.1.5.11. SKUPŠTINA OPŠTINE TUTIN – TUTIN (1944-), 1946–1990:25

- Ejup Mušović: Tutin i okolina, Beograd 1985.
- Hazir Derdemez: Razvoj zdravstva u Tutinu, Tutin 2004.
- Vule Popović: Štavičko-pešterski vihori, Novi Pazar 2003.
- Meho Bačevac: Pleme Bačevci i Mitrova, Mladenovac 1998.
A.1.5.24. NARODNI ODBOR OPŠTINE DUGE POLJANE – DUGA POLJANA

(1944–1959), 1947–1959:26
- Fikret Sebečevac: Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993.
A.4.1.82. UČITELJSKA ŠKOLA “25. MAJ“ – NOVI PAZAR (1946–1973),

1946–1975.27
- Mr. Sait Kačapor: Školstvo u Novom Pazaru i okolini od 1918. do 1941. godine,
Novi Pazar, 1987.
- Hazir Derdemez: Novopazarski učitelji iz 66, Novi Pazar 2006.
- Milojica Nešov Sparić: Naša generacija ’57, Beograd 2007.
A.4.1.83. GIMNAZIJA – NOVI PAZAR (1913-), 1914–1996:28

- Dr. Branko Jovanović: Gimnazija u Novom pazaru 1913–1998, Novi Pazar 1996.
25 Arhivski fond Skupština opštine Tutin sadrži građu za period 1946–1990, 45 knjiga, 57 kutija
spisa (6,93 m). Također, kao i kod prethodnog fonda, dio arhivske građe koji se odnosi na agrarnu
reformu, kolonizaciju, nacionalizaciju, konfiskaciju, eksproprijaciju, poljoprivredni zemljišni fond,
ratne zločine i ratnu štetu pripada kategoriji arhivske građe od izuzetnog značaja. Fond je arhivistički
sređen 1995. godine i za njega je urađen sumarni inventar. Isto, 67-70.
26 Narodni odbor opštine Duge Poljane je fond koji je 1980. godine preuzet od Istorijskog arhiva
Kraljevo (Knjiga prijema br. 116). Djelimično je sačuvan, a sređen 1983. godine sa urađenim
sumarnim inventarom. Sadrži građu za period 1947–1959, 38 knjiga, 3 kutije spisa (1,40 m). Isto,
84-85.
27 Učiteljska škola “25. maj“ – Novi Pazar kao arhivski fond preuzet je od Gimnazije“ Bratstvo-
jedinstvo ” u Novom Pazaru 1980. godine (Knjiga prijema br. 156). Fond nije potpun, arhivistički je
sređen po principu slobodne provenijencije sa urađenim sumarnim inventarom. Sadrži građu za period
1946–1975, 81 knjiga, 4 kutije spisa (4,35 m). Isto, 149-151.
28 Gimnazija – Novi Pazar kao arhivski fond preuziman je u tri navrata: prvi put 1980. godine
od Obrazovnog centra „Bratstvo-jedinstvo“ u Novom Pazaru (Knjiga prijema br. 157), drugi i treći
put 1996. i 2007. godine od Gimnazije u Novom Pazaru (Knjiga prijema br. 213 i 330). Fond sadrži
građu za period 1914–1996, 171 knjiga, 21 kutija spisa (7,50 m), sređen je 2007. godine po principu
slobodne provenijencije. Obavještajno sredstvo fonda je sumarni inventar. Водич Историјског
архива „Рас“ Нови Пазар, 2008, 151-154.
344
A.4.1.84. NEPOTPUNA GIMNAZIJA – TUTIN (1946–1956), 1946–1956:29

- Mr. Hivzo Gološ: Nepotpuna gimnazija u Tutinu, objavljeno u knjizi Hazira
Derdemeza: 60 godina srednjeg obrazovanja u Tutinu, Tutin 2004.
- Hazir Derdemez: 60 godina srednjeg obrazovanja u Tutinu, Tutin 2004.
A.4.1.95. CENTAR ZA USMERENO OBRAZOVANJE I VASPITANJE

„BRATSTVO-JEDINSTVO“ – TUTIN (1977–1992), 1977–1992.30
- Grupa autora: 25 godina srednjeg obrazovanja u opštini Tutin, Tutin 1985.
A.4.1.107. OSNOVNA ŠKOLA „ALEKSANDAR STOJANOVIĆ LESO“ –

DEŽEVA (1913-), 1949–1972:31
- Vukoman Šalipurović: Kulturno-prosvetne i političke organizacije u Polimlju i
Raškoj 1903–1912, Beograd 1972.
A.4.1.127. OSNOVNA ŠKOLA “DR IBRAHIM BAKIĆ” – LESKOVA (1945-),

1947–1979:32
- Milomir Popović Rade: Letopis OŠ “Jovan Popović” Leskova, Kraljevo 2005.
- Mr. Sait Kačapor i Halil Pepić: Naše mesto i okolina, Tutin 1989.
A.4.1.137. OSNOVNA ŠKOLA „STEFAN NEMANJA“ – NOVI PAZAR (1820-),

1934–1937, 1945–1965:33
- Mr. Hivzo Gološ: Osnovna škola „Stefan Nemanja“ u Novom Pazaru (1820–
2000), Novopazarski zbornik, br. 24, Novi Pazar 2000.
A.5.2.168. DOM NARODNOG ZDRAVLJA – NOVI PAZAR (1952–1963),

1953–1957:34
29 Fond Nepotpuna Gimnazija – Tutin sadrži građu za period 1946-1956, 17 knjiga i 1 fascikla spisa
(0,42 m). Fond je preuzet 1998. godine od Osnovne škole “Bogoljub Čukić” u Tutinu (Knjiga prijema
br. 291), a 1999. godine je arhivistički sređen. Obavještajno sredstvo fonda je sumarni inventar. Isto,
151-155.
30 Centar za usmereno obrazovanje i vaspitanje „Bratstvo-jedinstvo“ – Tutin kao fond je preuzet
1998. godine od Gimnazije u Tutin (Knjiga prijema br. 275). Fond je obrađen, sređen i urađen sumarni
inventar. Sadrži građu za period 1977–1992, 69 knjiga, 14 kutija spisa (2,79 m). Isto, 64-165.
31 Osnovna škola „Aleksandar Stojanović Leso“ – Deževa je fond koji je prema Knjizi prijema br.
256, preuzet od istoimene škole 1997. godine. Sadrži građu za period 1949–1972, 16 knjiga, 4 kutije
spisa (1,14 m). Obavještajna sredstva fonda su sumarni inventar i upisnice. Isto, 172-173.
32 Fond Osnovna škola “Ibrahim Bakić” – Leskova je 1997. godine preuzet od Osnovne škole
„Jovan Popović“ u Leskovi (Knjiga prijema br. 240). Fond je djelimično sačuvan i sređen po principu
slobodne provenijencije. Sadrži građu za period 1947–1979, 56 knjiga, 3 kutije spisa (1,10 m). Isto,
183-184.
33 Fond Osnovna škola „Stefan Nemanja“ – Novi Pazar sadrži građu za period 1934–1937, 1945–
1965, 62 knjige, 1 kutija spisa (2,15 m). Preuziman je u dva navrata: od Skupštine opštine Novi Pazar
1977. godine (Knjiga prijema br. 31) i drugi put od Osnovne škole “28. novembar” 1992. godine
(Knjiga prijema br. 201). Isto, 189-190.
34 Dom narodnog zdravlja – Novi Pazar kao arhivski fond preuzet je 1977. godine od SO Novi
Pazar (Knjiga prijema br. 35). Fond je obrađen i arhivistički sređen. Obavještajno sredstvo fonda je
sumarni inventar. Isto, 216-217.
345
- Dr. Vlastimir Ilić: Istorijski razvoj zdrvastvene službe u Novom Pazaru i okolini,
Beograd 1970.
- Dr. Avdo Ćeranić: Istorijat razvoja hirurgije u Novom Pazaru, Novopazarski
zbornik, br. 24. Novi Pazar 2000; Bolnica u Novom Pazaru za vreme Drugog
svetskog rata, Novopazarski zbornik, br. 25. Novi Pazar 2001.
A.6.2.3.1.178. HOLDING KOMPANIJA AKCIONARSKO DRUŠTVO „RAŠKA“

NOVI PAZAR –NOVI PAZAR (1954-), 1953–1980:35
- Grupa autora: Tekstilni kombinat „Raška“, Novi Pazar 1986;
- Grupa autora: Novi Pazar i okolina, Beograd 1968.
A.6.2.3.2.186. STOČARSKA FARMA „PEŠTER“ – SJENICA (1946–1960),

1946–1960:36
- Zoran Popović: Zemaljska ovčarska farma „ Pešter“, Zbornik Sjenice, br. 6-7,
Sjenica 1990–1991.
B.8.286. ZBIRKA DOKUMENATA NA ORIJENTALNIM JEZICIMA XVII-XX

VIJEK:
- Dr. Ahmed Aličić: Sidžili kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine, Novi
Pazar 2012.
- Dr. Enver Ujkanović: Štampana djela na arapskom jeziku i Orijentalnoj zbirci
Arhiva „Ras“, Novi Pazar 2012; Štampana literatura na arapskom jeziku
u Orijentalnoj zbirci Arhiva ’’Ras’’, „Novopazarski zbornik“, br. 35/2012;
Alhamijado literatura kao kulturno nasljeđe – Tedžvid Kur’ana Fangevi Zade, Novi
Pazar, 2013; Arapsko pismo – arebica u našoj upotrebi, Tutinski zbornik, 2013;
Novopazarske mahale u osmanlijskom tapu senedima-tapijama, Novopazarski
zbornik, 2016; Orijentalna građa i njena valorizacija u arhivskim fondovima,
Arhivska građa u teoriji i praksi, Zbornik radova, 2016; Počeci rada na obradi
osmanske građe na našem području, Arhivski glasnik, 13-14, Beograd 2016;
Zastupljenost osmanske građe u arhivima u Srbiji, Arhivski glasnik, 13-14, Beograd
2016; Tapu senedi i primjeri obrade njihovog sadržaja, Arhivska praksa, br. 20,
Tuzla 2017.
35 Fond Holding kompanija akcionarsko društvo „Raška“ Novi Pazar je 1996. godine preuzet od
Deoničarskog društva Tekstilnog kombinata „Raška“ u Novom Pazaru (Knjiga prijema br. 218). Sadrži
građu za period 1953–1980, 80 knjiga, 175 kutija spisa (22,12 m). Fond nije potpun, arhivistički je
sređen 1997. godine po principu slobodne provenijencije. Isto, 228-230.
36 Arhivski fond Stočarska farma „Pešter“ – Sjenica preuzet je od Istorijskog arhiva u Kraljevu
1980. godine (Knjiga prijema br. 130). Sadrži građu za period 1946–1960, 14 knjiga, 2 kutije spisa
(0,54 m). Obavještajno sredstvo fonda je sumarni inventar i djelovodni protokoli. Isto, 237-238.
346
Izdavačka djelatnost Arhiva „Ras“
Istorijski arhiv „Ras“ je svoju izdavačku aktivnost otpočeo kada su se za

to stekli kadrovski uslovi i kada je Arhiv pokrenuo saradnju kako sa saradnicima iz
svoje sredine, tako i iz susjednih centara. Saradnja uposlenika Arhiva sa spoljnim
saradnicima urodila je time da se Arhiv „Ras“ 1994. godine prvi put javlja kao
izdavač. Prva štampana publikacija Arhiva bila je djelo novopazarskog autora,
istraživača Miodraga Radovića pod naslovom: Ljudske i materijale žrtve Novog
Pazara sreza u Drugom svetskom ratu. Izdanja koja su nakon toga uslijedila, a
koja ćemo u daljem tekstu spomenuti, uglavnom su nastala na temelju istraživanja
arhivske građe Arhiva „Ras“:
Miodrag Radović:
- Ljudske i materijale žrtve Novog Pazara sreza u Drugom svetskom ratu,
Istorijski arhiv „Ras“ Novi Pazar, Novi Pazar 1994.
- Nazivi novopazarskih ulica, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 1994.
- Nazivi novopazarskih ulica, (drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje),
Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2000.
- Efendijina sećanja i kazivanja, Istorijski arhiv „Ras“ i Muzej „Ras“, Novi
Pazar 1998.
- Rankove centrale, Istorijski arhiv „Ras“ i Muzej „Ras“, Novi Pazar 2001.
- Tri oslobođenja Novog Pazara, Istorijski arhiv „Ras“ i Muzej „Ras“, Novi
Pazar 2003.
- Efendijina sećanja i kazivanja, (drugo izdanje), Istorijski arhiv „Ras“, Novi
Pazar 2007.
Mesrur Šačić:
- Šerif Šačić i Salihaga Forma u bosansko-hercegovačkom ustanku 1882.
godine, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 1996.
- Prolećna olujna kiša, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2001.
- Vilino kolo, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2003.
- Hadži Šerif efendija Šačić, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2003.
Dragoslav Dragan Petrović:
- Golmani novopazarskog fudbala (1945–1998), Istorijski arhiv „Ras“, Novi
Pazar 1999.
- Doajeni novopazarskog fudbala, Novi Pazar 2000.
Rizah Gruda:
- Nacionalno biće Bošnjaka u Sandžaku, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar
2003.
Rifat Dupljak:
˗ Mladi muslimani u Sandžaku, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2003.
347
Mr. Hivzo Gološ i ostali:

˗ 40 godina AD „Sloga“ – Industrija građevinskog materijala Novi Pazar,
Zoran Popović, mr. Hivzo Gološ, Suzana Spasović, Esad Murtezić i Ferid Škrijelj:
˗ Vodič Istorijskog arhiva „Ras“ Novi Pazar, Novi Pazar 2008.
Zoran Jeremić:
- Izbice od davnina, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2009.
Zoran Popović:
- Novi Pazar od kasabe do modernog grada – katalog za izložbu, Novi Pazar
2010.
Enver Ujkanović:
- Islamska terminologija u jugoslovenskoj upotrebi od 1918. do 1990.
godine, Istorijski arhiv „Ras“, Novi Pazar 2011.
Dr. Ahmed Aličić:
- Sidžili kadije kaze Novi Pazar od 1766. do 1768. godine. Istorijski arhiv
„Ras“; Historijski arhiv, Sarajevo/Novi Pazar 2012.
Zoran Popović i Albin Škrijelj:
- Trgovina i zanatstvo u Novom Pazaru – katalog za izložbu, Istorijski arhiv
„Ras“, Novi Pazar 2012.
Enver Ujkanović:
- Štampana djela na arapskom jeziku u Orijentalnoj zbirci Arhiva „Ras“,
Zoran Popović i dr. Hivzo Gološ:
- Zapisnici Odbora opštine novopazarske 1913–1920, Istorijski arhiv „Ras“,
Novi Pazar 2012.
- Zapisnici Odbora opštine novopazarske 1937–1939, Istorijski arhiv „Ras“,
Novi Pazar 2013.
Enver Ujkanović:
- Alhamijado literatura kao kulturno nasljeđe – Tedžvid Kur’ana Fangevi
Zade, Istorijski arhiv “Ras”, Novi Pazar 2013.
Enver Ujkanović i Sead Ibrić:
- Zbirka osmanskih tapija - Novi Pazar i okolina, Istorijski arhiv “Ras”,
Novi Pazar 2015.
Pored izdavačke djelatnosti, Arhiv „Ras“ svoju prosvjetno-kulturnu

funkciju ostvaruje kao i ostali arhivi posredstvom izložbene djelatnosti, gdje uz
pomoć fotografija i arhivskih dokumenata nastoji prikazati značajne historijske
događaje, privredni i kulturni život svog kraja. Izložbene aktivnosti su također
dio općih nastojanja Arhiva da se što više otvori prema javnosti, skrene pažnju
348
na kulturno blago koje čuva u svojim depoima i podstakne interesovanje mladih

generacija za istraživanje i pruočavanje arhivske građe.

Zaključak
Arhiv „Ras“, poput ostalih arhiva u Srbiji svoju naučnu i stručnu djelatnost
nastoji usmjeriti na očuvanje i zaštitu arhivske građe za sadašnje i buduće korisnike
sa intencijom na primjeni naučnih i stručnih metoda pomoću kojih se obezbjeđuju
povoljniji uslovi za korištenje arhivske građe. U tom smislu, Istorijski arhiv „Ras“ u
Novom Pazaru je 2008. godine priredio i izdao Vodič Istorijskog arhiva „Ras“ Novi
Pazar. Osim Vodiča, urađeni su sumarni inventari za 180 fondova. U nedostatku
obavještajnih sredstava za ostale fondove ulogu informativnih sredstava imaju popis
arhivske građe ili djelovodni protokoli, zatim inventar filmoteke i popis fotografija.
Ukoliko Istorijski arhiv „Ras“ želi u digitalnom dobu koje je nastupilo poboljšati
svoj korisnički potencijal na području koje pokriva i kao ustanova kulturne širiti
svoj značaj, pored rada na izradi dodatnih informativnih sredstava, treba staviti
akcenat na olakšanje pristupa građi kojom raspolaže kroz proces usvajanja novih
tehnika i tehnologija koje pružaju savremena sredstva elektronske komunikacije. To
je korak kojim će odgovoriti zahtjevu rastućeg broja savremenih korisnika arhivske
građe upućenih u elektronska sredstva komunikacije.
Summary
The Archive „Ras“, like other archives in Serbia, tends to direct its
scientific and professional activities to the preservation and protection of the
archival material for present and future users with the intention to apply scientific
and professional methods which help in providing better conditions for the usage of
archival material.
In that sense, in 2008 the Historical Archive „Ras“ in Novi Pazar organized
and published The Guide of Historical Archive „Ras“ in Novi Pazar. In addition to
The Guide, summarized inventories for 180 funds were done. In the scarcity of the
declarative means for other funds, the role of information resources is on register of
archival material or register protocols, movie inventory and photography register by
groups. Today, in the digital world, if the Historical Archive “Ras” aims to improve
its user potential in the area it covers, and spread its importance as a cultural
institution, in addition to working on the development of additional information
resources, emphasis should be placed on facilitating the access to the material it
disposes through the process of adopting new techniques and technologies that
modern means of electronic communication provide. This is a step which is going
to help in responding to the demand of the growing number of modern users of
archival material who are familiar with the electronic means of communication.
349
Mr. Jasmin JAJČEVIĆ naučni rad
Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona
Centar za istraživanje moderne i savremene historije Tuzla
ZNAČAJ I DOPRINOS NAUČNO-ISTRAŽIVAČKOG

PROJEKTA “DRUGI KORPUS ARMIJE REPUBLIKE BOSNE
I HERCEGOVINE 1992–1995.” ZA HISTORIOGRAFIJU I
AFIRMACIJU ARHIVSKE DJELATNOSTI
(primjer Arhiva Tuzlanskog kantona)
Apstrakt: Projekat "Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine

1992–1995", pokrenut je s ciljem pisanja monografije Drugog korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine, u želji da se napiše jedna sveobuhvatna
monografija o događajima iz vremena agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu.
Sa historiografskog aspekta projekat je značajan jer je iz istog nastala prva
temeljita historiografska studija o Drugom korpusu Armije Republike Bosne i
Hercegovine. Monografija je nastala na temelju obilja dokumenata, što je i njezina
najveća vrijednost. S druge strane naučno-istraživački projekat pisanja monografije
predstavljao je značajan doprinos za modernu historiografiju Bosne i Hercegovine
u cjelini i predstavlja polaznu osnovu za dalja istraživanja u oblasti historiografije
Armije Republike Bosne i Hercegovine, odnosno Bosne i Hercegovine u cjelosti.
Od javnih institucija posebno treba istaći Arhiv Tuzlanskog kantona, koji
je u cjelosti bio uključen u radu ovog projekta. Iako kadrovski malobrojan Arhiv
Tuzlanskog kantona po stručnim i naučnim kompetencijama, ima osposobljene
kadrove za naučna istraživanja. Zaposlenici su dali ogroman doprinos u pomoći
autorima pri istraživanju, pisanju teksta, sakupljanju historijskih izvora prvog reda,
pregledavanju štampe, brojne literature itd. Iako je zakonom data mogućnost da
arhivi vrše naučno-istraživačke poslove, to nije u dovoljnoj mjeri omogućeno, jer u
arhivima još uvijek ne djeluju službe za naučno-istraživački rad, koje bi sistematski,
kontinuirano radile na tim poslovima. Arhiv Tuzlanskog kantona je naročito u
zadnje vrijeme dao veliki doprinos na ovom polju. Od značaja za Arhiv Tuzlanskog
kantona je formiranje arhivske zbirke pod nazivom „Arhivska zbirka dokumenata
iz vremena 1992–1995.”, zatim ostvarivanju saradnje sa institucijama, boračkim
udruženjima, komandantima Drugog korpusa, te posebno sa 2. pješadijskim
(rendžerskim) pukom Oružanih snaga Bosne i Hercegovine. Kroz ovaj projekat
Arhiv Tuzlanskog kantona ostvario je veliki napredak na afirmaciji arhivske
djelatnosti i podstakao veliki broj pripadnika Drugog korpusa Armije Republike
Bosne i Hercegovine da svoje arhive, ličnu građu pohrane u Arhiv.
350
Značaj i doprinos naučno-istraživačkog projekta “Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine”
Ključne riječi: Naučno-istraživački projekat, historiografija, arhivska

djelatnost, arhivska građa, značaj, doprinos, afirmacija, saradnja, Arhiv
Tuzlanskog kantona.
SIGNIFICANCE AND CONTRIBUTION OF THE SCIENTIFIC

RESEARCH PROJECT "SECOND CORPS OF THE ARMY OF THE
REPUBLIC OF BOSNIA AND HERZEGOVINA 1992-1995." FOR
HISTORIOGRAPHY AND ARCHIVAL SCIENCE
(A case of the Tuzla Canton Archive)
Abstract: The project The Second Corps of the Army of the Republic
of Bosnia and Herzegovina 1992-1995, was launched with the aim of writing
a monograph of the Second Corps of the Army of the Republic of Bosnia and
Herzegovina, with main aim to write a comprehensive monograph on the events
from the time of the aggression to the Republic of Bosnia and Herzegovina. From
the historiographic point of view, the project is significant, because the first
detailed historiographical study of the Second Corps of the Army of the Republic
of Bosnia and Herzegovina was made from the same. The monograph is based on
the abundance of documents, which is its greatest value. On the other hand, the
scientific research project of the monograph was a significant contribution to the
modern historiography of Bosnia and Herzegovina as a whole and is the starting
point for further research in the field of historiography of the Army of the Republic
of Bosnia and Herzegovina, ie Bosnia and Herzegovina in its entirety.
Of particular importance is the Tuzla Canton Archives, which was fully
involved in the work of this project. Although the cadre is a professional in terms
of professional and scientific competences, the Tuzla Canton Archives has scientific
research staff. Employees have made an enormous contribution to helping authors
in researching, writing texts, collecting historical sources of the first order, viewing
the press, numerous literature, etc. Although the law provides the possibility
for archives to carry out scientific and research tasks, this is not sufficiently
ensured, since archives do not yet have scientific-research services, which would
systematically, continuously work on these tasks. The Tuzla Canton Archives have
recently made great contributions to this field. Of importance for the Tuzla Canton
Archives is the creation of an archive collection entitled “Archival Collection of
Documents from the Time of 1992-1995”, then establishing cooperation with
institutions, fighting associations, commanders of the Second Corps, and especially
with the 2nd Infantry (Rangers) Regiment of the Armed Forces of Bosnia and
Herzegovina. Through this project, the Archives of the Tuzla Canton made great
progress on the affirmation of archival activities and prompted a large number
of members of the Second Corps of the Army of the Republic of Bosnia and
Herzegovina to store their archives, personal belongings, to the Archives.
351
Mr. Jasmin JAJČEVIĆ
Key words: Scientific-research project, historiography, archival activity,

archival material, significance, contribution, affirmation, cooperation, Archive of
the Tuzla Canton.
Uvodne napomene
Naučno-istraživački projekti iz oblasti društvenih nauka predstavljaju

sistematsko proučavanje predmeta, pojava i procesa, koji se odigravaju u društvu
i zasnovani su na primjeni naučnih instrumenata za prikupljanje, obradu i analizu
podataka, kao i na primjenu naučnih metoda za izvođenje zaključaka o svojstvima
predmeta istraživanja. Svako naučno-istraživanje mora imati karakter sistematskog
proučavanja, te ga je neophodno unaprijed detaljno razraditi i planirati. Projekat
istraživanja je osnovni naučni i operativno-planski dokument koji predstavlja
unaprijed osmišljen model sticanja naučnog saznanja, strukturiran kao ciljni,
racionalni, svrsishodni sistem međusobno saglasnih i funkcionalno povezanih
saznanja, stavova, sudova i zaključaka o predmetu istraživanja.1
Osnovna uloga koju naučno istraživanje može da ima u procesu dolaska
do naučne istine jeste: provjeravanje postojećih naučnih saznanja, proširivanje
postojećih naučnih saznanja i otkrivanje do tada nepoznatih saznanja. Dakle, naučno
istraživanje se može definisati kao veoma složen, organizovan i svrsishodan proces
provjeravanja, proširivanja ili otkrivanja naučnih saznanja o određenom predmetu
istraživanja, uz primjenu odgovarajućih naučnih metoda, tehnika i instrumenata.2
Bitna karakteristika naučno-istraživačkog projekta jeste da se oni ne
započinju i ne realizuju stihijski i nasumice, već ciljno-svrsishodno, veoma
organizovano, planski i sitematski. Pošto je naučno istraživanje organizovan
i ciljno-svrsishodan proces, on mora da se odvija po određenom projektu. Takav
projekat je i naučno-istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i
Hercegovine 1992–1995. godina koji je sredinom 2014. godine pokrenut od strane
Ministarstva za boračka pitanja u Vladi Tuzlanskog kantona, odnosno pokrenuta
je inicijativa, ka realizaciji projekta pisanja monografije Drugog korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine. Taj posao je povjeren Univerzitetu u Tuzli, koji je
to povjerenje ukazao Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta. To je rezultiralo
formiranjem brojnog tima sačinjenog od autora, saradnika na tekstu, stručnih
konsultanata, organizacionog odbora i redakcije, spremnog za realizaciju tog
zahtjevnog posla.3 Naučno-istraživački projekat pisanja monografije Drugog
1 Više vidjeti: Miroslav Vujević, Uvođenje u znanstveni rad u području društvenih znanosti, Zagreb
1990; Djan Antonio Djilji, Kako se istražuje, Zagreb 1974; D. Mihajlović, Metodologija naučnih
istraživanja, Beograd 2012; R. Zelinka, Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog
djela, Rijeka 2014.
2 N. Danilović, I. Radosavljević, Dž. Termiz, M. Gordić, Statistička opštenaučna metoda u
istraživanju društvenih pojava, Beograd 2015, 10.
3 Sead Selimović, Izet Šabotić, Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–1995,
Tuzla 2017, 3. (dalje: S. Selimović, I. Šabotić, Drugi korpus ARBiH).
352
korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine uspješno je realiziran 2017. godine.

Značajnu pomoć u naučno-istraživačkom projektu i pisanju monografije imali su
i stručni zaposlenici Arhiva Tuzlanskog kantona, koji su dali ogroman doprinos u
projektu i izradi navedene monografije.
Naučno-istraživački rad Arhiva Tuzlanskog kantona
Zakonom o arhivskoj djelatnosti arhivima je data mogućnost za naučna

istraživanja i za publikovanje naučnih i stručnih publikacija iz oblasti društvenih
i humanističkih nauka, kao i drugih srodnih nauka. Arhiv je ustanova/institucija
kulture čija je osnova zadaća da pored čuvanja, zaštite, obrade, sređivanja i
korištenja arhivske građe, vrši i istraživanje i publikovanje arhivske građe.4
Naučno-istraživački rad obavljaju pravna i fizička lica koja ispunjavaju
uvjete propisane zakonom. U ovom slučaju i arhivi se bave naučno-istraživačkim
radom kao javne ustanove.5 Poslovi u oblasti naučno-istraživačkog rada za Arhiv
Tuzlanskog kantona su neophodni prije svega da bi arhivska djelatnost držala
korak sa tekućim promjenama i zbivanjima u društvu. Arhivistička istraživanja se
usmjeravaju na unapređenje arhivističke teorije i prakse, na planu zaštite arhivske
građe, na kompletiranje arhivskih fondova i zbirki, na obradu dokumentacije
nastale u ratu (1992–1995), na rekonstrukciju fondova stradale arhivske građe, na
revalorizaciju i valorizaciju arhivske građe socijalističkog perioda itd. Posebna
pažnja je usmjerena na kompletiranje i publikovanje naučno-obavještajnih ili
naučno-informativnih sredstava kao što su: vodiči, inventari, katalozi itd.
Historijska istraživanja se usmjeravaju na istraživanje arhivske građe u
drugim arhivima u Bosni i Hercegovini i vani u cilju ostvarivanja valjane osnove za
rekonstrukciju prošlosti i izradu potrebnih historijskih studija o temama vezanim za
područje Tuzlanskog kantona i šire. Ovo se posebno odnosi na naučno-istraživačke
projekte, kao što je i Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine iz koje je
nastala istoimena monografija Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine
1992–1995.
U nastavku se daje okvirni pregled objavljenih publikacija koje je Arhiv
Tuzlanskog kantona objavio u posljednjih nekoliko godina6, iz čega se vidi namjera
Arhiva Tuzlanskog kantona da na ovom planu da veoma značajan doprinos.
4 Zakona o arhivskoj djelatnosti, “Službene novine Tuzlanskog kantona”, br. 15/2000.

5 Naučno-istraživačkim radom bave se naučno-istraživačke organizacije kao što je univerzitet,
druge javne ustanove, privredna društva, udruženja ili organizacioni dio pravnog lica koji se bavi
naučno-istraživačkim radom. Više vidjeti: Zakon o naučno-istraživačkom radu, “Službene novine
Tuzlanskog kantona”, br. 14/2017.
6 Objavljene publikacije Arhiva Tuzlanskog kantona odnose se na period 2012–2017. godina.
U ovom periodu, Arhiv Tuzlanskog kantona je objavio više naučnih i stručnih publikacija, što kao
samostalni izdavač, što kao suizdavač.
353
PREGLED OBJAVLJENIH PUBLIKACIJA ARHIVA TK U PERIODU 2012-2017.

Naučno-
Godina Arhivističke Historijske Žurnalistika obavještajna Ukupno
sredstva
2012. 2 2 - 1 5
2013. 1 2 - 1 4
2014. 2 2 - 2 6
2015. 1 2 - 1 4
2016. 2 1 - 2 5
2017. 2 5 1 2 10
Ukupno 10 14 1 9 34

Prema podacima iz tabele može se vidjeti da je Arhiv Tuzlanskog kantona
na polju objavljenih publikacija u periodu od 2012. do 2017. godine ostvario
Prema podacima
zapažene rezultate.iz Ukupan
tabele može se vidjeti
broj da je Arhiv
objavljenih Tuzlanskogukantona
publikacija ovom naperiodu
polju objavljenih
je 34.
publikacija u periodu od 2012. do 2017. godine ostvario zapažene rezultate. Ukupan broj objavljenih
Najviše objavljenih publikacija je 2017. godine ukupno 10, dok je najmanje 2013.
publikacija u ovom periodu je 33. Najviše objavljenih publikacija je 2017. godine ukupno 9, dok je
i
2015.2013.
najmanje godine po 4.
i 2015. godine po 4.
Arhivističke Historijske Žurnalistika Naučno-obavještajna sredstva
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017
Arhivističke 2 1 2 1 2 2
Historijske 2 2 2 2 1 5
Žurnalistika 0 0 0 0 0 1
Naučno-obavještajna sredstva 1 1 2 1 2 2
Grafički prikaz objavljenih publikacija u Arhivu Tuzlanskog kantona u periodu 2012–2017.

Grafički prikaz objavljenih publikacija u Arhivu Tuzlanskog kantona u periodu 2012–2017.
Grafički Grafički predstavljen

predstavljen prikaz objavljenih
prikaz objavljenih publikacija nam publikacija
pokazuje danam pokazuje
je Arhiv da
Tuzlanskog
je Arhiv
kantona redovnoTuzlanskog kantona redovno
i ujednačeno objavljivao arhivističkeii historijske
ujednačeno objavljivao
publikacije, arhivističke i
kao i naučno-obavještajna
sredstva, sa izuzetkom
historijske 2017. godine
publikacije, kao kada je su objavljene 4 historijske
i naučno-obavještajna publikacije
sredstva, i jedna publikacija
sa izuzetkom 2017.iz
oblasti žurnalistike.
godineNa kada je objavljeno
sljedećem 5 historijskih
grafikonu daje publikacija
se pregled ukupnog brojai jedna publikacija
objavljenih iz uoblasti
publikacija Arhivu
žurnalistike.
Tuzlanskog kantona u periodu 2012–2017. godine po godinama.
354
Na slijedećem grafikonu daje se pregled ukupnog broja objavljenih

publikacija u Arhivu Tuzlanskog kantona u periodu 2012–2017. godine po
godinama.
Objavljene publikacije 2012-2017.
10
9 10 10
8 9 10
8
7 7
6 6 66
5 5 5 5 5 5
4 4 44 4 4
3
3
2
2
1
1 0
0 2012 2013 2014 2015 2016 2017
2012 2013 2014 2015
2016 2017

Kada su u pitanju objavljene publikacije u periodu 2012–2017. po godinama pojedinačno, također
Kadaujednačenost
se može uočiti su u pitanju objavljenih objavljene
publikacija sa publikacije u periodu
izuzetkom u 2017. godini kada 2012–2017.
je broj objavljenih po
godinama
publikacija upojedinačno,
Kada su iznosio
pitanju
ukupno 9.također
objavljene To nam se može
publikacije
govori uočiti
da u
je Arhivujednačenost
periodu 2012–2017.
Tuzlanskog objavljenih
na ovom publikacija
po godinama
kantona pojedinačno,
polju značajno također
se može poboljšao
sa uočiti svoj rad,
izuzetkom a takavobjavljenih
ujednačenost
u 2017. trend nastoji
godini kadanastaviti
je broji uobjavljenih
publikacija narednim godinama.
sa izuzetkom u 2017. iznosio
publikacija godini kada ukupno je broj
10. objavljenih
publikacija Na slijedećem
iznosio ukupno grafikonuTo su predstvaljene objavljene publikacije u periodu od 2012–2017.ovomgodine
To nam govori da je 9.Arhiv nam govori dakantona
Tuzlanskog je Arhiv naTuzlanskog
ovom polju kantona
značajno
u postotcima.
na poboljšao polju značajno
poboljšao svoj rad, a takav trend
svoj rad, a takav trend nastoji nastoji
2012-2017. nastaviti i u narednim godinama.
nastaviti i u narednim godinama. Iz oblasti arhivistike i
Na slijedećem grafikonu su predstvaljene objavljene publikacije
Naučno- u periodu
Naarhivske
slijedećem teorijeod i 2012–2017.
prakse u
grafikonu godine
obavještajn u postotcima.
ovom periodu objavljeno je 10
su predstavljene objavljene
a sredstva
2012-2017. Arhivističke publikacija tj. 30%,
publikacije
iz oblasti
Iz oblasti arhivistike i
Naučno- 27%
30% historijearhivske13u teorije
periodu
tj. 40%,i prakse u
obavještajn od žurnalistike
2012–2017. jednagodine
(3%) i una
polju ovom periodu objavljeno
naučno-obavještajnih je 10
a sredstva
Arhivističke
postotcima. publikacija
sredstava (vodič, inventari, tj. 30%, iz oblasti
27% Iz katalozi
oblasti i dr)arhivistike
historije 13 itj.tj.
9 publikacija 40%,
30%
Žurnalistika arhivske teorije i prakse
27%. žurnalistike jednau (3%) i na
3% Iz svega naučno-obavještajnih
priloženog
ovom polju
periodu objavljeno
može se vidjeti da je naučno-
je 10 sredstava
publikacija
istraživački tj.(vodič,
rad Arhiva 30%, sve
inventari,
Historijske iz oblasti katalozi
izraženiji.historije i dr) 9
14 tj.
Osim proučavanja publikacija tj.
Žurnalistika 40% 27%.
arhivistike, koja se izučava i
3%
40%, žurnalistike jedna
na drugim razinama, Iz svega naučno-priloženog
istraživački rad je u arhivima sadržan i u mnogim konkretnim poslovima, (3%)čestoi sena polju naučno-
prožimajući sa mnogim
može se vidjeti da je naučno-
stručno-tehničkim poslovima. Takvi su poslovi pripreme i izrade pomagala obavještajnih istraživački sredstava
za naučno-istraživački
rad
rad,
Arhiva sve
publiciranja arhivske građe i arhivskih i historijskih publikacija, kao(vodič, i učešćeinventari,
u realiziranju posebnih
katalozi iproučavanja
Historijske izraženiji.
naučno-istraživačkih projekata sa čisto naučnim ustanovama (univerziteti, instituti). Jedan takav slučaj je i Osim
naučno-istraživački projekat Drugi 40% korpus Armije Republike Bosne dr) 9 publikacija
i Hercegovine arhivistike, tj. 27%.
1992–1995, kojakoji se
je izučava i
realizovan 2017. godine. Iz sveganapriloženog
drugim razinama, može naučno-
se vidjeti
istraživački Naučno-istraživački
rad jeda
u arhivima rad je najviše
je naučno-istraživački
sadržan prisutan
i u mnogim u postupku
rad Arhiva
konkretnim svenaučno-arhivističke
izraženiji. često
poslovima, Osim pripreme arhivalija,sa mnogim
seproučavanja
prožimajući
što najviše korisiti pri radu naučnika tj. historičara istraživača. U svakom slučaju naučno-istraživačka
stručno-tehničkim
arhivistike, poslovima.
komponenta arhivakojajese Takvi
izučava
neosporna isunaposlovi
i neophodna drugim pripreme
i ona jerazinama,
i izrade pomagala za naučno-istraživački
utvrđena kaonaučno-istraživački
zakonska obaveza arhiva. rad je u
Međutim,
rad,
publiciranja
arhivima arhivske
ona treba bitisadržangrađe i arhivskih
i u mnogim
pravilno korištena, i historijskih
tj. do te konkretnim
mjere koja arhive publikacija,
poslovima, kao
ne pretvara učesto i
posebne učešće
seinstitute,u realiziranju
prožimajući
jer bi se timesa posebnih
naučno-istraživačkih
mnogim
narušila ravnoteža projekata
stručno-tehničkim sa čisto
kompleksnosti naučnim
poslovima.
zadataka ustanovama
Takvi
arhivskih (univerziteti,
su poslovi
ustanova. pripreme
Na intenzitet instituti).
i izrade
bavljenja Jedan
pomagala
arhiva takav slučaj je i
naučnim
naučno-istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–1995, koji je
realizovan 2017. godine. 355
Naučno-istraživački rad je najviše prisutan u postupku naučno-arhivističke pripreme arhivalija,
što najviše korisiti pri radu naučnika tj. historičara istraživača. U svakom slučaju naučno-istraživačka
komponenta arhiva je neosporna i neophodna i ona je utvrđena kao zakonska obaveza arhiva. Međutim,
za naučno-istraživački rad, publiciranja arhivske građe i arhivskih i historijskih

publikacija, kao i učešće u realiziranju posebnih naučno-istraživačkih projekata sa
čisto naučnim ustanovama (univerziteti, instituti). Jedan takav slučaj je i naučno-
istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–
1995, koji je realizovan 2017. godine.
Naučno-istraživački rad je najviše prisutan u postupku naučno-arhivističke
pripreme arhivalija, što najviše korisiti pri radu naučnika tj. historičara istraživača.
U svakom slučaju naučno-istraživačka komponenta arhiva je neosporna i
neophodna i ona je utvrđena kao zakonska obaveza arhiva. Međutim, ona
treba biti pravilno korištena, tj. do te mjere koja arhive ne pretvara u posebne
institute, jer bi se time narušila ravnoteža kompleksnosti zadataka arhivskih
ustanova. Na intenzitet bavljenja arhiva naučnim radom posebno utiče bogatstvo
arhivskih fondova i zbirki, te posebno kapaciteti arhivskih stručnih kadrova.7
Arhiv Tuzlanskog kantona – „Drugi korpus Armije Republike Bosne i

Hercegovine 1992–1995.“
Kao što je ranije pomenuto sredinom 2015. godine od strane Ministarstva za

boračka pitanja u Vladi Tuzlanskog kantona pokrenuta je inicijativa, za realizaciju
naučno-istraživačkog projekta pisanja monografije Drugog korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine. Taj posao je povjeren Univerzitetu u Tuzli, koji je
to povjerenje ukazao Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta. To je rezultiralo
formiranjem brojnog tima: autora, saradnika na tekstu, stručnih konsultanata,
organizacionog odbora i redakcije, spremnog za realizaciju ovog zahtjevnog posla.8
Autori su bili svjesni složenosti zadatka, koji pored znanja traži i dodatnu dozu
naučne opreznosti i odgovornosti. Složenost je postala veća zbog činjenice da je
naučno-istraživačkom timu onemogućen pristup važnim historijskim izvorima,
7 Azem Kožar, Ivan Balta, Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla 2004, 205.
8 Na naučno-istraživačkom projektu Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992-
1995, radili su: autori: prof. dr. Sead Selimović i prof. dr. Izet Šabotić, saradnici na tekstu: mr. sc.
Omer Zulić, mr. Jasmin Jajčević i Adnan Tinjić; recenzenti: prof. dr. Husnija Kamberović (Filozofski
fakultet Univerziteta u Sarajevu), prof. dr. Selmo Cikotić (Fakultet političkih nauka Univerziteta u
Sarajevu) i prof. dr. Adnan Velagić (Fakultet humanističkih nauka Univerziteta „Džemal Bijedić“
Mostar); uređivačko-redakcioni odbor: Fahrudin Skopljak, ministar za boračka pitanja Tuzlanskog
kantona – predsjednik Odbora, Danis Gojačić, pomoćnik ministra za boračka pitanja – zamjenik
predsjednika, generali Željko Knez, Hazim Šadić, Sead Delić i Refik Lendo, Husejin Topčagić,
ministar unutrašnjih poslova Tuzlanskog kantona, Zlatan Muratović, ministar obrazovanja, nauke,
kulture i sporta Tuzlanskog kantona, Omer Zulić, direktor Arhiva Tuzlanskog kantona, Edis Bajić,
direktor JU Bosanski kulturni centar Tuzla, Izet Šabotić i Sead Selimović, profesori sa Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Tuzli, Salih Kulenović, predsjednik Saveza Patriotske lige Bosne i
Hercegovine, Fahrudin Hasanović, predstavnik Koordinacije boraca Tuzlanskog kantona i Ivo Andrić
Lužanski, predstavnik Koordinacije boraca Tuzlanskog kantona. Izdavači monografije: Ministarstvo za
boračka pitanja Tuzlanskog kantona i JU Bosanski kulturni centar Tuzlanskog kantona, a suizdavači:
JU Arhiv Tuzlanskog kantona i Centar za istraživanje moderne i savremene historije Tuzla.
356
koji se čuvaju u okviru Ministarstva odbrane Bosne i Hercegovine. To je u velikoj

mjeri usložnilo naučno-istraživački proces. Trebalo je dodatno tragati za svakom
informacijom, sakupiti ih, što je
učinjeno posjetom i obilaskom
brojnih institucija i pojedinaca, koji
su mogli pomoći u sakupljanju izvora
vezanih za Drugi korpus Armije
Republike Bosne i Hercegovine.
Značajnu podršku i saradnju na tom
planu naučno-istraživački tim imao je
od boračkih udruženja, komandanata,
brojnih oficira i boraca Drugog
korpusa, te posebno 2. pješadijskog
(rendžerskog) puka Oružanih
snaga Bosne i Hercegovine.9
Monografija je štampana u hiljadu
primjeraka, kako bi mogla biti
dostavljena svim kulturnim i
obrazovnim ustanovama na području
Tuzlanskog kantona i šire, da svaka
školska biblioteka ima po jedan
primjerak ove monografije, zatim da se podijeli svim boračkim organizacijama i
udruženjima i zaslužnim borcima Drugog korpusa itd.
Uloga stručnih zaposlenika Arhiva Tuzlanskog kantona u naučno-istraživačkom

projektu
Arhiv Tuzlanskog kantona kao javna ustanova u cjelosti je bio uključen

u realizaciju ovog naučno-istraživačkog projekta. Stručni zaposlenici Arhiva
Tuzlanskog kantona dali su neizmjeran doprinos u radu i realizaciji projekta. Iako
kadrovski malobrojan po stručnim kompentencijama, Arhiv Tuzlanskog kantona ima
zastupljene kadrove za naučna istraživanja, s tim u vezi zaposlenici su dali ogroman
doprinos u pomoći autorima pri istraživanju, pisanju teksta, sakupljanju historijskih
izvora prvog reda, pregledavanju štampe, brojne literature itd. Također, treba
istaći da su osim uključenja na pisanju tekstova zaposlenici Arhiva bili uključeni
na poslovima lekture, korekture, uređenja, tehničkog uređenja, prevođenja, itd.10
9 S. Selimović, I. Šabotić, Drugi korpus ARBiH, 3.
10 Saradnici na pisanju teksta bili su: mr. sc. Omer Zulić, direktor Arhiva Tuzlanskog kantona,
Adnan Tinjić i mr. Jasmin Jajčević. Urednik monografije je mr. sc. Omer Zulić, korektor mr. Jasmin
Jajčević, prevode na engleski radio je Adnan Tinjić. Lektor monografije je još jedan zaposlenik
Arhiva Tuzlanskog kantona, Hatidža Fetahagić. Dizajn korica rad je Adnana Tinjića i slikara Fikreta
Jahića Vršanina. Ovdje je potrebno naglasiti da je mr. Jasmin Jajčević bio sastavni dio tima Arhiva
Tuzlanskog kantona, jer je isti bio pripravnik u Arhivu Tuzlanskog kantona, i tu je sticao određene
357
Arhiv Tuzlanskog kantona institucionalno je bio uključen u izradu ove monografije,

te je i suizdavač iste.
Iako je zakonom data mogućnost da arhivi vrše naučno-istraživačke
poslove, to nije u dovoljnoj mjeri omogućeno, jer u arhivima još uvijek ne djeluju
službe za naučno-istraživački rad, koje bi sistematski, kontinuirano radile na tim
poslovima. Ipak Arhiv Tuzlanskog kantona je naročito u zadnje vrijeme uradio
mnogo na ovom polju.
Značaj i doprinos naučno-istraživačkog projekta za afirmaciju arhivske djelatnosti
Naučno-istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i

Hercegovine imao je ogroman značaj i doprinos u afirmisanju Arhiva Tuzlanskog
kantona i arhivske djelatnosti. Kroz projekat je ostvarena značajna saradnja sa
institucijama, boračkim udruženjima, komandantima i borcima Drugog korpusa
Armije Republike Bosne i Hercegovine i 2. pješadijskog (rendžerskog) puka
Oružanih snaga Bosne i Hercegovine. Od značaja za afirmaciju arhivske djelatnosti
i Arhiv Tuzlanskog kantona je prikupljanje i formiranje veoma značajne arhivske
zbirke pod nazivom “Arhivska zbirka dokumenata iz vremena 1992–1995.”
Arhivska zbirka je nastala kao plod napora istraživača i uzajamne saradnje sa
boračkim udruženjima, sa 2. pješadijskim pukom i preuzimanja značajne arhivske
građe od komandanata, oficira i boraca Drugog korpusa. Arhivska zbirka je veoma
sadržajna i sadrži arhivsku građu, koja je temeljito proučena od strane naučno-
istraživačkog tima i koja je u cjelosti predstavljena u monografiji Drugog korpusa.
Također, kroz ovaj projekat Arhiv Tuzlanskog kantona je podstakao veliki broj ljudi
pripadnika Drugog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine da svoje arhive,
ličnu građu pohranjuju u Arhiv.
Kada je u pitanju saradnja Arhiva Tuzlanskog kantona sa institucijama,
tu svakako najveća i najbolja saradnja kroz naučno-istraživački projekat je
ostvarena sa Filozofskim fakultetom Univerziteta u Tuzli – Odsjek za historiju.
Arhiv Tuzlanskog kantona i Filozofski fakultet u Tuzli dugo godina održavaju
veoma uspješnu saradnju. To se ogleda kroz istraživanje i pisanje naučnih radova,
historijskih publikacija, u ovom slučaju pisanje monografije Drugog korpusa, te
kroz organizovanje raznih značajnih naučnih skupova (okrugli stolovi, konferencije,
promocije izdanja i dr.). U sklopu naučno-istaživačkih projekata Arhiv Tuzlanskog
kantona nije bio samo servis, nego stručna ustanova sa kompententim stručnjacima
koji istraživačima pomažu u naučno-istraživačkom postupku, a s druge strane
profesori sa Filozofskog fakulteta u Tuzli uvažavajući Arhiv Tuzlanskog kantona,
kroz svoj rad prezentiraju i afirmišu Arhiv Tuzlanskog kantona. Takav slučaj je
i sa naučno-istraživačkim projektom Drugi korpus Armije Republike Bosne i
Hercegovine. Dakle na ovom projektu je postojala dobra, obostrana komunikacija,
saradnja i uvažavanje, što je ključno za profesionalni odnos i saradnju.
Forme naučno-istraživačke saradnje kroz ovaj projekat su bile raznovrsne
kompetencije za tu vrstu posla.
358
i vremenom su postajale sve sadržajnije i bogatije. Iste su podrazumijevale

realizovanje samostalnih ili zajedničkih raznovrsnih sadržaja u naučno-
istraživačkom projektu u obliku pisanja dijelova teksta monografije, naučno-
istraživački rad na mnogobrojnim fondovima, štampi, zatim tehničkim poslovima
pripreme, kao i izdavački rad na pripremi i publikovanju historijske monografije
Drugog korpusa. Ta saradnja se odvijala dvosmjerno. Obostrana saradnja u naučno-
istraživačkim projektima podrazumijevala je uključivanje stručnjaka iz Arhiva
Tuzlanskog kantona u naučne projekte Filozofskog fakulteta, ali i uključivanje
profesora sa Filozofskog fakulteta u realizaciju naučnih sadržaja Arhiva. Ovakav
zajednički naučno-istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i
Hercegovine je iznjedrio jedan dobar naučno-istraživački tim koji bi u budućnosti
mogao raditi na istim i sličnim poslovima. Kruna dugogodišnje uspješne saradnje
Arhiva Tuzlanskog kantona i Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli i uspješna
realizacija naučno-istraživačkog projekta 2017. godine je i potpisivanje Sporazuma
o saradnji iste godine. Primjere dobre i pozitivne saradnje između ove dvije
insitucije trebaju poslužiti kao primjer uspješne saradnje. Na taj način, zajedničkim
snagama se daleko lakše, jednostavnije, te ozbiljnije i profesionalnije pripremaju i
realiziraju svi stručni i naučni sadržaji.
Pored ostvarene saradnje sa Filozofskim fakultetom, Arhiv Tuzlanskog

kantona je kroz ovaj projekat uspostavio dobru saradnju i sa 2. pješadijskim
(rendžerskim) pukom Oružanih snaga Bosne i Hercegovine. Ta saradnja se ogledala
u cilju pomoći i sugestija i u konačnici dala veliki doprinos u izradi monografije
Drugog korpusa. Pored 2. pješadijskog puka, Arhiv Tuzlanskog kantona je
također dobre odnose i saradnju uspostavio sa Savezom boračkih udruženja
Tuzlanskog kantona i sa boračkim udruženjima općina Tuzlanskog kantona.11
11 Tokom realizacije ovog projekta održano je više konstruktivnih i konsultativnih sastanaka sa

predstavnicima 2. pješadijskog (rendžerskog) puka OS Bosne i Hercegovine i predstavnicima boračkih
orgnizacija sa područja Tuzlanskog kantona.
359
Saradnja se ogledala u tome da je naučno-istraživački tim imao za

cilj da upozna sve boračke organizacije o aktivnostima izrade monografije, te
je od njih traženo da se aktivno uključe i dostave dokumentaciju (fotografije,
dokumente itd) o Drugom korpusu, osobito o borcima koji su dobitnici najviših
ratnih vojnih odlikovanja, te podatake o broju šehida, poginulih boraca i ratnih
vojnih invalida Drugog korpusa. Ostvarena saradnja sa 2. pješadijskim pukom i
boračkim udruženjima imala je pozitivnog uticaja i umnogome je pomogla naučno-
istraživačkom timu u izradi monografije.
Značajna saradnja je ostvarena i sa komandantima, oficirima i borcima
Drugog korpusa koji su ozbiljno shvatili namjere naučno-istraživačkog projekta, te
su se sami ponudili za ustupanje značajne dokumentacije o Drugom korpusu koju su
imali u svome privatnom vlasništu. Također, mnogi od njih su se odazvali na poziv
Arhiva Tuzlanskog kantona da ustupe i pohrane svoju dokumentaciju odnosno lične
arhive u Arhiv Tuzlanskog kantona. Neki od njih su pomogli naučno-istraživački
tim putem odgovora na anketne upitnike. Anketni upitnici su slati osobama koje
su bili na visokom položaju u vojsci, te političkim i vjerskim službenicima.
Također neki od njih su dolazili u Arhiv Tuzlanskog kantona na intervju da putem
razgovora prenesu sjećanja (usmena predaja) o pojedinim događajima iz perioda
agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Usmena predaja odslikava se kroz
kolektivne predstave i sjećanja na mučnu i tragičnu realnost koja je utkana u svijest
savremenika događaja. Usmena predaja bila je veoma značajna za istraživanje,
a ona se odnosila na sjećanje učesnika o važnim događajima i dešavanjima u
toku agresije, o značajnim operacijama, zločinima itd, a sva ta sjećanja stručni
zaposlenici u Arhivu su snimali i pohranjivali. Bilježenje sjećanja savremenika i
vršenje transkripcije istih predstavljao je značajnu dopunu historijskih izvora koji
se čuvaju u Arhivu Tuzlanskog kantona.
Naučno-istraživački projekat kroz koji je ostvarena saradnja Arhiva
Tuzlanskog kantona sa institucijama, boračkim udruženjima i drugim sličnim
udruženjima i pojedincima su važna i nezaobilazna komponeta djelovanja Arhiva i
kao takvi nemaju alternativu. Iako se još uvijek Arhiv Tuzlanskog kantona susreće
sa poteškoćama kadrovske, materijalne i druge prirode, ipak je neophodno iznaći
mogućnosti za realizaciju ovakvih projekata, a u cilju veće afirmacije Arhiva i
arhivske djelatnosti. To se postiže konkretnim projektima, sa institucijama, kojima
se u konačnici prezentuje arhivska građa, afirmiše Arhiv Tuzlanskog kantona i
arhivska djelatnost. Iskustva Arhiva Tuzlanskog kantona na ovom planu su izuzetno
pozitivna i bogata i odraz su izrastanja ustanove u prepoznatljivu, respektabilnu,
kadrovski malobrojnu, ali stručno osposobljenu i idejno progresivno orijentisanu
ustanovu.
360
Značaj i doprinos naučno-istraživačkog projekta za historiografiju – primjer

Monografija „Drugi korpus Armije Bosne i Hercegovine 1992–1995.”
Historiografija u Bosni i Hercegovini nije dosad ponudila puno temeljitih

studija o događajima vezanim za raspad Jugoslavije i ratove koji su pratili taj
proces, stoga realizacija naučno-istraživačkog projekta predstavlja ogroman značaj
i doprinos za historiografiju Bosne i Hercegovine, jer je ovaj projekat iznjedrio prvu
naučnu i temeljitu historiografsku studiju o Drugom korpusu Armije Republike
Bosne i Hercegovine 1992–1995. Treba naglasiti da je naučno-istraživački tim
(autori i saradnici na tekstu) na osnovu arhivske građe, onovremene štampe,
relevantne literature i autohtonih svjedočanstava živih svjedoka, zauzimali vrlo
promišljene i objektivne stavove, što je ovom djelu dalo dodatnu vrijednost. U
tom kontekstu kao nesumnjivu vrijednost ove monografije, treba naglasiti njenu
isprofilisanost i nedvojbenost u pogledu sagledavanja svih pozitivnih vrijednosti
u godinama agresije na Bosnu i Hercegovinu. Bile su to godine surove borbe
naroda ne samo za opstanak nego i za izgradnju svijesti o nacionalnom kontinuitetu
i državnoj pripadnosti. Zbog toga je ova monografija postala simbolička, ali i
neophodna dionica trnovitog puta kojim trebaju proći Bosna i Hercegovine i
njeni narodi da bi prošlost postala svjedok vremena i primjer za pouku budućim
generacijama.
Monografija Drugog korpusa predstavlja jednu objektivnu sliku dešavanja
iz vremena agresije na Bosnu i Hercegovinu, sliku koja treba da bude važno i
objektivno sjećanje i pamćenje na sve one koji su u teškim vremenima dali ono
najmilije u odbrani domovine Bosne i Hercegovine. Monografija kao relevantno
historijsko štivo je važno podsjećanje, ali i pouka i opomena za buduće generacije,
da se tekovine odbrambeno-oslobodilačkog rata i herojska borba moraju i trebaju
pamtiti, njegovati i poštovati, kao najvredniji dio prošlosti Bosne i Hercegovine.
Monografija predstavlja važan pokušaj da se spase od zaborava važna sjećanja iz
prošlosti Bosne i Hercegovine, kako se ta prošlost ne bi ponovila.
S tim u vezi, može se reći da je monografija Drugi korpus Armije
Republike Bosne i Hercegovine vrijedno naučno djelo, nasušno potrebno u ovo
vrijeme, kada su javni diskurs i medijski prostor prepušteni različitim i često
iskrivljenim tumačenjima i prepričavanjima događaja iz vremena agresije na Bosnu
i Hercegovinu. Ona će razbiti brojne predrasude i pomoći da se prevaziđu jalova i
neutemeljena polemiziranja, kako pojedinaca tako i određenih grupa, oko pojma i
karaktera odbrambeno-oslobodilačkog rata od 1992. do 1995. godine. Monografija
predstavlja polaznu osnovu za istraživanje i pisanje monografija nižih jedinica
Drugog korpusa, što bi u konačnici dodatno obogatilo historiografiju Bosne i
Hercegovine i dalo upečatljivu sliku o značaju i doprinosu Drugog korpusa.
Monografija je napisana na temelju obilja dokumenata, što predstavlja
njenu najveću vrijednost. Riječ je, dakle, o ozbiljnom historiografskom djelu
i predstavlja značajan doprinos za modernu historiografiju države Bosne i
Hercegovine u cjelini.
361
Promocije monografije “Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine

1992-1995”
Još jedan vid koji je značajan za afirmaciju arhivske djelatnosti i Arhiva

Tuzlanskog kantona kao i svih učesnika u realizaciji naučno-istraživačkog projekta
su promocije finalnog produkta jednog složenog naučno-istraživačkog procesa, a to
je monografija Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine.
Održane su tri promocije monografije. Prva promocija monografije
Drugog korpusa održana je 29. septembra 2017. godine u povodu 25. godišnjice
od osnivanja Drugog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine.
Promocija je održana u velikoj sali Bosanskog kulturnog centra Tuzlanskog
kantona. Na promociji je bilo prisutno više od hiljadu posjetilaca i brojni mediji.
Također, navedenoj promociji su prisustvovali i stručni zaposlenici Arhiva
Tuzlanskog kantona koji su bili sudionici naučno-istraživačkog projekta. O
monografiji su govorili autori i jedan od recenzenata prof. dr. Adnan Velagić.12
Druga promocija monografije održana je 19. aprila 2018. godinu u Brčkom
u povodu 26. godišnjice osnivanja Armije Republike Bosne i Hercegovine.
Promocija je održana u organizaciji Koordinacije boračkih udruženja Armije
Republike Bosne i Hercegovine, Brčko distrikta i Asocijacije mladih Brčko
distrikta. Promocija je održana u sali Islahijjeta. O monografiji su govorili autori i
mr. sc. Omer Zulić, direktor Arhiva Tuzlanskog kantona.13
Treća promocija održana je 5. jula 2018. godine u Srebreniku, u
organizacija BZK “Preporod” Srebrenik, povodom obilježavanja Dana genocida u
Srebrenici. O knjizi su govorili autori monografije, te promotor mr. sc. Omer Zulić,
direktor Arhiva Tuzlanskog Kantona.
12 Više vidjeti: https://faktor.ba/vijest/promovirana-monografija-o-drugom-korpusu-arbih-zapis-

o-herojima-i-braniteljima-najvece-slobodne-teritorije-266656 (Pristup: 23. 5. 2018); https://avaz.ba/
vijesti/bih/306582/obiljezen-25-rodendan-drugog-korpusa-armije-r-bih-u-temelje-drzave-bih-ugradili-
11-000-zivota (Pristup: 23. 5. 2018); http://preporod-srebrenik.ba/index.php/vu/42-u-tuzli-obiljezeno-
25-godina-od-osnivanja-ii-korpusa-armije-rbih (Pristup: 23. 5. 2018).
13 Više vidjeti: http://brcko.tv/v3/2018/04/20/monografija-drugi-korpus-armije-rbih-1992-1995-
predstavljena-brcacima/ (Pristup: 23. 5. 2018); http://www.otisak.ba/promovirana-knjige-drugi-
korpus-armije-republike-bih-1992-1995/ (Pristup: 23. 5. 2018); http://www.infobrcko.com/vijesti/
item/15279-u-brckom-odrzana-promocija-knjige-drugi-korpus-armije-republike-bih-1992-1995.html
(Pristup: 23. 5. 2018); http://dzematrahic.ba/index.php/gornji-rahic-i-brcko/12375-u-brckom-odrzana-
promocija-knjige-drugi-korpus-armije-republike-bih-1992-1995 (Pristup: 23. 5. 2018).
362
Detalj sa promocije monografije “Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine

1992–1995”, održane u Tuzli (Velika sala BKC Tuzla) 29.9. 2017.
Kroz ove promocije nastoji se također predstaviti dobra i uspješna saradnja

između dvije institucije (Filozofskog fakulteta u Tuzli i Arhiva Tuzlanskog kantona)
na naučno-istraživačkom projektu. Ovakve i slične promocije će nastojati održavati
i narednom periodu.
Zaključak

Naučno-istraživački projekat Drugi korpus Armije Republike Bosne i
Hercegovine predstavlja značajan doprinos za modernu historiografiju Bosne
i Hercegovine. U realizaciji ovog projekta institucionalno su bili uključeni
zaposlenici Filozofskog fakulteta u Tuzli i Arhiva Tuzlanskog kantona, kao naučno-
istraživački tim. Saradnja između ove dvije institucije bila je obostrana i dodatno je
poboljšana i ozvaničena potpisivanjem Sporazuma o saradnji. Naučno-istraživačka
komponenta arhiva je neosporna i neophodna i ona je utvrđena kao zakonska
obaveza arhiva. Poslovi u oblasti naučno-istraživačkog rada za Arhiv Tuzlanskog
kantona su neophodni prije svega da bi arhivska djelatnost držala korak sa tekućim
promjenama i zbivanjima u društvu. To se vidi po broju objavljenih publikacija
(34) u periodu od 2012. do 2017. godine. Iako kadrovski malobrojan po stručnim
kompentencijama, Arhiv Tuzlanskog kantona ima osposobljene kadrove za naučna
istraživanja. Zaposlenici su dali ogroman doprinos naučno-istraživačkom projektu
u pomoći autorima pri istraživanju, pisanju teksta, sakupljanju historijskih izvora
363
prvog reda, pregledavanju štampe, brojne literature itd. Također, treba istaći da su
osim na pisanju tekstova zaposlenici Arhiva bili uključeni na poslovima lekture,
korekture, uređenja, tehničkog uređenja, prevođenja, itd.
Kroz naučno-istraživački projekat ostvarena je saradnja sa institucijama,
boračkim udruženjima i drugim sličnim udruženjima i pojedincima i ta saradnja
za Arhiv Tuzlanskog kantona je važna i nezaobilazna komponenta djelovanja i kao
takva nema alternativu. Jedan od značaja za afirmaciju arhivske djelatnosti i Arhiva
Tuzlanskog kantona bilo je prikupljanje i formiranje veoma značajne arhivske
zbirke pod nazivom „Arhivska zbirka dokumenata iz vremena 1992–1995”.
Iako se još uvijek Arhiv Tuzlanskog kantona susreće sa poteškoćama kadrovske,
materijalne i druge prirode, ipak je neophodno iznaći mogućnosti za realizaciju
ovakvih projekata, a u cilju veće afirmacije Arhiva i arhivske djelatnosti. To se
postiže konkretnim projektima, sa institucijama, kojima se u konačnici prezentuje
arhivska građa, afirmiše Arhiv Tuzlanskog kantona i arhivska djelatnost.
Summary
Scientific-research project The Second Corps of the Army of the Republic

of Bosnia and Herzegovina represents a significant contribution to the modern
historiography of Bosnia and Herzegovina. In the realization of this project,
employees from the Faculty of Philosophy in Tuzla and the Tuzla Canton
Archives were involved as a research team. The cooperation between these two
institutions was mutual and was further enhanced and formalized by the signing
of the Cooperation Agreement. Scientific-research component of the archive is
indisputable and necessary and it is established as a legal obligation of the archives.
Research work in the Tuzla Canton Archives was necessary primarily for archival
profession to keep pace with ongoing changes and developments in society. This is
reflected in the number of published publications (34) in the period from 2012 to
2017. Although the cadre is a professional in the field of professional competence,
the Tuzla Canton Archives has trained personnel for scientific research. Employees
have made a huge contribution to the scientific research project in assisting authors
in researching, writing texts, gathering historical sources of the first order, viewing
the press, numerous literature, etc. Also, it should be noted that apart from the
inclusion of writing texts, the employees of the Archive were involved in the work
of proofreading, correction, decorating, technical arrangement, translation, etc.
Through the scientific-research project, cooperation with institutions,
veterans associations and other similar associations and individuals has been
realized, and this cooperation for the Tuzla Canton Archive is an important and
indispensable component of action and as such there is no alternative. One of the
significance for the affirmation of archival activities and the Archive of the Tuzla
Canton was the collection and formation of a very important archival collection
entitled “Archival Collection of Documents 1992-1995”. Although the Tuzla
364
Canton Archives still encounters difficulties of staffing, financial and other nature,
it is still necessary to identify opportunities for the realization of such projects, in
order to increase the affirmation of archives and archival activities. This is achieved
through concrete projects, with the institutions, which ultimately present archival
material, so that the Archives of the Tuzla Canton and the archival profession are
affirmed.
365
Sabina BABAJIĆ stručni rad
Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić” Tuzla
ZAVIČAJNA ZBIRKA NARODNE I UNIVERZITETSKE

BIBLIOTEKE “DERVIŠ SUŠIĆ” U TUZLI
Apstrakt: Zavičajne zbirke se mogu formirati u svim ustanovama koje su

čuvari baštine, kulturno-historijskog naslijeđa - arhivama, biblioteka i muzejima.
U Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci “Derviš Sušić” u Tuzli Zavičajna zbirka je
sistematski prikupljena, obrađena i, kao zasebna vrijednost, organizirana kolekcija.
Zbirka predstavlja građu za historiju razvoja materijalne i duhovne kulture Tuzle i
njene okoline, odnosno Tuzlanskog kantona. Pojam zavičajne zbirke definisan je uz
osvrt na zakonske propise koje određuju tu zbirku kao dio nacionalnog bibliotečkog
fonda unutar javnih, narodnih biblioteka.
Također, u sadržaju Zbirke predstavljena je građa, po svojoj formi i sadržaju
veoma bogata i raznovrsna, kao i njena uloga u osvjetljavanju povijesti zavičaja,
njegove društvene strukture, umjetničkog stvaralaštva, kreativnih dosega značajnih
pojedinaca, te ostalih specifičnosti kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlanskog
kantona. U radu Zbirke ostvarena je saradnja sa akademskom zajednicom u domenu
naučno-istraživačkog rada, kao i uloga Zbirke u promociji lokalnih zajednica, te
pokazan način kojim se ti zadaci realiziraju.
Ključne riječi: Javne biblioteke, zavičajne zbirke, fondovi, uloga,

digitalizacija, kulturno naslijeđe.
„HOMELAND“ COLLECTION OF NATIONAL AND UNIVERSITY

LIBRARY “DERVIŠ SUŠIĆ” IN TUZLA
Abstract: Homeland collections can be established in all institutions that

are heritage preservers, cultural and historical heritage - archives, libraries and
museums. In the National and University Library “Derviš Sušić” in Tuzla the
local collection was systematically collected, processed and, as a separate value,
organized. The collection represents material for the history of the development of
the material and spiritual culture of Tuzla and its surroundings, that is, the Tuzla
Canton. The notion of an indigenous collection is defined by a review of the legal
regulations that determine this collection as part of a national library fund within
public, national libraries.
Also, in the content of the Collection, the material, in its form and content, is
very rich and varied, as well as its role in illuminating the history of the country, its
366
Zavičajna zbirka Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u Tuzli
social structure, artistic creativity, the creative reach of significant individuals, and
other specific features of the cultural and historical heritage of the Tuzla Canton. In
the work of the Collection, cooperation with the academic community in the field of
scientific research was realized, as well as the role of the Collection in the promotion
of local communities, and it demonstrated the way in which these tasks are realized.
Key words: Public libraries, homeland collections, funds, role, digitization,

cultural heritage.
Uvod
Zavičajne zbirke u proteklih nekoliko decenija povod su organizovanja

različitih stručnih skupova kao i tematskih rasprava koje okupljaju bibliotečke
stručnjake sa prostora našeg regiona, a nerijetko na tim skupovima svoje sudjelovanje
potvrđuju i zaposlenici - specijalisti arhiva i muzeja. Naime, organizirani skupovi
najčešće su povod javne rasprave o značaju i zadacima zavičajnih zbirki, kao i o
zakonskoj regulativi koja narodne biblioteke obavezuje da rade na njihovom ustroju.
Poznato je da su bosanskohercegovačke narodne biblioteke do 70-tih
godina dvadesetog stoljeća imale primarnu zadaću da sudjeluju u opismenjavanju
stanovništva, dakle u širenju pismenosti i opće kulture. U tom periodu sve aktivnosti
biblioteka bile su usmjerene ka provođenju zadataka koji su bili potpora strateški
tako važnom društvenom procesu. Neposredno nakon osnivanja, 1946. godine, i
Narodna biblioteka u Tuzli pridružuje se javnim narodnim bibliotekama sa istim
ciljem i zadacima. Upravo je to bio razlog što su ostale aktivnosti, koje su iziskivale
specijalizirani oblik stručnog rada, u bibliotekama bile marginalizirane. Jedna od tih
aktivnosti bila je osnivanje zavičajnih zbirki i angažman profesionalnog kadra koji
uz stručnost treba da posjeduje i poseban senzibilitet spram onoga što predstavlja rad
na prepoznavanju i njegovanju zavičajnog naslijeđa.
O značaju, ali i obavezi narodnih biblioteka da formiranju zavičajnih zbirki
pristupe kao jednoj od najznačajnijih zadaća govori čitav niz zakonskih i podzakonskih
akata, stručnih dokumenata nacionalnih bibliotečkih centara, te međunarodnih
bibliotečkih i drugih udruženja i organizacija. Dakle, formiranje zavičajnih zbirki
jedan je od glavnih zadataka narodnih biblioteka, regulisan i sankcionisan Zakonom
o bibliotečkoj djelatnosti. Zakonska obaveza, s jedne strane, ali nedostatak prakse u
njegovanju zavičajnih zbirki, s druge strane, u većini biblioteka podstaklo je Službu
za unapređenje i razvoj bibliotekarstva pri Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci
Bosne i Hercegovine da pristupi izradi Uputstava za formiranje zavičajnih zbirki
(1980), kako bi se pružila pomoć bibliotečkim radnicima angažiranim na ustroju
zavičajnih fondova.1
1 Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Uputstva za formiranje zavičajne zbirke

u narodnim bibliotekama, Sarajevo 1980, 1.
367
Sabina BABAJIĆ
Snažniji impuls u formiranju zavičajnih zbirki donijelo je Savjetovanje

o zavičajnim zbirkama koje je organizirano u Sarajevu 1987. godine, a na kome
regionalni bibliotečki specijalisti ističu značaj zavičajnih zbirki, te potrebu da
njihovo formiranje, kao prioritetan zadatak, bude integrisano u srednjoročnom planu
razvoja bibliotekarstva Bosne i Hercegovine. Kao što se i Zakonom o bibliotečkoj
djelatnosti2 narodne biblioteke decidno obavezuju da formiraju zavičajne fondove,
na navedenom skupu naloženo je da prioritetan zadatak javnih biblioteka treba da
bude formiranje, odnosno popunjavanje i kompletiranje zavičajnih zbirki. Matičnim
bibliotekama se daje u zadatak da, osim saradnje sa opštinskim i republičkim
institucijama, ostvaruju saradnju i sa lokalnim arhivima i muzejima, a radi izrade
koncepcije razvoja zavičajnih fondova.3
Iskustva Zavičajne zbirke u Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci “Derviš
Sušić” upravo su i oblikovana u duhu pozitivne saradnje sa matičnom službom koja
je njenom formiranju i aktivnostima pružala stručnu potporu.
Uloga i značaj zavičajne zbirke
Formiranje zavičajne zbirke, kao dijela nacionalnog bibliotečkog fonda

u javnim narodnim bibliotekama i na prostoru Tuzlanskog kantona regulisano je
Zakonom o bibliotečkoj djelatnosti Tuzlanskog kantona i definirano kao jedan od
osnovnih zadataka biblioteke: “Radi obrazovanja zavičajne zbirke, Javna biblioteka
dužna je da prikupi i čuva po jedan primjerak štampanog materijala koji je objavljen
na području na kojem biblioteka djeluje. Javna biblioteka je dužna da prikupi i čuva
u zavičajnoj zbirci i štampani materijal koji je objavljen van područja, na kojem
biblioteka djeluje ako se odnosi na to područje, kao i djela autora koji su porijeklom
sa tog područja. Javna biblioteka ne može otuđiti obavezni primjerak, kao ni
primjerak iz zavičajne zbirke.”4
Ulogu zavičajnih zbirki dodatno su osnažili međunarodno prihvaćeni
dokumenti. Naime, uporište važnosti zavičajnih zbirki nalazimo u IFLA-inim5 i
UNESCO-vim smjernicama za razvoj javnih biblioteka. U IFLA-inim smjernicama
za javne (narodne) biblioteke, osim navođenja zavičajne zbirke kao moguće
u narodnoj biblioteci, govori se i o lokalnoj kulturi, o tome kako je potrebno da
narodna biblioteka bude glavni “pokretač prikupljanja, očuvanja i promocije lokalne
kulture u svoj njenoj raznolikosti. To se može ostvariti na više načina, na primjer
održavanjem zavičajnih zbirki, izložbama, pripovjedanjem priča, objavljivanjem
naslova od lokalnog značaja i osmišljavanjem interaktivnih programa na lokalne
teme.”6
2 Zakon o bibliotečkoj djelatnosti, „Sl. list SRBiH“, br. 25/86.
3 Savjetovanje o zavičajnim zbirkama u narodnim bibliotekama, Sarajevo, 20. novembar 1987, 40.
4 Zakon o bibliotečkoj djelatnosti TK, „Sl. novine TK“, 6/2000.
5 International Federation of Library Associations - Međunarodni savez bibliotekarskih udruženja,
čiji je cilj unapređenje saradnje na području bibliotekarstva i bibliografije.
6 IFLA/UNESCO Smjernice za razvoj javnih biblioteka, u ime “Sekcije javnih biblioteka”
pripremila radna grupa kojom je predsjedavao Filip Džil, Tešanj 2009, 20.
368
Prema navedenim definicijama javnih biblioteka koje navode IFLA/

UNESCO smjernice za razvoj javnih biblioteka, osnovne usluge koje bi narodne
biblioteke trebale omogućiti svojim korisnicima su “...da (javna biblioteka) bude
središte kulturnog i umjetničkog razvoja zajednice i da pomaže oblikovanju njenog
kulturnog identiteta. Ona to može da ostvari ako djeluje u saradnji sa odgovarajućim
lokalnim i regionalnim organizacijama...” Zatim: “... doprinos biblioteke treba
da odražava raznolikost kultura koje su zastupljene u zajednici. Ona treba da
obezbjeđuje građu na jezicima kojim se govori i čita u zajednici, i da pruža podršku
kulturnoj tradiciji.”7
Upravo danas u vrijeme globalizacije potrebno je istaknuti ono što je osobito
i po čemu su neka biblioteka i lokalna zajednica kojoj pripada prepoznatljive.
Zavičajnim zbirkama je upravo dato u zadatak da određenu biblioteku učine
prepoznatljivom, jer su one baštinici i reprezenti lokalnog identiteta sredine kojoj
pripadaju.
Formiranje zavičajnih zbirki moguće je unutar svih ustanova koje se bave
baštinom: muzeja, biblioteka i arhiva. Međutim, praksa je, ne samo na našim
prostorima nego u cijelom svijetu, da su zavičajne zbirke najčešće sastavni dio javnih
narodnih biblioteka. “Zavičajne zbirke su domena javnih knjižnica, a zavičajni fond
u muzejima, nepristupačan javnosti, samo je dio njihove interne stručne biblioteke”.8
Gotovo sve bosanskohercegovačke javne biblioteke posjeduju zavičajni fond9 i (...)
brinu o lokalnoj štampi, publikacijama objavljenim na području na kome biblioteka
djeluje, kao i publikacijama autora, zavičajnih stvaralaca, itd. Međutim, mali je broj
onih biblioteka koje u svom sastavu posjeduju i zavičajne zbirke - informacione
centre, čije osnivanje i funkcionisanje određuju ranije utvrđeni kriteriji.10
Utvrđivanje granica zavičaja kao polazišta za definisanje same zbirke
uvjetuje i sam koncept formiranja, ali i budećeg rada zbirke. “Konačna odluka
prepušta se najčešće pojedinoj biblioteci koja jedina može u dogovoru s drugim
ustanovama, arhivima, bibliotekama i muzejima na svom području, odlučiti koju
će sve građu prikupljati.”11 Naravno, u sladu sa utvrđenim smjernicama na kojima
počiva tumačenje zavičaja, ali i kriterija za određivanje teritorije zavičaja.
Leksikografska tumačenja pojma zavičaj su uopćena. Zavičaj je
“postojbina”12, odnosno “1. mjesto rođenja; 2. rodni kraj”13, a zavičajnu zbirku
definiraju kao zbirku “knjiga i druge građe čiji se sadržaj odnosi na određenu
zemljopisnu, političku, etničku, povijesnu, kulturnu, i gospodarsku sredinu, najčešće
7 Isto, 17.
8 S. Vuković-Mottl, Zadaci i značaj zavičajnih fondova u opštinskim narodnim bibliotekama,
Savjetovanje o zavičajnim zbirkama u narodnim bibliotekama, Sarajevo 1987, 21.
9 VODIČ kroz javne biblioteke Bosne i Hercegovine = A guide to public libraries of Bosnia and
Herzegovina / (pripremila) prepared by Zijada Đurđević Alidžanović, Sarajevo 2006.
10 Sabina Babajić, O zavičajnim bibliotečkim fondovima, Diwan, br. 2, Gradačac 1999, 9.
11 D. Stamatović, Zadaci i značaj zavičajnih fondova u opštinskim narodnim bibliotekama,
Savjetovanje o zavičajnim zbirkama u narodnim bibliotekama, Sarajevo 1987, 9-18.
12 Alija Isaković, Karakteristične leksike u bosanskom jeziku, Sarajevo 1992, 469.
13 Vladimir Anić, Rječnik hrvatskog jezika, Zagreb 1991, 223.
369
Sabina BABAJIĆ
na mjesto i/ili pokrajinu u kojoj je smještena knjižnica koja zbirku osniva i izgrađuje.
Zavičajne zbirke osnivaju sve vrste knjižnica, ali najčešće narodne knjižnice.”14 ili
“obrađeni bibliotečki materijal u narodnoj biblioteci koji se odnosi na područje na
kome je ona locirana. Čini poseban fond i služi izučavanju prošlosti, sagledavanju
sadašnjeg stanja i osnova za planiranje razvoja. Obuhvata publikacije građana s
područja biblioteke, bez obzira gdje su objavljene, sve što je u zemlji i inostranstvu
publikovano o tom području ili o njegovim građanima (...)15 Budući da zavičajnu
zbirku određuje i teritorijalni opseg, a koji određuje administrativno-teritorijalna
podjela prema kojoj lokalna zavičajna zbirka pokriva područje mjesta, a regionalna
uz mjesto obuhvata i okolne opštine ili cijeli region.
Kao i većina narodnih biblioteka unutar regiona i tuzlanska biblioteka
započela je osnivanje svoje Zavičajne zbirke sredinom 70-ih godina prošlog stoljeća.
Duga historija kao i bogato i raznoliko kulturno naslijeđe grada Tuzle i tuzlanske
regije bili su dobra osnova za formiranje Zavičajne zbirke. Danas se ona popularno
tumači kao memorija kulturnog identiteta grada i prostora kojeg iz tuzlanske
vizure nazivamo svojim zavičajem. „S obzirom na vrijednost, raznovrsnost i
značaj publikacija koje ulaze u sastav zavičajnog fonda, ona de facto osvjetljava
povijest zavičaja, njegovu društvenu strukturu, umjetničko stvaralaštvo, životni put
i kreativne dosege značajnih pojedinaca, te druge specifičnosti kulturno-historijskog
naslijeđa. „16
Oslonjena na bogatu prošlost Tuzle, ali i dinamična dešavanja unutar
zavičaja, ona ima ulogu smjernog i pouzdanog baštinika koji obezbjeđuje stalni
dijalog sadašnjosti i prošlosti. Kao zbirka baštine ona je dio nacionalnog fonda,
sistematski je oblikovana, obrađena i kao zasebna vrijednost organizirana kolekcija
unutar Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” Tuzla.
Fondovi Zavičajne zbirke NUB “Derviš Sušić” Tuzla
Zavičajna zbirka predstavlja važan funkcionalni segment koji je u raznolikoj

koordinaciji sa ostalim službama i odjeljenjima Narodne i univerzitetske biblioteke
“Derviš Sušić” u Tuzli. Zbirka je fizički izdvojena od ostalog bibliotečkog fonda i
predstavlja zasebnu cjelinu, a različiti fondovi unutar zbirke međusobno su razvrstani
prema vrsti građe. Na policama smještaj je uređen prema UDK sistemu, a isti se
primjenjuje i na nivou biblioteke. Zavičajni fond po pravilu je naučni i danas broji
oko 15.000 bibliotečkih jedinica. Povoljniji uslovi za djelovanje zbirke postoje od
sredine 80-ih godina, kada se organizirano pristupa njenoj valorizaciji u pogledu
isticanja važnosti i značaja, te privilegovanosti njenih fondova u odnosu na ostale u
pogledu zaštite, obogaćivanja i obrade.
14 Zavičajna zbirka, Hrvatska enciklopedija, sv. 11, Zagreb 2009, 702.
15 Vladimir Jokanović, Mala jugoslovenska enciklopedija bibliotekarstva, Beograd 1988, 290.
16 Narodna i univerzitetska biblioteka „Derviš Sušić“ Tuzla: sedamdeset godina postojanja, [tekst
Sabina Babajić], Tuzla 2016, 37.
370
Zavičajni fond po svojoj formi i sadržaju je veoma raznovrstan, predstavlja

građu za historiju razvoja materijalne i duhovne kulture područja na kome
biblioteka djeluje. Zavičajna zbirka NUB “Derviš Sušić” u Tuzli u sadržaju svoje
građe predstavlja prostor očuvanja i promocije identiteta lokalne zajednice. Bogat
i dobro uređen fond svjedoči o bogatstvu kulturnog stvaralaštva tuzlanske regije,
stoga je dragocjen izvor za brojna naučna istraživanja. Zavičajna zbirka jedan je od
najrespektabilnijih segmenata u funkcionisanju biblioteke, ali i u doprinosu razvoja
društvenog života tuzlanske regije.
Danas, u vremenu globalizacije sve češće svjedočimo da se društvo
okreće potrazi za vlastitim identitetom. Na tom putu kulturno naslijeđe predstavlja
autentičnu identifikaciju nas samih. Stoga zavičajne zbirke koje čuvaju ustanove
za zbrinjavanje baštine danas imaju i informacijsku, odnosno dokumentacijsku
vrijednost, te posebno historijsku vrijednost. Na to ukazuje i Zavičajna zbirka NUB
“Derviš Sušić” u Tuzli.
Građa koja ulazi u sastav tuzlanske Zavičajne zbirke po obimu i sadržaju
obuhvata cijeli život prostora kojem pripada. “Sadržaj zavičajne zbirke vrlo je širok,
obuhvaća cijeli život lokaliteta kojem pripada: povijest, topografiju, socijalnu,
ekonomsku i političku strukturu, znamenite građane, umjetničko stvaralaštvo,
prirodna obilježja, tradiciju, običaje, kao i brojne druge aspekte života nekog
mjesta. Zavičajna zbirka dio je nacionalnog fonda i kao takva dragocjen je izvor
informacija koji omogućuje znanstveno-istraživački rad i kompleksnije izučavanje
svih raznolikosti života, razvoja i stvaralaštva nekog kraja.”17
Važna okolnost za njeno formiranje predstavljao je obavezni primjerak
iz izdavačke produkcije Bosne i Hercegovine na temelju kojeg je zbirka gradila
i obogaćivala svoje fondove. Uz obavezni primjerak bosanskohercegovačke
produkcije18, popunjavanje se vrši prikupljanjem građe, kao i informacija o toj građi,
u kontaktima sa lokalnim izdavačima i štamparima, te kroz saradnju sa institucijama
i pojedincima čije se djelovanje prožima sa poljem aktivnosti zavičajne zbirke.
Zakon o bibliotečkoj djelatnosti u odredbama o obaveznom primjerku
propisuje javnoj biblioteci da prikuplja i čuva po jedan primjerak štampanog
materijala sa područja na kome biblioteka djeluje, a za potrebe zavičajne zbirke.
“Radi obrazovanja zavičajne zbirke, javna biblioteka dužna je da prikuplja i čuva
po jedan primjerak štampanog materijala koji je objavljen na području na kojem
biblioteka djeluje. Javna biblioteka dužna je da prikupi i čuva u zavičajnoj zbirci i
štampani materijal, koji je objavljen van područja na kojem biblioteka djeluje, ako
se odnosi na to područje, kao i djela autora, koji su porijeklom ili djeluju na tom
području. Javna biblioteka ne može otuđiti obavezni primjerak štampanog materijala,
kao ni primjerak iz zavičajne zbirke.”19
17 Srna Vuković-Mottl, Zavičajna zbirka, Vjesnik bibliotekara Hrvatske, br. 21, Zagreb 1975, 17.
18 Tuzlanska narodna biblioteka bila je jedna od tri regionalne biblioteke (Mostar, Banjaluka, Tuzla)
koje su redovno primale obavezni primjerak bosanskohercegovačke štamparske produkcije, a na
osnovu Zakona o dostavljanju štampanih stvari određenim organizacijama udruženog rada, „Sl. list
SRBiH“, br. 10/1978.
19 Zakon o bibliotečkoj djelatnosti, „Službene novine TK“, br. 6/2000.
371
Sabina BABAJIĆ
Dosadašnja praksa u radu Zbirke temelji se na principu da se prikupljanje

građe vrši po najšire shvaćenim kriterijima o formiranju zavičajnih fondova, a u
skladu sa standardima koje nalaže struka. Tako se vrši sistematsko prikupljanje građe
koja je objavljena na području tuzlanske regije, građe štampane na tom području
(do 1945. godine), građe čiji su autori zavičajni stvaraoci (rođeni, živjeli, žive), te
građe koja je po sadržaju zavičajnoga karaktera. Činjenica da zavičajni fond ima
iste zadatke kao i nacionalni fond, dobro je odredište za definisanje nabavne politike
koja treba da se provodi u okvirima utvrđenih administrativnih granica koje su se
u slučaju Zavičajne zbirke Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u
proteklih nekoliko decenija i mijenjale.
Prikupljanje zavičajne građe provodi se na više načina: poklon, obavezni
primjerak, kupovina, razmjena. Prikupljanje građe je kontinuiran i trajan zadatak koji
se odvija praćenjem paralelna dva toka: retrospektivnog i tekućeg. Retrospektivna
nabavka bibliotečkog materijala za zavičajni fond je trajan i dugoročan zadatak.
Iskustva Zavičajne zbirke Narodne i univerzitetske biblioeke “Derviš Sušić” u
Tuzli su da se realizacija retrospektivne nabavke ostvaruje planskim pripremama
i proučavanjem prošlosti zavičaja, korišćenjem referensnih izvora, saradnjom sa
muzejom, arhivom, kao i akademskom zajednicom. Karlo Pavić u svom završnom
radu Zavičajne zbirke na primjeru Zagrabiensie pozivajući se na prilog S. Vuković
Mottl ističe: “Knjižnica treba, prije svega, nabaviti sve one dokumente koje ne
posjeduje, a nalaze se na tržištu ili pri nekim drugim ustanovama, ili kod privatnih
osoba i neizostavan su dio zavičajne zbirke. Cilj knjižnice u izgradnji zavičajne
zbirke bi trebao biti što točniji i cjelovitiji prikaz kulture i povijesti određenog kraja.
Knjižnica bi stoga trebala dozvoliti da u njene zbirke pritječu svi dokumenti koji
se tiču tog područja bez obzira na vrstu. Sakupljajući svu dokumentaciju izdanu na
nekom području knjižnica vrši funkciju lokalnog arhiva.”20
Provođenje retrospektivne obrade se ostvaruje: poklonom, kupovinom,
razmjenom, ali i kroz izdvajanje publikacija iz postojećih fondova biblioteke.
Tekuća nabavka se odvija putem obaveznog primjerka (bosanskohercegovačka/
kantonalna izdavačka produkcija), kupovinom i poklonom. Građa koja ulazi u
sastav Zavičajne zbirke, pojavljuje se u različitim oblicima. Zavičajna građa po
svojoj formi je veoma širokog raspona, od časopisa, listova i knjiga, te elektronske
i efemerne do preformatiranih formi.
U sastav fonda Zavičajne zbirke ulaze slijedeće vrste bibliotečke građe:
monografske publikacije; serijske publikacije (časopisi, novine, bilteni, godišnjaci
i periodični izvještaji institucija); polupublikacije (disertacije, magistarski radovi,
materijali sa savjetovanja, simpozija, kongresa, statuti, samoupravni sporazumi,
katalozi); efemerna građa - sitni tisak (ulaznice, plakati, leci, programi pojedinih
kulturnih dešavanja, pozivnice, karte, fotografije, razglednice...); audio, vizuelna,
audiovizuelna građa (gramofonske ploče, audio kasete, kompaktni diskovi - CD,
grafike, crteži, portreti, reprodukcije slika, fotografije, razglednice, čestitke, video
20 Karlo Pavić, Zavičajne zbirke na primjeru Zagrabiensie, darhiv.ffzg.unizg.hr/6083.

372
zapisi); elektronska izdanja; rukopisna građa; preformatirana građa (fotokopije,

digitalni oblici).
Zavičajna zbirka Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u Tuzli,
uz arhivsku kao i muzejsku građu koju baštine navedene ustanove na autentičan
način, dokumentuje razvoj grada Tuzle i tuzlanske regije od prošlih vremena do
danas, jer ona je čuvar bogatog kulturnog i historijskog naslijeđa zavičaja.
Unutar fonda monografskih publikacija (preko 7.000 primjeraka) veoma su
značajne lokalne i regionalne monografije o zavičaju. Monografije o naseljima unutar
tuzlanske regije koje obuhvataju razvoj i život naselja od nastanka do današnjih dana
zauzimaju posebno mjesto, jer imaju veliku dokumentarnu i historijsku vrijednost.
Autori i priređivači takvnih naslova donose relevantne informacije o nastanku i
razvoju pojedinih naselja. Baveći se društveno-ekonomskim aspektima razvoja
određenog mjesta, porijeklom stanovništva, etnologijom, kulturnim prilikama
koje su obilježile navedeno naselje, školstvom, kao i ostalim aspektima ljudskog
života. Navedene monografije daju okvir prepoznatljivosti tog naselja. U namjeri
da prezentiraju život jednog lokaliteta, bazirajući se na relevantnim izvorima,
navedena građa valjana je osnova za buduća istraživanja. Uz navedene monografije
koje u cijelosti tretiraju zavičaj, važno je istaći i naslove koji sadrže značajne
podatke o zavičaju. U tom kontestu posebno su bitna memoarska i putopisna
izdanja koja predstavljaju i prve pisane tragove o spomenu na određini lokalitet
unutar zavičaja. Unutar fonda monografskih publikacija značajno je istaći i izdanja
koja su odraz štamparsko-izdavačke produkcije tuzlanskog regiona, kao i izdanja
zavičajnih stvaralaca-autora. Zavičajna zbirka danas čuva vrijedna izdanja nastala
krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća. To su tuzlanska izdanja koja
nose naslove prvih štampanih publikacija u Tuzli sa potpisima štamparija: Julius
Meirtinger, Nikolaus Pissenberge, Jozef Schnürmacher, Risto Sekulić, Jovan
Petrović, itd. Prva tuzlanska izdanja: pravila, izvještaji, školski i vjerski udžbenici,
te publikacije iz oblasti književnosi (književne studije, prozni radovi, poezija), kao i
putopisna i historijska izdanja uveliko su integrisana unutar fondova ove zbirke. Ona
čuvaju i tragove o prvim darodavcima biblioteke: uglednim tuzlanskim porodicama
i kulturno-prosvjetnim društvima. O tome svjedoče brojni pečati, autografi i zapisi
vlasnika. Uz raritetna izdanja, kolekciju lokalnih monografija posvećenih gradu
Tuzli i zavičaju, te kompletnu produkciju tuzlanske akademske zajednice, smješten
je i fond periodičnih publikacija koji je po svojoj strukturi i sadržaju veoma značajan
i važan za proučavanje kulturne, privredne, ali i političke prošlosti Tuzle i tuzlanske
regije.
Unutar fonda monografskih publikacija s posebnom pažnjom se čuvaju djela
najznačajnijih zavičajnih stvaralaca. U nizu veoma značajnih izdanja je i kolekcija
posvećena književniku Dervišu Sušiću koju čine svi naslovi i izdanja autora,
rukopisi dramskih tekstova, kao i predmeti koji su pripadali piscu. Također, kolekcija
posjeduje i fotograđu, te audio zapise sa promotivnih aktivnosti koje je biblioteka
priređivala u povodu različitih događaja posvećenih piscu. Ovaj dio zavičajne građe
predstavlja jedan od reprezentativnijih fondova ove Zavičajne zbirke.
373
Sabina BABAJIĆ
Fond periodičnih publikacija kojim raspolaže zbirka sadrži oko 350 naslova.
Obuhvata naslove uglavnom lokalnog obaveznog primjerka (novine, bilteni, časopisi,
zbornici i godišnjaci iz svih naučnih oblasti) kao i značajne naslove koji donose važne
sadržaje o Tuzli ili su autori priloga unutar navedenih naslova zavičajni stvaraoci. U
okviru zavičajnih naslova periodičnih publikacija posebnu vrijednost predstavljaju
kompleti godišta časopisa koji tematiziraju pitanja iz književnosti, kulturno-
historijskog naslijeđa, teatrologije, medicine, obrazovanja, te časopisi, godišnjaci i
zbornici koji predstavljaju izdanja akademske zajednice, odnosno periodična izanja
kulturno-nacionalnih društava.
Unutar navedenog fonda zbirka čuva sve naslove listova koji su izlazili
od prve polovine prošlog stoljeća do danas. Osim novina informativno-političkog
i zabavno-revijalnog karaktera, unutar kojih su pohranjeni tragovi o akutelnim
lokalnim dešavanjima, integrisana je i veoma bogata kolekcija periodičnih naslova:
listovi i bilteni preduzeća, koji zorno memorišu život tuzlanske regije iz ugla
industrijskog naslijeđa.
Važan dio fonda Zavičajne zbirke (preko 2.000 naslova) predstavljaju
doktorske disertacije i magistarski radovi21 branjeni na tuzlanskom univerzitetu, a
za čiji su nastanak dobrim dijelom zaslužni i fondovi zbirke. Naime, mnogim od
navedenih radova, građa pohranjena unutar zbirke, služila je kao izvor tokom naučno-
istraživačkog rada. Osim što je kolekcija doktorskih disertacija i magistarskih radova
kao zasebna cjelina organizirana unutar zbirke, ova građa dinamikom kontinuiranog
obogaćivanja polužila je i kao dobar način da potrebe informisanosti korisnika
zavičajne građe - članova akademske zajednice i istraživača - budu dodatno
zadovoljene kroz izradu bibliografije doktorskih i magistarskih radova (bibliografski
izvadak iz on-line kataloga), te učine dostupnim putem web stranice biblioteke.
Zavičajna zbirka baštini i fond efemerne građe, sitnog bibliotečkog materijala.
Efemerna građa je važan dio fonda Zavičajne zbirke i po obimu i po značaju. Često
je jedan od najpouzdanijih izvora informacija o zavičaju. Efemerna građa, tj. sitni
tisak, ima veliku dokumentacionu vrijednost i stoga na eksplicitan način osvjetljava
prošlost. Naime, njena uloga i unutar fondova zbirke je memorisanje tragova
kulturnih dešavanja koja jesu ili treba da budu integrisana u kulturnu povijest, prije
svega, grada Tuzle. Premda je riječ o dijelu građe koja je u podređenom položaju u
odnosu na druge fondove, ona bi trebalo da ima poseban tretman. Ana Lešković i
Daniela Živković u svom radu: Efemerna građa i sitni tisak ističu: “ako pogledamo
u budućnost za nekih 50 do 100 godina, takav primjerak će biti od neizmjernoga
značenja. Sadržavat će podatke koji su povijesno značajni za određeni narod, za
njegovu kulturu, društvo i običaje. Takvo značenje ima svaki primjerak efemerne
građe. Bilo da prikazuje uvid u kulturni, politički i društveni život, bilo da prikazuje
svakodnevicu određenoga naroda, kraja, grada, taj jedinstveni primjerak nudi uvid
u povijest te tako stvara novu kategoriju za kulturno pamćenje određenog naroda.”22
21 Doktorske disertacije i magistarski radovi smatraju se neobjavljenim djelima - imaju obilježja
polupublikacija.
22 Ana Lešković; Daniela Živković: Efemerna građa i sitni tisak: Opseg pojmova u Hrvatskoj i
svijetu: https://hrcak.srce.hr/file/119686.
374
U cilju što sveobuhvatnije popune fondova, ponekad smo u prilici da uz

uobičajene vidove nabavke, fondove zbirke dopunjavamo i kopijama građe iz drugih
ustanova ili privatnih zbirki. Najčeše su to veoma značajni i rijetki primjerci naslova,
čija je nabavka u izvornom obliku teško ostvariva. Ta su izdanja veoma važna
korisnicima Zavičajne zbirke, te predstavljaju dragocjene izvore u toku naučno-
istraživačkog rada. Printana ili digitalna kopija često je jedini primjerak navedenog
naslova u biblioteci, te uvažavanjem zakonskih procedura o korištenju navedene
građe, takvi naslovi se ne podvrgavaju tretmanu obrade i integracije unutar ostale
građe koju nalažu bibliotečki standardi. Bogati i dobro uređeni fondovi zavičajnih
zbirki od neprocjenjive su vrijednosti, a kako ističe Sanja Tošić-Grlač: “Prema
zavičajnim zbirkama bi se trebalo postupati s određenim poštovanjem i skrbi jer
one su značajne zbog iskazivanja identiteta lokalne zajednice, a isto tako osvješćuju
i pripadnost jednoj kulturnoj, povijesnoj i geografskoj sredini. Dobro uređenim
fondom s mnoštvom građe ističe se osobitost neke sredine, te se daje uvid u kulturno
stvaralaštvo cijele regije.”23
Zavičajne zbirke su lokalni čuvari nacionalne kulturne baštine. Ulogu u
očuvanju pisanog naslijeđa zbirka prepoznaje i kroz aktivnosti svoje izdavačke
djelatnosti, a koja se odvija u okviru zadatih smjernica s ciljem upoznavanja i
vrednovanja zavičajne kulturne baštine. S jasno definisanim programom izdavačke
djelatnosti ona pokušava predstaviti osim publikacija koje obrađuju teme iz
bibliotečke struke i najznačajnije publikacije iz fondova zavičajne zbirke, a na čiju
vrijednost je važno ukazivati. Biblioteka kroz vlastitu izdavačku djelatnost jasno
prepoznaje značaj pružanju doprinosa boljem upoznavanju i vrednovanju zavičajne
kulturne baštine. Prepoznavanje i afirmisanje vrijednosti unutar zavičajnog kulturnog
naslijeđa, biblioteka kao izdavač, svojim korisnicima je predstavila sadržaje iz
fondova zbirke objavljivanjem reprint izdanja knjiga24, a na čiju vrijednost je bilo
neophodno iznova ukazivati. Obogaćivanje zbirke izdanjima nastalim kao dio
vlastite izdavačke produkcije značajno je i u pogledu promocije same zbirke, ali i
potvrđivanju njene uloge čuvara baštine koja je svakako na taj način usmjerena i ka
očuvanje kulturnog naslijeđa kao zajedničkog dobra. Zadatak zavičajnih zbirki jeste
očuvanje baštine, ali i stvaranje mogućnosti da memorisani tragovi o baštini koje
zbirka čuva budu na primjeren način i dostupni.
Budući da se pohranjena građa u zavičajnim zbirkama može koristiti
isključivo u prostoru biblioteke, sve češće smo u prilici da ističemo značaj dostupnosti
građe. U tom pravcu bibliotečki radnici apeliraju na značaj pokretanja aktivnosti
digitalizacije analogne građe koju zbirka čuva, s jasnim ciljem da se zavičajna građa
učini dostupnijom raznim korisnicima.
23 Sanja Tošić-Grlač, Uloga zavičajne zbirke u promociji lokalne zajednice, Hrvatski znanstveno
stručni skup o menadžmentu u turizmu i sportu: zbornik radova, Čakovec 2010, 310.
24 Muhamed Hevai Uskufi, Maqbul-l’arif = (Potur šahidya), Općina Tuzla, Behram-begova
biblioteka, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla 2001. Također i: Kranjčević, Silvije Strahimir:
Trzaji, JU Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”, Tuzla 2015.
375
Sabina BABAJIĆ
Korisnici Zavičajne zbirke
U saradnji sa institucijama kulture unutar lokalne zajednice zbirka ima

ulogu informativnog centra, a po mnogima ona je “biblioteka u biblioteci”. Koliko
su sugrađani, odnosno korisnici bibliotečkih usluga, vezani za kulturno naslijeđe
svoga grada i zavičaja i koliko su njihove veze sa zavičajem neraskidive zasigurno
potvrđuje i njihova upućenost na zavičajne fondove. O zavičajnoj građi na
primjerima vrijednosti ličnih i porodičnih fondova i zbirki25 dr. Izet Šabotić ističe:
“U proučavanju naše prošlosti, kako bi došli do što pouzdanijih saznanja koristimo
raznovrsne historijske izvore, od onih graditeljsko-materijalnih koji su nam
neophodni za rekonstrukciju ranijih historijskih perioda, zatim usmenih predanja, do
pisanih historijskih izvora koji su posebno vezani za izučavanje novijih historijskih
vremenskih razdoblja. Kako bi se obezbijedili validni historijski izvori njih čuvaju i
o njima brinu različite stručno-naučne ustanove: arhivi, muzeji, biblioteke, zavodi,
razni instituti. Upravo od ovih ustanova veoma često zavisi validnost predstavljanja
naše prošlosti. U njima se provodi naučno-istraživački postupak, konsultovanja
historijskih izvora na osnovu kojih bi trebala da se stvori vjerodostojnija i jasnija
slika naše prošlosti.”26
obezbjeđuje ambijent za istraživački rad, jer posjeduje bibliotečku građu za sva
složenija istraživanja različitih aspekata života, stvaralaštva i razvoja grada Tuzle i
tuzlanske regije. Autentična građa je neizostavan i veoma često nezamjenjiv izvor
informacija korisnicima za izradu lokalnih i regionalnih monografija, obrazovanja
kao i istraživački rad zasnovan na različitim stručnim temama koje se odnose na
zavičaj. S obzirom na okolnosti Zavičajna zbirka funkcioniše tako što bibliotekar
korisnicima nastoji biti vodič i “navigator”27 kroz fondove. Odnosno, osim što
pokušava približiti korisnicima građu i informacije o građi koje tematiziraju različita
pitanja o zavičaju, on ima ulogu da oblikuje sliku o biblioteci kao važnom mjestu,
koje formativno treba da obilježi svoje čitaoce. Zbirka se godinama dopunjava novom
građom s ciljem da fondove učini što sveobuhvatnijim kako bi zahtjevi korisnika
bili na adekvatan način zadovoljeni. U tom pogledu važna je saradnja s drugim
ustanovama koje se bave baštinom - muzejima i arhivima, obrazovnim ustanovama
i sa drugima čiji se djelokrug rada podudara sa interesima zbirke i njenih korisnika.
U tom pravcu Zavičajna zbirka ostvaruje saradnju i sa srodnim institucijama unutar
Bosne i Hercegovine kao i regiona. Naime, biblioteka putem međubibliotečke
posudbe iz drugih biblioteka pribavlja bibliotečku građa koju ne poseduje, a
25 Iako je pohranjivanje navedene građe praksa lokalnih arhiva, nerijetko navedena građa dospijeva
i u fondove zavičajnih zbirki, o čemu svjedoče iskustva Zavičajne zbirke Narodne i univerzitetske
biblioteke “Derviš Sušić” u Tuzli.
26 Zavičajna zbirka posjeduje rukopis članka: Naučne vrijednosti ličnih i porodičnih fondova i
zbirki, autora Izeta Šabotića.
27 Bibliotekare 21. vijeka Philip Gill vidi kao “navigatore” znanja, one koji za korisnike sužavaju
uvid u nepregledni univerzum informacija; Pogledaj: Gil, F: Uputstva za narodne biblioteke 21. veka.
Dostupno na: https://www.nb.rs/view_file.php?file_id=535.
376
korisniku je potrebna za izradu, najčešće, seminarskih, naučnih, master radova,

te publikacija koje tretiraju teme iz historije ili drugih naučnih oblasti, a iziskuju
naučno-istraživački rad. Pozornost na Zavičajnu zbirku najčešće se kod studenata
i učenika, ostvaruje stalnim poticanjem korištenja građe. Stoga se na razne načine
provode aktivnosti na popularizaciji zbirke s ciljem usmjeravanja pažnje javnosti ka
njenim sadržajima. Među korisnicima su i oni istinski zaljubljenici u tuzlanski kraj
i njihova veza sa zbirkom je dugoročnija, jer oni najčešće žele saznati i više o Tuzli
i tuzlanskoj regiji. Njihova interesovanja su vezana za historiju, politiku, privredu,
znamenite ličnosti tuzlanskog kraja. Svojim prisustvom, osim što saradnički utiču
na razvoj zbirke, nerijetko su i donatori zavičajne građe, na što ukazuju i statistički
pokazatelji da zbirka za svoje fondove najznačajniji priliv ostvaruje upravo kroz
ovaj vid nabavke.
Uprkos čitavom nizu limitirajućih faktora sa kojima se biblioteka suočava,
a to se prije svega odnosi na kompletnu infrastrukturu o kojoj je bibliotekarstvo
ovisno, što otežava praćenje aktuelnih trendova u struci, Narodna i univerzitetska
biblioteka “Derviš Sušić” u Tuzli uspijeva da zadrži status opštenaučne biblioteke
polivalentnog sadržaja.
Zahvaljujući savremenim tehnologijama, a prije svega programskom servisu
COBISS28, biblioteka kao članica navedenog bibliotečko-informativnog sistema
sarađuje sa ostalim bibliotekama - članicama sistema. Prelaskom sa anahronog na
savremeni način poslovanja obezbjeđuje kvalitetnije pretpostavke za svoj rad. Na
zadovoljstvo uposlenika biblioteke, ali i njenih korisnika, COBISS je donio čitav
niz olakšica: efikasniji unos, ali i pretraživanje informacija putem elektronskog
kataloga, automatiziranu posudbu kao i čitav niz drugih benefita koje su njen rad
učinili efikasnijim i transparentnijim. Zahvaljujući mrežnoj stranici biblioteke
na internetskoj adresi: www.nubtz.ba, danas i virtualni korisnici mogu pronaći
informacije o biblioteci, ali i njenoj Zavičajnoj zbirci, istraživati katalog i pratiti
aktuelne novosti iz njenog rada.
Pružati informacije različitim kategorijama korisnika o sadržaju Zavičajne
zbirke moguće je uz podršku različitih vrsta informativnih instrumenata. U slučaju
zavičajnog fonda i njegove šire dostupnosti korisnicima, uz kataloge važne su i
zavičajne bibliografije, te ostala informativna pomagala, prikupljena ili sačinjena u
okviru zbirke.
Katalozi su osnovno sredstvo informacije o sadržaju bibliotečkog fonda,
kao i važno sredstvo propagande. Premda je fond monografskih publikacija u
cjelosti obuhvaćen digitalnim katalogom COBISS, a već uveliko se odvija obrada
periodičnih publikacija, odnosno analitička obrada članaka publikovanih unutar
lokalne periodike, zbirka čuva i lisne kataloge zavičajne zbirke: autorsko-imenski
katalog monografskih publikacija i abecedni katalog naslova zavičajne periodike.
Zavičajna bibliografija obuhvata građu koja je vezana za zavičaj, bez obzira na
vrijeme, jezik i mjesto nastanka građe. Adela Leota unutar priloga Značaj i zadaci
28 Kooperativni online bibliografski sistem i servisi.

377
Sabina BABAJIĆ
zavičajne bibliografije ističe da su “zavičajne bibliografije ‘nacionalne’ bibliografije

u malome. Zavičajna bibliografija koju nazivaju i lokalna, mjesna, etnografska, ima
višestruk značaj. Ona je izvor informacija o cjelokupnom životu i razvoju zavičaja i
kao takva služi kao priručnik za izradu nacionalne bibliografije i nacionalnu historiju.
Zavičajna bibliografija je i bibliografski izvor za druge specijalne bibliografije npr.
za uže ili šire predmete književnosti, školstva, itd.”29
Naša dosadašnja iskustva potvrđuju da su bibliografije važan informativni
instrument u propagiranju podataka o zavičaju, odnosno putokaz za formiranje i
popunjavanje fonda.
Tuzlanska biblioteka danas se susreće sa novim društvenim izazovima
koji biblioteci daju važnu ulogu, ali i odgovornost. Različiti interesi, ali i potrebe
korisnika usmjerene ka biblioteci danas izgledaju veoma bizarno, iz razloga što su to
ponekad efemerni “susreti sa bibliotekom”, a nekima su biblioteka i Zavičajna zbirka
nezamjenjivi servis u ostvarivanju naučno-istraživačkog rada. Za neke korisnike
biblioteka znači prepoznavanje vlastitog identiteta, te njihov dolazak u biblioteku i
susret sa knjigom predstavlja dio svakodnevnog životnog rituala. Pred tuzlanskom
bibliotekom i njenim korisnicima su različiti zahtjevi i očekivanja, ali i propitivanja:
Gdje smo i kamo dalje? Ono što je izvjesno: biblioteka sa Zavičajnom zbirkom
zajedničko je dobro za sve one koje već odavno ne nazivamo samo čitaocima, niti
korisnicima bibliotečkih usluga, jer oni su danas sve češće i bibliotečka publika.
Digitalizacija zavičajne građe
U nastojanju da se cjelokupna građa zbirke učini dostupnom što većem broju

korisnika, biblioteka danas nastoji modernizovati rad Zavičajne zbirke. Biblioteka
se priprema za predstavljanje najvrijednije građe u digitalnoj fomi. Postavljanjem
različitih sadržaja iz Zavičajne zbirke na internet, obzbijedio bi se otvoren pristup
i korištenje zavičajne građe za sve zainteresirane. S primjenom novih tehnologija
očekujemo da će Zavičajna zbirka doživjeti i značajne promjene. One se prije svega
odnose na prelazak sa tradicionalnog na virtualni način prezentiranja i dostupnost
građe. Predstavljanje najvrijednije građe u digitalnoj formi od velikog je značaja za
biblioteku, kao i za zajednicu koja će putem digitalne građe prerasti lokalne okvire
i postati dio globalno umreženog svijeta. Budući da se zavičajna građa ne posuđuje
izvan biblioteke, digitalizacija kao važan način predstavljanja građe obezbijediće
korištenje zavičajnih fondova ne samo unutar prostora koji biblioteka pokriva, već
i šire.
Budući da digitalizirani fondovi najčešće predstavljaju najvrijedniji dio građe
koju biblioteka posjeduje, digitalizacija Zavičajne zbirke, osim što će obezbijediti
bržu i veću dostupnost zavičajne građe korisnicima, na značajan način doprinijeće i
promociji biblioteke, grada Tuzle i tuzlanskog kraja.
29 Savjetovanje o zavičajnim zbirkama u narodnim bibliotekama: Sarajevo, 20 novembra 1987,
priredile Rejhana Maslo i Jelka Popović-Trtak, Sarajevo 1987, 28.
378
Danas tuzlanska biblioteka dijeli sudbinu bosanskohercegovačkih biblioteka

funkcionirajući u jednom neuređenom društvenom ambijentu, gdje se na knjigu
i kulturu općenito gleda s visine kao da su luksuz. Stoga je teško krojiti jasne
strategije razvoja naših biblioteka, odnosno zavičajnih zbirki i prognozirati koje sve
benefite donosi novo vrijeme. Ono što je izvjesno, to je nastavak već započetkog
procesa, transformacije tradicionalne u analogno-digitalnu biblioteku, čega smo,
evo, i sami sudionici. Bibliotečki specijalist Piter Brofi ističe da “auratični objekat
knjige” dogledno vrijeme će odolijevati, jer “biblioteka (...) kazuje nešto važno o
zajednicama koje ju grade (...) te će zadržati ovu ulogu sve dok ljudska bića potpuno
ne iščeznu u sajber prostoru.”30
Uloga biblioteke se mijenja, ali posvećenost knjizi i čitaocu treba da bude
konstanta bilo da biblioteke popunjavamo konvencionalnom, ili digitalnom građom,
pa čak i ako, kako kaže spisateljica Adisa Bašić “jednog dana i elektronske spravice
utihnu, hoćemo li poželjeti da svoje knjige sačuvamo na nečem trajnijem? (...) možda
se naučimo sažimati i svojim rukama ponovo zamijesimo glinu za pločicu na kojoj
ćemo čuvati tekst.” Iskustva Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u
Tuzli spram zavičajne zbirke počivaju na kontinuiranoj brizi o zavičajnoj građi, kao
i njenoj valorizaciji zbog svijesti o važnosti očuvanja kulturne baštine unutar koje je
integrisana i višedecenijska bibliotečka tradicija dajući joj poseban značaj.
Sažetak
Govoriti o zavičajnim zbirkama danas je veoma važno zbog činjenice da

je globalizacija donijela nove potrebe među kojima su i prepoznavanje i očuvanje
identiteta. Zavičajna zbirka Narodne i univerzitetske biblioteke “Derviš Sušić” u Tuzli
predstavlja važan segment njenog djelovanja, budući da je njen zadatak da doprinosi
očuvanju kulturne baštine. U tom pogledu ona nije samo prostor prikupljanja i
čuvanja zavičajne građe nego i mjesto promocije grada Tuzle, kao i tuzlanskog
kraja. Njeno formiranje, rad i djelovanje regulisano je različitim zakonskim aktima,
kao i preporukama i smjernicama nacionalnih bibliotečkih centara, te međunarodnih
društava i organizacija. Zavičajna zbirka dugi niz godina prikuplja i kompletira
svoje fondove i jedan je od najrespektabilnijih odjela unutar biblioteke, kao i jedna
od najvećih specijalnih zbirki ovog tipa unutar bosanskohercegovačke bibliotečke
mreže. U svom prostora okuplja različite kategorije korisnika čiji su zahtjevi tematski
vezani za zavičaj.
Uvođenje novih tehnologija Zavičajna zbirka prepoznaje u planskom
načinu osmišljavanja i provođenja digitalizacije građe i njenim postavljanjem na
web stranice. Nastavak započetih aktivnosti na digitalizaciji zbirci će donijeti čitav
niz benefita od kojih je i jednostavniji pristup građi, posebno rijetkim primjercima,
spomeničkom fondu, te vizuelnoj građi. U namjeri da višedecenijsko prikupljanje
30 P. Brofi, Biblioteka u dvadesetprvom veku, Beograd 2005, 241.

379
Sabina BABAJIĆ
građe postane dostupno širokom krugu korisnika, digitalizacija građe za zavičajnu

zbirku predstavlja prioritetan zadatak kako bi pratila potrebe čitalaca, ali i trendove
savremenog društva.
Summary
Talking about homemade collections today is very important because

globalization has brought new needs, including identification and preservation of
identity. The collection of the National and University Library “Derviš Sušić” in
Tuzla represents an important segment of its activity, since its task is to contribute to
the preservation of cultural heritage. In this respect, it is not only the area of collecting
and preserving the material about local past, but also the place of promotion of the
city of Tuzla, as well as of the Tuzla region. Its formation, operation and activities
are regulated by various legal acts, as well as recommendations and guidelines of
national library centers and international societies and organizations. This collection
has been gathered and enriched for many years and is one of the most respectable
departments within the library, as well as one of the largest special collections of
this type within the Bosnian library network. In this space, we gathered different
categories of users whose requirements are thematically related to the area.
The introduction of new technologies was recognized by the collection
management in the planned way of designing and implementing digitization of the
material and its placement on the web pages. Continuation of the initiated activities on
digitalization of the collection will bring a whole range of benefits, among which the
most important are easier access to materials, especially rare specimens, monument
fund and visual material. In order to make the collection of material available to a
wide circle of users for decades, the digitization of material for the collection is a
priority task in order to follow the needs of readers as well as the trends of modern
society.
380
Dr. sc. Mirjana MARINKOVIĆ-LEPIĆ stručni rad
Ministarstvo finansija Tuzlanskog kantona
IZLOŽBENA DJELATNOST ARHIVA U BOSNI I

HERCEGOVINI NA WEB STRANICAMA
Apstrakt: Arhivi u Bosni i Hercegovini sve više prihvataju savremene načine

komunikacije, koji obuhvataju različite alate – web stranicu, konferencije za štampu,
naučne i stručne skupove, ali ne odustaju niti od tradicionalnih oblika komunikacije,
kao što je izdavačka djelatnost i izložbena aktivnost. Organizacija izložbi je način
za otvaranje arhiva prema javnosti, sredstvo za privlačenje posjetilaca i oblik
obrazovno-pedagoškog djelovanja. Izložbe su kontinuirana djelatnost arhiva,
namijenjene su najširoj javnosti i mogu polučiti izvanredne rezultate u pogledu broja
posjetilaca. Kroz realizaciju ove vrste kulturnih sadržaja, može se pratiti dinamičan
razvoj arhivske djelatnosti, pri čemu se postiže određeni nivo saradnje sa širom
društvenom zajednicom, a što, opet, ima bitan uticaj na pospješivanje i afirmaciju
arhivske struke. Arhivi su danas, u vrijeme informacionih tehnologija, suočeni
sa velikim izazovima, jer se moraju prilagođavati promjenama, pa i u segmentu
izložbene djelatnosti. Arhivi u Bosni i Hercegovini imaju zastupljen ovaj segment
rada, no različiti su pristupi ovoj aktivnosti, kako po broju održanih izložbi, tako i
na planu njihove prezentacije u javnosti, odnosno korištenja ove vrste aktivnosti kao
alata za afirmaciju arhivske djelatnosti. Rad obuhvata izložbenu aktivnost arhivskih
ustanova u Bosni i Hercegovini u posljednjih 10 godina (period 2008–2017), na
osnovu istraživanja metodom analize sadržaja web stranica i upitnika o efektima
izložbene aktivnosti u pogledu posjetilaca arhiva i njihove afirmacije.
Ključne riječi: Odnosi sa javnošću, komunikacija, komunikacijski alati,

izložbe, otvaranje prema javnosti, afirmacija rada arhiva.
EXHIBITIONS OF ARCHIVES IN BOSNIA AND HERZEGOVINA AND

THEIR WEB PAGES
Abstract: Archives in Bosnia and Herzegovina are increasingly adopting

modern ways of communication, which include various tools - websites, press
conferences, scientific and professional meetings, but do not give up traditional forms
of communication, such as publishing and exhibition activity. Organization of the
exhibition is a way of opening the archive to the public, a means of attracting visitors
and forms of educational and pedagogical activity. Exhibitions are a continuous
activity of the archives, they are intended for the general public and can receive
381
Dr. sc. Mirjana MARINKOVIĆ-LEPIĆ
excellent results regarding the number of visitors. Through the realization of this type
of cultural content, the dynamic development of archival activity can be monitored,
while achieving a certain level of cooperation with the wider community, which,
again, has a significant impact on the promotion and affirmation of the archival
profession. Today, in the age of information technology, archives are confronted with
great challenges because they have to adapt to changes, even in the segment of
exhibition activity. The archives in Bosnia and Herzegovina have this section of the
work, but there are different approaches to this activity, both in terms of the number
of exhibitions held and in terms of their presentation in the public, ie the use of this
kind of activity as a tool for affirmation of archival activities. The work includes
the exhibition activity of archival institutions in Bosnia and Herzegovina in the last
10 years (period 2008–2017), based on the research by the method of analyzing
the contents of web pages and questionnaires on the effects of exhibition activity in
relation to visitors of the archive and their affirmation.
Key words: Public relations, communication, communication tools,

exhibitions, openings to the public, affirmation of archive work.
Uvod
Izložbena aktivnost je značajan segment rada svake arhivske ustanove, koja

doprinosi popularizaciji arhiva, otvaranju prema javnosti, privlačenju posjetilaca
i veoma je pogodan komunikacijski alat. Izložbe su način da se javnosti pokaže
dio fondova i zbirki, da se djelatnost arhiva učini interesantnom i privlačnom širem
krugu ljudi, da se odabirom tema zaintrigira javnost. Da bi se postigao što bolji efekat
i da bi izložba zaista ispunila sve nabrojano, mora se odabrati pogodan sadržaj, ali i
adekvatno promovisati ovaj segment rada.
Web stranica – komunikacijski alat nastao kao rezultat naprednih
informacijskih tehnologija, olakšava promociju i omogućava plasiranje informacija
najširoj publici. Najave izložbi, njihovog tematskog sadržaja, termina održavanja, ali
i mogućnost pohrane podataka o aktivnostima na ovom planu i osvrta na postignute
efekte – sve su to mogućnosti koje web stranica otvara. Šest arhivskih ustanova u
Bosni i Hercegovini ima web stranicu i analiza njihovog sadržaja poslužit će kao
izvor informacija potrebnih za ocjenu i izvođenje zaključaka o ovom segmenta rada
i djelovanja arhiva.
Osim web stranica, na mail adrese arhiva upućena je kratka anketa sa svega
3 pitanja koja se odnose na značaj izložbene aktivnosti za arhiv, načinima na koje
se javnost (osim web stranice) informiše o održavanju izložbi i podacima o broju
posjetilaca.
Arhivima koji nemaju web stranice, osim navedenih, postavljeno je i pitanje
o broju održanih izložbi u posljednjih 10 godina - period 2008–2017. i njihovom
nazivu (temi).
382
Izložbena djelatnost arhiva u Bosni i Hercegovini na web stranicama
Predmet analize su izložbe iz vlastitog fundusa arhiva, prvi put postavljene,

ili koje se u posmatranom periodu pojavljuju prvi put, obzirom da je predmet analize
period posljednjih 10 godina.
Arhivi koji posjeduju web stranicu
a) Arhiv Bosne i Hercegovine
Arhiv Bosne i Hercegovine je izložbenu aktivnost na zvaničnoj web stranici

prikazao u okviru posebnog linka „Izložbe i izdavaštvo – Izložbe“. Popis izložbi
pokazuje da, u posmatranom periodu, nije održana niti jedna izložba.
„Druge izložbe koje je od tad Arhiv samostalno,
ili u suradnji s drugim ustanovama postavljao:
1977. “Tito u arhivskim dokumentima”
1979. “Arhivska dokumenta Arhiva Bosne i Hercegovine”
1981. “Četrdesetogodišnjica socijalističke revolucije”
1982. “35 godina bh kinematografije”
1983. “Četrdeset godina AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a”
1985. “Četrdeset godina Vlade Narodne Republike BiH”
1987. “Arhiv Bosne i Hercegovine 1947-1987”
1988. “Izložba filmskog plakata i autora“1
Ova činjenica, najblaže rečeno, iznenađuje, obzirom da se radi o krovnoj
arhivskoj ustanovi u Bosni i Hercegovini. Iz gore navedenog popisa proizilazi
da je posljednja izložba organizovana prije 30 godina. Istovremeno, ispod popisa
nalaze se fotografije sa odgovarajućim naslovima, koji upućuju na zaključak da se
radi o izložbama, ali bez bilo kakvih objašnjenja, sažetaka, ili aktivnog linka koji bi
korisniku stranice dao bliže informacije.
Projekti (skice i planovi) sakralnih objekata Sto godina sindikalnog pokreta u BiH 2005
u fondovima Arhiva BiH 2006
Slika 1. Arhiv BiH-fotografije unutar linka „Izložbe i izdavaštvo/Izložbe“.
1 http://www.arhivbih.gov.ba/izlozbe
383
Ukoliko se doista radi o izložbama, proizilazi da je posljednja održana 2006.

godine, što, opet, pokazuje da izložbena aktivnost nije shvaćena kao komunikacijski
alat pogodan za afirmaciju ustanove, jer je period od 12 godina od održavanja
posljednje izložbe zaista predugačak, da bi se mogao izvesti drugačiji zaključak.
Podaci prezentirani na web stranici zbunjuju korisnika stranice, obzirom da
je, prema popisu, posljednja izložba održana 1988. godine, a fotografije ukazuju na
drugi podatak. Ukoliko se želio razgraničiti predratni i poratni period, to je trebalo
naglasiti i ne ostavljati korisnika stranice u bilo kakvoj dilemi.
Ni pretraga linka „Mediji“ nije dala značajnije rezultate, osim vijesti o
proslavi jubileja 70 godina Arhiva, u okviru koje je orgaizovana izložba „Arhitektura
u Austrougarskom periodu“.
Arhiv Bosne i Hercegovine nije odgovorio na pitanja iz ankete.
b) Arhiv Federacije BiH
Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine nema na svojoj web stranici poseban

link „Izložbe“. Podaci o izložbama mogu se pronaći u okviru link-a „Aktuelnosti“,
što u velikoj mjeri otežava pretragu i uskraćuje posjetiocima stranice brzu i jasnu
informaciju.
U cilju provođenja istraživanja analizom sadržaja, pregledano je preko 100
stranica vijesti-aktuelnosti, što dovoljno govori o nepraktičnom načinu prezentacije
ovog važnog segmenta rada arhiva. Posjetilac web stranice želi brzu, lako dostupnu
informaciju, vizuelno privlačnu i sa svim relevantnim podacima. Obzirom na način
prezentacije, malo je vjerovatno da će veći broj ljudi pretraživati arhivu vijesti da
bi se informisao o izložbenoj aktivnosti arhiva. Ono što dodatno otežava pretragu
je i činjenica da u pojedinim člancima nisu navedeni datumi, odnosno godine, tako
da se vrijeme održavanja izložbi mora, takoreći, nagađati, odnosno, prateći vijesti,
prije i poslije i detaljno ih iščitavajući, logički zaključivati o kojim se godinama radi.
Obzirom na navedeno, zadržavam dozu opreza u prezentiranim podacima.
U posmatranom periodu održano je 8 izložbi, kako slijedi:

GODINA NAZIV IZLOŽBE
2008. „Djelovanje SOS Kinderdorf Internacional u BiH od 1992–2002. godine“
2009. „Zaštitnici ljudskih prava-ombudsmeni FBiH“
2010. „Srebrenički tabut“ – „Srebrenički inferno“
„Bosna u vrijeme Kulina bana“
2013. „Mostar - 20 godina poslije“
2014. „Sarajevski atentat“
„Veliki rat“
2015. „Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu“
384
Iz gornje tabele vidljivo je da u proteklih 10 godina izložbena aktivnost

Arhiva Federacije BiH nije bila posebno dinamična, obzirom da je održano 8 izložbi.
Osim poteškoća u pronalaženju informacija, koje su već naprijed navedene, potrebno
je istaknuti da su vijesti o izložbama potkrijepljene fotografijama, obično je ukratko
objašnjena tema, sa ponekim izvodom iz izloženih dokumenata.
Slika 2. Arhiv FBiH - Fotografije sa jedne od održanih izložbi.
Ono što ovu ustanovu izdvaja od drugih je velika mobilnost izložbi. Naime,
Arhiv FBiH je sa svojim izložbama gostovao diljem Bosne i Hercegovine i drugih
zemalja. Primjera radi, izložba „Srebrenički inferno“ gostovala je u Gruziji, Moldaviji,
Litvaniji, više gradova Turske, Novom Pazaru, Frankfurtu, Berlinu, Poljskoj, Egiptu,
Hrvatskoj....(ukupno 35 prijestonica na 4 kontinenta), „“Mostar - 20 godina poslije“
u Tuzli, Goraždu, Brčkom, Turskoj....“Sarajevski atentat“ u Litvaniji, Mostaru,
Metkoviću... Ovo je, svakako, pozitivan primjer promocije arhivske struke, fondova
i zbirki ustanove, ali i promocija Bosne i Hercegovine u cjelini. Naravno, ne smije
se zanemariti i dokumentacioni značaj prezentiranih eksponata, koje je vidjelo više
hiljada ljudi.
U odgovoru na pitanje iz ankete o značaju izložbene aktivnosti arhiva,
direktor Arhiva FBiH, prof. dr. Adamir Jerković, istaknuo je, prije svega, nezavidan
položaj arhiva u Bosni i Hercegovini - okarakterisao ga je katastrofalnim, uz
konstataciju da je „društvo zaboravilo na postojanje ovih ustanova od kojih očekuje
informaciju kada ostanu bez mogućnosti da dođu do bitnog podatka.“ Naglašava da
su arhivi „kolektivna pamet jedne države, pa tako i Bosne i Hercegovine“. Izložbenu
aktivnost smatra veoma značajnim segmentom, posebno značajnim za predstavljanje
Arhiva FBiH. Veoma živa aktivnost na ovom planu (gostovanja) je rezultat velikog
entuzijazma zaposlenih, jer, kako kaže, „kada se napravi paralela između brige
društva prema Arhivu Federacije BiH s jedne strane i postavljenih izložbi u zemlji i
inostranstvu, s druge, vidimo veliku neproporcionalnost.“
Osim web stranice, Arhiv FBiH ima razvijenu komunikaciju putem društvenih
mreža i domaćih i stranih sredstava javnog komuniciranja. Arhiv Federacije BiH
zastupljen je, prema riječima direktora, na stranicama štampe, u programima radija
i televizije.
385
Što se broja posjetilaca tiče, istaknuto je da su sve manifestacije Arhiva

FBiH masovno posjećene, a najposjećenije su u Sarajevu. Kao primjer ističe izložbu
o 100-godišnjici atentata u Sarajevu i početku Prvog svjetskog rata, koje je vidjelo
oko 30.000 ljudi.
c) Arhiv Republike Srpske
Arhiv Republike Srpske ima na svojoj web stranici poseban link „Publikacije
i izložbe“, u okviru kojeg je padajući meni „Publikacije“ i „Izložbe“. U okviru
podmenija „Izložbe“ prikazana je izložbena aktivnost ovog Arhiva, od osnivanja,
do danas, u vidu popisa priređenih izložbi, sa godinom postavljanja. Sa desne strane
prikazan je jedan broj fotografija plakata održanih izložbi.
Slika 3. Arhiv RS „Publikacije i izložbe/Izložbe“, Popis izložbi i fotografije plakata.
U periodu od 2008–2017. godine održano je 26 izložbi, kako slijedi:
• “Knez Pavle Karađorđević”, izložba dokumenata (2008)

• “Zemljotres u Banjaluci 26-27. oktobra 1969”, izložba dokumenata (2009)
• “Spomen na trg u Užicu 1958–2008” (2011)
386
• “Jugoslovensko-francuski odnosi 1918–1941” (2011)

• “Narodna skupština Republike Srpske 1991–2011” (2011)
• “Neorenesansna arhitektura Budimpešte” (2012)
• “Ivo Andrić u diplomatiji” (2012)
• “Željeznice u Kraljevini Jugoslaviji (1918–1841), povodom 140 godina
od izgradnje prve željezničke pruge na teritoriji Republike Srpske (1872–
2012)” (2012)
• “Jovan Dučić u diplomatiji” (2013)
• “Arhivsko blago Republike Srpske” (2013)
• “Arhitektonska rekonstrukcija, revitalizacija i prenamjena industrijske
zgrade u Arhiv Republike Srpske” (2013)
• “Motike, ne zaboravimo” (2014)
• “Ličnosti i potpisi (autografi poznatih ličnosti na dokumentima Arhiva
Jugoslavije)” (2014)
• “Mlada Bosna i Sarajevski atentat” (2014)
• “Srbija i Braničevo u Velikom ratu 1914–1918” (2014)
• “Banjaluka - okupacija i oslobođenje” (2015)
• “Od Sarajeva do Versaja” (2015)
• “Stogodišnjica Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju ‘Dr. Miroslav
Zotović’’ Banjaluka (1915–2015)” (2015)
• “Marketing i oglašavanje u štampi - 110 godina štampe u Banjaluci i
Krajini” (2016)
• “Svetislav Tisa Milosavljević - ban i ministar” (2016)
• “25 godina Narodne skupštine Republike Srpske (1991–2016)” (2016)
• “Eparhija banjalučka u Drugom svjetskom ratu (1941–1945)” (2017)
• “Banjalučki ljekari u Kraljevini Jugoslaviji” (2017)
• “Ban Svetislav Tisa Milosavljević i Banski dvor u Banjaluci” (2017)
• “Davorin Jenko 1835–1914” (2017)
• “Higijenski zavod u Banjaluci 1929–1945” (2017).2
Na prvi pogled, Arhiv Republike Srpske ima veoma intenzivnu izložbenu

aktivnost. Dvadesetšest izložbi postavljenih u vremenskom razdoblju od 10 godina
je zaista respektabilan broj. No, iz prikazanog popisa se ne može zaključiti da li
se radi o izložbama iz vlastitog fundusa ili o gostujućim izložbama. Tek pomnija
analiza podataka i fotografija nam pokazuje da je dio ovih izložbi postavljen u
organizaciji Arhiva Republike Srpske, ali da se radi o fundusima drugih arhivskih
ustanova. Naime, analizom postavljenih fotografija plakata, dolazi se do navedene
informacije - izložbe „Jugoslovensko-francuski odnosi 1918–1941“, „Jovan Dučić u
diplomatiji“, „Ličnosti i potpisi (autogrami poznatih ličnosti na dokumentima Arhiva
Jugoslavije)“, „Od Sarajeva do Versaja“ su gostujuće izložbe. Obzirom da fotografije
plakata svih održanih izložbi nisu postavljene, za neke od nabrojanih može se samo,
2 http://www.arhivrs.org
387
prema naslovima, naslutiti da se radi o fondovima i zbirkama drugih arhivskih

ustanova („Knez Pavle Karađorđević“, „Spomen na trg u Užicu“, „Neorenesansna
arhitektura Budimpešte“, „Ivo Andrić u diplomatiji“, „Srbija i Braničevo u Velikom
ratu“, „Davorin Jenko“).
Podaci prezentirani na gore navedeni način su šturi, neprivlačni za posjetioca
web stranice i sigurno da ne mogu pobuditi veće interesovanje. Podrobnije informacije
mogu se naći u okviru linka „Novosti i događaji“, no ovaj način pretraživanja je,
kako je već istaknuto, nepraktičan, obzirom da je dostupnost - brzina informacije u
današnjoj, informatičkoj eri, prioritet.
Slika 4. Arhiv RS - „Novosti i događaji“, vijest o otvaranju izložbe.
Detaljna pretraga linka „Novosti i događaji“ potvrdila je da su određene

izložbe navedene u popisu u stvari gostujuće izložbe („Davorin Jenko“), ali obzirom
da arhiva vijesti seže do 2013. godine, a informacije o izložbenoj aktivnosti zaključno
sa 2015. godinom, potpuna analiza za period 2008–2017. godina nije se mogla
izvršiti. Arhiva vijesti pokazuje da je Arhiv Republike Srpske gostovao sa svojim
izložbama pretežno u gradovima Srbije (Beograd, Užice, Niš...).
Na postavljena anketna pitanja nisu dostavljeni odgovori.
388
d) Historijski arhiv Sarajevo
Historijski arhiv Sarajevo je, na svojoj web stranici, izložbenu aktivnost

prikazao u okviru linka „Djelatnost“. Padajući meni obuhvata sve aspekte djelovanja
i rada ustanove, pa tako i „Izložbe“. Link je aktivan, te se otvara arhiva postavljenih
izložbi od 1951. godine, gdje je, po godinama, postavljen popis izložbi, sa
odgovarajućim plakatom i gradovima u kojima su izložbe gostovale. No, popis sadrži
podatke zaključno sa 2012. godinom. Svakako da ovakav pristup nije adekvatan,
obzirom da nedostaje prikaz za više od 5 godina.
Link „Arhiva vijesti“ je i u ovom slučaju poslužio kao izvor informacija,
kako bi se izvršila analiza za period 2008–2017. godina.
Izložbena aktivnost Historijskog arhiva Sarajevo u posmatranom periodu izgleda
ovako:
2008. „Samuradiphe - Stradanje roma u Drugom svjetskom ratu“
„Pečati sa bujuruldija bosanskih i hercegovačkih namjesnika“
„Biseri iz osmanskih i austrougarskih fondova i zbirki Istorijskog arhiva
Sarajevo“
2009. „Sjećanje na holokaust“
“Holokaust, genocid...“
„Pečati Gradskog poglavarstva Sarajevo i Kotarskog/sreskog suda Sarajevo
1878–1945“
2010. „Logo i memorandum kao arhivski dokument“
2011. „Logori u kojima su stradali Jevreji BiH“
„Dokumenti o BiH u zbirci „Varia“ (1829–1963)“
„Rukopisi Kur’ana“
„Sto godina popisa stanovništva u Sarajevu 1910–2011.“
2012. “Sarajevo kroz vijekove“
„Popis stanovništva u Sarajevu 1910. godine“
2013. „Slavenski glavni gradovi u 2D: Historija slavenskih glavnih gradova kroz
arhivski materijal“
2014. „Sarajevski atentat“
2015. „Sarajevo 1941–1945. - plakati, proglasi, štampa“
2016. „Iz sehare starog Sarajeva“
2017. „Bosna i Hercegovina na crtežima“
„Sarajevo – Svjetlost prošlosti iz arhivskih dokumenata“
U posmatranom periodu održano je 19 izložbi. Broj održanih izložbi

pokazuje da se u Historijskom arhivu Sarajevo poklanja dužna pažnja ovom
segmentu rada. Izložbe su postavljane i u druge gradove Bosne i Hercegovine i šire,
što doprinosi afirmaciji ustanove (Vlašić, Konjic, Travnik, Ptuj, Celje, Zagreb, Novi
Pazar, Doboj...).
389
No, obzirom na značaj web stranice, kao komunikacijskog kanala koji može
koristiti neograničen broj ljudi, i koji sve više zauzima primat u odnosu na druge
medije, prezentacija izložbene aktivnosti nije izvršena na pravi način. Parametri kao
što je dostupnost informacija, preglednost, aktuelnost, nisu zadovoljeni i prezentirani
sadržaji sigurno neće privući veći broj korisnika, koji bi bili motivisani doći na neku
od narednih izložbi.
Odgovori na anketna pitanja nisu dostavljeni.
Slika 5. Historijski arhiv Sarajevo - „Djelatnost/Izložbe“, fotografija plakata izložbe

„Bogatstvo arhiva BiH“.
e) Arhiv Hercegovačko-neretvanskog kantona/županije
Arhiv Hercegovačko-neretvanskog kantona/županije je arhivska ustanova

koja ima web stranicu tek od 2017. godine. Stranica ne obiluje podacima, ali ima
poseban link „Publikacije i izložbe“, u okviru kojeg je prikazana izložbena aktivnost
arhiva, kako slijedi:
- „Pisma u dokumentima i rukopisima Arhiva“

- „Orijentalna zbirka Arhiva“
- „Mostar iz turskog perida u dokumentima Arhiva“
- „Kroz fondove i zbirke Arhiva“
- „Izvori informacija i dokaza“
- „120 godina Fabrike duhana Mostar“
- „Mujaga Komadina (1839–1925)“
390
- „Antifašistička borba Hercegovine (1941–1945)“

- „60 godina Arhiva“ , Mostar 2014.
Autori izložbe su stručni radnici Arhiva HNKŽ.3
Popis ne sadrži podatke o godini postavljanja izložbe, osim posljednje, iz

2014. godine. Nazivi izložbi su postavljeni kao aktivni linkovi, no otvaranjem se ne
dobija nikakav drugi podatak, osim autora izložbe.
U odgovorima na anketna pitanja naglašeno je da izložbena aktivnost ima
edukativni i informativni značaj, te značaj za popularizaciju arhiva. Obzirom da
na popisu arhivskih ustanova sa osnovnim podacima, objavljenom na web stranici
Arhiva Bosne i Hercegovine nije navedena web stranica, ovoj arhivskoj ustanovi
dostavljen je upitnik, koji sadrži i upit o broju održanih izložbi u periodu 2008–2017,
iz vlastitog fundusa, sa nazivima izložbi. Stoga je Arhiv HNKŽ dostavio i odgovor
na ovo pitanje, u kojem se navodi da su organizovane 4 izložbe, i to:
- „Kroz fondove i zbirke Arhiva“
- „Mujaga Komadina (1839-1925)“
- „120 godina fabrike duhana Mostar“
- „60 godina Arhiva“ (stalna postavka).
U odgovoru na pitanje o broju posjetilaca navedeno je da su izložbe slabo posjećene,
osim otvaranja uz pozivnice.
f) Arhiv Tuzlanskog kantona
Arhiv Tuzlanskog kantona je izložbenu aktivnost na svojoj web stranici

prikazao u okviru posebnog linka „Izložbe“, gdje se nalazi popis održanih izložbi
od 1969. godine. Za većinu izložbi su prezentirani podaci o autorima i datumu
postavljanja, dok za jedan broj njih nema tih podataka, niti se može zaključiti da
li su postavke iz fundusa Arhiva Tuzlanskog kantona, ili iz nekog drugog izvora,
gostujuće i sl.
Prema navedenom spisku, Arhiv Tuzlanskog kantona je od 2008. godine
održao 17 izložbi, što pokazuje veliku dinamiku u ovom segmentu rada i djelovanja
ustanove:
1. Izložba “Srebrenica – da se ne zaboravi” (autori: I. Šabotić, E. Begović)
otvorena je za javnost 2008. godine u povodu obilježavanja godišnjice
genocida u Srebrenici. Postavljana je i u Kalesiji (28. juna 2010. godine),
Gornjoj Tuzli (02. jula 2010. godine), te na trgu “Žrtava genocida u
Srebrenici” u Tuzli, 11. jula 2010. godine.
2. Izložba “Industrijsko naslijeđe – treba li nam?“ (autori: S. Adrović, O. Zulić,
S. Isić) postavljena je povodom obilježavanja 12. decembra – Dana arhivske
službe Bosne i Hercegovine, u prostorijama Arhiva Tuzlanskog kantona 11.
decembra 2008. godine.
3 http://arhivhnk-z.ba/
391
3. Izložba “Fotografijom protiv zaborava“ (autori: I. Šabotić, S. Adrović, H.

Fetahagić) otvorena je u prostorijama Arhiva Tuzlanskog kantona 01. jula
2009. godine, a povodom obilježavanja 55-te godišnjice postojanja i rada
Arhiva Tuzlanskog kantona. Izložba je postavljena i 20. novembra 2009.
godine, u Arhivu Tuzlanskog kantona, povodom održavanja Okruglog stola
“Fotografska građa – historiografska i umjetnička vrijednost“.
4. Izložba „Ka obnovi potisnutog identiteta: Slovenci u Bosni i Hercegovini
1530.-2010.“ (autor: Stanislav Koblar), otvorena je u Arhivu Tuzlanskog
kantona 14. juna 2010. godine.
5. Izložba „Holokaust, genocid…“ (I. Šabotić, E. Begović, S. Gušić i M. Gašić)
otvorena je 7. jula 2010. godine u izložbenom paviljonu Zgodovinskog
arhiva Celje povodom obilježavanja 11. jula – Evropskog dana sjećanja na
genocid u Srebrenici.
6. Izložba „Culture Matters“, u organizaciji Ambasade Republike Austrije
u Bosni i Hercegovini i Arhiva Tuzlanskog kantona, uz podršku Narodne
i univerzitetske biblioteke i Austrijske biblioteke u Tuzli, otvorena je u
prostorijama Arhiva Tuzlanskog kantona 26. jula 2010. godine. Riječ je o
izložbi koja prikazuje 18 spomenika kulture koje je UNESCO proglasio
svjetskom baštinom. Spomenici se nalaze u jugoistočnoj Evropi i svjedoče o
ukrštanju različitih značajnih kultura na ovim prostorima.
7. Izložba „Husinska buna 1920–2010.“ (autori: S. Adrović, H. Fetahagić, E.
Lević, N. Perić) rađena je u saradnji sa Muzejom istočne Bosne Tuzla, a
otvorena je 21. decembra 2010. godine u Međunarodnoj galeriji portreta
Tuzla.
8. Izložba „Nuraga Softić – Put umjetnika“ (autor: N. Softić) postavljena
je u Arhivu Tuzlanskog kantona 15. februara 2011. godine, a povodom
obilježavanja 60-godišnjeg uspješnog bavljenja fotografijom Nurage Softića.
9. Izložba „Kapija 25.5.1995.“ rađena je sa ciljem da se na vjerodostojan
način, na osnovu originalne dokumentacije i fotografija, prikažu stvarno
stanje i okolnosti vezane za počinjeni zločin, te njegove posljedice. Izložba
je otvorena 24. maja 2011. godine, u sklopu obilježavanja 16-te godišnjice
na žrtve zločina počinjenog na Kapiji 25. maja 1995. godine.
10. Izložba “Stare džamije u Bosni i Hercegovini” kojom je predstavljeno
bogato sakralno, ali i kulturalno naslijeđe Bosne i Hercegovine. Mnoge od
predstavljenih džamija su izgrađene još u Osmanlijskom carstvu, kao što je
Atik džamija u Brčkom izgrađena 1625. godine, Džedid brčanska džamija
izgrađena 1677, Aladža džamija u Foči 1550, Turalibegova džamija u Tuzli
1582, Gazi Husrev-begova u Sarajevu 1531, Sultan Selimova džamija u
Stocu 1592, Atik džamija u Bijeljini je građena između 1548. i 1566. godine.
Izložba je rađena u saradnji sa Atahom Mahićem iz Brčkog.
11. Izložba “Tuzla na starim fotografijama – otrgnuto od zaborava”.
12. Izložba “Prvi svjetski rat u fotografijama i dokumentima Arhiva Tuzlanskog
kantona”.
392
13. Izložba “Bogatstvo Arhiva Tuzlanskog kantona – nacionalno blago Bosne

i Hercegovine”.
14. Izložba “Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu kroz historijske
izvore Arhiva Tuzlanskog kantona” otvorena 12.5.2015. godine u
prostorijama Arhiva TK. Autori izložbe su mr. sc. Omer Zulić, Ešefa
Begović, Hatidža Fetahagić i Adnan Tinjić.
15. Izložba “Kulturno – obrazovna aktivnost Arhiva Tuzlanskog kantona”.
16. Izložba “Stare čaršije u Bosni i Hercegovini”. Autori izložbe: Saneta
Adrović, Selma Isić.
17. Izložba “Historijska pruga kroz historijske izvore – 70 godina pruge Brčko
– Banovići”. Izložba urađena u okviru obilježavanja manifestacije 70 godina
od izgradnje pruge Brčko – Banovići.4
Dodatna pretraga je pokazala da je broj održanih izložbi daleko veći. Obzirom

da se svake godine u časopisu „Arhivska praksa“ objavljuju izvještaji o kulturno-
obrazovnoj djelatnosti Arhiva za prethodni period od godinu dana, pretraživanjem
časopisa, koji su postavljeni na web stranici, može se doći do podataka o broju
održanih izložbi. Ovaj način nije pogodno rješenje, obzirom da posjetilac stranice
želi brzu, lako dostupnu informaciju. Izdanja časopisa „Arhivska praksa“ smještena
su u okviru linka „Izdavaštvo – Arhivska praksa“, a da bi se došlo do krajnjeg
rezultata potrebno je pretraživati svaki broj časopisa pojedinačno. Takođe, za
ovakav pristup potrebne su i prethodne informacije, te je gotovo sigurno da će, na
ovaj način, do podataka dolaziti samo oni koji se arhivistikom bave kao strukom, ili
su im podaci potrebni za istraživački rad. Izložbena aktivnost treba da privuče što
veći broj posjetilaca, tako da je veoma važan i način prezentacije na web stranici,
koja je danas uobičajen način komunikacije sa javnošću. Arhiv Tuzlanskog kantona
poklanja dužnu pažnju ovom segmentu rada i zato iznenađuje činjenica da, upravo iz
razloga vlastite promocije, na web stranici nisu prezentirani potpuni podaci, u okviru
linka „Izložbe“.
4 http://www.arhivtk.ba
393
Nakon dodatne pretrage, izložbena aktivnost Arhiva Tuzlanskog kantona izgleda

ovako:
2008. „Srebrenica – da se ne zaboravi“
„Industrijsko naslijeđe – treba li nam?“
2009. „Fotografijom protiv zaborava“
„Dokazi kontinuiteta bosanske opstojnosti“
„55 godina rada i stvaranja Arhiva TK“
2010. “Holokaust, genocid....“
„Grbovi BiH kroz historiju“
„Culture Matters“
„Husinska buna 1920–2010.“
2011. „Grbovi i karte o kontinuitetu BH državnosti opstojnosti“
„Nuraga Softić – Put umjetnika“
„Kapija 25.5.1995.“
„Pozdrav iz Donje Tuzle“
2012. “25 godina Arhivske prakse u Tuzli“
„Kontinuitet nezavisnosti BiH“
2013. „Tuzla na starim fotografijama – otrgnuto od zaborava“
„Tragovima naših komšija: Jevreji u BiH i holokaust“
2014. „I svjetski rat u fotografijama i dokumentima Arhiva Tuzlanskog kantona“
„Bogatstvo Arhiva Tuzlanskog kantona – nacionalno blago Bosne i
Hercegovine“
2015. „Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu kroz historijske izvore Arhiva
Tuzlanskog kantona“
„Obnova i priznanje nezavisnosti BiH na temelju milenijumskog kontinuiteta“
„Kulturno-obrazovna djelatnost Arhiva Tuzlanskog kantona“
„Srebrenica – genocid koji nije spriječen“
2016. „Stare čaršije u Bosni i Hercegovini”
„Izgubljeno u holokaustu: jevrejski komšiluk u Bosni i Hercegovini“
„Orijentalna zbirka Arhiva Tuzlanskog kantona “
„Historijska pruga kroz historijske izvore – 70 godina pruge Brčko-Banovići“
„Kontinuitet bosanskohercegovačke posebnosti i opstojnosti kroz grbove i
karte“
2017. U Izvještaju o kulturno obrazovnoj aktivnosti obuhvaćen je period u prvih šest
mjeseci, u kojem nije bilo novih izložbi
Tabela pokazuje da je izložbena aktivnost Arhiva Tuzlanskog kantona

mnogo dinamičnija, nego što je to prikazano u okviru linka „Izložbe“ - u proteklih
10 godina postavljeno je 28 izložbi, a na spisku je svega 17. Bez obzira na detaljnu
pretragu, zadržavam jednu dozu opreza, obzirom na činjenicu da se za svaku izložbu
nije moglo utvrditi da li je iz vlastitiog fundusa Arhiva, a neke izložbe imaju slična
imena, tako da nije potpuno jasno da li se radi o istim izložbama, o modificiranim,
dopunjenim, ili potpuno novim postavkama.
394
Slika 6. Detalj sa izložbe Arhiva Tuzlanskog kantona „Historijska pruga kroz historijske
izvore -70 godina pruge Brčko-Banovići“, postavljene u Banovićima 4.11.2016. godine.
Ono što prezentaciju Arhiva

Tuzlanskog kantona razlikuje od ostalih
arhivskih ustanova jeste činjenica da su,
barem u jednom dijelu spiska, ukratko
opisane izložbe (povod, autori, cilj,
gradovi i prostori u kojima je izložba
gostovala). Izložbe Arhiva Tuzlanskog
kantona prezentirane su u više gradova
Bosne i Hercegovine i drugih evropskih
država: Celje, Kalesija, Gornja Tuzla,
Potočari, Zagreb, Gračanica, Jablanica,
Banovići, Beli Manastir...). Očigledna
je namjera menadžmenta i zaposlenika
Arhiva TK da i na ovaj način
popularišu ustanovu i dokumentuju
istoriju Tuzlanskog kantona i Bosne i
Hercegovine.
Arhiv Tuzlanskog kantona je
dostavio iscrpne odgovore na anketna
pitanja, kako slijedi: Slika 7. Arhiv Tuzlanskog kantona,
- u odgovoru na pitanje o „Novosti“, fotografija plakata, gostujuća
značaju izložbene djelatnosti izložba u Gračanici.
arhiva, istaknuto je da je
značaj višestruk. Prvenstveno se kroz izložbenu djelatnost prezentuje
arhivska građa, kao pisano kulturno blago, stručnoj, naučnoj, kulturnoj
i široj javnosti. Na taj način se želi animirati i zainteresovati javnost
395
za arhivsku djelatnost i kulturno naslijeđe koje Arhiv čuva. Izložbena

djelatnost je značajna i sa aspekta razvijanja i jačanja svijesti građana o
značaju pisane kulturne baštine, a samim time i njene zaštite. Kroz tematske
izložbe koje obrađuju značajne datume (Dan nezavisnosti, Dan državnosti,
itd.) kod građana, ali prevashodno djece i učenika svih uzrasta, razvijaju
se patriotska osjećanja i osjećaj pripadnosti državi Bosni i Hercegovini.
Izložbena aktivnost jača naučno-istraživačku komponentu Arhiva, jer
kroz prezentirane arhivalije, Arhiv priča priču o značajnim historijskim
procesima, događajima, i ličnostima iz bliže ili dalje prošlosti. Na koncu,
kroz izložbenu djelatnost se akcentira otvorenost Arhiva prema svim
građanima. Izložbena djelatnost kroz sve gore navedene ciljeve u konačnici
vodi afirmaciji i popularizaciji, kako Arhiva, tako i arhivske djelatnosti, te
arhivske građe, kao kulturno-historijskog naslijeđa države;
- osim web stranice, Arhiv Tuzlanskog kantona ima i facebook stranicu, koja
se redovno ažurira, a značajna pažnja poklanja se saradnji sa medijima i, u
tom smislu, širenju informacije do svih građana, odnosno zainteresiranih
za određene izložbene sadržaje. Stoga se u radio i televizijske programe
(ali i posebne emisije iz kulture), uključuju stručni zaposlenici arhiva,
koji na taj način prezentuju određenu izložbenu djelatnost. Dobra saradnja
je uspostavljena i sa pojedinim portalima, te štampanim medijima
(Oslobođenje, BH glas, itd). Osim toga, kroz kataloge i prigodne afiše,
Arhiv nastoji da dugoročno plasira informacije do svih građana;
- Arhiv ne vodi tačnu evidenciju posjeta izložbama. Međutim, ukoliko
uzmemo u obzir činjenicu da izložbe, osim otvaranja, naknadno posjeti
veliki broj građana, ali i učenika kroz organizovane posjete, onda možemo
konstatovati da pojedine izložbe posjeti i do nekoliko stotina građana/
učenika.
Arhivi koji nemaju web stranicu
Kako je već u Uvodu istaknuto, arhivskim ustanovama koje nemaju web

stranicu dostavljena je anketa, koja osim pitanja o značaju izložbene aktivnosti,
načinu prezentacije i broju posjetilaca, sadrži i pitanje o broju održanih izložbi u
posljednjih 10 godina - period 2008–2017. i njihovom nazivu (temi). Anketa je
dostavljena putem elektronske pošte, ali ni jedna od ovih ustanova nije dostavila
odgovore. Iako je namjera bila da se kompariraju odgovori, da se uoče eventualne
razlike u broju posjetilaca, načinu komunikacije i prezentacije izložbenih aktivnosti,
kompletnu analizu i komparaciju nije bilo moguće izvršiti. Pokazana je indolentnost
prema istraživanju koje ima za cilj detekciju stanja u segmentu izložbene djelatnosti
arhiva, iako su i istraživanja i njihovi rezultati svojevrsna afirmacija arhivskih
ustanova i način da se rezultati upotrijebe u svrhu unaprijeđenja vlastitog rada.
396
Rezime
Analiza izložbene djelatnosti arhivskih ustanova u Bosni i Hercegovini

pokazala je da se radi o nezaobilaznom segmentu rada svake od njih. Različita
je dinamika rada u ovoj oblasti - Arhiv Bosne i Hercegovine, prema dostupnim
podacima, održao je samo jednu izložbu u posljednjih 10 godina, dok se Arhiv
Tuzlanskog kantona može pohvaliti respektabilnim brojem od 27 izložbi.
Web stranica, kao izvanredan alat za privlačenje pažnje i afirmaciju
ustanove, pruža velike mogućnosti u prezentaciji izložbene aktivnosti arhiva. Šest,
od jedanaest, arhivskih ustanova ima web stranicu, no analiza je pokazala da ovaj
komunikacijski kanal nije adekvatno iskorišten.
Izložbenu aktivnost u okviru posebnog linka na web stranici predstavila su 4
arhiva: Arhiv Bosne i Hercegovine, Arhiv Republike Srpske, Arhiv Hercegovačko-
neretvanskog kantona/županije i Arhiv Tuzlanskog kantona. Ovakav pristup olakšava
pretragu i omogućava brz pristup željenom sadržaju. No, analiza je pokazala da su
izložbe prikazane u vidu popisa, nepotpuno i šturo, bez svih potrebnih podataka.
Jednom riječju, način prezentacije je neprivlačan, te, s obzirom na ove nedostatke, ne
može na adekvatan način poslužiti kao alat za pobuđivanje interesa i privlačenje većeg
broja posjetilaca u arhivske prostore. Napredne tehnologije pružaju niz mogućnosti
koje ovaj segmenta rada, ujedno i najinteresantniji za širi krug ljudi, može prikazati
na mnogo bolji i potpuniji način. Svaka izložba može se prezentirati kao odvojena
cjelina (aktivni link), sa svim potrebnim podacima: tema, autori, datum održavanja,
plakat. Nakon zatvaranja izložbe, prezentaciju dopuniti fotografijama, elektronskim
izdanjem kataloga (ukoliko je štampan), te virtuelnim prikazom izložbe. Podatke bi
trebalo redovno ažurirati (gostovanja i sl.). Ovakav pristup bi bio mnogo privlačniji,
pobudio bi veće interesovanje i u pravom smislu riječi poslužio kao alat za afirmaciju
ustanove.
Iznenađujuća je činjenica da su popisi održanih izložbi nepotpuni, čime se
šalje pogrešna poruka javnosti. Arhivi su čuvari istorije, te bi o prezentaciji svog
istorijata morali voditi mnogo više računa.
Dvije arhivske ustanove – Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine i Historijski
arhiv Sarajevo, izložbenu aktivnost su prikazali u okviru linka „Aktuelnosti“ i
„Djelatnost“. Ovakav pristup otežava pretragu, posebno na stranici Arhiva Federacije
Bosne i Hercegovine, gdje se do podataka može doći samo detaljnom pretragom
stranica vijesti. Lakoća pretrage, dostupnost, preglednost i brzina pronalaženja
informacije su veoma važni elementi svake web stranice. Ukoliko se ovi postulati ne
zadovolje, web stranica neće ispuniti svoju ulogu, neće pobuditi interesovanje i neće
biti alat za afirmaciju arhivskih ustanova.
Poseban problem jeste činjenica da 5 arhivskih ustanova u Bosni i Hercegovini
još uvijek nema web stranicu, što je poražavajući podatak u današnjoj informatičkoj
eri. Ustanove kao što su arhivi, u kojima se prikuplja građa za niz različitih
istraživanja, pokazali su veliku dozu indolentnosti kad je u pitanju istraživanje
397
jednog segmenta njihovog rada. U ostavljenom roku, samo su 3 arhiva dostavila

odgovore na pitanja iz upitnika – Arhiv Federacije BiH, Arhiv Hercegovačko-
neretvanskog kantona/županije i Arhiv Tuzlanskog kantona. Obzirom da rezultati
istraživanja mogu biti putokaz za dalji rad, otklanjanje određenih nedostataka ili,
potvrda vlastitog kvaliteta, iznenađuje ovakav odnos arhivskih djelatnika. Izostanak
odgovora onemogućio je potpunu analizu i komparaciju rezultata. Niti jedna
arhivska ustanova koja ne posjeduje web stranicu nije uzela učešće u istraživanju
(iako su odgovori na postavljena pitanja bili jedini način uvida u njihovu izložbenu
aktivnost), što, uz odsustvo web stranice, dovoljno govori o njihovom odnosu prema
različitim vrstama javnosti.
Iz odgovora na postavljena pitanja vidljivo je da arhivi smatraju veoma
značajnom izložbenu djelatnost, koja ima edukativnu i informativnu ulogu, sa ciljem
da se prezentuje arhivska građa različitim vrstama javnosti i na taj način afirmiše
arhiv, ali i razvije i jača svijest o značaju pisane kulturne baštine. Osim web stranice,
arhivi koriste i druge kanale komunikacije, te javnost informišu o izložbenoj
aktivnosti putem facebook stranice, štampanih i elektronskih medija, plakata,
kataloga, afiša, pozivnica. Precizne podatke o broju posjetilaca nema niti jedan
arhiv, no Arhiv Federacije BiH je izuzetno zadovoljan posjetama izložbi, a Arhiv
Tuzlanskog kantona ističe da pojedine izložbe posjeti i do nekoliko stotina građana.
Arhiv Hercegovačko-neretvanskog kantona/županije nije zadovoljan posjetom i
okarakterisao ih je skromnim, osim otvorenja izložbi, uz dostavljene pozivnice kada
je posjećenost zadovoljavajuća.
Rezultati istraživanja pokazuju da je izložbena aktivost obavezan segment
rada arhivskih ustanova, ali se mnogo toga još može uraditi, posebno na planu
komunikacije sa javnošću. Savremeni komunikacijski kanali nisu dovoljno
iskorišteni u svrhu prezentacije i afirmacije izložbene aktivnosti. Informacijske
tehnologije donose nove izazove i mogućnosti, koje treba primijeniti i na ovom polju
rada i djelovanja. Da bi se pobudilo interesovanje, informacija mora biti kvalitetna,
interesantna i lako dostupna. U suprotnom, arhivske ustanove neće biti predmet
interesovanja šireg kruga ljudi, pogotovu mladih naraštaja, stasalih na modernim
tehnologijama.
Summary
An analysis of the exhibition activity of archival institutions in Bosnia

and Herzegovina has shown that this is an indispensable segment of the work for
each archive. Different dynamics of work in this area - The Archives of Bosnia and
Herzegovina, according to the available data, held only one exhibition in the last
10 years, while the Tuzla Canton Archives can boast a respectable number of 27
exhibitions.
398
The web site, as an extraordinary tool for attracting attention and affirmation
of the institution, offers great opportunities in the presentation of the exhibition
activity of the archive. Six of the eleven archival institutions have a website, but
the analysis has shown that this communication channel has not been adequately
exploited.
The exhibition activity within a special link on the web site was presented
by 4 archives: Archives of Bosnia and Herzegovina, Archives of Republika Srpska,
Archive of Herzegovina-Neretva Canton and Archives of Tuzla Canton. This
approach makes it easy to search and allows quick access to the content you want.
However, the analysis showed that the exhibitions are presented in the form of a
list, incomplete and stutter, without all the necessary data. In one word, the way of
presentation is unattractive, and in view of these shortcomings, it can not adequately
serve as a tool for instigating interests and attracting more visitors to archival spaces.
Advanced technologies provide a range of possibilities that this segment of work,
which is also the most interesting for a wider circle of people, can be presented
in a much better and more complete way. Each exhibition can be presented as a
separate whole (active link), with all the necessary data: theme, authors, date of
maintenance, poster. After closing the exhibition, supplement the presentation with
photographs, electronic edition of the catalog (if printed), and a virtual presentation
of the exhibition. Data should be regularly updated (roaming, etc.). Such an approach
would be more attractive, he would have more interest and in the right sense of the
word would serve as a tool for affirmation of the institution.
It is a surprising fact that the lists of exhibitions are incomplete, thus sending
the wrong message to the public. Archives are guardians of history, and they would
have to spend much more on the presentation of their history.
Two archival institutions - the Archive of the Federation of Bosnia and
Herzegovina and the Sarajevo Historical Archive, presented the exhibition activity
within the link “Actualities” and “Activities”. This approach makes it difficult to
search, especially on the Archives of the Federation of Bosnia and Herzegovina,
where data can only be obtained through a detailed search of news sites. Ease of
search, availability, transparency and information retrieval speed are very important
elements of every website. If these postulates are not satisfied, the web site will not
fulfill its role, will not raise interest and will not be a tool for affirmation of archival
institutions.
A special problem is the fact that 5 archival institutions in Bosnia and
Herzegovina still do not have a website, which is a devastating data in today’s
information age. Institutions such as archives in which material is collected for a
variety of different studies have shown a great deal of indolence when it comes to
researching a segment of their work. Within the deadline, only 3 archives provided
answers to the questions from the questionnaire - the Archive of the Federation
of B&H, the Archive of the Herzegovina-Neretva Canton and the Tuzla Canton
Archives. Since the results of the research can be a signpost for further work, the
399
removal of certain deficiencies, or the confirmation of one’s own quality, is surprising

this attitude of archival employees. The absence of a response prevented complete
analysis and comparison of results. No archival institution that does not own a web
site did not take part in the research (although the answers to the questions asked
were the only way of insight into their exhibition activity), which, in the absence of
a web site, sufficiently speaks about their attitude towards different types of public.
It is evident from the answers to the questions asked that the archives are
considered a very important exhibition activity, which has an educational and
informative role, with the aim of presenting archival material to various types of
public, thus affirming the archives, and also developing and strengthening awareness
of the importance of the written cultural heritage. In addition to the website, archives
use other channels of communication, and inform the public about exhibition activities
via Facebook, printed and electronic media, posters, catalogs and invitations. Precise
data on the number of visitors is not available for any archives, but the Archives of
the Federation of B&H is extremely satisfied with the visits of the exhibitions, and
the Tuzla Canton Archives point out that several exhibitions are visited by several
hundred citizens. The archive of the Herzegovina-Neretva Canton was not satisfied
with the visits and characterized them as modest, apart from the opening of the
exhibitions, with the invitation sent when the visit was satisfactory.
The results of the survey show that exhibition activity is a required work
segment of archival institutions, but much can still be done, especially in terms of
communication with the public. Modern communication channels have not been
sufficiently utilized for the purpose of presenting and affirmation of exhibition activity.
Information technologies bring new challenges and opportunities to be applied in
this field of work and action. In order to stimulate interest, the information must be
of high quality, interesting and easily accessible. Otherwise, archival institutions will
not be the object of interest of a wider circle of people, especially young generations,
focusing on modern technologies.
400
Tatjana SEGEDINČEV stručni rad
Istorijski arhiv Subotica
ZNAČAJ ARHIVSKE FOTOGRAFIJE KAO SAVREMENIKA

ISTORIJSKOG DOGAĐAJA I LJUDI U NJEMU
Apstrakt: U radu se govori o fotografijama koje su zbog svog sadržaja

postale značajne kao arhivski izvor i arhivska građa, a koje su zbog svoje
reprezentativnosti doprinele afirmaciji arhivske ustanove. Za razliku od pisanih
dokumenata koji neposredno govore o događaju, fotografije su savremenici kako
događaja, tako i ljudi koji su u njemu učestvovali. Fotografije o kojima rad govori
su smeštene u posebnu celinu u okviru zbirke 180 – Zbirke fotografija Istorijskog
arhiva Subotice.
Ključne reči: Zbirka fotografija, dokumentarna fotografija, Prvi svetski

rat, osobenost fotografije, kulturno nasleđe.
THE ROLE OF ARCHIVAL PHOTOGRAPHS AS CONTEMPORARY

WITNESS TO HISTORICAL EVENTS AND PEOPLE
Abstract: This paper is about photographs which became significant

archival material and source due to their contents. Their representative nature
contributed a lot to the affirmation of The Historical Archives with, since they
directly mirror events and people involved, compared to written documents. The
relevant photographs in this paper make an individual series in the fond no. 180,
The collection of Photographs at The Historical archives of Subotica.
Key words: Collections of photographs, documentary photography, World

War I, distinctiveness of photographs,cultural heritage.
„Fotografije ne svedoče da je nešto prošlo već da se nešto dogodilo“.
Uvod
Fotografija predstavlja svedočanstvo jednog vremena, događaja, prostora

ili ličnosti. Ona može biti posmatrana kao svedok doživljenog, kao umetnička
fotografija, ali i kao istorijski izvor. Fotografija vizuelno ovekovečava sredinu,
stvari i dešavanja.
401
Tatjana SEGEDINČEV
Fotografije koje se čuvaju u Istorijskom arhivu Subotice jesu arhivska

građa.1 To nam govori i sam Zakon o arhivskoj građi gde se arhivskom građom
smatra sav izvorni i reprodukovani (pisani, crtani, štampani, fotografisani,
filmovani) ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal od značaja za
nauku, kulturu i ostale društvene potrebe. Fotografije se svrstavaju u Zbirke
fotografija. Često se koriste prilikom istraživanja, pisanja radova ili kao ilustracije.
Pomoću njih se približava tema istraživanja, i potvrđuju istorijske činjenice u
tekstu.
Dokumentarnim fotografijama nazivamo fotografije koje svedoče da je
neko ili nešto postojalo ili se nešto dogodilo. Fotografije su od istorijske vrednosti
za određenu osobu, mesto, događaj i sl.2 Kroz fotografije koje su dokumentarnog
karaktera vidi se ono bitno što je autor hteo da zabeleži. U proteklom periodu
postojanja dokumentarna fotografija je ostala bitan svedok događaja, pojava,
običaja, odevanja, arhitekture, ljudi.3
U periodu postojanja dokumentarna fotografija je doživela svoj razvoj
- od prvih fotografija koje su bile portreti ličnosti, do danas kada postaju sve
sofisticiranije, raznovrsnije i mnogobrojnije. Novi pronalazak nazvan „dagerotipija“
obnarodovan je 1839. godine u Francuskoj, kao izum pozitivnih slika na
posrebrenom metalu od kojih je svaka bila unikatna, a dominantno je korišćen za
pravljenje ličnih portreta.4 Izum fotografije će podržavati želju građanskog društva
„da svako, a ne samo članovi društvene elite, dođe do svoje reprezentativne
predstave, slike o sebi namenjene drugima.“5
Danas je slika sredstvo komunikacije i pitanje je da li će u budućnosti
masovna fotografija imati takvu „istorijsku vrednost“ kao što imaju arhivske
fotografije danas.
O albumu fotografija dr. Bele Maćašovskog
U Istorijskom arhivu u Subotici se čuvaju albumi fotografija iz vremena

Prvog svetskog rata (1914–1918), čiji je tvorac lekar dr. Bela Maćašovski.
Na specifičan način - odložene u knjigama6 zasecanjem stranica, sačuvane
su fotografije nastale tokom rata. Na slikama su mesta u Crnoj Gori, Hrvatskoj,
1 Zakon o arhivskoj građi i arhivskoj službi SAPV, Sremski Karlovci 1974, 1.
2 Erika Žilić Vicentić, Dokumentarna fotografija, katalog izložbe, Osijek, lipanj 2012, 13.
3 Arhiv u Subotici u okviru Zbirke fotografija čuva i fotografije koje su preuzete od nekadašnjeg
Radničkog univerziteta u Subotici. U okviru sekcije na Univerzitetu su postojale „Foto novine“-
vesti koje su propratile sve događaje u gradu ali i u zemlji. Ova grupa fotografija obuhvata period od
1961. do 1985. godine, ima 20.746 fotografija, koje prikazuju ličnosti, događaje i manifestacije toga
vremena.
4 Fotografije pre fotografija dagerotipije, katalog izložbe, Muzej istorije Jugoslavije, Beograd
2013, 2.
5 Isto.
6 Interesantan je način na koji su slike odložene. Pošto autor nije imao albume u vreme rata,
zasecanjem listova svojih knjiga odlagao ih je, i na taj način sačuvao. Na listovima bi napravio četiri
razreza po veličini slike i u njih stavljao fotografije. U ovom obliku su one i predate u Arhiv.
402
Značaj arhivske fotografije kao savremenika istorijskog događaja i ljudi u njemu
Bosni, Italiji i svuda gde je autor tokom rata boravio. Ova grupa fotografija u
Arhivu je dobila naziv Album dr Bele Maćašovskog iz Prvog svetskog rata.
Fotografije su primljene u Arhiv 7. novembra 1988. godine o čemu govori Zapisnik
o primopredaji arhivske građe, iz kojeg se vidi da su preuzete 544 originalne
fotografije.7 Fotografije su se nalazile u knjigama u koje ih je tvorac odložio.
Dve knjige u kojima su fotografije bile i ostale, odnose se na sadržaje iz oblasti
medicine, a dve na teme automobila početkom XX veka. Osim ovako odloženih
fotografija, postoje i one koje se čuvaju u rinfuznom stanju.8 Sve su smeštene u
jednu arhivsku kutiju.
Oblik u kome su fotografije primljene u Arhiv je zadržan do danas baš zbog
neobičnog i interesantnog načina čuvanja kojega je tvorac primenio. Fotografije su
arhivistički sređene i obrađene. Fotografije su sređene koristeći Uputstva o čuvanju
i obradi zbirke fotografija.9 Zbirka fotografija je sređena tematski.10 Prilikom
sređivanja zadržan je princip provenijencije. Knjige u kojima su fotografije su
dobile signaturski broj. Svaka fotografija je dobila signaturu i analitički je obrađena.
Broj sačuvanih fotografija iznosi:
- u prvoj knjizi 215 fotografija,
- u drugoj knjizi 168 fotografija,
- u trećoj knjizi 79 fotografija,
- u četvrtoj knjizi 45 fotografija i
- u rinfuzi 32 fotografije.
Nakon arhivističke obrade pristupilo se digitalizaciji albuma fotografija.

Skeniranje se vrši u odgovarajućoj rezoluciji, pa na ovaj način obrađena i zaštićena
građa postaje dostupna istraživačima. Internet prezentacija fotografija postaje tako
dostupna i u online režimu.11
Za ove fotografije postoji interesovanje kako istraživača tako i šire javnosti.
Publikovane su više puta u stručnim knjigama i publikacijama u širem regionu, kao
i prikazane na izložbi.12
7 Istorijski arhiv Subotica, Fond: Zbirka fotografija, Zapisnik o primopredaji arhivske građe, omot
2/3.
8 IASu, F.180, III, 712-744.
9 Uputstvo o čuvanju i obradi zbirke fotografija, Arhivski pregled 1-2, Beograd 1971, 157-16;,
Bernard Stulli, Priručnik iz arhivistike, Zagreb 1997, 156-158.
10 Dr. Bogdan Lekić, Arhivistika, Beograd 2006, 143.
11 Istorijski arhiv Subotica, jedan deo fotografija je na http://www.suarhiv.co.rs/ser/o nama/
publikacije.
12 Radojica Rašo Pavićević, „Werk“ Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori, Herceg-Novi 2012;
Tatjana Segedinčev, O albumu fotografija dr. Bele Maćašovskog (dr. Mattyasovszky Béla) koji je
nastao za vreme Prvog svetskog rata, Ex Pannonia, br. 14, Subotica 2011, 60; Crna Gora 1914-1918
kroz objektiv Bele Maćašovskog, katalog izložbe, Kulturni centar Vrbasa, Vrbas-Subotica 2015.
403
Tatjana SEGEDINČEV
O autoru fotografija
Bela Maćašovski (Mattyasovszky Béla) (Budimpešta, 8. april 1891 -

Subotica, 30. maj 1960), vojni lekar, lekar opšte medicine.1314
Školovao se u rodnom mestu, a maturirao u gimnaziji Pijarista. Završio je
studije na Medicinskom fakultetu u Budimpešti, neposredno pred Prvi svetski rat.
Odmah je mobilisan i kao vojni lekar je na ratnom brodu “Kotor” (Kataro) služio
do 1915. godine. Nalazio se, zatim, u Crnoj Gori, na području Boke Kotorske, koja
je tada bila pod blokadom Austro-Ugarske i radio kao vojni lekar na više mesta
(Njeguši, Crkvice, Mamula, Risan). Po završetku rata odlazi u Erdelj u mesto
Međuheđeš (Megyuhegyes) gde je još službovao kao vojni lekar. Napušta vojnu
službu i dolazi u Bačku (Vojvodina) svojoj majci i bratu, takođe lekaru. Od 1921.
godine je bio zaposlen u ambulantama u Riđici, Stanišiću i Bajmoku (mesta u
okolini Subotice i Sombora). Dve godine je radio u Melencima. Za vreme Drugog
svetskog rata je bio ponovo vojni lekar u garnizonskoj ambulanti u Skoplju.
Od 1945. do 1949. godine je u službi kao civilni lekar u Bajmoku i Melencima.
U Subotici je radio od 8. novembra 1951. godine sve do smrti 1960. godine.15
Sahranjen je na groblju u Bajmoku.16
Istorijski okvir fotografija
Radi razumevanja
ove zbirke slika nastale na
široj teritoriji, potrebno ih
je staviti u jedan istorijski,
politički i vojni okvir.
Sama Boka Kotorska se
od Bečkog kongresa 1814.
godine priključuje Austriji.
Juna 1814. godine, Boku
Kotorsku su zaposeli
Austrijanci i u njoj ostaju
do kraja Prvog svetskog
rata. Centralistička carevina Prilog 1. Bogata bosanska porodica (Jazići-Bosna).
14
Austrija nagodbom je pretvorena u zajednicu Austrije i Ugarske 1867. godine, kada

i nastavlja sa širenjem svojih granica.
13 Dr. Emil Libman, Tatjana Segedinčev, O Beli Maćašovskom, tekst u rukopisu za Leksikon
Podunavskih Hrvata-Bunjevaca i Šokaca, slovo M.
14 Podaci o fotografiji su navedeni po analitičkom opisu fotografija, sačinila Tatjana Segedinčev, Dr.
Bela Maćašovski- lekar( Dr. Mattyasovszky Béla). Napisani su na osnovu teksta napisanih na samim
fotografijama koje je ispisivao tvorac fotografija.
15 IASu, Fond: Gradski narodni odbor, Personalni odsek br. 19.245 od 8. XI 1951, Rešenje.
16 IASu, Fond: Zbirka rukopisa, omot 2, Pismo sina dr. Bele Maćašovskog.
404
Bosnu i Hercegovinu Austro-Ugarska okupira 1878, a anektira 1908.

godine. Odmah posle okupacije 1878. godine, Austro-Ugarska pristupa
preuređenju zastarelih turskih tvrđava u Zvorniku, Sarajevu i Višegradu i izgradnji
odbrambenih kasarni za gašenje mogućih ustanaka.17 Za zaštitu granice pored
niza karaula podignute su planinske pojasne tvrđave Trebinje i Bileća i utvrđenje
Avtovac, a kao druga linija, tvrđave Stolac, Nevesinje, Ulog, Kalinovik. Treću
liniju činila je Neretva sa pojasnom tvrđavom Mostar, a Sarajevo je pretvoreno
u utvrđeni logor.18 U mestu Kalinovik koje će se često naći na pomenutim
fotografijama su podignute tri baterije (borbene taktičke jedinice) za zaštitu
sarajevskog utvrđenog logora.
Fotografije oslikavaju
dešavanja i ljude na teritoriji koja
je bila pod Austro-Ugarskom
monarhijom u ratu. Zbog toga
i „regrutovanog vojnika Belu“
pratimo gledajući slike, duž tih
utvrđenih granica. Osim u Bosni
i Hercegovini, njegovo kretanje
pratimo u Hrvatskoj duž gradova
na Jadranskoj obali, do Crne Gore
i Boka Kotorskog zaliva.
Prilog 2. Stari Turčin Ibrica iz Bosne.
Koncentracija pomorskih
snaga Trojnog saveza u području Jadranskog i Sredozemnog mora predočena
konvencijom 1. novembra 1913, nije ostvarena pošto je Italija posle izbijanja rata
proglasila neutralnost 25. jula 1914. godine.
Predviđanja da će na Jadranskom moru rat proteći mirno nisu se ostvarila.19
Morske luke Pulu, Šibenik i Kotor zahvatilo je ratno stanje. Pošto se Crna Gora
pridružila silama Antante, Austro-Ugarska je proglasila blokadu Crne Gore.
Crna Gora je počela osećati nestašicu i zatražila je pomoć saveznika. Tako je već
u avgustu 1914. godine došlo do prvih pomorskih bitaka na Jadranskom moru.20
Borbena dejstva na ovom ratištu počela je nemačka Sredozemna eskadrila (bojni
krstaš Goeben i krstarica Breslau) u jutru 4. avgusta neuspešnim napadom na
brodove Bon i Filipvil radi ometanja prevoženja francuskih trupa.21 Austrougarska
flota (6 bojnih brodova, 2 krstarice, 6 razarača i 13 torpiljarki) isplovila je 7.
avgusta do visine rta Ploče, radi prihvata nemačke Sredozemne eskadrile ako uplovi
u Jadran, ali se vraća u Pulu i svoja dejstva je ograničila na odbranu obale i blokade
Crnogorskog primorja.22
17 Radojica Rašo Pavićević, „Werk“, Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori, Herceg-Novi 2012, 25.
18 Isto, 27.
19 Boris Prikril, 3000 godina pomorskih ratova, 3, Nakladni zavod znanje, Zagreb „Otokar
Keršovani“, Opatija 1885, 82.
20 Isto, 83.
21 Vojna enciklopedija, Drugo izdanje 9 Sparta-Tirana, Beograd 1975, 294, Prvi svetski rat.
22 Isto.
405
Tatjana SEGEDINČEV
Na čelu austrougarske mornarice nalazio se admiral Anton Haus. Gotovo

polovina posade je regrutovana iz Hrvatske (oko 46% osoblja), a među oficirskim
kadrom je bilo Nemaca, Hrvata, Slovenaca i Mađara. Iz Budimpešte je regrutovan
kao mladi lekar i Bela Maćašovski. Nije poznato kada je tačno stigao na teritoriju
ratišta, ali njegove prve fotografije kao regrutovanog lekara datiraju iz 1915, i
nastavljaju se kroz sve ratne godine.
Ostaće zabeleženo da je nesumljivo bio zaljubljenik u lepu fotografiju.
Fotografije koje je pravio su uslikane sa dva fotoaparata koje je posedovao - marke
„Vaigtlander“ i „Leica“.23 U burnim posleratnim godinama Drugog svetskog
rata, tačnije 1945, oduzeta su mu ova dva fotoaparata, a podatak pronalazimo u
dokumentu o prijavi ratne štete iz iste godine.24
Osobenost fotografija i opis sadržaja
Od ukupnog broja fotografija (544) najviše je iz vremena 1915–1917.

godina. Zanemarljiv je broj iz 1914, sačuvane su 2 fotografije na kojima se nalazi
sam „fotograf“ u Budimpešti, i iz 1918. godine koje su sa prostora Italije.
Sačuvani su negativi
fotografija, pravougaonog oblika
različitih veličina. Sam autor
je na poleđini ispisivao mesto
ili imena osoba koje se nalaze
na slici. Osim toga je ispisivao
datum i pojedine opaske.
Zahvaljujući tome u velikoj meri
je olakšana identifikacija sadržaja
slika. Na većini slika nalazi se
potpis i njegov doktorski pečat
(faksimil) – „Oberartz Dr Béla
v. Mattyasovszki“.25 Tekst na
Prilog 3. Bosanci u Kalinoviku – Bosna. slikama je ispisan na mađarskom
ili nemačkom jeziku.
Fotografije su nastale kao privatne fotografije. One su rezultat autorovog
interesovanja za fotografiju. Nastale su u okviru amaterskog interesovanja koje
je bilo okrenuto ka motivima iz svakodnevnog života i prirode.26 Vreme njegovih
studija medicine u Budimpešti se poklapa sa tehnološkim inovacijama na polju
fotografije. Nastale tehnološke promene omogućile su razvoj amaterskog pokreta,
23 IASu, Fond: Sreska komisija za ratnu štetu Subotica 1945–1946, 5468/1945. Prijava ratne štete.
24 Isto, 5468/1945.
25 IASu, F.180, III, fotografija 346, Potpis.
26 Bogdan Šekarić, Zbirka fotografija dr. Radivoja Simonovića u etnološkom odeljenju Muzeja
Vojvodine, Rad Muzeja Vojvodine, br. 54, Novi Sad 2012, 229.
406
koji se do kraja XIX veka proširio na sve veće kulturne centre Evrope. Profesionalni
fotografi su se bavili slikanjem portreta, a interes amaterskih fotografa bio je
okrenut ka motivima iz svakodnevnog života i prirode. Takav će biti i opus koji će
sačiniti dr. Bela Maćašovski u okviru njegovog amaterskog pokreta.
Fotografije su nastale kao rezultat
njegovog učestvovanja u ratu i njegovog
interesovanja za život etničkih grupa u
mestima gde je on boravio. Po svojoj tematici
ove fotografije se mogu svrstati i među vojne
fotografije. Izuzetak predstavljaju fotografije
mesta, pejzaža i planinskih krajolika.27
Posebnu grupu fotografija čine one na kojima
se nalazi lokalno stanovništvo mesta u kojem
je austrougarska vojska bila stacionirana.
Sačuvane fotografije nastale su tokom
Prvog svetskog rata. Autor je beležeći za sebe
postao hroničar vremena kroz fotografiju, u
ovom slučaju Prvog svetskog rata. Gledajući
slike pratimo dr. Belu Maćašovskog kroz
ratne godine koje je proveo u Crnoj Gori,
Prilog 4. Dečak iz Kalinovika u Bosni, Hrvatskoj i Italiji. Na nekim slikama
Bosni. obavlja svoju lekarsku dužnost, a na nekima
se nalazi na liniji fronta, na bolničkom brodu
„Baron Kol“ (Baron Cal), u bolnici ili u slobodnim trenucima – na skijanju u Italiji,
dok se druži sa oficirima, dok čita ili šeta. Na slikama su ostala ovekovečena mnoga
mesta:
- U Crnoj Gori: Crkvice, Dvršnik, Jankov vrh, Mamula, Nalježić,
Njeguši, Boka Kotorska, Orjen, Nanove, Stari Bar, Ulcinj, Dragalj,
Herceg Novi, Risan, Meljine, Savina, Kotor, Perast, Đenovići,
Prevlaka, Krivošija,
- U Italiji: Madona di Kampiljo, Pinzano, Pinzoli, Val Đenova, Karizolo,
- U Hrvatskoj: Split, Rijeka, Dubrovnik, Orebić, Ploče, Zadar,
- U Bosni: Kalinovik,
- Ostali: Tirol, Drač, Budimpešta pa i Indija (slike iz lova).28
Fotografije možemo podeliti u nekoliko celina. Prva celina dokumentarno
istorijskih fotografija su one vojne tematike kao:
- Vojni brod (bolnica), ratni brod, ratni zarobljenici (crnogorski
i italijanski), logorovanje vojske, prevoz zarobljenika, vojnik u
osmatranju, odmor vojske, vojska na ručku, signalni reflektor, vojni
27 Tatjana Segedinčev, O albumu fotografija dr. Bele Maćašovskog (dr. Mattyasovszky Béla) koji je
nastao za vreme Prvog svetskog rata, Ex Pannonia, br.14, Subotica 2011, 61.
28 IASu, F.180, III, slika broj 209, 249.
407
Tatjana SEGEDINČEV
lekar, oficirsko kupatilo, menza u bolnici, vojničko groblje, vojnik kod

topa, nemačka podmornica, torpedni broj, medicinske sestre, oficirski
dom, linija fronta kao - Punta d Aran, kota Bol di Rodan, Punta d Ostro
- Prevlaka, Porto Re (tvrđava kod Rijeke).
Na osnovu slika zaključujemo da se u mestu Njegušima nalazilo sedište

Komande, glavna bolnica, hotel, vodovod. Takođe se može na osnovu uniformi
vojnika zaključiti njihova pripadnost, vojni status i čin. Na fotografijama se vide
topovi, ratni brodovi, zgrada komande, linije i strateške tačke, kao i vojna utvrđenja
i tvrđave.
Slike civilne tematike su zabeležile:
- Gostovanje glumaca, izgled kafane, lov u Indiji, mlinove, zimske
pejzaže, izgled kuća u tom podneblju, zalazak sunca, planinske
vrhove, kao i etnološke karakteristike stanovništva poput turske dece,
muslimana, svirača iz Bosne, žena iz Kalinovika, žena iz Crkvica,
žena iz Krivošija, albanske dece u Draču, bosanske familije, izgleda
crnogorskih sela u doba 1914–1918. godina.
Vizuelna prošlost
Pored fotografija koje su po svom

sadržaju vojne tematike, jedan od segmenta
autorovog fotografskog opusa u ovoj zbirci,
predstavljaju fotografije koje su nastale kao
rezultat njegovog etnografskog istraživanja.
Istraživanje je bilo podstaknuto svakako
interesovanjem za život etničkih grupa u raznim
geografskim podnebljima. Takve su fotografije
nastale na teritoriji Bosne i Hercegovine.
Ove slike nagoveštavaju umetnički
i dokumentarni značaj jer prikazuju ljude
u obavljanju tradicionalnih poslova ili u
svakodnevnom životu. U ovome radu su posebno
predstavljene kao celina, a ilustracijom u tekstu
potkrepljene.29
Iz fotografija se vidi kako je autora
Prilog 5. Bračni par iz Mehovine
zanimala kultura izolovanih planinskih, seoskih
u Bosni.
naselja. Zastupljeni su motivi: ljudi, narodne
29 U prilozima tekstu su prikazane slike koje su po svom sadržaju etnološkog karaktera i teritorijalno
su određene na prostor Bosne i Hercegovine. Zbog dužine teksta prikazan je manji broj fotografija
iz Zbirke Bele Maćašovskog koja se sastoji od više tematskih grupa i geografskih odrednica. Kako
istraživanje ove teme nije završeno, nadamo se da će u studiji biti prostora i prilike za prezentovanje i
drugih fotografija, koje prikazuju druge sadržaje iz ove zbirke.
408
nošnje, tradicionalni način privređivanja, itd. Ne možemo tvrditi da je autora

primarno zanimala etnografska fotografija u odnosu na ostale tematike u Zbirci,
kao vojne ili prizori iz svakodnevnog života, ali su one svakako odraz autorovog
interesovanja podstaknutog pokretom koji je vladao početkom XX stoleća, i
koji se baš upravo preko bečkih i peštanskih studenata proširio na Balkanski
prostor.30 Kako je sam bio peštanski student u vreme koje se poklapa sa značajnim
tehnološkim inovacijama na polju fotografije evidentno je da ih je prihvatio.31
Za sve pomenute fotografije date su arhivske signature i urađen je analitički
opis fotografija. Navodimo opis i sadržaj nekih koje se u ovoj zbirci čuvaju. U
tabeli su prikazani analitički opisi fotografija koji se odnose na prostore Bosne i
Hercegovine:
R. br. Signatura Naziv Vrsta Komada Primedba
337. IAS,F.180,III,337 Sahrana - Kalinovik Bosna Pozitiv 1 fotografija Poklon,
12,5x9 tekst
463. IAS,F.180,III,463 Bosanska familija (Kalinovik, Pozitiv 1 fotografija Poklon
Bosna) 11,5x8,2
534. IAS,F.180,III,534 Stari turčin Ibrica iz Bosne Pozitiv 1 fotografija Poklon
7,8x5,6
535. IAS,F.180,III,535 Deca turskog porekla Jazići, Pozitiv 1 fotografija Poklon
Mehovina 7,3x5,6
536. IAS,F.180,III,536 „Bosanci“ u Kalinoviku (Bosna) Pozitiv 1 fotografija Poklon
7,5x5,5
537. IAS,F.180,III,537 Svirač na fruli iz Bosne, Mehovina Pozitiv 1 fotografija Poklon
7,5x5,6
538. IAS,F.180,III,538 Devojke u bosanskoj narodnoj Pozitiv 1 fotografija Poklon
nošnji iz Kalinovika u Bosni 8x5,6
539. IAS,F.180,III,539 Meštani iz Jazića u Bosni Pozitiv 1 fotografija Poklon
7,5x5,6
540. IAS,F.180,III,540 Dečak iz Kalinovika u Bosni Pozitiv 1 fotografija Poklon
5,5x8
541. IAS,F.180,III,541 Bračni par iz Mehovine u Bosni Pozitiv 1 fotografija Poklon
5,5x7,7
542. IAS,F.180,III,542 Bosanac iz Kalinovika u Bosni Pozitiv 1 fotografija Poklon
5,5x7,8
543. IAS,F.180,III,543 Portret čoveka iz Kalinovika u Pozitiv 1 fotografija Poklon
Bosni 5,7x7,8
544. IAS,F.180,III,544 Portret čoveka, maj 1917. Pozitiv 1 fotografija Poklon
6,2x9
570. IAS,F.180,III,570 Stanovništvo u Bosni, Jazići Pozitiv 1 fotografija Poklon
11,5x8,2
574. IAS,F.180,III,574 Žene u narodnoj nošnji Pozitiv 1 fotografija Poklon
11,6x8,2
655. IAS,F.180,III,655 Društvo u kafani u Kalinoviku Pozitiv 1 fotografija Poklon,
(Bosna) 11,5x8,2 tekst
30 Bogdan Šekarić, Zbirka fotografija dr. Radivoja Simonovića u etnološkom odeljenju Muzeja
Vojvodine, Rad Muzeja Vojvodine, br. 54, Novi Sad 2012, 229.
31 Isto, 229.
409
Tatjana SEGEDINČEV
Zaključak
Pomenuti albumi fotografija su ratna priča u slikama. U ovom slučaju to je

priča o događajima tokom Prvog svetskog rata. Istorijski okvir događaja, politička
dešavanja i život sagledani su kroz slike. Koliki je njihov značaj vidimo u tome
što je priča na ovaj način, uz zabeležene dokumente upotpunjena i vizuelnim
doživljajem zahvaljujući fotografu koji je beležeći za sebe postao hroničar
događaja.
Ovaj fotografski opus predstavljaju fotografije koje su nastale kao rezultat
njegovog boravka na pomenutoj teritoriji. Po svom sadržaju on je višeslojan.
Tako su nastale slike koje su odraz i etnografskog istraživanja podstaknutim
autorovim interesovanjem za život etničkih grupa na ovim podnebljima. Opus
čine i dokumentarne – vojne fotografije prikazanih tvrđava, utvrđenja, vojnog
logora, karaule, kasarne, broda, stražare, torpeda i naoružanja, kao i propratne
logistike i infrastrukture tokom rata poput: puteva, vode, bolnica, groblja, skladišta
pa i kantine. Zbirku čine i fotografije iz svakodnevnog života poput gostovanja
glumaca, sedenja ispred kafane, razgovori poznanika, skijanja, svečanosti, čitanje
knjige, pejzaži planinskih vrhova i mora.
Predstavljanjem ovih fotografija približavamo sadržaj, a to je vredna
arhivska baština. U radu smo hteli predstaviti koliko je arhivska fotografija
značajna i kao istorijski izvor i koliko u pogledu valorizacije u odnosu na druge
arhivske dokumente može imati visoku vrednost.32 Takođe smo hteli predstaviti
kako fotografija može biti prvorazredni istorijski izvor zahvaljujući validnosti
zabeleženih informacija. Pošto sadržaj izlazi iz okvira lokalnog, zavičajnog i
gradskog u ovom slučaju može biti zajedničko kulturno nasleđe šireg prostora na
kojem je i nastalo. Doprinosi široj kulturnoj istoriji, kao dokumentarna fotografija,
a samim time doprinosi i afirmaciji naših kulturnih ustanova.
Summary
The photographer became a chronicler of events by taking pictures

for personal reasons. In this case he captured the events form the World War I.
Presenting these photographs, we are making their valuable contents familiar,
which is actually a significant archival heritage. These frozen moments in time
shown through the face of photographs represent the historical truth.
Photographs as archival material give clear insight into events and life at
the beginning of 20th century. This type of archival material is used for research of
culture in vast areas of the region it was created in.
32 Tu se pre svega misli, na arhivsku građu masovnog karaktera bivših privrednih preduzeća, fabrika
i firmi koje su zastupljene u arhivama u velikom broju, sa velikom produkcijom dokumenata, koji po
isteku njegovog operativnog značaja postaju u većini bezvredan registraturski materijal.
410
Omer BAJIĆ stručni rad
ZBIRKA POŠTANSKIH ŽIGOVA I MARAKA

HISTORIJSKOG ARHIVA SARAJEVO 1860–1961.
Apstrakt: U radu se donose osnovni podaci o Zbirci poštanskih maraka

i žigova Historijskog arhiva Sarajevo, stanju same Zbirke, postupku sređivanja
i obrade i vremenskom rasponu koji obuhvata. Pored osnovnih informacija o
pojavi filatelije u svijetu, prikazat će se i historijski razvoj poštanskog saobraćaja
u Sarajevu i Bosni i Hercegovini od sredine 19. stoljeća do ranih sedamdesetih
godina dvadesetog stoljeća. Zbirka poštanskih maraka i žigova je u Ulaznoj
knjizi Historijskog arhiva Sarajevo zavedena pod signaturom PMŽ - 154. Zbirka
poštanskih maraka i žigova je nastala otkupom i izdvajanjem iz drugih fondova
i zbirki prilikom njihove obrade i sređivanja. Prije preuzimanja u postupak
sređivanja, zbirka je bila u prilično nesređenom stanju. Dio ove bogate zbirke
bio je u arhivskoj kutiji i van kutija na različitim mjestima u depoima, prašnjav.
Tokom same obrade i daljom istraživačkom analizom utvrđeno je da je ova zbirka
nastala uglavnom otkupom od Vjekoslava Trbarića koji ju je ponudio Arhivu grada
Sarajeva 1961. godine, kao i izdvajanjem iz drugih fondova tokom arhivističke
obrade. Zbirka obuhvata period od kraja Osmanske uprave u Bosni i Hercegovini,
Austro-Ugarske monarhije, Kraljevine SHS, Kraljevine Jugoslavije, Prvog i Drugog
svjetskog rata do 1961. godine i odnosi se na Bosnu i Hercegovinu i Sarajevo.
Iz same slike žiga, marke, pisma i dopisnice može se vidjeti historija
jednog naroda, njegov geografski položaj, moneta, znamenite ličnosti, spomenici,
arhitektura, nošnje, flora i fauna, gradovi.
Ključne riječi: Zbirka, poštanske marke, žigovi, pisma, dopisnice,

razglednice, telegrami, uplatnice, sređivanje, obrada.
POSTAL STAMPS AND MARKS COLLECTION OF THE HISTORICAL

ARCHIVE SARAJEVO 1860–1961.
Abstract: The paper presents basic data on the Collection of Postal stamps
and marks kept in the Historical Archive of Sarajevo, the state of the Collection
itself, the arrangement process and the time span it encompasses. In addition to
basic information on the phenomenon of filatelia in the world, the historical
development of postal traffic in Sarajevo and Bosnia and Herzegovina from the
411
Omer BAJIĆ
mid-19th century to the early seventies of the twentieth century will be presented.
The collection of postage stamps and trademarks in the Register of Historical
Archives of Sarajevo is registered under the signature of PMŽ-154. The collection of
postage stamps and marks was created by the purchase and separation from other
funds and collections during their processing and arranging. Before the takeover,
the collection was in a rather unarranged condition. A part of this rich collection
was in the archive box and out of boxes in different places in the depots. During the
processing itself and further research analysis, it was found that this collection was
mainly consisting of the material purchased from Vjekoslav Trbarić who offered
it to the Sarajevo City Archives in 1961, as well as from other fonds during the
archival processing. The collection includes a period from the end of the Ottoman
administration in Bosnia and Herzegovina, the Austro-Hungarian monarchy, the
Kingdom of the SHS, the Kingdom of Yugoslavia, the First and Second World War
until 1961, and relates to Bosnia and Herzegovina and Sarajevo.
From the very image of the trademark, stamps, letters and postcards, you can see
the history of a nation, its geographical location, money, celebrities, monuments,
architecture, costumes, flora and fauna, cities.
Key words: Collection, postage stamps, letters, postcards, telegrams, slips,

arranging, processing.
Uvodne napomene
Sakupljanje maraka počelo je oko 1850. godine u Engleskoj i Francuskoj, a

oko 1860. godine u Njemačkoj gdje su se time, uglavnom bavili mladi entuzijasti.
Tek oko 1870. godine ozbiljnije se pristupa njihovom prikupljanju i čuvaju.
Postanak naziva filatelija pripisuje se francuskom sakupljaču M. Herpinu koji je
1864. godine dao naziv nauci o poštanskim markama. Riječ filatelija potiče od
grčke riječi filos, što znači ljubitelj, te od riječi ateleia, što znači slobodno od naplate
takse ili složeno fil-ateleia, što znači ljubitelj poštanskih marki. Moderna filatelija
ide u pravcu da bude naučni kulturni faktor, kao i numizmatika, mada u Bosni i
Hercegovini to teže uspijeva obzirom da se bazirala na prikupljanje, a da naučnoj
obradi i prezentaciji, sve do nedavno, nije pridavan prevelik značaj. Vjerovatno
je to ponukalo Nikolu Rukavinu da još 1929. godine u svojoj knjizi ˮNaše marke,
biljezi i cjeline“ kaže: ”Marke Bosne i Hercegovine svuda su omiljene, a to je
valjda uzrokom da je 95% čitavog materijala otišlo u inozemstvo. Prve su nagrade
za specijalne zbirke Bosne i Hercegovine dobijali sakupljači i iz najdaljih krajeva
svijeta“1.
Iz same slike žiga, marke, pisma i dopisnice može se vidjeti historija
jednog naroda, njegov geografski položaj, moneta, znamenite ličnosti, spomenici,
1 Katalog izložbe, Poštanski žigovi, marke i dopisnice Historijskog arhiva Sarajevo 2005. godine,
autori Omer Bajić i Sejdalija Gušić, 2.
412
Zbirka poštanskih žigova i maraka Historijskog arhiva Sarajevo 1860–1961.
arhitektura, nošnje, flora i fauna, gradovi, sport itd. Filatelija nas tjera na
proučavanje svih mogućih vrsta i boja papira i do kojeg je stepena razvoja došla
moderna grafička umjetnost. Mali komadići papira pričaju o velikim sportskim,
kulturnim, historijskim i političkim događajima, ratne i poratne marke u
novonastalim državama, te o propasti velikih imperija i država.
Još je Herodot zabilježio kako su u njegovo doba robove šišali i pisali
pisma po njihovoj ošišanoj glavi. Kad bi im kosa narasla poslali bi ih, a kad bi
stigli na određeno mjesto, opet bi ih ošišali, pismo pročitali i na isti način odgovor
napisali.2
Od najstarijih vremena Bosnom i Hercegovinom su prolazili razni nosioci
pošte: mletački, dubrovački, francuski, osmanski i drugi, noseći uglavnom državne
pošiljke, a rjeđe privatne koje su slate po putnicima, namjernicima i prenosiocima
roba. Tada još uvijek nisu postojale uređene pošte ni poštanske linije sa određenim
pravcima i vremenom, niti je bilo određenih mjesta za prikupljanje pošte i izdavanje
pisama označenih žigovima. Najstariji žig u Bosni potiče još iz 1811. godine kada je
Napoleon dao otvoriti poštu u Sarajevu sa žigom Bosna - Serai, a zatim je to radila
privatna pošta Rajković od 1846. do 1848. godine sa žigom Seraglio i datumom.
Ova privatna pošta dubrovčanina Spiridona Rajkovića vršila je prenos privatne
pošte između Sarajeva i Broda.3
Zbirka koju posjeduje Historijski arhiv Sarajevo na određeni način može da
prikaže historijski razvoj poštanskog saobraćaja u Sarajevu i Bosni i Hercegovini
od sredine devetnaestog do ranih sedamdesetih godina dvadesetog stoljeća. Zbirka
je nastala otkupom od privatnog kolekcionara Vjekoslava Trbarića, poštanskog
službenika iz Sarajeva, u dva navrata 1961. i 1962. godine. Zbirka datira od
vremena kraja osmanske uprave do 1961. godine i sadrži marke, pisma, dopisnice,
uputnice sa žigovima koji su se upotrebljavali na teritoriji Bosne i Hercegovine za
vrijeme Osmanskog carstva, austrougarske okupacije, Kraljevine SHS i Jugoslavije,
Prvog i Drugog svjetskog rata, te vremana nakon Drugog svjetskog rata.
O sređivanju Zbirke poštanskih žigova i maraka
Zbirka poštanskih žigova i maraka je u Ulaznoj knjizi zavedena pod

signaturom PMŽ - 154. Nastala je otkupom i prije njenog preuzimanja u postupak
sređivanja, bila je u prilično nesređenom stanju. Zbirka je na obradu i sređivanje
preuzeta 2004. godine. Od njenog preuzimanja u Arhiv pa do 2004. godine ova
Zbirka nije bila tretirana na adekvatan arhivistički način. Dio ove bogate zbirke
pronađen je u zabačenim, prašnjavim mjestima depoa. Samo dio sadržaja je već
ranije bio smješten u jednoj arhivskoj kutiji, dok se ostatak nalazio izvan kutije.
Po preuzimanju zbirke na obradu, poštanske marke, pisma, dopisnice i uputnice
su očišćene od prašine. Svaka poštanska marka, pismo, dopisnica i uputnica sa
2 Isto, 2.
3 Berislav Sekelj, Poštanska povijest Bosne i Hercegovine 1878–1918. godina, Zagreb 2005, 6.
413
Omer BAJIĆ
žigovima označeni su sa signaturom. Po završetku razvrstavanja i signiranja

poštanske marke, pisma, dopisnice i uputnice su stavljene na listove hamer papira,
dimenzija 27 x 29 cm sa samoljepljivim uglovima. Ovo je važno, jer su na ovaj
način one zaštićene od propadanja. Ispod svake poštanske marke, pisma, dopisnice
i uputnice sa žigovima ispisane su legende na kojima se nalazi signatura, opis, boja,
vrsta zupčanja na markicama, nominala, oblik i dimenzija žiga, te gdje je putovala
sa datumom. Dakle, svi elementi savremenog opisa su evidentirani u skladu sa
ˮOpćom međunarodnom normom za opis arhivskoga gradiva ISAD (G)ˮ iz 2001.
godine.4 Uporedo sa istraživanjem podataka i upisivanjem legendi, nastao je i
analitički inventar.
Zbirka je strukturirana u pet grupa za pet različitih perioda: a.) Osmansko
carstvo, b.) Austro-Ugarska monarhija, c.) Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija,
d.) Drugi svjetski rat i e.) Kraj Drugog svjetskog rata i period SFR Jugoslavije do
1961. godine. U nastavku će biti riječ o svakom periodu.
Nakon toga, poštanske marke sa žigovima na pismima, dopisnicama, uputnicama i

telegramima su razvrstane u pet grupa:
˗ I grupa: Doba Osmanskog carstva - period od 1860. do 1878. godine.
˗ II grupa: Okupacija Bosne i Hercegovine od Austro-Ugarske monarhije pa
do kraja Prvog svjetskog rata od 1878. do 1918. godine.
˗ III grupa: Period Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije pa do početka
Drugog svjetskog rata - od 1. decembra 1918. do 6. aprila 1941. godine.
˗ IV grupa: Od početka Drugog svjetskog rata pa do oslodođenja - od 6.
aprila 1941. do 6. aprila 1945. godine.
Ova grupa ima sedam podgrupa:
1. Žigovi pošte Sarajeva u periodu od 10. maja 1941. do 6. aprila 1945.
godine;
2. Poštanski žigovi i koverte, kao i pečati Narodnooslobodilačkih jedinica u
toku borbe i oslobođenja od okupatora;
3. Poštanski žigovi za vrijeme prekida poštanskih komunikaciju uslijed ratnih
dejstava.
4. Propagandni žigovi na pismima.
5. Poštanski žigovi na pismima i otpremnicama uslijed nedostatka poštanskih
maraka.
6. Vojne dopisnice boraca Narodnooslobodilačke vojske;
7. Službeno pismo jednog esesovca iz zloglasnog logora u DAHAU, upućeno
6. oktobra 1943. godine u Tuzlu;
˗ V grupa: Od 6. aprila 1945. do 25. decembra 1961. godine.
4 ISAD (G), Opća međunarodna norma za opis arhivskog gradiva, II izdanje, Zagreb 2001, prevod:
M. Hurem, J. Kolanović, S. Zgorelec.
414
Ova grupa ima deset podgrupa:

1. Redovni poštanski žigovi-obični;
2. Žigovi Glavnog telegrafa i telefona-pošte Sarajevo 1;
3. Poštanski žigovi putujuće pošte Ambulantna u pravcu od Sarajeva i za
Sarajevo;
4. Otisci mašinskih poštanskih žigova, reklamni i Franko tipa;
5. Propagandni žigovi;
6. Žigovi Narodne banke FNRJ i drugih banaka;
7. Poštanski žigovi vojnih pošta NOV-e, odnosno Jugoslovenske narodne
armije sa teritorije Grada i Sreza Sarajevo;
8. Poštanski žigovi za vrijeme izgradnje Omladinske pruge Šamac-Sarajevo;
9. Prigodni i reklamni žigovi upotrebljavani povodom raznih jubileja,
obilježavanja historijskih događaja, izložbi, velikih sportskih susreta i
drugih važnih događaja i
10. Posebni poštanski žigovi Sarajevo - prvi dan povodom izlaska poštanske
marke iz pošte.
Period Osmanskog carstva (1860–1878)
Reorganizacijom Osmanskog carstva koja je završena 1839. godine,

osnovano je prvo Ministarstvo pošta 1840. godine. Od 1845/46. godine počele su
se uvoditi državne pošte u Bosni i Hercegovini, prvo
u Sarajevu, a kasnije u Mostaru, Banja Luci, Tuzli,
Travniku i 27 drugih mjesta. Ove su pošte radile sve
do 1878. godine, kada su u Bosnu i Hercegovinu ušle
austrougarske trupe. Te su pošte imale svoje poštanske
žigove sa bijelim staroosmanskim slovima i šarama na
crnoj podlozi. Ovi žigovi su bili u upotrebi od 1849. do
1863. godine. Tada se uvode poštanske marke, gdje je
pošta upotrebljavala dvokružni i trokružni nijemi žig,
tzv. batal žigovi. Od 1870. godine uvode se žigovi sa
oznakom mjesta koji su ostali u upotrebi sve do oktobra Slika 1. Sig. PMŽ I-3,
1878. godine. Budući da je Bosna i Hercegovina bila dio zvijezda i mjesec iz
Osmanskog carstva, pošte su upotrebljavale osmanske 1876. godine.
marke izdanja od 1863. do 1878. godine. Na taj način
je pošta išla u nekoliko pravaca ka Evropi i to: Sarajevo - Višegrad - Novi Pazar -
Istanbul, Sarajevo - Bosanski Brod, Sarajevo - Travnik - Livno, Sarajevo - Mostar,
Sarajevo - Kladanj - Tuzla. U to vrijeme poštu su prenosili preko tatara, surudžija-
služitelja i zaptija - žandara. Osim Državne osmanske pošte, u Sarajevu je od 1851.
godine postojala i Pošta austrijskog konzulata, koja je pored svoje pošte prenosila i
poštu drugih konzulata u Sarajevu, a povremeno i privatnu.5
5 Katalog maraka jugoslovenskih zemalja 1962, Jugofilatelija Beograd, Beograd 1962, 80.
415
Omer BAJIĆ
Na markicama su štampane zvijezda i mjesec ovalnog oblika sa crnim

natpisom na staroturskom - osmanskom jeziku sa arapskim brojevima. Na
markicama su prepoznatljiva arapska slova sa četiri strane u crnoj boji, gdje
piše: gore - Devle (država), lijevo - Osmanlije, desno - Pošta, dolje - Nominale.
Štampane su u različitim bojama sa nominalama u grošama i parama. Markice su
rezane i zupčane linijski. Na markicama su dvokružni i elipsasti žigovi, sa nazivom
Sandžak i Bosna.
Poštanske marke od 1863. do 1875. godine su sadržavale: zvijezda i mjesec,
boja - ciglastožuta, plava, narandžasto-žuta, sivo-smeđa, oker, bordo-smeđa,
različita zupčanja (12:12½, 12½, 13¼) i rezane, i nominala izražena u grošima (1 i
2) i parama (10 i 20).
Poštanski žigovi od 13. januara 1865. do januara 1875. godine su
sadržavali: dvokružni elipsasti nijemi batal žig, dimenzija 2,1 x 1,8 cm sa nazivom
Sandžak u crnoj boji; trokružni elipsasti nijemi batal žig, dimenzija 2,7 x 2,6 x 2,5
cm sa nazivom Bosna u crnoj boji i dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3,2 x 1,7
cm, sa nazivom Salonique (Solun) i datumom sa arapskim brojevima u crnoj boji.
Ovaj dio zbirke sadrži 14 komada poštanskih markica sa žigovima od 1865.
do 1875. godine, smještenih na dva lista hamer papira.
Period Austro-Ugarske monarhije (1878–1918)
Na osnovu odluke Berlinskog kongresa 1878. godine, Austro-Ugarska je

izvršila okupaciju Bosne i Hercegovine. Po ulasku okupacionih vojnih jedinica,
29. jula 1878. godine, u Bosnu i Hercegovinu, odmah su organizirali i vojnu
poštansku službu. Otvarani su pokretni poštanski uredi, a vojna poštanska služba
služila je u početku isključivo za potrebe pripadnika vojske, a poslije i građanima.
Prve ratne pošte osnovane su u Mostaru, Sarajevu, Travniku i Tuzli, a kasnije i u
drugim mjestima. Poslije okončanja vojnih operacija bilo je dozvoljeno i civilnom
stanovništvu da koristi usluge ratne pošte. Na području Bosne vrijedili su ugarski
poštanski propisi, tarife i marke, a na području Hercegovine austrijski do 9. januara
1879. godine kada je objavljena prva tarifa, odnosno kada su štampane prve marke
sa natpisom Bosna i Hercegovina. Pretvaranje ratnih poštanskih stanica u vojne
pošte trajalo je tokom cijelog austrougarskog perioda. U septembru 1878. godine
otvorene su prve telegrafske stanice, a 1833. godine Ministarstvo rata izdaje
naredbu kojom se objedinjuju Direkcija pošta i Direkcija telegrafa. Od 1891.
godine Bosna i Hercegovina postaje članicom Svjetskog međunarodnog poštanskog
saveza. Prva gradska telefonska stanica instalirana je u Sarajevu 1894. godine. U
vrijeme okupacije Bosne i Hercegovine otvoreno je ukupno 156 vojnih pošta i 165
poštarnica6. U tom periodu za potrebe pošte upotrebljavale su se poštanske marke
izdanja Austrije iz 1864. i Mađarske (Ugarske) iz 1874. godine u vrijednosti od
416
5 i 10 krajcera, sve do 1879. godine kada prvi put Bosna i Hercegovina dobiva
svoje marke. Pošte su prodavale poštanske marke, koverte, dopisnice, zatvorene
dopisnice, razglednice i sve vrste vrijednosnica. Za transport poštanskih pošiljki
u tom periodu u Bosni i Hercegovini koristili su se pješaci, jahaći konji, kola sa
konjskom zapregom, željeznica i automobili.
Od 1879. do 1906. godine Bosna i Hercegovina je dobila svoje prve
poštanske marke koje su se štampale na prvoj ploči u kamenotisku.7 Kod
kamenotiska crtež se prenosi na poseban kamen, kojima se štampaju marke. Kod
ove štampe marka je savršeno glatka sa obje strane. Na drugoj i trećoj ploči marke
su štampane u knjigotisku8 na običnom sivkastom, bijelom i prugastom papiru
sa jačim bojama, bijelom gumom i sa vodoznacima „briefmarken” i „zeitungs-
marken”. Kod ovog načina štampanja na poleđini marke vide se jasno konture jačih
linija slike maraka i njenih natpisa. Klišeji na ovoj štampi su izbočeni (reljefni).
I kod ovih maraka zupčanja su različita, kao i veličina marki. Na markama je
dvoglavi orao u različitim bojama i nominalama sa i bez pretiska na markama.
Od 1906. do 1918. godine marke se štampaju na dubokoj linijskoj i knjigotisak
štampi, na običnom bijelom kredastom papiru bez vodooznaka. Na ovim marakama
prvi put su oštampane teme koje su vezane za Bosnu i Hercegovinu: gradovi,
predjeli, poštanska prevozna sredstva, narodne nošnje, car Franjo Josip, Franc
Ferdinand i Sofija, ratne i porto marke. Također, ime Bosna i Hercegovina je na
markama. Marke su u različitim bojama, zupčanjima i veličinama sa nominalama
u krajcerima, helerima i krunama. Sve poštanske marke su štampane u Državnoj
štampariji u Beču.
Poštanske marke od 1879. do 1905. godine su sadržavale: dvoglavi orao
u različitim bojama (siva, crna, plava, žuta, crvena, smeđa, zelena, ljubičasta,
narandžasta), različita zupčanja (9¼-13½) i sa nominalom od ½ krajcera do 5 kruna
sa pretiscima.
Poštanske marke od 1906. do 1918. godine su predstavljale slijedeće teme:
predjeli Bosne i Hercegovine, poštanska prevozna sredstva, narodne nošnje, lik cara
Franje Josipa, godišnjice smrti Franca Ferdinanda i Sofije, ratne i porto u različitim
bojama (siva, crna, plava, žuta, crvena, smeđa, zelena, ljubičasta, narandžasta),
različitih veličina, različita zupčanja (11½, 12½, 12½ : 13, 13 i 13¼ : 13) i nominale
u vrijednosti od 1 helera do 10 kruna sa i bez pretiska.
Od 1879. do 1900. godine na poštanskim markama je važila valuta Krajcer
(1 gulden=100 krajcera-novčića), a od 1900. do 1918. godine su važile Heleri i
Krune (1 kruna=100 helera).
Po osnivanju vojnih pošta u Bosni i Hercegovini, popisivale su se vojne
oblasti prema rimskim i arapskim brojevima. Tako su se stalne vojne oblasti pošte
u Bosni označavale rimskim brojevima, a u Hercegovini arapskim brojevima.

8 Isto, 5.
417
Omer BAJIĆ
Poštanske žigove u Bosni i Hercegovini razlikujemo po vremenu upotrebe,

funkcionalnosti, vrstama i obliku. Po vremenu ih možemo podijeliti na ratne žigove
sa početka okupacije, K.K., K.und.K.i K.u.K.vojnih pošta. Po funkcionalnosti žigove
možemo podijeliti na žigove vojnih jedinica (Feldpost), žigove vojnih pošta (K.K.
i K.und.K.Militarpost), žigove putujućih pošta na željeznici (ZUG), poštarnica
(Militarpost) i administrativne žigove. Za vrijeme Austro-Ugarske, u poštama su se
koristili okrugli, četvrtasti, elipsasti, pravougaoni, dvokružni i dvokružni s mostom
poštanski žigovi. Poštanski žigovi su bili gumeni i različitih veličina.
Od 1890. godine u Sarajevu su uspostavljene stalne pošte i to Sarajevo,
Sarajevo 1 (Glavna pošta, otvorena 1. decembra 1910), Sarajevo 2 (zgrada
Zemaljske vlade, otvorena 25. novemnra 1885), Sarajevo 3 (kasarna Komande
Bistrik, otvorena 1. jula 1902), Sarajevo 4 (zgrada Zemaljske banke, otvorena 1.
aprila 1910), Sarajevo 5 (Vjećnica ili Beledija,
otvorena 1. novembra 1910), Sarajevo 6 (privatna
zgrada, otvorena 15. juna 1912) i Sarajevo 7 (stara
zgrada kod Konaka, otvorena 16. maja 1914).
Do ustanovljenja stalnih pošta u Sarajevu,
putujuća vojna pošta je počela da koristi okrugle
žigove dimenzija 2,6 cm, 2,3 cm, i 3 cm, sa
nazivom K.K.MILIT.POST XXXII-SARAJEVO
i datumom. Od 1880. do 1889. godine pošta
je koristila okrugle 2,6 cm, dvokružne 3 x 2,8
Slika 2. Sig. PMŽ II-10, cm i četvrtste 3,1 x 2,4 cm žigove sa nazivom
dvoglavi orao iz 1880. godine. K.K.MILIT.POST-SERAJEVO i datumom, a od
1881. godine sa nazivom Sarajevo. Pošte su
koristile i dvokružne vojne poštanske žigove dimenzija 2,6 cm x 1,5 cm, 2,8 cm
x 1,9 cm, 3 cm x 1,8 cm sa nazivom K.K.MILIT.POST XXXII i K.und.K.MILIT.
POST-SARAJEVO i datumom. Na dvokružnim žigovima pored datuma stoje slova
V ili N i vrijeme. Prijepodnevni sati označeni su rimskim brojevima i oznakom
V, a poslijepodnevni sati arapskim brojevima i oznakom N. Ovi poštanski žigovi
koristili su se sve do 1918. godine. Bili su u crnoj i crvenoj boji. Crni poštanski
žigovi su se koristili za redovno slanje pošte, dok su se crveni poštanski žigovi
koristili samo povodom nekih važnih događaja, u ovom slučaju povodom dolaska
cara Franje Josipa u Sarajevo i povodom trogodišnjice atentata na Ferdinanda
i Sofiju u Sarajevu. Postojali su i četvrtasti poštanski žigovi dimenzija 3,2 cm x
2,4 cm, sa nazivom K.K.MILIT.POST XXXII i K.und.K. MILIT.POS-SARAJEVO i
datumom.
Pošta Sarajevo 2, koja je otvorena u zgradi Zemaljske vlade (današnja
zgrada Predsjedništva Bosne i Hercegovine) koristila je žig pošte Sarajevo-Filijala:
okrugli žig, dimenzija 2,6 cm. i dvokružni žig, dimenzija 3 x 1,8 cm, boja crna, sa
nazivom K.und. K.MILIT.FILIAL-POST, SARAJEVO i datumom.
Izbijanjem Prvog svjetskog rata na snagu stupa novi propis koji reguliše
postupak cenzure u ratnim uvjetima, te do kraja rata postoje cenzurni žigovi. Na
418
telegramu koji je cenzurisan žig je ovalnog oblika, dimenzija 3,8 x 2,9 cm, sa
nazivom TELEGRAMM ZENSURKOMMISSION-ZENSURIERT-SARAJEVO, boja
crna.
U vrijeme Prvog svjetskog rata, pojavljuju se telegrafski žigovi
(administrativni žigovi) na nekim službenim pošiljkama. Ove pošiljke bile su
oslobođene poreza.
Potom, posjedujemo grupu poštanskih žigova glavnog telegrafa, telegrafa
pošte 2, te žigove paketskog i novčanog poštanskog poslovanja sa slijedećim
specifičnostima:
• Naputnice: dvokružnog žiga, dimenzija 2,6 x 1,6 cm, sa nazivom GELO-
ANWEISUNG I SARAJEVO sa datumom, boja crna;
• Doznačnica: dvokružnog žiga, dimenzija 3 x 1,8 cm, sa nazivom
PAKETBESTELLUNG, SARAJEVO 1 sa datumom, boja crna i
• poštanski odrezak: četvrtasti žig, dimenzija 2,5 x 2,5 cm, sa nazivom
GELDANWEISUNG- SARAJEVO sa datumom, boja crna i četvrtasti žig,
dimenzija 3,2 x 2,4 cm, sa nazivom K.und.K.MILIT.POST-SARAJEVO sa
datumom, boja crna.
Poslije okupacije Bosne i Hercegovine, 1878. godine, Austro-Ugarska

je počela sa izgradnjom željezničke uskotračne pruge. Izgradnja pruge započela
je na relaciji Bosanski Brod - Zenica u septembru 1878. godine, a završena je u
junu 1879. godine. Kako bi se Sarajevo, kao glavni grad, povezao sa Monarhijom,
izgradnja pruge počela je u novembru 1881. godine, a završena je u oktobru 1882.
godine kada je puštena u promet. Godine 1884. počela je izgradnja južne pruge
kako bi se Sarajevo povezalo sa morem. Pruga je građena u etapama i završena je
u augustu 1891. godine, pa je na taj način izgrađen glavni promet pruge Bosanski
Brod - Sarajevo - Metković. Poslije su se gradile pruge Lašva - Travnik 1893.
godine, Travnik - Bugojno 1894. godine i Donji Vakuf - Jajce 1895. godine.
Izgradnjom željeznice odmah je uspostavljen i poštanski saobraćaj, tako da su se
pošiljke mogle predati direktno u poštanski vagon ili ubaciti u poštanski sandučić
koji se nalazio na vanjskoj strani vagona.
Poštanski službenik je na sve poštanske pošiljke stavljao žig.9 U ovom
periodu, ističemo slijedeće žigove.
Žigovi ambulantnih željeznica - putujućih pošta sa nazivom ZUG i K.u.K.
BAHNPOST:
• okrugli žig, dimenzija 2,5 cm, sa nazivom ZUG-SARAJEVO-B.BROD sa
datumom, boja crna;
• dvokružni žig, dimenzija 2,6 x 1,6 cm, sa nazivom ZUG-BOS.BROD-
SARAJEVO sa datumom,
boja crna;
• dvokružni žig, dimenzija 2,6 x 1,6 cm, sa nazivom ZUG-GRAVOSA
(GRUŽ)-SARAJEVO sa datumom, boja crna i
419
Omer BAJIĆ
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 2,6 x 1,6 cm, sa nazivom

K.u.K.BAHNPOST-GRAVOSA (GRUŽ)-SARAJEVO sa datumom, boja
crna.
Žigovi Sarajevo-LANDTAG (Zemaljski sabor) i Sarajevo-LANDESBANK
(Zemaljska banka):
• dvokružni žig, dimenzije 2,8 x 1,8 cm, sa nazivom K.und.K.MILIT.POST-
SARAJEVO-LANDTAG sa datumom, boja crna i
• dvokružni žig, dimenzije 2,8 x 1,8 cm, sa nazivom K.und.K.MILIT.POST-
SARAJEVO-LANDESBANK sa datumom, boja crna.
Ovdje se ubrajaju i poštanske naljepnice koje su se koristile prilikom

otpreme preporučeno. Te naljepnice su označavale kojom vrstom pošiljke
treba pošta biti otpremljena na odredište (preporučeno, expres, povratnicom ili
otkupninom). Prije naljepnica se stavljao žig RECOM u crnoj boji koji je četvrtast,
dimenzija 3 x 1,5 cm i RNr .
Prva izdanja, R ˮnaljepnice koje su se lijepile na koverte uvedene su 1903.
godine. One su se štampale na malom žutom papiru sa oznakom R ispred, desno se
nalazio naziv mjesta sa dodatnim slovima H.P.A.
(Militar-post), te se ispod nalazio spušten No numero i broj. U ovom
periodu, prisutne su, također i taksene marke tzv. Biljezi. One nisu služile kao
poštanske marke, već su služile za naplaćivanje fiskalne pristojbe na sprovodnim
listovima i novinama. Ove marke su žigosane sa poštanskim žigovima.
U ovu cijelinu spadaju još i dopisnice. Dopisnica je poštanska pošiljka
žućkastog kartona malog formata, dimenzija 14 x 9 cm, sa otvorenim tekstom.
Na prednjoj strani je odštampano mjesto za adresu, dvoglavi orao sa oznakom
Correspodenz-Karta Dopisnica, sa odštampanom markom od 2 i 5 krajcera sa
ukrasnim okvirom 13 x 8 cm. Bile su u zelenoj i crvenoj boji.
Ovaj dio Zbirke sadrži 81 komad poštanskih markica, žigova, pisma,
dopisnica, razglednica i telegrama sa poštanskim žigovima od 1878. do 1918.
godine sa područja Grada Sarajeva, koji su smješteni na 26 listova hamer papira.
Od tog broja:
• marke sa poštanskim žigovima na kovertama 8 kom.
• marke sa poštanskim žigovima na dopisnicama 23 kom.
• marke sa poštanskim žigovima na razglednicama 4 kom.
• marke sa poštanskim žigovima 35 kom.
• taksane marke sa poštanskim žigovima na novinama 3 kom.
• poštanski žigovi na telegramima 5 kom.
• poštanski žigovi 2 kom.
• R naljepnice 1 kom.
420
Period Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije (1918–1941)
Okončanjem Prvog svjetskog rata 1918. godine nastala je nova država

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), a od 1929. godine Kraljevina
Jugoslavija. Političke promjene nisu samo uticale na promjenu naziva države,
već su uticale i na odvijanje poštanskog saobraćaja. U poštama je po završetku
rata ostalo puno poštanskih maraka, dopisnica, razglednica iz austrougarskog
perioda, te su na njima štampani pretisci sa imenom nove države. U tom periodu
u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Sloveniji su se koristila ta izdanja pa su
nazvana pokrajinska, dok su u Srbiji i Crnoj Gori bile u upotrebi srpske marke
tzv. „krfskog”10 izdanja. Srpska vlada na Krfu imala je svoju poštansku stanicu i
za naplatu poštanskih taksa upotrebljavala je francuske franko marke koje su u to
vrijeme bile u tečaju. Do 16. januara 1921. godine korištene su marke pokrajinskog
izdanja koje su važile za područije cijele Jugoslavije. Od ovog datuma počele su
se upotrebljavati one marke na kojima je štampan naziv Kraljevina SHS koja će
prerasti u Kraljevinu Jugoslaviju. Klišeji poštanskih maraka su rađeni u Beču, a
štampani u Državnoj markarnici u Beogradu.
Od 1918. do 1921. godine u Sarajevu su se koristile provizorne zatečene
austrougarske marke sa pretiskom Države SHS - Bosna i Hercegovina i Kraljevstvo
SHS, na ćirilici ili latinici, sa novom vrijednosti, u crnoj ili crvenoj boji u
knjigotisku. One su važile kao pokrajinska izdanja. Od 1921. godine se puštaju
srpske marke na kojima su bile zastupljene teme iz Srbije koje su se koristile i u
Bosni i Hercegovini. Marke su bile raznih dimenzija, zupčanja, nominala i boja.
Od 1918. do 1921. godine u Bosni i Hercegovini je važila nominala
poštanskih marki 1 kruna = 100 helera, a od 1921. godine na čitavoj teritoriji je
važila nominala 1 dinar = 100 para. Po završetku Prvog svjetskog rata pošte su
bile pod vojnom kontrolom, koja je vršila pregled pošte - cenzuru. Vojska je
stavljala gumeni četvrtast žig dimenzija 4 x 2,5 cm sa nazivom PREGLEDALA
VOJNA POŠTA-SARAJEVO. Pošte Sarajeva su koristile okrule žigove dimenzija 2
i 3 cm, dvokružne i dvokružne sa mostom dimenzija 3 x 2 cm, 2,8 x 1,7 cm, sa
nazivom Sarajevo (gore - ćirilica i dolje - latinica), te je datumom označeno vrijeme
stavljanja žiga. Svi žigovi su u crnoj boji.
Povodom proslave Dana ratnih invalida i puštanja u promet novih
poštanskih maraka imamo prigodni žig u crvenoj boji:
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 2,8 x 1,8 cm, sa nazivom SARAJEVO
1 (gore ćirilica-dolje latinica) sa datumom, u crvenoj boji.
• Dvokružni administrativni žig, dimenzija 3,7 x 2,6 cm, sa nazivom
UDRUŽENJE RATNIH INVALIDA SARAJEVO na ćirilici, u plavoj boji.
Žigovi pošte Gradska malta - kolodvor - Sarajevo i Poštanska štedionica -

Filijala Sarajevo:
421
Omer BAJIĆ
• okrugli žig, dimenzija 3,2 cm sa nazivom GRADSKA MALTA-POŠTA sa

datumom u crnoj boji.
• dvokružni elipsasti žig, dimenzija 3,2 x 1,9 sa 1,8 x 1,7 cm sa nazivom
GRADSKA MALTA-KOLODVOR u crnoj boji i
• dvokružni žig sa mostom dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom POŠTANSKA
ŠTEDIONICA-FILIJALA SARAJEVO i datumom u crnoj boji.
Pošta je koristila i službene mašinske reklamne žigove i to na ćirilici na
kojima je pisalo MARKU LEPITI NA GORNJEM DESNOM UGLU. Upotrebljavan
je u pošti Sarajevo 1 do 1941. godine, te ga ima na dopisnicama i pismima.
Žig Ambulantnih (željeznica) - putujućih pošta:
• dvokružni žig sa mostom dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom ZELENIKA-
SARAJEVO sa datumom u crnoj boji.
Početkom Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini pošte su bile pod

vojnom upravom, tako da su upotrebljavali kontrolni žigovi FRANKOTIPA za
paketno poslovanje (skladištenje, ležarina):
• dvokružni žig sa mostom
dimenzija 2,5 x 1,5 cm, sa
arapskim brojevima, sa nazivom
ŠIPAD-SARAJEVO i datumom, sa
četvrtastim žigom dimenzija 3,7 x
2,5 cm. sa nazivom KRALJEVINA
JUGOSLAVIJA-150-DVOGLAVI
ORAO u crnoj i crvenoj boji. Prilog 3. Sig. PMŽ III-72, dopisnica
(Feldpostkarte) iz 1919. godine.
Također, koristile su se i dopisnice na kojima su urađeni pretisci na ćirilici,

i to na prednjoj strani sa dvije tanje crte sa natpisom pošiljalac, te dvije deblje crte
na kojima je preko naziva odštampano Feldpostkarte i K. u. K. Feldpostamt: Nr.,
kao i vrijednost sa natpisom Država SHS Bosna i Hercegovina i Kraljevstvo SHS
u crnoj boji. Kasnije su se štampale dopisnice sa markom na kojoj su se nalazili
kralj Aleksandar i kralj Petar II, u raznim nominalama, sa nazivom dopisna karta u
zelenoj boji.
Ovaj dio Zbirke sadrži 83 komada poštanskih markica, žigova, pisama,
dopisnica, telegrama sa poštanskim žigovima od 1918. do 1941. godine sa područja
Sarajeva, smještenih na 26 listova hamer papira:
• marke sa poštanskim žigovima na kovertama 4 kom.
• marke sa poštanskim žigovima na dopisnicama 22 kom.
• marke sa poštanskim žigovima 25 kom.
• poštanski žigovi na telegramima 1 kom.
• poštanski žigovi 24 kom.
• R naljepnice 7 kom.
422
Period Drugog svjetskog rata (1941–1945)
U toku Drugog svjetskog rata od 1941. do 1945. godine, njemačko-

italijanske fašističke jedinice su napale i okupirale Kraljevinu Jugoslaviju. Kad
je kapitulirala Kraljevina Jugoslavija, pristupilo se podjeli, tako da je Bosna i
Hercegovina došla pod upravu Nezavisne Države Hrvatske. Koristeći razna vojna
ovlaštenja, okupatori su na ovom području izdavali i koristili razne vrste poštanskih
maraka, pisama, dopisnica i vrijednosnica.
Na cijelom području tada okupirane Kraljevine Jugoslavije došlo je do
promjene naziva pošta, te do izdavanja i korištenja poštanskih maraka i žigova
za određena područja. Bosna i Hercegovina je koristila poštanske marke, žigove i
dopisnice sa natpisom NDH (Nezavisna Država Hrvatska), dok su se druge marke
rjeđe upotrebljavale. Prvobitno su se koristile marke Kraljevine Jugoslavije na
kojima je stajao pretisak Nezavisna Država Hrvatska u crnoj boji. Preštampavanje
je izvršeno u Hrvatskoj državnoj tiskari u Zagrebu. Nezavisna Država Hrvatska je
1941. godine štampala svoje poštanske marke na kojima je bila slaba zastupljenost
iz Bosne i Hercegovine. Bile su različitog zupčanja (10, 10½, 11, 14 itd.) i boja. Na
markicama je štampan naziv Nezavisna Država Hrvatska. Marke su se štampale u
Tipografiji u Zagrebu. Koristile su se na čitavom području Bosne i Hercegovine
sve do kraja rata. Uslijed akcija i borbi Narodnooslobodilačkog pokreta, ometan je
pravilan rad poštanske službe. Poštama su mnogo puta nedostajale redovne marke,
pa su se počele upotrebljavati porto11 i franko12 marke na pismima. Porto marke
lijepi prijemna pošta na pošiljkama koje nisu uopšte ili dovoljno frankirane, a čiju
vrijednost plaća primalac pošiljke. Franko marke su namijenjene za plaćanje svih
poštanskih taksi koje mogu biti redovne, redovne za vazdušnu poštu i prigodne
marke. Ukoliko bi nestalo i tih maraka onda se poštarina naplaćivala novcem.
Na okupiranom području Bosne i Hercegovine na poštanskim markama
nominala je bila 1 dinar = 100 para, a kasnije 1 kuna = 100 banica.
Uspostavljanjem nove vlasti počele su raditi i poštanske službe. U pošti
su bili u upotrebi poštanski žigovi i pečati. Zbog ratnih dejstava, vojne vlasti su
kontrolisale i vršile cenzuru u poštama na sve pošiljke, gdje su stavljali žigove i
službene pečate i to ustaških pukovnija, kotarskih oblasti, općinskih poglavarstava,
te poreznih ureda.
Pečati:
• dvokružni pečat, dimenzija 3 x 2,7 cm sa nazivom CENZURA-132-TUZLA,
u plavoj boji;
• pečat, dimenzija 7 x 4 cm, sa nazivom NDH-ŠAHOVNICA-2. BOJNA-3.
PJEŠAČKE PUKOVNIJE, broj i datum u crvenoj boji;
• dvokružni pečat, dimenzija 3,5 x 3,2 cm, sa nazivom NDH-ŠAHOVNICA-
KOTARSKA OBLAST TEŠANJ u plavoj boji;
11 Isto, 7.
12 Isto, 6.
423
Omer BAJIĆ
• dvokružni pečat, dimenzija 4 x 3,5 cm sa nazivom NDH-ŠAHOVNICA-

ŽEPČE-KOTARSKA OBLAST u plavoj boji;
• dvokružni pečat, dimenzija 3,7 x 3,5 cm sa nazivom NDH-KOTAR BRČKO-
ŠAHOVNICA-OPĆINSKO POGLAVARSTVO BRČKO u plavoj boji i
• dvokružni pečat, dimenzija 4 x 3,8 cm sa nazivom NDH-ŠAHOVNICA-
SREBRENICA-POREZNI URED u plavoj boji.
U Sarajevu je radilo šest pošta. Pošte su koristile okrugle i dvokružne

žigove, sa mostom dimenzija 2,5/ 3 x 2 i 2,7 x 1,9 cm sa nazivom SARAJEVO 1 do 6
sa datumom u crnoj boji. Pored datuma stajalo je i vrijeme kada je pošiljka poslata.
I u ovom periodu pošte su koristile žigove Ambulante putujuće pošte, Gradska
malta-Kolodvor, Poštanske štedionice i mašinski žig Frankotipa - Sarajevo, poput:
• dvokružni žig sa mostom dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom BROD-
SARAJEVO sa datumom u crnoj boji,
• dvokružni elipsasti žig, dimenzija 3,2 x 1,9 sa 1,8 x 1,7 cm sa nazivom
GRADSKA MALTA-KOLODVOR u crnoj boji,
• dvokružni žig sa mostom dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom POŠTANSKA
ŠTEDIONICA-FILIJALA SARAJEVO sa datumom u crnoj boji i
• dvokružni žig sa mostom dimenzija 2,5 x 1,5 cm, sa arapskim brojem,
sa nazivom HRVATSKI RUDNICI I TALIONICE D.D. i datumom, te
sa četvrtastim žigom, dimenzija 3,7 x 2,5 cm sa nazivom NEZAVISNA
DRŽAVA HRVATSKA-350-ŠAHOVNICA u crvenoj boji.
Uslijed neprekidnih ratnih dejstava, dolazilo je i do prekida poštanskih

komunikacija, tako da imamo žigove na pismima gdje je stajalo:
• četvrtasti žig, dimenzija 7,5 x 1 cm sa nazivom PROMET ZATVOREN
- NATRAG,
• četvrtasti žig, dimenzija 7,5 x 1 cm sa nazivom NEURUČIVO- NATRAG,
• žig, dimenzija 7,5 x 1 cm sa nazivom PROMET OBUSTAVLJEN- NATRAG
i
• žig, dimenzija 6 x 1 cm sa nazivom PROMET OBUSTAVLJEN- RETOUR.
Tokom rata se pojavljuju bolesti, oboljevalo se od pjegavca, pa je neprijatelj

na pisma stavljao četvrtasti žig ČUVAJTE SE PJEGAVCA - ČISTOĆA ČUVA
ŽIVOT, dimenzija 6,5 x 1,5 cm u plavoj boji.
Sa druge strane, rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta činilo je sve
da u ovom periodu organizuje sopstvenu poštansku službu, tzv. Partizansku poštu.
Prva partizanska pošta organizovana je u Foči 1942. godine. Ona je radila samo
mjesec i po dana, a pošta je slata na teritorij Bosne i Hercegovine, Sandžaka i
Crne Gore. Koristila je zaplijenjene NDH poštanske marke preko kojih je stavljala
petokraku zvijezdu. Na taj način, stare zaplijenjene poštanske marke su korištene
izvjesno vrijeme u poštanskom saobraćaju i nakon oslobođenja.
424
Po oslobađenju počele su funkcionisati poštanske službe, ali bez maraka

i poštanskih žigova. Zato su pisma slata preporučeno, a na njih su lijepljene R
naljepnice. Godine 1945. pošte dobivaju prve žigove, a Narodna vlast dobiva
pečate, te su se na pisma stavljali žigovi i pečati. Pečat je imao petokraku zvijezdu.
Međutim, imamo jedan interesantan poštanski žig koji se upotrebljavao za vrijeme
borbi i oslobođenja Čelića.
Tipovi žigova:
• četvrtasti, dimenzija 5 x 1.5 cm sa nazivom ČELIĆ, u plavoj boji,
• okrugli, dimenzija 3 cm, sa nazivom PRIJEDOR i datumom u crnoj boji i
• dvokružni sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom SARAJEVO 1 i
Pečati:
• okrugli, dimenzija 3 cm, sa nazivom NARODNI ODBOR MEĐAŠI, u
sredini PETOKRAKA zvijezda, u crvenoj boji i
• okrugli, dimenzija 2.7 cm sa nazivom SRESKI N. O. ODBOR ODŽAK u
sredini PETOKRAKA zvijezda, u crnoj boji.
Ta su pisma slata na područje grada Tuzle. Pisma su bila upućena bolnici

vojne oblasti III Korpusa NOVJ i Okružnoj bolnici Tuzla.
Imamo i vojne dopisnice boraca koje su koristili za vrijeme
Narodnooslobodilačkog rata.
Dopisnica se nalazi na žućkastom kartonu, malog formata, dimenzija 12 x 7
cm, sa otvorenim tekstom. Na prednjoj strani je odštampano Vojna dopisnica, Smrt
fašizmu - Sloboda narodu i Pisati samo 25 riječi.
Također, u Bosni i Hercegovini za vrijeme okupacije, Nijemci su imali
svoju poštu, tvz. Vojna pošta Feldpost. Njihovi žigovi nemaju nazive mjesta, nego
samo datum i brojeve.
Žig je okrugao, dimenzija 2.8 cm sa nazivom FELDPOST-ORAO sa
KUKASTIM KRSTOM i datumom u crnoj boji.
Interesantno je i pismo jednog esesovca iz zloglasnog logora Dachau,
upućeno 6. oktobra 1943. godine u Tuzlu. Na pismu je dvokružni žig sa mostom,
dimenzija 2,8 x 1,9 cm sa nazivom DACHAU 3 i datumom 6.10.1943-10 u crnoj
boji.
Ovaj dio zbirke sadrži 292 komada poštanskih maraka, žigova, pisama,
dopisnica, otpremnica sa poštanskim žigovima od 1941. do 1945. godine sa
područja grada Sarajeva i gradova Bosne i Hercegovine, smještenih na 134 lista
hamer papira:
• marke sa poštanskim žigovima na kovertama 211 kom,
• marke sa poštanskim žigovima na dopisnicama 8 kom,
• marke sa poštanskim žigovima 23 kom,
• poštanski žigovi na otpremnicma i sprovodnim listovima 19 kom,
425
Omer BAJIĆ
• poštanski žigovi 11 kom,

• R naljepnice 18 kom,
• dopisnice 2 kom.
Period nakon završetka Drugog svjetskog rata (1945–1961)
Demokratska Federativna Jugoslavija je još prije konačnog oslobođenja

cijele zemlje za pojedine krajeve izdala pomoćna izdanja poštanskih maraka
za Bosnu i Hercegovinu u Mostaru, a od 14. decembra 1944. godine izašle su u
Beogradu marke općeg izdanja koje su potpuno zamijenile ove pokrajinske.
Dana 28. aprila 1945. godine su puštene marke u promet za Bosnu i Hercegovinu
i to Mostarsko izdanje, sa pretiskom Demokratska Federativna Jugoslavija,
petokrakom zvijezdom i oznakom nove vrijednosti u kunama, u crvenoj i plavoj
boji. Poslije su zamjenjene redovnim izdanjima maraka koje su se štampale u
Državnoj markarnici u Beogradu, na kojima su bili razni motivi i sa nazivom
Jugoslavija. Glavna direkcija pošta Jugoslavije se nalazila u Beogradu13.
I u periodu od kraja rata 1945. do 1961. godine, pošte Sarajeva su koristile
žigove, i to za redovnu poštu obične, žigove Glavnog telegrafa i telefona, putujuće-
ambulantne, mašinske reklamne i frankotipa, propagandne, Narodne banke FNRJ i
drugih banaka, vojnih pošti, izgradnje omladinske pruge, prigodni i posebni žigovi
povodom izlaska marke - prvi dan, sa specifikacijama i karakteristikama:
Tipovi žigova Pošte Sarajevo od 1 do 9:

• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom SARAJEVO 1-9 i datumom u crnoj
boji i
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom SARAJEVO i
Žigovi Glavnog telegrafa i telefona Sarajevo, telegrafa Sarajevo i Etranger

Sarajevo 2:
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom GLAVNI
TELEFON I TELEGRAF-SARAJEVO, sa datumom u crnoj boji,
• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom TELEGRAF I TELEFON-
SARAJEVO, sa datumom u crnoj boji,
• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom TELEGRAF-SARAJEVO, sa
datumom u crnoj boji, te
• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom SARAJEVO 2-ETRANGER, sa
Direkcija pošta, telegrafa i telefona Sarajevo, u svrhu korištenja imala je
poseban ručni žig, koji bi se otisnuo preko marke PONIŠTENO.
13 Isto, 245.
426
On je bio u plavoj boji, dimenzije 3.5 cm.

Tipovi žigovi Putujućih Ambulantnih pošta:
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom SARAJEVO-
VIŠEGRAD, sa datumom i brojem 18 u donjem dijelu, u crnoj boji i
• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom BEOGRAD-SARAJEVO, sa
datumom i brojem 4 u donjem dijelu, u crnoj boji.
Mašinski žigovi Frankotipa su žigovi pomoću kojih se odmah obračunava i

poštarina. Ovi žigovi, u većem obimu prometa, zamjenjuju poštanske marke.
Mašinski reklamni žigovi sa nazivom na ćirilici i latinici „Marku lepiti
na desnom gornjem ugluˮ, „Učite međunarodni jezik Esperantoˮ, u crnoj boji je
četvrtasti žig, dimenzija 6 x 2.5 cm.
Propagandni žigovi sa nazivom „Živjela prva godišnjica oslobođenja
Sarajevaˮ u crvenoj boji ili „Živio Prvi majˮ, dimenzija 5 cm, u crnoj i crvenoj boji
i drugi.
Žigovi Narodne banke FNRJ i drugih banaka:
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom NARODNA
BANKA FNRJ-SARAJEVO, sa datumom i brojem 18 u donjem dijelu, u
plavoj boji i
• okrugli žig, dimenzija 3 cm, sa nazivom NARODNA BANKA FNRJ-
SARAJEVO, sa datumom i u crnoj boji.
Žigovi Vojne pošte, Jugoslovenske narodne armije sa teritorije Grada i

Sreza Sarajeva:
• dvokružni žig sa mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom VOJNA POŠTA
18032, pisana na ćirilici i latinici, sa datumom, u crnoj i plavoj boji,
• dvokružni žig, dimenzija 3,2 x 2,8 cm, sa nazivom VOJNA POŠTA - XVI M
BRIGADE , pisana na ćirilici, u plavoj boji i
• dvokružni žig, dimenzija 3,2 x 3 cm, sa nazivom VOJNA POŠTA - GRB -
36. DIVIZIJE, pisana na ćirilici i latinici, u crvenoj boji.
U vrijeme izgradnje Omladinske pruge Šamac - Sarajevo 1947. godine,

organizirana je djelatnost poštanske službe kojom su upravljali omladinci -
dobrovoljci. Pošta ovakvog vida djelovanja bilo je ukupno 55. Svaki žig svake
pošte imao je zaseban broj sjedišta. Žig je imao slijedeće specifikacije: okrugli žig,
dimenzija 3 cm, sa nazivom OMLADINSKA PRUGA - ŠAMAC - SARAJEVO, sa
datumom i brojem (1-55) sjedišta mjesta u crnoj boji.
Prigodni poštanski žigovi upotrebljavani su na teritoriji općine Sarajevo (u
poštama grada Sarajeva) povodom proslave raznih jubileja, historijskih dešavanja,
značajnih sportskih susreta, izložbi i drugih značajnih događaja. Ovi žigovi, imaju
slijedeće karakteristike: okrugli žigovi raznih dimenzija, sa nazivom jubileja,
crtežom u sredini, te datumom u crvenoj i crnoj boji.
427
Omer BAJIĆ
Rješenjem Generalne direkcije PTT Beograd, izrađen je specijalizirani

poštanski žig sa oznakom PRVI DAN, koji je dat pošti Sarajevo 1 na upotrebu. Sve
poštanske marke dobivaju otisak ovog poštanskog žiga na dan izlaska na koverti
samo u filatelističke svrhe. Žig je imao slijedeće karakteristike: dvokružni žig sa
mostom, dimenzija 3 x 2 cm, sa nazivom SARAJEVO 1 (na ćirilici) - SARAJEVO
1 - PRVI DAN (na latinici), sa datumom, u crnoj boji.
Ovaj dio zbirke sadrži 449 komada poštanskih markica, žigova, pisama,
dopisnica, otpremnica sa poštanskim žigovima od 1945. do 1961. godine sa
područja grada Sarajeva, smještenih na 217 listova hamer papira.
• marke sa poštanskim žigovima na kovertama 39 kom,
• marke sa poštanskim žigovima na razglednicama 2 kom,
• marke sa poštanskim žigovima 83 kom,
• poštanski žigovi 100 kom,
• R naljepnice 5 kom,
• prigodni i reklamni žigovi sa markama na kovertama 96 kom,
• Marke sa poštanskim žigom PRVI DAN na kovertama 124 kom.
Zaključak
Historijski arhiv Sarajevo posjeduje zbirku poštanskih žigova i maraka

otkupljenu od kolekcionara Vjekoslava Trbarića, nekadašnjeg poštanskog
službenika. Zbirka je otkupljena u dva navrata tokom 1961. i 1962. godine. Tokom
sređivanja i obrade Zbirke zadržane su sve grupe i podgrupe kako ih je stvaralac
zbirke formirao. Nakon završene obrade ustanovljeno je da Zbirka obuhvata
vremenski period od 1860. do 1961. godine. Zbirka sadrži poštanske marke i žigove
na markama, kovertama, razglednicama, dopisnicama, telegramima i uputnicama.
Ova zbirka je smještena u jednu veću arhivsku kutiju. Urađen je analitički inventar
sa historijskom bilješkom koji ima 130 stranica teksta. Iz same slike žiga, marke,
pisma i dopisnice može se vidjeti povijest jednog naroda, njegov geografski
položaj, moneta, znamenite ličnosti, spomenici, arhitektura, nošnje, flora i fauna,
gradovi, događaji, jubileji itd.
Sumarno iskazano u Zbirci se nalazi: 482 marke sa poštanskim žigovima
na kovertama, 166 marki sa poštanskim žigovima, 154 poštanska žiga, 53 marke
sa poštanskim žigovima na kovertama, 31 R naljepnica, 25 poštanskih žigova na
telegramima, 6 marki sa poštanskim žigovima na razglednicama, 3 marke sa
poštanskim žigovima na razglednicama, 2 dopisnice.
428
Summary
The Sarajevo Historical Archive has a collection of postage stamps and

marks obtained from collector Vjekoslav Trbaric, a former postal officer. The
collection was purchased on two occasions during 1961 and 1962. During the
editing and processing of the Collection, all groups and subgroups were retained
by the creator of the collection. After the completion of the work, it was established
that the Collection covers the period from 1860 to 1961. The collection contains
postage stamps and marks on stamps, envelopes, postcards, telegrams and referrals.
This collection is placed in a larger archival box. An analytical inventory with a
historical note with 130 pages of texts was created. From the very image of the
trademark, stamps, letters and postcards, one can see the history of a nation, its
geographical position, coins, celebrities, monuments, architecture, costumes, flora
and fauna, cities, events, anniversaries, etc.
The following are summarized in the Collection: 482 stamps with postage
stamps on envelopes, 166 stamps with postage stamps, 154 postage stamps,
53 stamps of postage stamps on envelopes, 31 R stickers, 25 postal stamps
on telegrams, 6 stamps with postcards, 3 stamps with marks on postcards, 2
stationeries.
429
Stjepan PRUTKI stručni rad
Državni arhiv u Vukovaru
REGISTAR UDRUŽENJA GRAĐANA 1945–1993. U

NADLEŽNOSTI DRŽAVNOG ARHIVA U VUKOVARU
Apstrakt: Autor u radu donosi pregled zakonodavstva relevantnoga

u postupku registracije i evidentiranja dokumentacije društvenih organizacija
(udruge građana, savezi i klubovi) kao izvora za proučavanje društvene zavičajne
povijesti. U radu će biti osvrta na specifičnosti poslovanja primarno-nadležnih
ureda u predmetnim spisovodstvenim postupcima, historijat i promjene nadležnosti
nad vođenjem registara društvenih organizacija u vremenu 1945–1993. godine,
uz navođenje primjera arhivističke obrade serija zapisa u posjedu Državnog
arhiva u Vukovaru, koje sadrže bogate i vrijedne podatke o djelovanju udruga kao
specifičnih oblika ispoljavanja građanske svijesti.
Na konkretnim primjerima arhivskih fondova u posjedu Državnog arhiva
u Vukovaru prikazane su specifičnosti spisovodstvenih evidencija u vremenu kada
je registar društvenih organizacija, slijedom specifičnih okolnosti nakon 1945.
godine, bio u nadležnosti organa unutrašnjih poslova, te sveobuhvatnih promjena
1982. godine kada je isti prešao u nadležnost Skupštine općine i njenih organa
– Sekretarijata društvenih djelatnosti, sve do 1993. godine i novih zakonskih
promjena u ustroju lokalne i područne uprave u Republici Hrvatskoj.
Državni arhiv u Vukovaru čuva registre i dosjee društvenih organizacija i
udruženja građana za područja dviju bivših općina (Vinkovci i Županja) u sastavu
fondova: Skupštine općine Vinkovci, Skupštine općine Županja, te Općinskog
sekretarijata unutrašnjih poslova općine Vinkovci, koji predstavljaju prvorazredan
povijesni izvor za proučavanje građanske zavičajne povijesti.
Ključne riječi: Društvena organizacija, udruženje građana, skupština

općine, općinski sekretarijat unutarnjih poslova, državni arhiv, Vinkovci, Županja.
THE REGISTRY OF CITIZENS’ ASSOCIATIONS FROM 1945 TO 1993

UNDER THE JURISDICTION OF THE VUKOVAR STATE ARCHIVES
Abstract: The paper offers an overview of the legislature relevant in

the procedure of registration and maintenance of records pertaining to civic
organizations (citizens’ associations, unions and clubs) as a source for the study of
local civic istory. The paper addresses the peculiarities in the functioning of offices
430
Registar udruženja građana 1945–1993. u nadležnosti Državnog arhiva u Vukovaru
concerning record-keeping procedures, its history and changes in jurisdiction over

the handling of registries of civic organizations in the period between 1945 and
1993. These are supported by examples of archival handling of a series of entries
owned by the Vukovar State Archives, containing rich and valuable data on the
activities of the associations as a specific form of displaying civic-mindedness.
Specific examples of archival funds owned by the Vukovar State Archives
are used to illustrate the peculiarities of record-keeping in a time when the registry
of civic organizations was under the jurisdiction of bodies of internal affairs,
due to a peculiar set of circumstances in the period from 1994 to 1993., and in
the face of extensive changes in 1982 when the latter registry was transferred to
the jurisdiction of the Municipal Assembly (Skupština općina) and its bodies- the
Secretariat for Public Activities, leading to 1993 and fresh legislative changes in
the structure of local and municipal administration in the Republic of Croatia.
The Vukovar State Archives keep registries and files of civic organizations
for two former municipalities (Vinkovci and Županja) within the Fund: the
Municipal Assemblies of Vinkovci and Županja, as well as the Municipal Secretariat
of internal Affairs of the Vinkovci municipality, all of which represent a prime
historical source for the study of local civic history.
Key words: Civic organizations, citizens’ organizations, Municipal

Assembly, Municipal Secretariat of internal affairs, State Archives, Vukovar,
Vinkovci, Županja.
Uvod
Građanska društva (dalje: udruženja) predstavljaju specifičan oblik

građanskih udruživanja u svrhu ostvarivanja društvenih ciljeva i interesa zbog kojih
su osnivana, a zbog svojega značaja u razvoju civilnog društva ona predstavljaju
važan čimbenik razvoja građanske svijesti. Dokumentarno gradivo nastalo njihovim
radom važan je svjedok njihovog djelovanja i opstojnosti. Obzirom na značaj
dokumentarnoga zapisa, posebnu cjelinu predstavlja dokumentarno gradivo organa
nadležnih za registraciju i vođenje evidencija o njihovom radu, zbog čega je težište
ovoga rada usmjereno upravo na tu problematiku.
Prateći razvoj primarno-nadležnih ureda u poslovima upravnog nadzora nad
radom udruženja, njihov razvoj i djelovanje u razdoblju socijalističke Jugoslavije
1945–1990.1 možemo pratiti kroz dvije temeljne razvojne faze, razlikovane prema
podjelama nadležnosti u postupcima registracije udruženja u sferi javne uprave:
1 Rad obuhvaća razdoblje do 1993. godine, kada se na području Republike Hrvatske naslijeđeni
općinski sustav zamjenjuje novim i sveobuhvatnim ustrojem lokalne i područne uprave, što se odrazilo
i na nove promjene registraturne nadležnosti vođenja službenih evidencija i registara u društvenim
djelatnostima. Vidi: Zakon o lokalnoj samoupravi i upravi, „Narodne novine RH“, br. 94/1992.
431
Stjepan PRUTKI
- Prvo razdoblje: 1945–1982, kada su udruženja u nadležnosti organa

unutrašnje uprave;
- Drugo razdoblje: 1982–1993, kada nadležnost s organa unutrašnjih poslova
prelazi pod opću upravu.
Svaka je od navedenih epoha, ovisno o razvoju i promjenama organa

narodne vlasti, obilježena raznim specifičnostima i modifikacijama, koje su na jasan
i pregledan način, potkrijepljena zakonskim propisima i primjerima iz arhivskih
fondova,2 prikazana u daljnjem tekstu.
Registar udruženja u nadležnosti organa unutrašnjih poslova
Nakon ustroja nove narodne vlasti nakon 1945. godine, jedno se od

područja javne djelatnosti svakako odnosilo na obnovu i razvoj svih udruženja koja
su na području Hrvatske djelovala prije ratnih zbivanja 1941. godine, ili osnivanje
novih, koje se trebalo urediti na novim, socijalističkoj svijesti prilagođenim
osnovama. Prvi je zakon o udruženjima usvojen već 25. kolovoza 1945. godine,3 i
sadržavao je dvije osnovne vrste udruženja, terminološki razvrstanih na:
a) Političke stranke (razdoblje prije uvođenja jednopartijskog sustava),
b) Kulturna, naučna, tehnička, fiskulturna i druga udruženja.
Obzirom se u radu opisuje način djelovanja tek ove potonje vrste udruženja,
u nastavku donosimo razvojne specifičnosti koje se odnose na razvoj institucija
koje su danas objedinjene pojmom udruženja građana.
Kako se u prvom redu u cjelokupnom javnom životu nakon 1945. godine
odlučno nastojalo poništiti sve odredbe, odluke i zakone naslijeđene iz vremena
NDH4 i drugih kvislinških režima na području bivše Jugoslavije, tako je slična
sudbina pogodila i u tom vremenu osnivana udruženja. Ona su redom dokinuta,
dok su udruženja koja su se tada prvi put osnivala, ili ona koja su postojala prije
6. travnja 1941. godine morala, ukoliko su htjela svoj rad nastaviti, izvršiti prijavu,
tj. obnovu djelovanja nadležnim vlastima (čl. 18). Nadležna vlast nad evidencijom
svih udruženja koja su djelovala na području mjesta, jednog ili više kotareva ili
čitavog okruga bio je Izvršni odbor Okružnog narodnog odbora, za udruženja čije
se djelovanje protezalo na više okruga jedne federalne jedinice ili čitavo područje
federalne jedinice (kasnija Narodna republika) federalno Ministarstvo unutrašnjih
poslova, dok je savezno Ministarstvo unutrašnjih poslova nadležnost imalo nad
udruženjima koja su djelovala na području više federalnih jedinica (čl. 12).
2 Primjeri su isključivo korišteni iz fondova Općinskog sekretarijata unutrašnjih poslova Vinkovci,
te Skupštine općine Vinkovci u posjedu Državnog arhiva u Vukovaru, radi cjelovite sačuvanosti i
sveobuhvatnosti.
3 Zakon o udruženjima, zborovima i drugim javnim skupovima, „Službeni list DFJ“, br. 65/1945.
4 Nezavisna Država Hrvatska.
432
Prijavu o osnivanju udruženja moralo je potpisati najmanje 10 članova

društva, te u njoj priložiti program rada i pravila udruženja. Svako je udruženje
moralo imati upravu, koja je brojala najmanje 8 članova (čl. 13-15). Ona pak
udruženja koja su imala namjeru obnoviti svoj rad otprije 6. travnja 1941. godine,
prijavu su morala podnijeti uz obavezan potpis svih članova upravnih organa
(glavni, upravni i nadzorni odbori) (čl. 18). Naravno, u duhu raskidanja veza sa
svim tekovinama bivših fašističkih režima i širenja socijalističke svijesti, rad
udruženja mogao je biti odbijen ukoliko se zasnivao na proklamiranju (pro)
fašističkih tradicija ili isticanju nacionalne i rasne nejednakosti, mržnje i razdora
među narodima (čl. 16).
Već slijedeći zakon o udruženjima izglasan je nepunih godinu dana
kasnije , s tek jedinom bitnom izmjenom u pogledu organa nadležnih za prijavu
5
registracije udruženja. U strukturi lokalnih organa narodne vlasti ustrojavaju se

odjeli unutrašnjih poslova, tako da udruženja koja su djelovala u okviru jednog
okruga svoj rad nisu više prijavljivala Izvršnom odboru, već Odjeljenju unutrašnjih
poslova nadležnog Okružnog narodnog odbora (čl. 13). Ujedno je ovim izmjenama
produljen rok prijave onim udruženjima koja su postojala prije 1941. godine, a svoj
su rad htjela obnoviti, na 6 mjeseci od stupanja zakona na snagu (čl. 31).
U administrativnom smislu, ustroj je čitave SFRJ prvih godina, sve do
prve sveobuhvatne izmjene 1. srpnja 1947. godine,6 počivao na hijerarhijski
povezanim jedinicama narodnih odbora u sastavu narodne republike: mjesni/
gradski–kotarski–okružni–oblasni.
Na području današnje Vukovarsko-srijemske županije 1945. ustrojeni su
kotarski narodni odbori u Vukovaru, Županji i Vinkovcima, s tom razlikom da je
vukovarsko područje pripalo Okružnom narodnom odboru u Osijeku,7 a vinkovačko
i županjsko Okružnom narodnom odboru u Slavonskom Brodu.8
Na praktičnom primjeru sačuvanih registracija udruženja u Državnom
arhivu u Vukovaru opažamo tijek korespondencije između novoosnovanog (radom
obnovljenog) udruženja i upravnih organa. Tako je u arhivskome fondu Skupština
općine Vinkovci sačuvan dosje Sportsko-ribolovnog društva „Priroda“ Vinkovci,
prema kojemu se vidi kako je tadašnje udruženje svoju prijavu isprva podnijelo
Odsjeku unutrašnjih poslova Gradskog narodnog odbora u Vinkovcima, koji je,
nakon ishođenog potvrdnog mišljenja nadležne organizacije JNOF9 u Vinkovcima
o statusu članova i njihovom odnosu prema NOB-u, zahtjev proslijedio Odjelu
unutrašnjih poslova Okružnog narodnog odbora Slavonski Brod na rješavanje
5 Zakon o potvrdi i izmjenama Zakona o udruženjima, zborovima i drugim javnim skupovima od

25. kolovoza 1945, „Službeni list FNRJ“, br. 51/1946.
6 Zakon o administrativno-teritorijalnoj podjeli NR Hrvatske, „Narodne novine NRH“, br. 60/1947.
7 Marina Štambuk-Škalić, Hrvatska istočna granica u dokumentima 1945–1947, Fontes – Izvori za
hrvatsku povijest, sv. I, Zagreb 1995.
8 Zdenka Lakić, Okružni narodni odbor Slavonski Brod 1945–1947 (sumarni inventar), Državni
arhiv u Slavonskom Brodu, Slavonski Brod 1999, 5.
9 Jedinstveni narodno-oslobodilački front (organizacija).
433
Stjepan PRUTKI
i registraciju. Jedan primjerak rješenja potom je nadležni Okružni narodni odbor

dostavio Gradskom narodnom odboru u Vinkovcima na pohranu i evidenciju.10
Način vođenja registara udruženja tada još nije bio propisan posebnim
državnim zakonima, a nije nam poznata ni sudbina istih iz navedenoga razdoblja
ukoliko su uopće bili ustrojeni, no iz spisa je evidentno da su svojevrsni registri,
tada u prvotnoj fazi ustroja, bili u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova NR
Hrvatske. Područni organi očito još nisu vodili svoje registre, i tek su formalno
obavljali registraciju te pohranjivali dosjee udruženja u svojoj pismohrani.11
Tendencije koje su vodile ka ukidanju okruga i oblasti već su prisutne
početkom 1947. godine, što je rezultiralo novim zakonskim izmjenama u registraciji
udruženja,12 prema kojima nadležnost nad evidencijom mjesnih udruženja prelazi
na odsjek unutrašnjih poslova gradskog (ukoliko je udruženje djelovalo na području
grada), odnosno kotarskog narodnog odbora (udruženja koja djeluju na području
jednog ili više mjesta, odnosno čitavog kotara), dok je vođenje evidencije udruženja
koja su djelovala na području više kotareva i dalje ostalo u nadležnosti okružnog,
odnosno oblasnog narodnog odbora, što je trajalo sve do njihova skorog ukidanja,
sukladno već spomenutoj reorganizaciji upravnog aparata 1947. godine.
Nadležnost nad udruženjima je nakon tih prvih godina ustroja vlasti ostala
gotovo nepromijenjena sve do kasnijeg ukidanja kotareva Vukovar i Županja, te
njihovog pripajanja vinkovačkom kotaru 1955. godine,13 čime su i ingerencije prešle
na tako objedinjeni upravni organ, a ponajviše uslijed sveobuhvatne reorganizacije
1962. godine,14 kada se ukida najveći broj kotareva te osnivaju skupštine općina kao
osnovne teritorijalno-upravne jedinice i ujedno nadležne u poslovima registracije
udruženja putem posebnih općinskih organa.
Iako je prvi pravilnik kojim se propisuje način vođenja registara udruženja
donijet tek 1967. godine (vidi dalje u tekstu), iz sačuvanih spisa razvidno je da
je već i prije toga nadležni upravni organ (odjeli unutrašnjih poslova kotarskih
odnosno gradskih narodnih odbora) ustrojio zasebne registre, koji nam nažalost
nisu sačuvani sve do vremena kada nadležnosti prelaze na općinske organe opće
uprave i formiranje novih registara sukladno tadašnjim zakonskim izmjenama.
Vrijeme jasnije reorganizacije unutrašnjih poslova vežemo uz 1956.
godinu, kada je donijet prvi zakon kojim se definiraju organi unutrašnjih poslova u
10 Državni arhiv u Vukovaru (dalje: DAVU), Fond: Skupština općine Vinkovci (dalje: SOVk), Dosje
ŠRD „Priroda“ Vinkovci, br. 44/1984, kut. 358.
11 Tako je u spisu registracije Konjičkog kluba „Sremac“ Vinkovci iz 1950. godine vidljivo da
nadležni organ koji je izvršio registraciju obavještava tada nadležan Oblasni narodni odbor u Osijeku
sa zamolbom da putem prepiske dostavi podatke o broju upisa u državni registar Ministarstva
unutrašnjih poslova NRH, te nakon pribavljene obavijesti, dopis prilaže predmetnom dosjeu. Vidi:
DAVU, Fond: Općinski sekretarijat unutrašnjih poslova Vinkovci (dalje: OSUPVk), Konjički klub
„Sremac“ Vinkovci, kut. 1.
12 Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o udruženjima, zborovima i drugim javnim skupovima,
„Službeni list FNRJ“, br. 29/1947.
13 Zakon o području kotara i općina u NR Hrvatskoj, „Narodne novine NRH“, br. 36/1955.
14 Zakon o područjima općina i kotara u NR Hrvatskoj, „Narodne novine NRH“, br. 39/1962.
434
lokalnim, republičkim i saveznim upravnim jedinicama.15 Prema njemu, glavninu

unutrašnjih poslova, među kojima nadzor nad propisima o udruženjima, zborovima
i javnim skupovima obavljaju novi odjeli – sekretarijati za unutrašnje poslove
narodnih odbora kotareva, osim onih koji se odnose na održavanje javnog reda i
mira, koji su prebačeni na niže organe – narodne odbore općina (čl. 8-10).
Da su u to vrijeme ustrojeni i registri društava na razini kotareva,
rasuđujemo na temelju sačuvanih spisa, koji svjedoče da je 1960. Kotarski narodni
odbor Vinkovci posjedovao vlastiti registar, ustrojen na temelju prijave i rješenja
urudžbiranoga pod tekućim brojem redovnog urudžbenog zapisnika kotarskog
sekretarijata unutrašnjih poslova. Redni broj upisa u registar ujedno označava i
registarski broj dosjea udruženja. Obavijest o registraciji obavezno se dostavljala
tadašnjem resornom ministarstvu – Državnom sekretarijatu za unutarnje poslove
NR Hrvatske.16 Počevši od 1958. godine i uvođenja jedinstvenih arhivskih znakova
u uredskom poslovanju, svim je predmetima dodjeljivana arhivska oznaka „22,44“,
sukladno Rješenju o planu jedinstvenih arhivskih znakova u organima uprave NO
Općine Vinkovci.17
Promjenama teritorijalno-administrativnog ustroja iz 1962. godine,18 a
pogotovo izglasanim Ustavom SR Hrvatske iz 1963. godine,19 općine postaju
osnovne upravne jedinice, koje kroz glavna predstavnička tijela – skupštine –
rukovode i usmjeravaju razvoj javnog, društvenog i političkog života na svome
području. Na području unutrašnjih poslova skupštine općina na području SR
Hrvatske imale su obvezu do 15. svibnja 1964. godine20 u svojim organima ustrojiti
posebne službe za obavljanje svih povjerenih poslova unutrašnje uprave. Organi
općinske uprave za unutrašnje poslove, sudeći prema sačuvanim dokumentima
Općine Vinkovci, bili su odjeli za unutrašnje poslove, a osim regulacije
građanskih stanja, matičarstva, prometa i ostalih poslova iz domene unutrašnjih
poslova, obavljali su i poslove evidentiranja i registriranja građanskih društava.
U svome su sastavu imali posebne organizacijske jedinice – referade, a poslove
udruženja građana obavljala je referada za udruženja i izvršenja kazni. Svojevrsna
samostalnost poslovanja Odjela za unutrašnje poslove ogleda se i u činjenici
kako je odjel, osim povjerenih zadataka, imao obvezu voditi i zaseban urudžbeni
zapisnik (djelovodnik) za predmete iz svojeg djelokruga, neovisno o jedinstvenom
općinskom urudžbenom zapisniku.21
15 Zakon o organima unutrašnjih poslova, „Službeni list FNRJ“, br. 30/1956.

16 DAVU, OSUPVk, Nogometni klub „Partizan“ Jarmina, kut. 1.
17 DAVU, SOVk, Urudžbeni zapisnik 1968, knj. 8.
18 Vidi bilj. 14.
19 Ustavom SR Hrvatske, „Narodne novine SRH“, br. 15/1963.
20 Zakon o organiziranju u općinama službi za obavljanje unutrašnjih poslova, „Narodne novine
SRH“, br. 16/1964.
21 Odluka o organizaciji općinske uprave Vinkovci, „Službeni vjesnik Općine Vinkovci“, br. 5/1964;
Zasebni urudžbeni zapisnik osim navedenog odjela vodio je i Odjel za narodnu obranu, u čemu se
ogleda samostalnost rada i izvršavanja poslova, neovisno od općinskih organa.
435
Stjepan PRUTKI
Izvršene upravne promjene nužno su nametale i potrebu novog reguliranja

načina evidentiranja udruženja, koje je uslijedilo donošenjem Osnovnog zakona o
udruženjima građana,22 znakovitog jer se po prvi put u jednom zakonskom aktu
uporabio pojam „registar“, a njegovo je vođenje isključivo stavljeno u nadležnost
organa unutrašnjih poslova, koji su u to vrijeme činili već spomenuti općinski
organi. Tek je radom onih udruženja, koja su se protezala na više republika ili čitavo
područje tadašnje države, vodio savezni Sekretarijat za unutrašnje poslove (čl. 10),
čije su nadležnosti bile propisane posebnim zakonom.23
Novost ovog zakonskog rješenja predstavljala je i obveza donošenja
posebnog pravilnika kojim bi se unificirao obrazac vođenja jedinstvenog registra
udruženja, što je bilo konačno riješeno u travnju 1967. donošenjem prvog
normativnog akta s propisanim obrascem, kojega su bili dužni voditi svi organi
unutrašnjih poslova.24 Registar udruženja bio je javni dokument, a zahtjev za
upis udruženja podnosio se pismenim putem. Zahtjev za upis obavezno je morao
sadržavati priloge: izvještaj o osnivanju udruženja s potpisima osnivača, zapisnik
s osnivačke skupštine, te pravila udruženja u dva primjerka (čl. 4). Pravilnik je
propisao i vođenje jedinstvenog obrasca registra u obliku tvrdo ukoričene knjige sa
slijedećim upisima, strukturiranima tablično u stupcima:
- Redni broj,
- Naziv udruženja,
- Sjedište,
- Područje djelatnosti,
- Broj i datum rješenja o upisu udruženja i
- Napomena.25
U pogledu organa nadležnih za poslove unutrašnje uprave nove promjene

dogodile su se 1968, kada je saveznim zakonom bilo propisano osnivanje posebnih
tijela, tzv. stanica javne sigurnosti kao samostalnih organa općinske uprave u
svim općinama na području SR Hrvatske.26 Na primjeru sačuvanoga gradiva
fonda Skupštine općine Vinkovci, uz pretpostavku da su takve ustanove osnivane
i u drugim općinama na području današnje Vukovarsko-srijemske županije, opaža
se da je Stanica javne sigurnosti Općine Vinkovci osnovana odlukom na sjednici
Skupštine od 29. ožujka 1968. godine.27 Iako odlukom nije izričito navedeno, jasno
je kako je novoosnovano tijelo obavljalo sve unutrašnje poslove u okviru općine,
koje su do tada obavljali odjeli/sekretarijati unutrašnjih poslova, u sklopu njih i
evidentiranja udruženja. Te nadležnosti potvrđuje i republički Zakon o udruženjima
22 Osnovni zakon o udruženjima građana, „Službeni list SFRJ“, br. 16/1965.
23 Osnovni zakon o službi unutrašnjih poslova, „Službeni list SFRJ“, br. 46/1964.
24 Pravilnik o registru udruženja građana, „Službeni list SFRJ“, br. 21/1967.
25 U područje „Napomena“ upisivao se podatak o brisanju udruženja iz registra, uz obvezno
precrtavanje naziva udruženja u prethodnom stupcu.
26 Zakon o unutrašnjim poslovima, „Narodne novine SRH“, br. 1/1968.
27 Odluka o osnivanju Stanice javne sigurnosti Općine Vinkovci, „Službeni vjesnik Općine
Vinkovci“, br. 3/1968.
436
građana,28 koji je među ostalim propisao način izrade rješenja o upisu u registar
udruženja. Svako je rješenje kojim se odobrava upis udruženja moralo sadržavati
datum upisa i broj registra pod kojim je upis izvršen, naziv, djelatnost, sjedište
udruženja i područje na kojemu udruženje djeluje, te naznaku ima li udruženje
svojstvo pravne osobe (čl. 5). Ovim su Zakonom regulirana i pitanja osnivanja
saveza udruženja, koja su počivala na istim osnovama i pretpostavkama kao i
pojedina udruženja (čl. 7).
Zakonskim izmjenama iz 1972. godine29 stručne i upravne poslove na
području udruženja građana u SR Hrvatskoj i dalje obavljaju nadležni organi općine
za unutrašnje poslove, koji sada više nisu stanice javne sigurnosti, već općinski
sekretarijati za unutrašnje poslove kao samostalni organi općinske uprave (čl. 37).
Tada dolazi i do sveobuhvatne promjene na području udruživanja građana
donošenjem novog zakona 1973. godine,30 pri kojoj se naglasak stavio na sve
izraženijoj javnosti i transparentnosti djelovanja manifestiranima kroz obveze
obavještavanja javnosti o svojim programima, izvoru financiranja i sl. poslovima,
a koje su udruženja bila dužna protokolirati i u svojim internim aktima. Skupština
je predstavljala najviši organ udruženja (čl. 4), a propisana je i stroža kontrola
financijskog poslovanja putem tadašnjih službi društvenog knjigovodstva (čl.
5). Ujedno su, što do tada niti jednom izrijekom nije bilo navedeno, iscrpno
propisane odredbe koje je svaki statut kao temeljni akt udruženja morao sadržavati,
čime se nastojalo postići javnost rada te regulirati prava i obveze članova, izvore
materijalnih prihoda udruženja i drugih oblika financiranja (čl. 7). Svakom zahtjevu
za upis u registar udruženja morao je obavezno prilagati izvještaj o osnivanju
udruženja, zapisnik sa osnivačke skupštine, statut i popis članova organa udruženja
(čl. 11). Ujedno su udruženja bila obvezna sve svoje akte uskladiti s novim
zakonom najkasnije 6 mjeseci od njegova stupanja na snagu (čl. 24), što je tada
osnovani Općinski sekretarijat za unutrašnje poslove Općine Vinkovci i provodio
dostavljajući okružnice svim tada postojećim udruženjima na svome području
putem svojeg Odsjeka za upravne i opće poslove.31
Posebnim pravilnikom propisan je način unosa u novi registar udruženja,
kojega su i dalje nastavili voditi organi unutrašnjih poslova u zadanom djelokrugu
i prema obrascima propisanima još prethodnim pravilnikom iz 1967. godine,32
s tek neznatnom izmjenom (no značajnom obzirom da je usmjerena ka boljoj i
učinkovitijoj kontroli rada udruženja) koja je propisivala obvezu svakog udruženja
da sve statutarne izmjene obavezno dostavlja nadležnom organu na ovjeru i upis u
registar pod rubrikom „Napomene“.
U ovakvom opsegu i djelokrugu vođenja evidencija o udruženjima građana
nadležni organi nastavili su djelovati sve do korijenite reforme provedene početkom
28 Zakon o udruženjima građana, „Narodne novine SRH“, br. 38/1967.

29 Zakon o unutrašnjim poslovima, „Narodne novine SRH“, br. 33/1972.
30 Zakon o udruženjima građana, „Narodne novine SRH“, br. 26/1973.
31 DAVU, OSUPVk, Dopis br. V/3-6359/1973 od 26. 12. 1973, kut. 1.
32 Pravilnik o registru udruženja građana, „Narodne novine SRH“, br. 13/1974.
437
Stjepan PRUTKI
1982. godine, kada je nadležnost s organa unutrašnjih poslova konačno prešla

na općinske organe opće uprave, te je na snazi – unatoč promjenama upravno-
teritorijalnog ustroja 1993. godine, i danas u Republici Hrvatskoj.
Prema izloženome, nadležnosti vođenja evidencija udruženja građana na
lokalnome planu, imajući pred očima postojeća zakonska rješenja, ali i primjere iz
arhivskih fondova na području nadležnosti Državnog arhiva u Vukovaru, ukratko se
mogu razvrstati na slijedeća razvojna razdoblja i primarno nadležna tijela:
- 1945–1947. Odjel za unutrašnje poslove Okružnog narodnog odbora,
- 1947–1955. Odsjek unutrašnjih poslova Kotarskog/Gradskog narodnog
odbora,
- 1956–1962. Sekretarijat unutrašnjih poslova Kotarskog narodnog odbora,
- 1962–1968. Odjel unutrašnjih poslova Skupštine općine,
- 1968–1972. Stanica javne sigurnosti i
- 1972–1982. Općinski sekretarijat unutrašnjih poslova.
Registar udruženja u sektoru općih poslova općinskih organa
Zakonske promjene u SR Hrvatskoj 1982. godine označile su prijelomnicu

u uredskom poslovanju evidentiranja udruženja građana. Zakon iz 1982. godine33
promjene je implementirao na sadržajnoj, upravno-nadležnoj i spisovodstvenoj
razini. Na sadržajnoj razini ozakonio je razdvajanje građanskih društava na:
udruženja građana i društvene organizacije.34 Dok se pod udruženjima građana
podrazumijevao svaki oblik interesnog, stručnog ili drugog oblika udruženja
građana, koje osnuje najmanje 10 punoljetnih osoba u svrhu ostvarivanja određenih
ciljeva, društvenu organizaciju moglo je, osim građana, osnovati i društveno-
politička organizacija ili bilo koja društveno-pravna osoba (čl. 14-15). Društvena
organizacija se, za razliku od udruženja, mogla osnovati isključivo ako je za njenim
radom postojao poseban društveni interes, o čemu su svoje mišljenje u tom slučaju
obvezno bile dužne dati organizacije Socijalističkog saveza radnog naroda SR
Hrvatske (čl. 17). U tom smislu one su predstavljale viši i organiziraniji stupanj
organizacije na prijelazu između građanskog udruženja i javne ustanove.
Iako je čin registracije u oba slučaja bio isti, način udruživanja, financiranja
i stjecanja prihoda razlikovao se u bitnome. Udruženja su se mogla slobodno
udruživati u saveze i druge oblike (najčešće sportski savezi), a financirala su se
isključivo članarinama, dobrovoljnim prilozima pojedinaca i poklonima. S druge
strane, društvene organizacije mogle su se udruživati u saveze ili osnivati svoje
vlastite saveze, klubove, ogranke i podružnice, pa čak i – sukladno tadašnjim
zakonima o udruženom radu dopuštene – samostalne radne organizacije. Sredstva
za rad i prava nad sredstvima kao društvenim vlasništvom ostvarivale su raznim
33 Zakon o društvenim organizacijama i udruženjima građana, „Narodne novine SRH“, br. 7/1982.
34 Cit. Zakon predviđa i mogućnost osnivanja udruženja stranaca na boravku u SR Hrvatskoj, kao i
međunarodnih organizacija, što je u ovom radu zanemareno.
438
prihodima kojima su slobodno raspolagale: članarinama, dotacijama društveno-

političkih zajednica i samoupravnih organizacija i zajednica, prilozima i darovima,
prihodima od igara na sreću, prihodima od imovine i prava, prihodima od programa
u okviru financiranja samoupravno-interesnih zajednica, prihodima od obavljanja
privredne ili druge djelatnosti ili drugim izvorima (čl. 20).
Sukladno sadržajnoj razdjelnici, na spisovodstvenoj razini zakonodavstvo
je propisalo obvezno vođenje dvaju registara: jedan za društvene organizacije, a
drugi za udruženja građana.35 U svrhu ishođenja dozvole za osnivanje, obje vrste
udruženja morale su zahtjevu priložiti identične priloge: odluku o osnivanju,
zapisnik o radu osnivačke skupštine, statut, te popis osnivača i članova organa
upravljanja, dok je u slučaju društvenih organizacija zahtjev obavezno morao
sadržavati i gore navedeno mišljenje nadležne organizacije socijalističkog saveza
radnog naroda.
Registri udruženja i društvenih organizacija potpali su pod upravnu
nadležnost općinskog organa za poslove opće uprave, koji je – na primjeru Općine
Vinkovci kao reprezentativnog primjera za ostale unificirane slučajeve općinskog
ustroja – tada bio Općinski sekretarijat za opću upravu Skupštine općine Vinkovci.36
Naravno da su sva udruženja u zakonskome roku od 6 mjeseci bila dužna uskladiti
svoje opće akte s odredbama zakona, te izvršiti registraciju bilo kao udruženje ili
društvena organizacija.
Aktualno pitanje promjene nadležnosti s tada samostalnih organa
unutrašnjih poslova na općinske organe opće uprave u praksi je značilo i potrebu
rješavanja zakonske predaje dokumentarnoga gradiva na novoosnovane organe.
Na temelju zakonskih članaka koji su na takvo rješavanje i obvezivali (čl. 61-63),
u spisima Općinskog sekretarijata unutrašnjih poslova vidljivo je da je izvršeno
brisanje svih udruženja građana iz postojećih registara, reorganizacija i osnivanje
novih od strane općinskog sekretarijata za opću upravu, te sporazumna predaja
dosjea onih udruženja koja su nastavila poslovati u jednom od navedena strukturna
modela u spisovodstveni sustav nadležne Skupštine općine.37
Način vođenja registara i dosjea udruženja podrobno je propisan
Pravilnikom o obrascima i načinu vođenja registara društvenih organizacija.38
Propisane su tri vrste registara (čl. 2):
- Registar društvenih organizacija (obrazac 1/RDO),
- Registar klubova i drugih organizacionih oblika u društvenim
organizacijama sa svojstvom pravne osobe (obrazac 2/ROO),
35 Prema sačuvanim zapisima (vidi slijedeće poglavlje), očito je da pojedine općine nisu razdvajale
postojeće registre neke su očito vodile jedinstvene (Općina Županja), a pojedine su čak vodile razne
vrste registara sukladno stvarnim potrebama i mogućnostima primjene u svojoj sredini.
36 Odluka o općinskoj upravi, „Službeni vjesnik Općine Vinkovci“, br. 3/1979.
37 DAVU, OSUPVk, Poziv Općinskog sekretarijata za opću upravu Općine Vinkovci OSUP-u na
predaju dokumentarnoga gradiva 1984. (okružnice u dosjeima).
38 Pravilnik o obrascima i načinu vođenja registra društvenih organizacija, „Narodne novine SRH“,
br. 34/1982.
439
Stjepan PRUTKI
- Registar saveza i drugih oblika udruživanja društvenih organizacija

(obrazac 3/RSOU).
Ukoliko je za svaki od registara postojala potreba otvaranjem više knjiga

(svezaka), tada su se oni numerirali rimskim brojevima (Knjiga I, II, III i sl.)
Uz svaku vrstu registara, propisano je bilo vođenje pomoćnih knjiga
(abecedni imenici) kao pretraživačkih pomagala, te zbirki isprava (dosjei
udruženja). Zbirke isprava odlagale su se prema vrsti registara, rednom broju knjige
i broju upisa udruženja u registar (čl. 10). Ustrojene su prema tiskanim obrascima
s obveznim zahtjevom za upis udruženja, koji je sadržavao slijedeće odrednice (čl.
16):
- Zahtjev za upis u registar društvenih organizacija, klubova, saveza ili
drugih oblika udruživanja,
- Zahtjev za upis izmjena i dopuna u registar društvenih organizacija,
klubova, saveza ili drugih oblika udruživanja,
- Popis osnivača (za društvene organizacije),
- Popis članova organa upravljanja,
- Obavijest o učlanjivanju u međunarodnu organizaciju.
Prilozi zahtjevu čine ovjereni i potpisani tiskopisi općih akata udruženja

kojim se dokazuju tvrdnje upisa udruženja u registar.
Kako se u nastavku teksta vidi na primjerima, određene izmjene bile su
moguće, ovisno o potrebama i načinima primjene spisovodstvenog poslovanja
pojedinih općina. Na temelju sačuvanoga gradiva fondova Državnog arhiva u
Vukovaru zapažamo i pojedine različitosti u načinu upisa i vođenja registara i zbirki
isprava udruženja u nadležnosti tadašnjih općina, što je posljedica nepostojanja
zakonskog jednoznačnog spisovodstvenog modela uredskog evidentiranja.
Reprezentativan primjer u ovom razdoblju pruža gradivo skupština općina
Vinkovaca i Županje, a svojevrstan nedostatak predstavlja okolnost nedostatka
gradiva Skupštine općine Vukovar, nažalost uništenoga tijekom Domovinskog rata
u Hrvatskoj.
Sekretarijat za opću upravu Skupštine općine Vinkovci odmah je nakon
stupanja zakonskih odredaba na snagu ustrojio zasebni urudžbeni zapisnik
registracije udruženja i društvenih organizacija kao osnovnu uredsku evidenciju.
Redni broj upisa prema kronološkom slijedu ujedno je bio osnovni broj odlaganja
predmeta u spisima (slika 1).39
39 DAVU, SOVk, Urudžbeni zapisnik registracija saveza, društvenih organizacija i udruženja

građana, knj. 181.
440
Slika 1. Urudžbeni zapisnik registracije udruženja i društvenih organizacija.
Nakon promjena u uredskom poslovanju i evidentiranju akata 1988.

godine,40 zaseban odjelni urudžbeni zapisnik je zaključen, a upisi udruženja i
društvenih organizacija bilježeni su u jedinstvenom upisniku prvostupanjskog
postupka prema sustavu klasa i urudžbenih brojeva. Osnovnu je evidenciju
40 Pravilnik o jedinstvenim klasifikacijskim oznakama i brojčanim oznakama stvaralaca i primalaca
akata, „Narodne novine SRH“, br. 38/1988.
441
Stjepan PRUTKI
registracije udruženja predstavljao ipak službeni registar, vođen u tri osnovne serije
knjiga:
- Registar društvenih organizacija,
- Registar saveza i drugih oblika udruživanja društvenih organizacija,
- Registar klubova i drugih organizacionih oblika u društvenim
organizacijama.41
Svaki od ova tri osnovna registra bilježio je udruženja i društvene
organizacije prema sustavu tekućih brojeva, a sadržavao je sve potrebne podatke
o udruženju: redni broj upisa i broj knjige (zaključenog sveska), naziv i sjedište
udruženja, datum upisa, broj i datum rješenja u upisniku prvostupanjskog postupka
(koji ujedno predstavlja broj pod kojim je dosje odložen u spisima), djelatnosti,
naziv organa upravljanja, popis ovlaštenih osoba, te druge podatke relevantne za
praćenje nadležnosti (slika 2).42
Slika 2. Službeni registar za osnovnu evidenciju registracije udruženja.

Dosje svakog pojedinog udruženja odložen je u kutijama arhivskih spisa
prema tekućem broju upisnika prvostupanjskog postupka, koji se iščitava u obrascu
pripadajućeg registra, a radi lakše operativnosti i pronalaženja predmeta Skupština
općine Vinkovci vodila je i abecedna kazala registara, u kojima se, uz naziv
41 Petar Elez, Skupština općine Vinkovci (sumarni inventar), Državni arhiv u Vukovaru, Vukovar
2009.
42 DAVU, SOVk, Registar društvenih organizacija – SRD „Priroda“ Vinkovci, sv. II, knj. 183.
442
udruženja, bilježio i broj upisa u službeni registar (registarski broj), kao i urudžbeni
broj pod kojim je predmet odložen u spisima (slika 3).43
Slika 3. Primjer abecednog kazala registra udruženja Skupštine općine Vinkovci.
Za razliku od Skupštine općine Vinkovci, koja je društveno, statistički

i gospodarski predstavljala razvijeniju i organiziraniju općinu na području
istočne Slavonije, Općina Županja predstavljala je manju demografsku i upravnu
jedinicu s nižim stupnjem razvoja građanskih odnosa, što se odrazilo i na uredsko
poslovanje nadležnih organa vlasti. Na primjeru sačuvanoga gradiva stvaratelja,
43 DAVU, SOVk, Kazalo registra društvenih organizacija, knj. 187.

443
Stjepan PRUTKI
vidljivo je kako je Skupština općine Županja svoje registre vodila na nešto

drugačiji, trenutnim potrebama metodički pojednostavljen način. Nisu vođeni
zasebni urudžbeni zapisnici registracije udruženja, već tek zajednički registri
i za udruženja, društvene organizacije i druge oblike udruživanja građana. Tri
sačuvane knjige registara bilježe tek 130 upisa, za razliku od vinkovačkih, koje
kroz tri spomenute cjeline bilježe gotovo trostruko veći broj – ukupno 337 upisa.44
I ovdje su registri vođeni prema sustavu tekućih brojeva, koji ujedno predstavljaju
osnovni identifikator odlaganja dosjea u spisima, no u registraturnom smislu vrijedi
napomenuti kako u dokumentaciji ovog stvaratelja nedostaju osnovni pretraživački
alati – kazala, a registri su, kako je naprijed spomenuto, vođeni objedinjeno, bez
razlike na vrstu i specifičnost ustrojbenog oblika udruženja (društvene organizacije,
udruženja, klubovi i savezi). No i kao takvi, registri udruženja dobro su sačuvani
i predstavljaju vrijedan izvor za proučavanje građanske povijesti županjskog
područja u navedenom razdoblju. Nažalost, sudbina ranijih registara i dosjea iz
vremena nadležnosti organa unutrašnjih poslova nije nam poznata.
Zakonske izmjene koje su slijedile raspadom SFRJ nisu donijele značajnije
kvalitativne promjene u djelovanju i registraciji udruženja i društvenih organizacija,
a demokratizacijom društvenog života na području bivših republika i utemeljenjem
državnosti Republike Hrvatske 1990. godine nastupile su promjene koje su se
odrazile i na ustroj lokalne i područne uprave, praćen osnivanjem općina, gradova i
županija, s novima nadležnostima i na novim društveno-gospodarskim temeljima.

Arhivski fondovi s registrima udruženja u Državnom arhivu u Vukovaru
Sačuvani registri udruženja građana i pripadajućih dosjea (predmeta)

sačuvani su i pohranjeni u Državnom arhivu u Vukovaru u slijedećim arhivskim
fondovima i njihovim serijama:
Općinski sekretarijat unutrašnjih poslova Općine Vinkovci (1950-1990),

HR-DAVU-VK-481

Arhivski je fond preuzet od strane Ministarstva unutarnjih poslova
Republike Hrvatske – Policijske uprave Vukovarsko-srijemske 2016. godine u
količini od 1,5 d/m.45 Gradivo sadrži dosjee udruženja registriranih na području
nadležnosti ovog općinskog organa i njegovih prednika u rasponu od 1950. (iako
pojedini zapisi u predmetima datiraju i iz 1945. godine) do 1990. godine, sređenoga
i odloženog u 17 arhivskih kutija. Najveći i najznačajniji dio odnosi se na predmete
osnivanja i rada društava u razdoblju do 1982. godine, koja su u tom razdoblju
44 Irena Milobara, Skupština općine Županja (sumarni inventar), Državni arhiv u Vukovaru,
Vukovar 2010.
45 DAVU, OSUPVk (dosje fonda), Zapisnik o primopredaji arhivskoga gradiva, KLASA: 612-
06/16-01/04, URBROJ: 2196-119-06-16-01 od 6. travnja 2016.
444
djelovala, ali i prestala s radom, te su njihovi podaci predmetno ostali pohranjeni

u ovome fondu. Sva ostala društva, koja su s radom nastavila nakon promjene
nadležnosti nakon 1982. godine, objedinjena su u fondu Skupštine općine Vinkovci,
gdje se registraturno i nalaze. Osim dosjea društava, u fondu se nalaze i predmeti
koji su i unatoč prikazanim promjenama nadležnosti i dalje bili u nadležnosti
stvaratelja, poput dozvola za izvođenje glazbe, održavanje javnih skupova, te
rješenja o brisanju iz registara općinskog sekretarijata u vremenu nakon 1982.
godine. Rješenja o upisu u registar protokolirana su kroz jedinstveni urudžbeni
zapisnik, a potom i upisnik prvostupanjskog postupka (nakon 1968. godine), koji
se i dalje čuvaju u posjedu imatelja. Sudbina registara udruženja nažalost nam
nije poznata. Unatoč tome, radi se o vrijednom i značajnom fondu za proučavanje
građanskog života bivše općine Vinkovci.
Gradivo ostalih općinskih sekretarijata koji su djelovali na području
današnje Vukovarsko-srijemske županije – vukovarskog i županjskog – nije
sačuvano.
Skupština općine Vinkovci (1963-1993), Serija: Registracije saveza, društvenih

organizacija, klubova i udruženja građana, HR-DAVU-VK-46.5
Arhivsko gradivo navedene serije preuzeto je od strane Ureda državne

uprave u Vukovarsko-srijemskoj županiji – Ispostave Vinkovci 2010. godine, kao
zasebna registraturna cjelina odvojeno od ostatka fonda.46 Serija sadrži ukupno 10
uredskih knjiga (urudžbeni zapisnik i registri) i 18 arhivskih kutija spisa (dosjei
udruženja) u rasponu 1982–1993. godine. Početnu godinu ovdje označava tek
datum upisa u općinski registar, no uslijed spomenute promjene nadležnosti, u
većini se dosjea nalaze i spisi iz prethodnih razdoblja, zbog operativnih razloga
predani na daljnju obradu ovom organu.
Zapisi predstavljaju jednu od najvrjednijih serija matičnoga fonda, a sadrže:
- urudžbeni zapisnik registracije udruženja građana, 1982–1988, 1 knjiga,
- registre društvenih organizacija, saveza i udruženja, 1983–1993, 5 knjiga,
- kazala registara, 4 knjige i
- predmete (dosjee), 1982–1993, 18 kutija.47
Predmeti registracije društava u navedenom razdoblju najcjelovitija

je sačuvana arhivska cjelina predmetne materije u posjedu Državnog arhiva
u Vukovaru koja pruža najpotpuniji uvid u način rada i djelovanje društvenih
organizacija, udruženja i saveza na području općine Vinkovci, ne samo u razdoblju
kada je nadležnost vođenja registara pripala stvaratelju, nego i, zbog rečenih
okolnosti, iz prijašnjih vremena.
46 DAVU, Ured državne uprave u Vukovarsko-srijemskoj županiji (dosje imatelja). Zapisnik o
primopredaji arhivskoga gradiva, KLASA: 612-06/10-01/09, URBROJ: 2196-119-01-10-1, od 13.
svibnja 2010.
47 Petar Elez, nav. dj.
445
Stjepan PRUTKI
Skupština općine Županja (1963-1993), Serija: Društvene djelatnosti,

HR-DAVU-VK-201.4
Arhivsko gradivo serije preuzeto je u Arhiv, zajedno s dijelom gradiva

stvaratelja, od strane Ureda državne uprave u Vukovarsko-srijemskoj županiji
– Ispostave Županja 2010. godine.48 Sačuvano gradivo u razdoblju 1983–1993.
cjelovito je sačuvano, a sadrži:
- registre društvenih organizacija, 1983–1993, 3 knjige i
- dosjee društvenih organizacija, 1983–1993, 12 kutija.49
Ono sadrži registre kao osnovne evidencije, te pripadajuće dosjee,

odložene kronološki prema tekućim bojevima upisa udruženja u registar. Gradivo
je u navedenom razdoblju cjelovito sačuvano i predstavlja vrijedan povijesni izvor
istraživanja zavičajne građanske povijesti županjskog područja.
Zaključak
U radu je prikazan povijesni razvoj registracije i promjena nadležnosti

nad djelovanjem udruženja građana u Hrvatskoj u vremenu 1945–1993. godine,
obilježen razvojem socijalističkih društveno-gospodarskih odnosa i njihovog upliva
na području cjelokupnog društvenog i političkog života. Arhivski fondovi u posjedu
Državnog arhiva u Vukovaru svjedoče o raznim razvojnim fazama djelovanja
organa vlasti, od prve faze kada je nadležnost bila u rukama organa unutrašnjih
poslova, preko trenutka kada je ona prešla pod ingerenciju općinskih organa
općih poslova tijekom 1982. godine, sve do državnog osamostaljenja Hrvatske
i korjenitih reformi upravnog ustroja 1993. godine. Kao takvi, oni predstavljaju
vrijedno dokumentarno vrelo za istraživanje naše zavičajne povijesti građanskog i
društvenoga života.

Summary
The paper outlines the historical development of registration and changes

in jurisdiction over the functioning of citizens’ associations in Croatia between
1945 and 1993. The latter was marked by the development of socialist socio-
economic relations and their general impact on social and political life. Archival
funds owned by the Vukovar State Archives bear witness to various developmental
phases in the functioning of authorities, from the initial phase when the jurisdiction
48 DAVU, Ured državne uprave u Vukovarsko-srijemskoj županiji – Ispostava Županja (dosje
imatelja). Zapisnik o primopredaji arhivskoga gradiva, KLASA: 612-06/10-01/10, URBROJ: 2196-
119-01-10-1, od 8. travnja 2010.
49 Irena Milobara, nav. dj.
446
was held by bodies of internal affairs, followed by the moment it was transferred
to the municipal bodies of general affairs during 1982, leading to to Croatian state
independence and extensive reforms of the administrative structure in 1993. As
such, they represent a valuable source for the study of our local history of civic and
social life.

447
Leonila PAVLOVIĆ, msr. stručni rad
Arhiv Vojvodine
ISTORIJAT I DELATNOST DUNAVSKOG BANOVINSKOG

ODBORA DRUŠTVA CRVENOG KRSTA – NOVI SAD
Apstrakt: U radu je prikazano osnivanje, organizacija i promene u

organizaciji Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta u Novom
Sadu, osnivanje sanitetskih i humanitarnih sekcija, kao i obuka kadrova kroz škole
i kurseve, pomaganje sirotinji, prikupljanje novca, hrane i drugih potrepština
postradalima od elementarnih nepogoda. Rad je nastao na osnovu podataka iz
arhivske građe pomenutog Društva, koja se nalazi u Arhivu Vojvodine.
Ključne reči: Crveni krst, sekcija, tečaj, odbor, Podmladak Društva

Crvenog krsta.
HISTORY AND ACTIVITIES OF THE DANUBE BANATE BOARD OF

RED CROSS SOCIETY-NOVI SAD
Abstract: This paper describes the establishment, organization and

changes in the organization of the Danube Banate Board of Red Cross Society in
Novi Sad, the establishment of medical and humanitarian sections, as well as the
staff training through schools and courses, helping the poor, fundraising, collecting
food and other necessities to the victims from natural disasters. The work is based
on the data from the archive material of the Society which is located in the Archive
of Vojvodina.
Key words: Red Cross, section, course, board, Red Cross Youth.
Uvod
Crveni krst je međunarodna humanitarna organizacija osnovana u

Ženevi 1863. godine. Ideja o njegovoj organizaciji rodila se prilikom bitke kod
Solferina, 1859. godine, na severu Italije, kada je Anri Dinan, trgovac iz Ženeve,
gledajući desetine ranjenih na bojištu pokrenuo mesno stanovništvo i organizovao
dobrovoljno ukazivanje pomoći ranjenicima. Svoje iskustvo on je opisao u knjizi
„Sećanje na Solferino“ i izazvao veliku reakciju javnosti. To je dovelo do sazivanja
448
Istorijat i delatnost Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta – Novi Sad
Međunarodne konferencije u Ženevi, oktobra 1863. godine, koja predstavlja

osnivački kongres Crvenog krsta. Odlučeno je da se stvore organizacije u svim
državama i određen je amblem sastavljen od pet jednakih crvenih kvadrata
na belom polju. Kao takav on se primenjuje i kao znak sanitetske službe i to
celokupnog vojnog saniteta, građanskih bolnica i svih sanitetskih zona. Objekti i
lica označeni tim znakom ne smeju u vreme oružanih sukoba biti napadnuti. Pošto
je bilo neophodno da države priznaju kako ranjenici i bolesnici neće biti napadani,
kao ni oni koji ih leče, potpisana je 22. avgusta 1864. godine u Ženevi, prva
Ženevska konvencija, koja priznaje neutralnost saniteta i negu ranjenih bez obzira
na narodnost.1 Mnoge države tada počinju da stvaraju organizacije Crvenog krsta. U
početku su se ove organizacije bavile samo pružanjem pomoći ranjenicima u ratu,
ali vremenom su one proširile svoju delatnost. Pomagali su ratnim zarobljenicima,
izbeglicama, žrtvama elementarnih nepogoda, obučavali kadrove, osnivali
sanitetske i humane ustanove, štitili porodilje, odojčad, malu decu.
Iako je Crveni krst međunarodna organizacija, svaka zemlja ima svoju
nacionalnu organizaciju koja je potpuno samostalna, a povezuju ih humani i
zajednički ciljevi kroz zajedničke organe. Od jugoslovenskih zemalja Crna Gora je
prva formirala ovu organizaciju. Društvo crnogorskog Crvenog krsta osnovano je
1876. godine i registovano kao 22. član Međunarodnog crvenog krsta. Iste godine
je počelo sa radom i Srpsko društvo Crvenog krsta. U Hrvatskoj prve organizacije
Crvenog krsta su počele sa radom 1878. godine, a u Sloveniji 1879. godine.2
Šta je Crveni krst?
„Ja sam Crveni krst. Stvoren sam od ljudskog milosrđa. Moja zadaća
se sastoji iz dobrote, nežnosti, sažaljenja. Ja sam anđeo čuvar čovečanstva, ne
činim nikakvu razliku među rasama, narodima i verama. Sejem plemenitu vrlinu
nesebičnosti. Moja svrha je oplemenjavanje ljudskog roda. Nalazim nagradu u
zahvalnosti svih onih koji pate: udovice, bolesnici, siročad, koje sve ja uzimam pod
svoju zaštitu. Moj rad ne poznaje nikakav odmor. Hodam po svetlosti, ne bojeći se
mraka, ne brinući se za teškoće i smetnje. Otklanjam opasnosti rata. Olakšavam
bolove boraca. Nosim im utehe. Brinem se o onima koji padaju u ratu. Podižem
ranjene. Previjam im rane i blažim im patnje. Sahranjujem mrtve junake i čuvam im
grobove. Prelazim sve pragove. Ja sam u bolnicama. Ulazim u bogataške stanove
isto tako kao i u kolibe. Ne odvraća me nikakva opasnost od zaraza. Ja bdim nad
detinjstvom, pomažem zrelo doba, održavam starost. Pohađam bolesnike. Pomažem
invalide i tešim patnike. Vodim slepe na svetlost. Ja ponovo osposobljavam za
rad unakažene ratnike. Ja savlađujem zaraze. Pomažem u nevolji. Borim se sa
nemaštinom, bolešću i nesrećom. Ja sam utecište onih koji su bez krova. Branim
1 O. Bihalji – Merin i dr. (red), Mala enciklopedija, Prosveta. Opšta enciklopedija, 2, Beograd
1959, 981. (dalje O. Bihalji – Marin i dr, Mala enciklopedija).
2 Enciklopedija Jugoslavije 3, Zagreb 1984, 166-168.
449
Leonila PAVLOVIĆ, msr.
izgladnele. Odevam sirote, štitim udovice i siročad. Ja sam prijatelj i dobrotvor

svih naroda. Pomažem preko mora i do najudaljenijeg dela sveta, sve narode koje
rat upropašćuje ili koje desetkuje nedaća. Moja naklonost i moje sažaljenje je
bez granica. Narodi me poštuju. Pod moju zastavu okupljaju se milioni ljudskih
stvorova, spremni za svaku žrtvu. Ja sam čuvar čovečanstva. Značka mi je krst,
znak Spasitelja Sveta, znak ljubavi. Ja sam Crveni krst. Pođite sa mnom svi koji
osećate tuđu nevolju, patnju i jad. Uhvatite se u moje kolo svi koji imate duše i
plemenito srce. Tako vam Bog pomogao!”3
Istorijat i delatnost Crvenog krsta
Srpsko društvo Crvenog krsta4 je osnovano 25. januara 1876. godine

na odredbama Ženevske konvencije od 22. avgusta 1864. godine. Priznato je od
Međunarodnog Komiteta Crvenog krsta u Ženevi 11. juna 1876. godine, a za člana
Lige Društva Crvenog krsta u Parizu 22. avgusta 1919. godine.5 Ono je 1921.
godine preimenovano u Društvo Crvenog krsta Kraljevine SHS i počelo je da deluje
na celoj državnoj teritoriji.
Posle oslobođenja današnje Vojvodine od Austro-Ugarske i njenog
priključenja Kraljevini SHS, građani Novog Sada su na poziv dr. Laze Markovića6
3 Arhiv Vojvodine (dalje AV), F. 126. Kraljevska banska uprava Dunavske banovine, IV odeljenje,
br. 21552/1930.
4 Arhiva srpskih i jugoslovenskih službenih izdanja 1813–1944, Pravila Srpskog društva Crvenog
krsta, „Srpske novine Kraljevine Srbije”, br. 104/1890. digitalizovanaizdanja.službenenovine.rs/
pages/home/.xhtm;jsessionide CO317A...(4.4.2018).
Prema Pravilima Srpskog Društva Crvenog krsta ono je osnovano na osnovu zaključaka Međunarodne
konferencije u Ženevi od oktobra 1863. godine, a naročito na Ženevskoj konferenciji od 22. avgusta
1864. godine, kojoj je srpska vlada pristupila 24. marta 1876. godine. Srpsko društvo Crvenog krsta
je bilo pod zaštitom kralja Srbije Aleksandra I. Upravu Društva su činili Glavni odbor u Beogradu,
okružni odbori, sreski i mesni pododbori.
5 Zakon o Društvu Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije, „Službene novine Kraljevine
Jugoslavije”, br. 201/1933.
O. Bihalji – dr. Mala enciklopedija, 981. Liga Društva Crvenog krsta je osnovana 1919. godine u
Ženevi i predstavlja federaciju nacionalnih društava Crvenog krsta i Crvenog polumeseca. Do
tada je okupljala 84 društva sa preko 84 miliona članova, organizovala rad nacionalnih društava i
razmenjivala svoja iskustva, sprovodila akcije naročito za vreme elementarnih nepogoda i ratnih
sukoba. Njeni organi su bili: Plenum u koji su ulazila sva društva tzv. Savet guvernera, koji se
sastajao svake 2 godine, Izvršni odbor koji je imao 21 člana, Sekretarijat, stalne savetodavne komisije,
Podmladak, finansije i pomoć.
6 AV, F. 143. Dunavski banovinski odbor Društva Crvenog krsta – Novi Sad (dalje F. 143.) Izveštaj
o radu Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta Kraljevine Jugoslvije za 1935. godinu.
Dr. Laza Marković je bio lekar, poverenik Narodnog zdravlja u Narodnoj upravi za Banat, Bačku i
Baranju, osnivač Srpskog društva Crvenog krsta za Banat, Bačku i Baranju, prvi načelnik Dunavske
banske uprave – Odeljenja za narodno zdravlje i socijalnu politiku, organizator i prvi predsednik
Podmlatka Crvenog krsta u Vojvodini, osnivač Lekarskog društva i Lekarske komore u Novom Sadu,
predsednik Antituberkulozne lige, član Književnog saveta Matice srpske, predsednik Mesnog odbora
Narodne odbrane i nacionalni radnik. Rođen je 1876. godine u Tomaševcu, u Banatu. Osnovnu školu
450
tadašnjeg poverenika Narodne uprave za Narodno zdravlje, na sastanku održanom

1. decembra 1918. godine, osnovali Društvo Crvenog krsta za Bačku, Banat i
Baranju, sa sedištem u Novom Sadu.7 Odmah je izabran Glavni odbor kojim je
predsedavala Dora Dunđerski.8 Pravila Društva su odobrena 28. decembra 1918.
godine, sa napomenom da će Društvo biti pod nadzorom Odseka narodne uprave
za Banat, Bačku i Baranju za Narodno zdravlje, dok se ne pripoji Društvu srpskog
Crvenog krsta u Beogradu. Počelo je organizovanje okružnih odbora u Somboru i
Velikom Bečkereku, a zatim i sreskih odbora u sreskim mestima i mesnih odbora na
celom području. Prikupljani su dobrovoljni prilozi u novcu i naturi, koji su se slali
Crvenom krstu u Beograd.
Prema Uputu za organizaciju Društva Crvenog krsta SHS9 od 25. avgusta
1923. godine nova Pravila stupila su na snagu, te se po njima trebala izvršiti
organizacija Društva Crvenog krsta u celoj Kraljevini SHS. Svi dosadašnji mesni,
okružni i pokrajinski odbori Crvenog krsta prestali su sa radom i ustupili mesto
novim odborima. Postojala su četiri odbora: mesni, okružni, oblasni i glavni. Oni
su se birali na skupštinama u koje su upućivani delegati. Čim je jedno mesto imalo
dvadeset članova Crvenog krsta, sazivala se Skupština koja je obrazovala Mesni
odbor sačinjen od predsednika i devet članova, kao i Nadzorni odbor. Na ovoj
Skupštini istovremeno su birana i dva delegata za Okružnu skupštinu. U mestima u
kojima su postojali mesni odbori Crvenog krsta, njihovi predsednici su obrazovali
Mesnu skupštinu koja je birala novi Upravni odbor. U mestima u kojima ih nije
bilo, sakupljao se potreban broj članova i sazivao Osnivačku skupštinu. Ona je
birala Upravni odbor, koji je imenovao delegate za Okružnu skupštinu. U mestima
gde je obrazovan Okružni odbor imenovani su delegati za Oblasnu skupštinu.
Glavni odbor je u sedištima oblasnih odbora imenovao svoga poverenika, koji je
rukovodio Oblasnom skupštinom. Novi Oblasni odbor je imenovao delegate za
Glavnu skupštinu. Svi poverenici su podnosili izveštaj Glavnom odboru. Okružni
odbori su se obrazovali u mestima koja su bila sedišta vojnih okruga, a koja nisu
istovremeno bila i sedišta Oblasnog odbora. Tamo gde su se nalazila zajednička
je završio u Čurugu, gimnaziju u Novom Sadu, a medicinu u Pešti. Preko tri decenije proveo je u
Novom Sadu gde je kao lekar, dobrotvor i tvorac mnogih humanih i socijalnih ustanova, zatim kao
pisac i predavač veoma stručno i savesno obavljao svoj nacionalni rad.
7 AV, F. 143, Vesnik Novosadskog oblasnog odbora društva Crvenog Krsta SHS, br, 1–2, 1926.
8 Srpski biografski rečnik, III, Novi Sad 2007, 453. (M. Bujas).
Dunđerski Teodora Dora je rođena u Bečeju, 1987/88. godine u uglednoj porodici Vlahovića. Osnovnu
školu je završila u rodnom mestu, srednju u Jegri. Udala se za posednika i industrijalca Gedeona
Dunđerskog sa kojim je imala troje dece. Učestvovala je u mnogim humanim i kulturnim društvima.
Bila je predsednica Oblasnog i Banovinskog Crvenog krsta, zatim predsednica Dobrotvorne zadruge
Srpkinja Novosatkinja. Kao veoma obrazovana žena izabrana je za dvorsku damu kraljice Marije i
morala je dva puta nedeljno da boravi na dvoru u Beogradu. Za svoje zasluge odlikovana je ordenom
Svetog Save III i II stepena, Jugoslovenskom krunom IV stepena, Krstom Crvenog krsta, belgijskim
Crvenim krstom I stepena i bugarskim Damskim oredenom I stepena. Umrla je 1965. godine u Novom
Sadu, a sahranjena u Srbobranu u porodičnoj kapeli.
9 AV, F. 143, Cirkular Glavnog odbora Društva Crvenog Krsta Kraljevine SHS, br. 4103 od 25.
avgusta 1923, koji je priložen uz Izveštaj o radu za 1924. godinu.
451
sedišta nije se stvarao Okružni odbor, nego je Oblasni vršio dužnost i Okružnog. Na
osnovu toga Beograd, Zagreb, Ljubljana, Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Valjevo,
Kragujevac, Skoplje i Bitolj nisu imali posebne okružne odbore.
Na okružnim skupštinama birao se Širi i Uži okružni odbor, Nadzorni odbor
i po pet delegata za Oblasnu skupštinu. Mesni odbori sa teritorije onih okruga, čije
je sedište u isto vreme bilo i sedište Oblasnog odbora, nisu imali posebne okružne
odbore nego su slali svoje delegate u Oblasnu skupštinu. Na oblasnim skupštinama
se birao Širi i Uži upravni odbor, Nadzorni odbor i po tri delegata za Glavnu
redovnu skupštinu. Posle organizacije mesnih odbora održane su okružne skupštine
u Velikom Bečkereku 14. decembra 1923. godine, u Somboru 20. januara 1923.
godine i Starom Bečeju 25. januara 1924. godine.
Prva Redovna godišnja oblasna skupština održana je takođe 25. januara
1924. godine i tada je izabran Oblasni odbor Društva Crvenog krsta za Potisku
oblast. Odmah je održana i Prva oblasna skupština, na kojoj je pročitan izveštaj o
radu ranijeg Glavnog odbora Crvenog krsta za Banat, Bačku i Baranju, odnosno
privremenog Oblasnog odbora o njegovom radu u periodu od 1919. do 1924.
godine. Razrešeni su članovi predsedništva i izabran je prvi Oblasni odbor, koji je
dobio naziv Oblasni odbor Potiskog odbora Društva Crvenog krsta – Novi Sad. Za
predsednika je ponovo izabrana Dora Dunđerski. Pošto se u svim mestima radilo
na organizaciji, javljali su se određeni problemi, koje je trebalo otkloniti, pa je
održana Glavna skupština Društva 26. aprila 1925. godine.10 Na njoj su doneta nova
Pravila po kojima je društvenim poslovima upravljao Glavni odbor sa sedištem
u Beogradu, preko oblasnih odbora. Na osnovu raspisa Glavnog odbora Društva
Crvenog krsta Kraljevine SHS upućenog svim oblasnim odborima Kraljevine SHS
pod br. 2982 od 1. maja 1925. godine, saznajemo da se menja član 19 društvenih
pravila, tako da oblasni odbori postoje u sledećim mestima: Beogradu, Zagrebu,
Ljubljani, Sarajevu, Novom Sadu, Osijeku, Mostaru, Splitu, Cetinju, Nišu, Skoplju,
Bitolju, Prištini i Užicu. Oblasni odbori su nosili imena po mestu u kojem su se
nalazili, a teritorijalnu podelu je obavljao Glavni odbor u saglasnosti sa njima.
Novosadska oblast je obuhvatala celu Bačku i četiri sreza u Banatu:
Novokanjiški, Novobečejski, Velikobečkerečki i Modoški.11 Imala je u svojoj
nadležnosti oko 196 opština. Početkom 1926. godine Crveni krst je imao 2 večita
dobrotvora, 23 utemeljivača, 318 stalnih članova, dok je redovnih članova i
pomagača bilo oko 3.500.12 Tokom godine je dotadašnji Potiski oblasni odbor
10 AV, F. 143, Raspis – Glavnog odbora br. 9736 od 29. decembra 1925. godine koji je upućen
Oblasnom odboru Novi Sad pominje se da su na Godišnjoj skupštini Društva Crvenog krsta izvršene
izmene u Pravilima. Najvažnije je bilo to da su ukinute funkcije dosadašnjih okružnih odbora, te su
mesni odbori kontaktirali sa Glavnim odborom preko četrnaest oblasnih odbora.
11 AV, F.143, Vesnik Novosadskog oblasnog odbora društva Crvenog Krsta SHS, br, 1–2, 1926;
Izveštaj Potiskog oblasnog odbora Društva Crvenog krsta Kraljevine SHS za 1924. godinu. Na
osnovu podataka u pomenutom izveštaju Novosadska oblast je obuhvatala 200 opština, raspodeljenih
u tri okruga; Somborski okrug sa 77 opština, Starobečejski okrug sa 36 opština i Velikobečkerečki
okrug sa 87 opština.
12 AV, F.143, Vesnik Novosadskog oblasnog odbora društva Crvenog Krsta SHS, br, 1–2, 1926.
452
Društva Crvenog krsta promenio naziv u Novosadski oblasni odbor Društva

Crvenog krsta.
Podelom zemlje na nova upravna područja,13 na osnovu Zakona o Društvu
Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije14 od 19. avgusta 1933. godine, izvršena je
reorganizacija Društva Crvenog krsta. Na osnovu ovog Zakona na čelu Društva se
nalazio predsednik koga je imenovao i razrešavao kralj na predlog Ministarskog
saveta. Za upravu i poslovanje Društva su postojali sledeći organi: Glavni odbor,
banovinski odbori, sreski odbori, opštinski odbori – povereništva, školski odbori
Podmlatka Crvenog krsta i skupštine. Glavni odbor je bio najviši organ Društva i
njemu su bili potčinjeni svi odbori, zavodi i ustanove Društva. Banovinski odbori
Društva Crvenog krsta su bili neposredno potčinjeni organi Glavnom odboru.
Oni su postojali u mestima koja su bila sedišta Uprave pojedinih banovina i nosili
ime svoje banovine. Banovinskim odborima su bili potčinjeni svi sreski odbori u
području banovine.
U sastav banovinskih upravnih odbora su ulazili predstavnici vojske
i mornarice i banske uprave (odeljenja za socijalnu politiku i narodno zdravlje i
prosvetnog odeljenja). Sreski odbori su bili u mestima koja su bila sedišta sreskih
upravnih vlasti, u kojima nije bio banovinski oblasni odbor, nosili su imena
svojih srezova i bili potčinjeni organi banovinskom odboru. Opštinski odbori su
organizovani u sedištima opštinskih vlasti, nosili su imena svojih opština i imali
najmanje 20 punopravnih članova. U mestima koja su imala manje od 20 članova
obrazovana su povereništva Društva Crvenog krsta i nosila su imena po mestu gde
su se nalazila.
Dunavski banovinski odbor Društva crvenog krsta u Novom Sadu
Novosadski oblasni odbor Društva je 1. januara 1934. godine promenio

svoj naziv u Dunavski banovinski odbor Društva Crvenog krsta. Takođe je i najveći
broj odbora u sedištima sreskih upravnih vlasti promenio svoj naziv i preuzeo
13 Zakon o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja, „Službene novine Kraljevine
Jugoslavije”, br. 233-XCVI/1929.
14 Zakon o Društvu Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije, „Službene novine Kraljevine
Jugoslavije”, br. 201/1933. Stupanjem na snagu pomenutog Zakona prestao je da važi Zakon o
olakšicama i pravima datim Srpskom društvu Crvenog krsta od 12. januara 1896. godine. Po ovom
Zakonu jedino je Srpsko društvo Crvenog krsta predstavnik privatne pomoći za negu ranjenika i
bolesnika. Glavni odbor je bio ovlašćen da koristi znamenje „crveni krst na belom polju” za vreme
rata u Srbiji i da ga ustupi na korišćenje privatnim licima koja nisu bila u sastavu vojske. Društvo je
besplatno koristilo poštu i telegram, vožnju železnicom i parobrodom u celoj Kraljevini. Društvene
nabavke iz inostranstva i pošiljke bile su oslobođene plaćanja carina. Članovi Glavnog odbora,
okružnih odbora i mesnih pododbora bili su oslobođeni služenja u vojsci. Kao dobrotvorna ustanova
Društvo nije plaćalo nikakve takse ni u svom redovnom saobraćaju sa vlastima niti za poslove koje
je obavljao u korist Društva (tužbe, priznanice, ugovore, potvrde, itd ); AV, F. 143, Izveštaj o radu
Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta za 1934. godinu. Nova društvena Pravila
usvojena su na vanrednoj Glavnoj skupštini održanoj u Beogradu 19. novembra 1933. godine, a
potvrđena 8. decembra 1933. i stupila na snagu 1. januara 1934. godine.
453
dužnost sreskih odbora. Dunavski banovinski odbor je je obuhvatao četiri grada:

Novi Sad, Suboticu, Staru Kanjižu i Sremske Karlovce; 16 srezova (Apatinski,
Bačkopalanački, Bačkotopolski, Velikokikindski, Žabaljski, Jašatomićki,
Kulski, Novobečejski, Novokneževski, Novosadski, Odžački, Petrovgradski,
Senćanski, Somborski, Starobečejski, Titelski) 4 sreza Osečkog oblasnog odbora
(Batinski, Darđanski, Iločki i Šidski) i 27 srezova Beogradskog oblasnog odbora
(Alibunarski, Belocrkvanski, Vršački, Gročanski, Gružanski, Iriški, Jasenički,
Kačerski, Kovačički, Kovinski, Kosmajski, Kolubarski, Kragujevački, Lepenički,
Mladenovački, Moravski, Oplenački, Orašački, Oraški, Podunavski, Požarevački,
Posavski, Ramski, Rumski, Sremskomitrovački, Staropazovački, Takovski) sa 46
sreskih mesta, 675 opština i 2.363.231 stanovnikom. Sa radom je počeo sa 32 sreska
odbora i 95 opštinskih odbora; 2 velika dobrotvora; 32 utemeljača, 862 stalna člana;
6.452 redovna člana (građanskog reda i državnog službenika); 4.451 pomažućim
članom (građanskog reda i državnog službenika) i 881 članom iz redova vojske.15
Prva skupština Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta
održana je 24. marta 1934. godine. Na njoj je izabrana Uprava banovinskog odbora:
za predsednika Dora Dunđerski – dvorska dama; za prvog potpredsednika dr. Jovan
Nenadović – lekar, za drugog potpredsednika dr. Laza Marković – lekar, načelnik
Banske uprave u penziji. Izabrani su i članovi Upravnog i Nadzornog odbora. Jedan
od članova Upravnog odbora je bio iz redova Vojske i mornarice, a dva predstavnika
iz Kraljevske banske uprave. Skupštinom je predsedavala gđa. Dora Dunđerski,
predsednica Banovinskog odbora, a prisutno je bilo 60 punopravnih članova.
Na sednici Skupštine koja je održana 31. marta 1934. godine izvršena je
podela na sekcije. Obrazovane su četiri sekcije: Sanitetska, Ekonomsko-finansijska,
Administrativna i sekcija Podmlatka. Imenovan je Pododbor za grad i Banovinski
ženski odbor. Svaka sekcija je imala svog predsednika i dva ili tri člana upravnog
odbora, kao i potreban broj članova. Od službenog osoblja Odbor je imao po
jednog sekretara, banovinskog činovnika – lekara, koji je bio dodeljen na rad ovom
Odboru, ekonoma, službenika i dva služitelja. Tokom 1934. godine Banovinski
odbor je održao oko 15 redovnih sednica. Najviše se posvećivala pažnja osnivanju
organizaciji Društva i Podmlatka, kao i povećanju broja članova.
Sanitetska sekcija, je obučavala pomoćno osoblje za sanitetsku službu
(tzv. Samarjani), vršila pripreme za zaštitu civilnog stanovništva u slučaju napada
iz vazduha i radila na stvaranju banovinskog magacina. Tokom godine vršena je
propaganda za obrazovanje samarjanskih tečajeva. Najveći deo tih tečajeva održan
je po sreskim mestima. Na teritoriji Dunavske banovine od 1929. do 1934. godine
održano je 50 samarjanskih tečajeva, sa 1.630 svršenih samarjana.16
Glavni odbor je propisao Uput za administrativno-računsko poslovanje
Odbora i razaslao ga svim odborima zajedno sa Zakonom i Pravilima. Pored Uputa
su priloženi i obrasci za sastav budžeta i godišnjih računa, zatim obrasci za sve
15 AV, F. 143, Izveštaj o radu Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta za 1934.
godinu.
16 Isto.
454
knjige koje su odbori trebali voditi i tablice za podelu prihoda. Pojedini odbori nisu
koristili pomenute tablice pa je dolazilo do grešaka u obračunavanju prihoda. Na
taj način su veći deo prihoda zadržavali za sebe iako im po Pravilima nije pripadao.
Banovinski odbor je imao u Novom Sadu obdanište, sklonište i narodnu
kuhinju koju je vodio preko zime. Ovim ustanovama rukovodio je Banovinski
ženski odbor. Obdanište se nalazilo na Temerinskom putu, u zgradi koju je
privremeno ustupilo gradsko poglavarstvo. Ono je bilo spojeno sa državnim
zabavištem i radilo je pet godina, pa zaključujemo da je osnovano 1929. godine.17
U obdanište su primana deca siromašnih roditelja uzrasta od tri do šest godina na
celodnevni boravak. Primalo se prosečno 25-oro dece kojima su pored hrane i nege
organizovane i razne zabave.
Skloništa su bila organizovana u saradnji sa Novosadskom
antituberkuloznom ligom za decu čiji roditelji su oboleli od tuberkuloze. U njemu
su deca imala obezbeđenu besplatnu hranu, stan i negu, a boravilo je u proseku po
15-oro dece. Grad je za potrebu skloništa dao na upotrebu jednu drvenu baraku.
Crveni krst je zimi vodio svoju narodnu kuhinju. Gradska uprava je
obezbeđivala potrebnu hranu i materijal za obroke koji su kuvani pod nadzorom
gospođa iz Banovinskog ženskog odbora. Narodna kuhinja je 1934. godine radila u
periodu od 16. januara do 15. marta i dnevno delila oko 170 obroka.
Početkom aprila 1940. godine Dunavsku banovinu je zadesila velika
nesreća. Mnoga mesta u banovini, a naročito Novi Sad bila su poplavljena. Tim
povodom je 5. aprila 1940. održana konferencija18 radi obrazovanja Narodnog
banovinskog odbora Crvenog krsta u Novom Sadu. Sekretar Banovinskog odbora
Crvenog krsta Dušan Ružić je prikazao nacrt Pravilnika Narodnog banovinskog
odbora Crvenog krsta za pomoć postradalima od poplave. Zadatak Odbora je bio da
prikuplja priloge u novcu i materijalu, da dostavlja podatke o postradalima i nanetoj
šteti, da ukazuje prvu pomoć postradalima ishranom, smeštanjem, odevanjem,
čišćenjem i dezinfekcijom domova i okoline. Prikazana je i organizacija odbora u
sreskim mestima i ostalim opštinama, plan rada o prikupljanju priloga i ukazivanju
i podeli pomoći. Predloženi Pravilnik je usvojen. Obrazovane su tri kancelarije za
popis svih poplavljenih: kancelarija Crvenog krsta (Bulevar Kraljice Marije br. 19),
kancelarija u staroj streljani na Futoškom putu i u školi „Dositej Obradović” na
17 Isto, u Izveštaju o radu Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta za 1935. godinu,
saznajemo da je Vanredna skupština Banovinskog odbora održana 22. septembra 1935. godine. Na
njoj su usvojeni Pravilnik fonda za podizanje obdaništa i skloništa Crvenog krsta u Novom Sadu i
Pravilnik fonda za podizanje oporavilišta Podmlatka Crvenog krsta Dunavske banovine.
18 AV, F.143, U Zapisniku sa sednice banovinskog odbora Crvenog krsta koja je održana 4. aprila
1940. godine saznajemo da je ban telefonirao kancelariji Crvenog krsta i zamolio da se organizuje
prikupljanje priloga za poplavljene. Predstavnik Gradskog poglavarstva je obavestio prisutne da je
pomenuto Poglavarstvo obezbedilo smeštaj i ishranu poplavljenih i da mu nije potrebna ničija pomoć.
Izaslanik bana je u svom izveštaju istakao da su naročito postradale kolonije u Banovini. Dogovoreno
je da se sazove konferencija na kojoj će se obrazovati Narodni banovinski odbor i usvojiti Pravilnik
o radu Narodnog odbora. Ovoj konferenciji su trebali prisustvovati predstavnici Vojske, Kraljevske
banske uprave, Gradskog poglavarstva, Policije, predstavnici svih društava učlanjenih u Savez,
predstavnici crkvenih opština, komora i saveza, Higijenskog zavoda i sve redakcije iz Novog Sada.
455
Žitnom trgu.19 Do uveče je bilo popisano 179 porodica. Za vođenje narodnih kuhinja
prijavila su se sledeća društva: Katoličko žensko dobrotvorno društvo, Mađarsko
pevačko društvo i Katolička čitaonica, Matica naprednih žena, Reformatorska
čitaonica, Kolo srpskih sestara. Pomoć su ponudili i udruženje „Kora hleba” koje je
obezbeđivalo obroke za 300 dece.
Gradski fizikat je organizovao ambulantu za bolesne i poplavljene, a Uprava
policije je obezbedila potrebna kola za prevoz poplavljenih. Zdravstvena zadruga
je javila da će njihov lekar vršiti sanitetsku službu, kao i Udruženje univerzitetski
obrazovanih i mnogi drugi pojedinci. Popodne je u Novi Sad doputovao predsednik
Vlade Dragiša Cvetković koji je obišao poplavljena područja i darovao 100.000
pomoći za poplavljene. Akcija je uspešno završena, prikupljena je prilična suma
novca, a svim plemenitim darodavcima iskazana je zahvalnost.
Poslednji zapisnik ovog Dunavskog banovinskog odbora Crvenog krsta
koji je sačuvan pred Drugi svetski rat je Zapisnik 8. redovne godišnje skupštine
Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog krsta koja je održana 30. marta
1941. godine.20
Podmladak društva Crvenog krsta
Podmladak Crvenog krsta je osnovan na inicijativu Lige društva Crvenog

krsta 20. marta 1922. godine i organizovan je kao sastavni deo Društva Crvenog
krsta.21 On je bio grana Društva Crvenog krsta koji je imao priličnu autonomiju
i poseban budžet. Zadatak mu je bio da razvija svest, otvara i unapređuje
osnovna znanja iz telesne i društvene političke higijene, vaspitava u građanskim
dužnostima, nacionalnom duhu, razvija potrebu i smisao uzajamnog pomaganja,
neguje međunarodno prijateljstvo. Podmladak je predstavljao organizaciju dece i
omladine uzrasta od 6 do 18 godina. Na čelu organizacije nalazio se Glavni odbor
u Beogradu. Godina njegovog rada poklapala se sa početkom školske godine, tj. 1.
septembrom, a završavala se 30. juna. Oblasni odbor Podmlatka Crvenog krsta za
celu Vojvodinu: Srem, Banat, Bačku i Baranju osnovan je 28. januara 1924. godine.
Organizovan je uz prisustvo delegata Glavnog odbora Podmlatka i zauzimanjem
učitelja Dušana Ružića. Za predsednika je izabran dr. Laza Marković. Prilikom
stupanja u organizaciju Podmlatka svaki Mlađan je morao položiti obećanje da će
19 Isto, Zapisnik 3. sednice Izvršnog odbora Narodnog banovinskog odbora Crvenog krsta održane
6. aprila 1940. godine.
20 Isto, Zapisnik 8. redovne godišnje skupštine Dunavskog banovinskog odbora Društva Crvenog
krsta u kom je interesantan dopis Englesko-jugoslovenske dečije bolnice u Sremskoj Kamenici od 20.
februara gde dr K. Makfel moli Crveni krst da ukoliko pomenuta bolnica prekine svoj rad na izvesno
vreme, primi je pod svoju zaštitu i upotrebu (zgrade, imanje i inventar) do vremena kad bi se ona
mogla vratiti da produži rad ili likvidira ovu ustanovu.
21 Isto, Pravilnik Podmlatka Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije; U Izveštaju o radu Banovinskog
odbora za 1924. godinu se navodi da je Podmladak Crvenog krsta u našoj državi osnovan na
inicijativu Lige Društva Crvenog krsta uz pomoć darežljivih Amerikanaca 1921. godine.
456
čuvati i negovati svoje zdravlje, da će raditi i nastojati da postane dobar građanima

svoje domovine i da će se starati o drugoj deci i pomagati im. Ovo obećanje je svaki
Mlađan morao svojeručno potpisati i dati razrednom odboru kako bi dobio člansku
kartu. Do kraja školske 1923/24. godine ovoj organizaciji pristupilo je 80 škola sa
ukupno 11.858 članova.22
Oblasni odbor Podmlatka je priređivao tečajeve prve pomoći, ručnog rada,
tečajeve za buduće majke, imao je svoju stalnu radionicu, izložbu ručnih radova,
letovalište i prenoćište. Podmladak je organizovao i tečajeve za nove dečije igre.
U Novom Sadu je 1924. godine boravio američki profesor V. A. Viland, delegat
američkog Podmlatka Crvenog krsta koji je održao dvonedeljni tečaj dečijih
igara. Tada su novosadska deca naučila mnogo novih američkih igara. Pošto nije
bilo igrališta improvizovana su dva privremena, jedno kod Suda, a drugo u zgradi
Učiteljske škole. Deci se najviše dopala košarka pa im je profesor poklonio nove
lopte za basket i fudbal. Posle završetka tečaja održan je Prvi zbor Podmlatka
Crvenog krsta na kome su deca prikazala naučene igre.
Radilo se i na osnivanju radionica ručnih radova. Deca osnovnih škola
naročito su se isticala u izradi raznih igračaka od drveta, zatim kutija za igračke,
ramova za slike, lampi, polica za knjige i cveće i dr. Propagandu svoje delatnosti
Podmladak je širio preko svog lista Glasnik, preko vojvođanskih listova, živom
rečju, a posebno proslavom Društvenog dana. Dani Podmlatka su bili 5. februar i
8. jun, kada su se najviše širila društvena načela i skupljali prilozi za Crveni krst.
Glavni odbor Društva Crvenog krsta je u junu 1934. godine propisao Pravilnik
Podmlatka Crvenog krsta, a Izvršni odbor je propisao Uputstvo za organizovanje
i rad Podmlatka Crvenog krsta. Sve škole na teritoriji Dunavske banovine su od 1.
septembra 1934. godine obaveštene o stupanju na snagu novog Pravilnika i trebalo
je reorganizovati školske odbore Podmlatka. Ukupno je organizovano 506 škola
bivše Novosadske, Beogradske i Osečke oblasti.23
Dr. Laza Marković je priređivao učiteljske tečajeve kako bi povećao kadar
saradnika Podmlatka i božićne vašare na kojima su izlagani ručni radovi. Njegovim
zalaganjem od školske 1927/28. godine organizovano je za vreme školskog odmora
letovanje na Fruškoj gori, a zatim u Šumadiji. Zalagao se da se podignu letovališta u
Ravanici – Vrdniku i Bukoviku – Aranđelovcu. Prva letovališta Podmlatka nalazila
su se na Fruškoj Gori i to na Zmajevcu, tzv. Vencu, a od 1932. godine letovalište
je premešteno pored manastira Ravanice u Vrdniku.24 Iz izveštaja Podmlatka
saznajemo da su tokom raspusta 1934. godine u Ravanicu odlazila deca uzrasta od
8 do 12 godina koja su bila slaba i malokrvna, da bi sunčanjem, kupanjem, šetnjom
na svežem vazduhu i dobrom hranom zdravstveno ojačala. Drugo letovalište je
22 Isto, Izveštaj o radu Banovinskog odbora za 1924. godinu.

23 Isto, Izveštaj o radu Dunavskog banovinskog odbora za 1934. godine; Iz Pravilnika Podmlatka
Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije saznajemo da Školski odbor čine starešina škole, dva roditelja
koja su izabrana na roditeljskom sastanku, a koji su obavezno bili članovi Društva Crvenog krsta i
starešina razreda.
24 Isto, Izveštaj o radu Dunavskog banovinskog odbora iz 1934. godine.
457
bilo u Aranđelovcu – Bukoviku pored banjskog parka, u blizini Topolske crkve na

Oplencu. U Ravanici – Vrdniku letovalište je podignuto na manastirskom imanju,
a u Bukoviku na imanju udove gđe. Jele Kapetanović, žene bivšeg ministra. Oba
zemljišta ustupljena su na upotrebu besplatno. Do 1940. godine podignuta su
letovališta u Vrdniku – Jasku gde su letovala ženska deca i u manastiru Velika
Remeta za mušku decu.25
Tokom školske 1934/35. godine organizacija je proslavljala Dan mira,
Materinski i Dečji dan, Dan protiv tuberkuloze i Dan Podmlatka. Sve proslave
su izvedene prema uputstvu Glavnog odbora, a Dan Podmlatka je obeležen od 7.
do 14. aprila sa zadatkom da se sakupljeni prihod upotrebi za podizanje spomen
letovališta u blizini Oplenca.
U svakom većem mestu dobrotvorne ženske ustanove su osnivale kuhinje
u kojima su školska deca dobijala jedan obrok dnevno. Njih je pomagao Higijenski
zavod u Novom Sadu.
Dunavski banovinski odbor Društva Crvenog krsta radio je bez prekida od
1934. do 1941. godine, tj. do početka Drugog svetskog rata.
Zaključak
Posle oslobođenja današnje Vojvodine od Austro-Ugarske i njenog

priključenja Kraljevini SHS, građani Novog Sada su na poziv dr. Laze Markovića
tadašnjeg poverenika Narodne uprave za Narodno zdravlje, na sastanku održanom
1. decembra 1918. godine, osnovali Društvo Crvenog krsta za Bačku, Banat
i Baranju, sa sedištem u Novom Sadu. Odmah je izabran Glavni odbor kojim je
predsedavala Dora Dunđerski. Pravila Društva su odobrena 28. decembra 1918.
godine, sa napomenom da će Društvo biti pod nadzorom Odseka narodne uprave
za Banat, Bačku i Baranju za Narodno zdravlje, dok se ne pripoji Društvu srpskog
Crvenog krsta u Beogradu.
Prema Uputu za organizaciju Društva Crvenog krsta SHS od 25. avgusta
1923. godine nova Pravila stupila su na snagu, te se po njima trebala izvršiti
organizacija Društva Crvenog krsta u celoj Kraljevini SHS.
Na osnovu raspisa Glavnog odbora Društva Crvenog krsta Kraljevine SHS
upućenog svim oblasnim odborima Kraljevine SHS pod br. 2982 od 1. maja 1925.
godine, saznajemo da se menja član 19 društvenih pravila, tako da oblasni odbori
postoje u sledećim mestima: Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Sarajevu, Novom Sadu,
Osijeku, Mostaru, Splitu, Cetinju, Nišu, Skoplju, Bitolju, Prištini i Užicu.
Podelom zemlje na nova upravna područja, na osnovu Zakona o Društvu
Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije od 19. avgusta 1933. godine, izvršena je
reorganizacija Društva Crvenog krsta.
25 Isto, Izveštaj o radu Dunavskog banovinskog odbora iz 1940. godine.

458
Novosadski oblasni odbor Društva je 1. januara 1934. godine promenio

svoj naziv u Dunavski banovinski odbor Društva Crvenog krsta. Obuhvatao je četiri
grada: Novi Sad, Suboticu, Staru Kanjižu i Sremske Karlovce sa 16 srezova, 4 sreza
Osečkog oblasnog odbora i 27 srezova Beogradskog oblasnog odbora sa 46 sreskih
mesta, 675 opština i 2.363.231 stanovnikom. Svoj rad je počeo sa 32 sreska odbora
i 95 opštinskih odbora; 2 velika dobrotvora; 32 utemeljača, 862 stalna člana; 6.452
redovna člana (građanskog reda i državnog službenika); 4.451 pomažućim članom
(građanskog reda i državnog službenika) i 881 članom iz redova vojske.
Dunavski banovinski odbor Društva Crvenog krsta radio je bez prekida od
1934. do 1941. godine, tj. do početka Drugog svetskog rata.
Summary
After the release of today`s Vojvodina from Austro-Hungary and its

accession to the Kingdom of SCS, the citizens of Novi Sad, at the invitation by
dr Laza Marković, the then Commissioner of the National Administration for
Public Health, at the meeting that was held on 1 December 1918, established the
Red Cross Society for Bačka, Banat and Baranja with the seat in Novi Sad. Soon
afterwards the Main Board was delegated and the president was Dora Dunđerski.
The regulations of the Society were approved on 28 December 1918, with a note
that the Society will be supervised by the Authority of the National Administration
for Bačka and Baranja for the Public Health, whilst it becomes associated with the
Society of Serbian Red Cross in Belgrade.
In accordance with the Instruction for the organization of the Red Cross
Society SHS dated August 25, 1923, the new rules entered into force.Aaccording to
them, a reorganization of the Red Cross Society should be carried out in the entire
Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes.
On the basis of the Main Board Announcement of the Red Cross Society of
the Kingdom of SCS forwarded to all district committees of the Kingdom os SCS
under the number 2982 from the 1 May 1925, we find out the article 19 of society
rules is being changed, therefore the district committees exist in these places:
Belgrade, Zagreb, Ljubljana, Sarajevo, Novi Sad, Osijek, Mostar, Split, Cetinje,
Niš, Skoplje, Bitolj, Prishtina and Užice.
The division of the country into new administrative areas, according to the
Law on the Red Cross Society of the Kingdom of Yugoslavia from the 19 August
1933, the reorganization of the Red Cross Society was carried out.
Novi Sad district committee of the Society changed its name to the Danube
Banate Board of Red Cross Society. The Danube Banate Board included four
cities: Novi Sad, Subotica, Stara Kanjiža and Sremski Karlovci with 16 counties, 4
counties of Osijek district committee and 27 counties of Belgrade district committee
with 46 counties, 675 minicipalities and 2363231 citizens. Its work started with 32
459
counties and 95 municipal boards, 2 large benefactors, 32 founders, 862 permanent

members, 6452 permanent members (of civil order and state officials), 4451 helping
members (of civil order and state officials) 881 members from the army lines.
The Danube Banate Board of the Red Cross Society worked continuously
from 1934 to 1941, i.e. until the beginning of the Second World War.
460
Dr. sc. Jasna POŽGAN stručni rad
Državni arhiv za Međimurje
Ivana POSEDI
Državni arhiv u Varaždinu
GRADIVO FONDOVA PRAVOSUĐA NA PODRUČJU

MEĐIMURJA I KOPRIVNIČKE PODRAVINE
DO 1945. GODINE
Apstrakt: Rad se bavi problematikom gradiva pravosudnih ustanova koje

se čuva u arhivskim ustanovama: Državnom arhivu za Međimurje i Državnom arhivu
u Varaždinu, te Arhivskom sabirnom centru Koprivnica. U radu će se najprije dati
kratki prikaz političkih okolnosti u razdoblju od sredine 19. stoljeća do 1945. godine
na području Međimurja i koprivničke Podravine, zatim će se dati prikaz ustroja
pravosudnih institucija za oba području, vrste gradiva koje fondovi pravosuđa
sadrže, kao i njihovo značenje za korisnike.

Ključne riječi: Arhiv, arhivsko gradivo, sudstvo, arhivski fond.
ARCHIVAL MATERIAL OF THE JUDICIARY FONDS IN THE

MEĐIMURJE AND KOPRIVNICA PODRAVINA REGION UNTIL 1945
Abstract: This paper deals with the issue of archival material from judiciary
institutions which is conserved in the archival institutions of the National Archive
for Međimurje, the National Archive in Varaždin and the Archival Collection Centre
of Koprivnica. A brief review of the political circumstances from the middle of the
19th century until 1945 in the Međimurje and Koprivnica Podravina area will be
given, followed by a review of the structure of judiciary institutions in both regions,
as well as the types of archival material which the judiciary fonds contain and their
significance for consulting parties.
Key words: Archives, archival material, judiciary, archival holdings.
Uvod
S obzirom na tematiku kojom se bavi ovaj rad potrebno je najprije objasniti

značenje termina poput sudstva, arhivskog gradiva i arhivskog fonda. Arhivsko
461
Dr. sc. Jasna POŽGAN, Ivana POSEDI
gradivo su zapisi ili dokumenti koji su nastali djelovanjem pravnih ili fizičkih
osoba u obavljanju njihove djelatnosti, a od trajnog su značaja za kulturu, povijest i
druge znanosti, bez obzira na mjesto i vrijeme njihova nastanka, neovisno o obliku
i stvarnom nosaču na kojem su sačuvani. Arhivsko gradivo nastalo djelovanjem i
radom pojedine pravne ili fizičke osobe čini cjelinu odnosno arhivski fond.1 Sudstvo
je ukupnost sudskih, jurisdikcijskih ustanova i postupaka.2 Što se tiče tematike
kojom će se u poglavljima koja slijede baviti ovaj rad shodno je spomenuti da se
problematikom koja se odnosi na povijest institucija pa time i pravosuđa bavio
prvenstveno I. Beuc.3 Tematikom pravosuđa na području Međimurja bavile su se
u općem kontekstu povijesne monografije autora V. Kalšana.4 Što se tiče područja
koprivničke Podravine tematikom pravosudnog sustava bavili su se i autori poput
N. Klaić, E. Laszowskog, A. Dabinovića i L. Margetića.5 Radi boljeg razumijevanja
tematike u slijedećem poglavlju dati će se kratki prikaz političkih okolnosti od
polovine 19. stoljeća do 1945. godine.
Međimurje i koprivnička Podravina od 1850. do 1945. godine
U historiografskoj literaturi koja se odnosi na prošlost hrvatskih regija u 19.

stoljeću poznata je činjenica o teritorijalnoj razjedinjenosti. Takva situacija postojala
je do revolucije 1848. godine, odnosno do izbora Josipa Jelačića za hrvatskog bana.
Zahvaljujući Jelačiću hrvatske regije od Dalmacije, Slavonije pa do Međimurja
bile su po prvi puta ujedinjene budući da je ban Jelačić obnašao više funkcija,
te je istjerao mađarsku vojsku iz Međimurja. Nakon gušenja revolucionarnih
zbivanja u ljeto 1849. godine Habsburška monarhija na čelu s Franjom Josipom I.
nastojala je uvesti red i konsolidirati stanje u državi, te je kao reakciju na zahtjeve
iz revolucionarnog razdoblja 1848/1849. godine poput davanja veće autonomije
pokrajinskim parlamentima i slično proglasila oktroirani ustav i 1850. godine uvela
apsolutizam nazvan po njegovu glavnom nositelju Bachov apsolutizam.6
Što se tiče područja Međimurja potrebno na napomenuti da je navedena
regija već od početka 18. stoljeća pa do 1918. uz izuzetak hrvatske uprave od 1848.
do 1861. godine administrativno i politički pripadala mađarskom teritoriju što je
proizlazilo iz aspiracija njegovih vlasnika (Althan, Festetić) spram položaja i funkcija
1 Zakon o arhivskom gradivu i arhivima, „Narodne novine“, 105/1997.

2 Hrvatski obiteljski leksikon, Zagreb 2005, svezak 10, 118.
3 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb
1985.
4 Vladimir Kalšan, Međimurska povijest, Čakovec 2006.
5 Nada Klaić, Koprivnica u srednjem vijeku, 1987; Emilije Laszowski, Podaci o Koprivnici u
srednjem vijeku, Vjesnik Kraljevskog Hrvatsko-Slavonsko-Dalmatinskog Zemaljskog arkiva, 2,
Zagreb 1900; Antun Dabinović, Hrvatska državna i pravna povijest, 1990; Lujo Margetić i Magdalena
Apostolova Maršavelski, Hrvatsko srednjovjekovno pravo – Vrela s komentarom, Zagreb 1999.
6 O navedenim događajima postoje brojne edicije poznatih hrvatskih historiografa poput I.
Goldsteina, J. Šidaka, N. Stančića itd. Navedeni događaji opisani su u brojnim sintezama i studijama.
462
Gradivo fondova pravosuđa na području Međimurja i koprivničke Podravine do 1945. godine
u mađarskom javnom sustavu, a koje su nametale pravilo da potencijalni dužnosnik

posjeduje imanja na teritoriju Ugarske odnosno Mađarske. Što se tiče prostora
koprivničke Podravine isti je početkom 19. stoljeća uz izuzetak grada Koprivnice
(koji je bio izvan sustava) spadao u sastav Vojne krajine odnosno tadašnjeg
Varaždinskog generalata sa sjedištem u Bjelovaru. Nakon revolucije 1848. godine
područje Međimurja spadalo je u sastav Banske Hrvatske odnosno Varaždinske
županije. Takvo stanje je potrajalo do sloma apsolutizma 1860. godine odnosno
vraćanja ustava i parlamentarizma. Ugarska (danas Mađarska) koja je Međimurje
smatrala dijelom vlastita teritorija je 1861. godine tražila povratak na staro odnosno
zahtijevala je njegov povratak i u tome uspjela. Prostor koprivničke Podravine je
nakon ukidanja Vojne krajine 1871. odnosno njena pripojenja Banskoj Hrvatskoj
1881. godine bio priključen u sastav Varaždinske županije dok je primjerice
područje oko Đurđevca i Križevaca potpalo 1886. u sastav Bjelovarsko-križevačke
županije. Takav teritorijalni ustroj je opstao do raspada Austro-Ugarske monarhije
odnosno do nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, te uvođenja oblasti kao
teritorijalnih jedinica 1922. godine.7 Prema novom ustroju područje tadašnjeg
kotara Koprivnica je potpala u sastav Osječke oblasti. Po ukidanju oblasti 1929.
godine, te uvođenju novih teritorijalnih jedinica koprivnička Podravina je ušla u
Savsku banovinu.8
Međimurje je u razdoblju između 1861–1918. godine spadalo u sastav
mađarske županije Zala i bilo je administrativno podijeljeno na 2 kotara, Čakovec
i Prelog. Potkraj 1918. godine na Badnjak zahvaljujući organiziranoj vojnoj akciji
hrvatske postrojbe uspjele su osloboditi Međimurje od mađarskih vojnih postrojbi
i time ga praktički vratiti u sastav Hrvatske dok je mirovnim ugovorom u Trianonu
1920. godine Mađarska bila primorana odreći se Međimurja. U Kraljevini SHS je
Međimurje prema novoj upravnoj podjeli 1922. godine potpalo u sastav Mariborske
oblasti, te je istoj pripadalo do 1929. godine kada je uvedena nova upravna podjela
tadašnje Kraljevine Jugoslavije na banovine. Međimurje je prema novom ustroju
pripalo Savskoj banovini, a administrativno je i dalje bilo podijeljeno na kotar Čakovec
i Prelog. Godine 1931. iz kotara Čakovec je bilo izdvojeno područje tadašnje općine
Štrigova i dio općine Gornji Mihaljevec i priključeno u sastav Dravske banovine.
Takva situacija se održala do izbijanja Drugog svjetskog rata, te su nakon napada
na Kraljevinu Jugoslaviju i njene kapitulacije 1941. godine Međimurje opet zauzele
mađarske vojne postrojbe i priključile ga u sastav mađarskih institucija.9 Što se tiče
područja koprivničke Podravine isto je tijekom Drugog svjetskog rata bilo sastavni
dio tadašnje Nezavisne Države Hrvatske odnosno prema novom teritorijalnom
ustroju spadalo je u veliku župu Bilogora kao kotarska oblast Koprivnica.10
7 https://kckzz.hr/o-zupaniji/povijesni-pregled/ Povijesni pregled/Koprivničko-križevačka županija.

Pristupljeno 18.5.2018; http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=48932. Pristupljeno 23.5.2018.
8 Ivo Goldstein, Hrvatska povijest, Zagreb 2013, 284-285.
9 Vladimir Kalšan, Međimurska povijest, Čakovec 2006.
10 I. Goldstein, Hrvatska povijest, 304–305.
463
Što se tiče pravosudnih ustanova i njihova gradiva u Međimurju i u

koprivničkoj Podravini o njemu će biti više riječi u slijedećim poglavljima.
Pravosudne institucije u Međimurju
S obzirom na opisan društveni i politički kontekst u prijašnjem poglavlju

potrebno je prije razrade tematike dati i kratki prikaz ustroja pravosudnog sustava
u Međimurju u razdoblju 1850–1945. godine. Kao što je navedeno, Međimurje
je u razdoblju 1850–1861. godine bilo pod upravom hrvatske administracije pa
je samim time i pravosudni sustav u Međimurju bio dio hrvatskog pravosudnog
sustava. Uspostavom apsolutizma i priključenjem Međimurja u sastav Hrvatske
ono je prema novoj upravno-teritorijalnoj podjeli spadalo u sastav Varaždinske
županije. U razdoblju 1850–1854. godine Čakovec je bio jedan od kotara u sastavu
Varaždinske županije. Od 30. listopada 1854. prema novom teritorijalnom ustroju
tadašnju Varaždinsku županiju činila su tri gradska kotara i 13 vanjskih kotara. U
takozvane vanjske kotare spadali su i tri kotara s područja Međimurja: Čakovec,
Prelog i Štrigova.11 Potrebno je napomenuti da su prema novoj upravnoj podjeli iz
1850. godine kotari postali prvostupanjska upravna tijela koja su izgubila dotadašnju
pravosudnu nadležnost.12
Novim upravno-teritorijalnim ustrojem dio kotara postali su takozvani
mješoviti kotari koji su vršili upravne i pravosudne funkcije. Kao jedinice regionalne
samouprave obavljali su poslove putem kotarskih ureda, a u njihov djelokrug
spadali su poslovi iz područja unutarnje uprave, financija, obrta i trgovine kao i
prvostupanjski pravosudni poslovi iz područja kaznenog i građanskog prava. Prema
Naredbi od 16. srpnja 1850. godine u Čakovcu je utemeljen Sud kotarski II reda
odnosno Kotarski ured. Prema Naredbi od 16. srpnja 1850. i 3. lipnja 1854. godine
njegova teritorijalna nadležnost obuhvaćala je niz poreznih općina.13 Sud je u pogledu
istražnih postupaka koji se tiču kaznenih i prekršajnih predmeta bio mjerodavan i za
kotare Prelog i Štrigovu. Kotarski sud II reda u Prelogu, odnosno Kotarski ured
utemeljen je 16. srpnja 1850. Prema naredbama iz 1850. i 1854. godine bio je
teritorijalno mjerodavan za niz poreznih općina.14 Uz navedene ustanove 16. srpnja
11 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb
1985, 263–268.
12 U razdoblju od 1848. do 1849. kotari su imali prvenstveno sudsku nadležnost.
13 To su slijedeće porezne općine: Belica, Čakovec (trgovište), Črečan, Dekanovec, Domašinec,
Ferketinec, Gardinovec, Gornji Hrašćan, Ivanovec, Kuršanec, Macinec, Mačkovec, Mali Mihaljevec,
Mihovljan, Nedelišće, Novakovec, Podturen, Pretetinec, Pribislavec, Gornji Pustakovec, Šandorovec,
Savska Ves, Šenkovec, Sivica, Slakovec, Strahoninec, Sv. Rok, Trnovec i Totovec.
14 To su slijedeće porezne općine: Benkovec, Čehovec, Cirkovljan, Čukovec, Držimurec,
Draškovec, Donja Dubrava, Goričan, Donji Hrašćan, Hodošan, Donji Kraljevec, Kotoriba (trgovište),
Donji Mihaljevec, Murščak, Oporovec, Orehovica, Palinovec, Palovec, Podbrest, Prelog (trgovište),
Donji Pustakovec, Štefanec, Subotica, Sv. Juraj u Trnju, Sv. Križ, Sv. Marija, Turčišće i Donji
Vidovec.
464
1850. godine osnovan je Kotarski sud II reda u Štrigovi, odnosno Kotarski ured čija
je teritorijalna nadležnost obuhvaćala pripadajuće porezne općine.15 Višu instancu za
sve tri pravosudne institucije predstavljao je Zemaljski sud prvog reda u Varaždinu.
Kotarski ured odnosno sud u Štrigovi od 1874. godine više ne postoji, a područje
njegove teritorijalne nadležnosti potpalo je pod Kraljevski kotarski sud u Čakovcu.16
Međimurje je zbog pritiska Mađara 1861. godine vraćeno u sastav Ugarske
odnosno županije Zala, te je samim time inkorporirano u njihov institucionalni sustav.
U novonastalim okolnostima Međimurje je u novoj upravnoj podjeli podijeljeno
na dva kotara, Čakovec i Prelog. Već 1871. godine u Ugarskoj zakonskim putem
je provedeno odvajanje uprave od pravosuđa. Godine 1874. reorganizacijom
pravosudnog sustava u Ugarskoj osnovani su Kraljevski kotarski sud u Čakovcu
i Kraljevski kotarski sud u Prelogu.17 Kotarski sud u Čakovcu bio je teritorijalno
nadležan na području kotara Čakovec, a obuhvaćao je i područje ukinutog Kotarskog
ureda u Štrigovi, dok je Kotarski sud u Prelogu bio nadležan za područje kotara
Prelog. Više instance za obje ustanove predstavljali su Okružni sud u Nagykanizsi i
Stol sedmorice u Pečuhu. Takav ustroj pravosudnog sustava u Međimurju održao se
sve do sloma Austro-Ugarske monarhije.
Oslobađanjem Međimurja od mađarskih postrojbi potkraj 1918. godine
Međimurje vraćeno je u sastav Hrvatske, a Hrvatska ulazi u novu državnu zajednicu,
Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, te je sukladno tome uključena u novi politički i
institucionalni sustav. Obje pravosudne ustanove Kraljevski kotarski sud u Čakovcu
i Kraljevski kotarski sud u Prelogu nastavili su obavljati poslove iz svog djelokruga.
Prema Naredbi Narodnog vijeća Države Slovenaca, Hrvata i Srba od 31. listopada
1918. obje ustanove gube pridjev kraljevski. Obje institucije su od 1. travnja 1929.
godine promijenile naziv iz kotarskog u sreski, te je svaka djelovala na svom području
nadležnosti.18 Kao viša instanca za obje ustanove bio je mjerodavan Okružni sud u
Varaždinu,19 iako je u stvarnosti do 1933. višu instancu predstavljao Okružni sud
u Somboru.20 Takva situacija se održala do 1941. godine s tim da je iz područja
15 To su slijedeće općine: Badličan, Bogdanovec, Brežni kotari (I, II, III, IV, V, VI i VII), Čestijanec,
Dragoslavec, Gornja Dubrava, Grabrovnik, Jalšovec, Gornji Kraljevec, Krištanovec, Lapšina,
Leskovec, Marof, Martinuševec, Gornji Mihaljevec, Novi Dvori (Hlapićina), Peklenica, Prhovec,
Preseka, Razkrižje, Središće (trgovište), Stanetinec, Štrigova (trgovište), Štrukovec, Sv. Martin,
Veščica i Vratišinec.
16 Shematizam pravosudnih ustanova s područja nadležnosti Povijesnog arhiva u Varaždinu za
razdoblje od 1850. do 1995, 1997. (dalje: Shematizam, 1997).
17 Shematizam, 1997.
18 Pridjev sreski dolazi od riječi srez što na srpskom jeziku označava kotar kao teritorijalnu
jedinicu. Sreski sud u Čakovcu bio je nadležan na području kotara Čakovec a sud u Prelogu za
istoimeni kotar. Kotar Čakovec obuhvaćao je slijedeće općine: Belicu, Čakovec, Čakovec (okolica),
Gornji Mihaljevec, Macinec, Mursko Središće, Nedelišće, Podturen, Sveti Juraj na Bregu, Sv. Martin
na Muri, Strahoninec, Vratišinec i Štrigovu. Kotar Prelog obuhvaćao je općine: Dekanovec, Donju
Dubravu, Donji Kraljevec, Donji Vidovec, Goričan, Draškovec, Kotoribu, Legrad, Malu Suboticu i
Prelog.
20 Vladimir Kalšan, Međimurska povijest, Čakovec 2006, 281-282. (dalje: V. Kalšan, Međimurska
povijest).
465
djelokruga Sreskog suda u Čakovcu izdvojeno područje tadašnje općine Štrigova

na temelju upravno-teritorijalnih promjena 1931. godine odnosno u stvarnosti 1936.
godine kada je kao mjerodavna ustanova za navedenu općinu postao Kotarski sud u
Ljutomeru u tadašnjoj Dravskoj banovini.21
Izbijanjem Drugog svjetskog rata odnosno njemačkim napadom na
Kraljevinu Jugoslaviju dolazi do promjene te u novonastaloj situaciji Međimurje
zauzimaju mađarske postrojbe te dolazi do povratka status quo ante odnosno
inkorporacije u mađarski institucionalni sustav. Međimurje je opet dio županije Zala.
Obje pravosudne ustanove nastavljaju s djelovanjem kao pravni slijednici svojih
prednika, sreskih sudova u Čakovcu i Prelogu. Iznova im je promijenjen naziv u
kraljevski te nastavljaju s djelovanjem svaka na svom području. Obje su djelovale
do 1945. godine.22 Obje ustanove vršile su poslove vezane uz građanske parnice
određene vrijednosti i manjim kaznenim postupcima kao prvostupanjska tijela, a
kao više instance bili su nadležni Sudbeni stol u Nagykanizsi, te sud u Pečuhu. Što
se tiče složenijih građanskih parnica kao i težih kaznenih djela kao prvostupanjsko
tijelo obavljao je svoju funkciju Sudbeni stol u Nagykanizsi, a kao viša instanca bio
je mjerodavan sud u Pečuhu, odnosno Budimpešti.23
Gradivo pravosudnih institucija u Državnom arhivu za Međimurje
Od trenutno 291 arhivskog fonda koji se čuvaju u Državnom arhivu za

Međimurje pod klasifikacijsku skupinu B, pravosuđe spada ukupno 16 fondova
odnosno 8 fondova za razdoblje 1850–1945. koji čine oko 2% arhivskog gradiva.
Navedeni fondovi nastali su u rasponu od druge polovine 19. stoljeća do 1945.
godine. Shodno je za početak napomenuti da od osam fondova nastalih u navedenom
razdoblju njih čak dva su sačuvana necjelovito dok je ostalih šest uglavnom sačuvano
u cjelovitom obliku, što se tiče dokumentacijskih cjelina.
U pogledu fizičkog stanja gradiva može se konstatirati da je isto uglavnom
sačuvano u dobrom fizičkom stanju prvenstveno zato što je gradivo nastalo na
kvalitetnim medijima, a ne zato što je čuvano u primjerenim mikroklimatskim
uvjetima u spremištima kod stvaratelja. Naravno gradivo u navedenom vremenskom
rasponu odlikuje različita sadržajna fizionomija, kompleksnost dokumentacijskih
cjelina, opsežnost dokumentacijskih cjelina kao odraz funkcioniranja ustrojbenih
jedinica stvaratelja, raznovrsnost dokumentacije (zapisnici, iskazi, uvjerenja,
rješenja, podnesci, zamolbe, objave iz javnih glasila…), postojanje gradiva
različite provenijencije, povezanost sa srodnim institucijama u pogledu vertikalnog
i horizontalnog hijerarhijskog sustava što upućuje najčešće na stvaratelje viših
21 U fondu HR-DAM-6, Gradsko poglavarstvo Čakovec u sjedničkim zapisnicima tadašnjeg

predstavničkog tijela iz 1936. godine može se pronaći kao jedna od točki dnevnog reda izražavanje
protesta zbog izdvajanja Štrigove iz djelokruga Sreskog suda u Čakovcu.
23 V. Kalšan, Međimurska povijest, 324.
466
razina sa sjedištima u susjednim državama (Austrija, Mađarska, Slovenija, Srbija),

spisovodstveni sustav sa evidentiranim predmetima u djelovodnicima i popratnim
kazalima i imenskim ili predmetnim indeksima.
Što se tiče sadržajne fizionomije ista ovisi od stvaratelja odnosno razdoblja
u kojem je djelovao pa je tako na primjer gradivo iz razdoblja Austro-Ugarske
monarhije sačuvano uglavnom necjelovito odnosno fragmentarno i sadrži pretežno
predmetne spise vezane uz ostavinske postupke, kaznene postupke i nešto građanskih
parnica i to uglavnom iz razdoblja Prvog svjetskog rata.24 Navedene vrste gradiva,
naročito ostavinski predmeti sadrže razne vrste dokumentacije poput zapisnika,
poziva na ročište, iskaza stranaka u postupku, raznih katastarskih i zemljišno-
knjižnih izvadaka, potvrda, uvjerenja, službenih obavijesti raznih upravnih ili vojnih
institucija, izvještaja, izvadaka iz matičnih knjiga, službenih objava poput objava o
pogibijama na raznim ratištima (srpsko, talijansko, rusko) itd. Predmeti koji se tiču
kaznenih postupaka sadrže također raznoliku dokumentaciju koja se ticala kaznenih
djela (krađe, tjelesni napadi, ubojstva…) poput poziva na ročišta, zapisnika sa
saslušanja, iskaza svjedoka, korespondencije, potvrda i sl.
U razdoblju između 1919–1941. godine gradivo pravosudnih institucija
sadrži uglavnom sačuvane dokumentacijske cjeline nastale radom ustrojstvenih
jedinica poput građanskih parničnih postupaka, izvanparničnih postupaka, provedbi
ovršnih postupaka i sl. Naravno pravosudne ustanove obavljale su i poslove iz oblasti
socijalne skrbi poput posvojenja, udomljavanja, proglašenja skrbnika maloljetnim ili
odraslim osobama, oduzimanja poslovne sposobnosti.25
Posebno je zanimljivo gradivo vezano uz građanske parnice koje se
na primjer odnose na odštetne zahtjeve, odnosno štetu nastalu na materijalnim
dobrima (nekretnine, pokretnine) istaknutijih obitelji i pojedinaca (židovske obitelji,
poduzetnici, obrtnici, javne osobe…) u Međimurju u mjesecu studenom 1918. koja je
bila manifestacija općeg nezadovoljstva uzrokovanog teškim ekonomskim prilikama
i nepravdom, te je pritom diljem Međimurja izbila spontano sveopća pobuna, te je
došlo do napada na imanja i imovinu pojedinaca iz redova građanstva i plemstva,
kao i na državne institucije (škole, općinski uredi...).26
Fondovi pravosuđa u razdoblju između 1941–1945. sadrže pretežno gradivo
vezano uz kaznene postupke, građanske parnične postupke, te izvanparnične
postupke poput proglašenja neke osobe preminulom. Građanski parnični postupci
uglavnom se odnose na ovrhe, ostavinske postupke, tužbe zbog klevete i slično
te kao i u prethodnom razdoblju sadrže raznoliku dokumentaciju poput tužbi,
24 To se odnosi na fondove HR-DAM-95, Kotarski sud u Čakovcu i HR-DAM-96, Kotarski sud u
Prelogu čiji su stvaratelji djelovali od 1850. do 1918. godine, a ustvari sadrže gradivo od 1915. do
1918. odnosno od 1885. do 1918. godine.
25 Navedeno gradivo je nastalo djelovanjem takozvanog Siročadskog stola za Međimurje, a isto je
sačuvano od kraja 19. stoljeća do polovine 20. stoljeća. Gradivo navedene ustanove čuva se u sklopu
fonda 95, Kotarski sud u Čakovcu i fonda 97, Kotarski (Sreski) sud u Čakovcu.
26 Državni arhiv za Međimurje, Kotarski sud u Čakovcu, svežanj Spisi 10-198/1919. Predmeti br.
154, 153, 152, 118, 102, 65. predstavljaju pokrenute parnice radi odštete početkom 1919. godine od
strane pripadnika židovske zajednice (trgovci, obrtnici, poduzetnici) te plemićkih obitelji, kao što je
bila obitelj Fodroczy iz Štrigove.
467
odvjetničkih punomoći, zapisnika, poziva na ročišta, zamolbi, rješenja, potvrda,

presuda i sl. Uz navedene fondove potrebno je spomenuti i fondove takozvanih
zemljišno-knjižnih ureda kod Kotarskih sudova u Prelogu i Čakovcu, odnosno
gruntovnica27 koji sadrže vrlo opsežnu i bogatu dokumentaciju vezanu uz uknjižbe
vlasništva na nekretninama, te su kao takvi vrlo značajni izvori za proučavanje
lokalne odnosno regionalne povijesti kao i srodnih znanstvenih disciplina
(geografije, etnologije, sociologije….). Gradivo takve vrste stvaratelja odlagano
je po godinama i zemljišnim/katastarskim česticama u predmete. Takvi predmeti
najčešće sadrže niz dokumenata kao što su kupoprodajni ugovori, darovni ugovori,
upisi u zemljišne knjige, upisi o založnom vlasništvu (hipoteke, krediti), katastarski
planovi, ostavinske rasprave, oporuke, rodni listovi, vjenčani listovi, zapisnici,
punomoći, pozivi na javnu dražbu, smrtovnice, ugovori, objave iz javnih glasila
(Budapest közlöny, Međimurje), dužnički listovi, iskazi o dugovima, zamolbe,
prijenosi vlasništva itd.
Svi fondovi pravosuđa su još uvijek registraturno sređeni što podrazumijeva
sustav odlaganja u predmetne spise prema alfabetskim oznakama i godini pokrenutog
sudskog postupka. Takvi predmeti odlagani su u svežnjeve s oznakama godine i
alfabetskim oznakama kao na primjer G – parnični predmeti, O – ostavine, R1 –
izvanparnični predmeti, K – kazneni predmeti, Ovr – ovršni predmeti, I – izvršenja.
Naravno uz tako uspostavljen spisovodstveni sustav postoje i pripadajuće evidencije
u formi posebnih upisnika zasebno vođenih uz razne vrste postupaka. Što se tiče
evidencija vezanih uz zemljišno-knjižne postupke u oba fonda postoji niz protokola,
protestnih knjiga, registara, predmetnih kazala, popisa, kao i urudžbenih zapisnika i
kazala urudžbenih zapisnika.28 Takve evidencije imaju prvenstveno funkciju lakšeg
snalaženja i detektiranja traženih predmeta unutar fondova. Što se tiče korištenja
gradiva fondova pravosuđa potrebno je spomenuti da je isto gradivo korišteno
od strane fizičkih i pravnih osoba u nekoliko navrata uglavnom u svrhu dokaznih
postupaka pred upravnim i pravosudnim tijelima.29
Gradivo pravosudnih fondova je u samo jednom slučaju korišteno kao izvor
za istraživanje u svrhu izrade doktorske disertacije.30 Uz napomenu da je Državni
27 HR-DAM-108, Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Čakovcu (1860–?); HR-DAM-109,
Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Prelogu (1918–1979). Opći inventar Državnog arhiva za
Međimurje.
28 Dosjei fondova Državnog arhiva za Međimurje.
29 Korisnički zahtjevi za istraživanje 2004–2016. Najviše zahtjeva za pretragom gradiva u dokazne
svrhe radi ostvarenja prava u postupcima pred hrvatskim i međunarodnim institucijama bilo je u
razdoblju od 2009. do 2014. U prosjeku je takvih zahtjeva bilo od dva do tri godišnje i uglavnom su
traženi podaci o pripadnicima židovske zajednice koja je egzistirala u Međimurju do 1944. godine,
kada je većina pripadnika stradala u holokaustu. U nekoliko slučajeva takvi zahtjevi su uloženi zbog
potrebe pravosudnih postupaka pred međunarodnim tijelima koja se bave problematikom odšteta
žrtvama stradalima u Drugom svjetskom ratu.
30 Korisnički zahtjevi za istraživanje 2007–2012. Fondovi u međuratnom razdoblju 1919–1941.
godine korišteni su za istraživanje o ratnim i poratnim žrtvama na području sjeverozapadnog dijela
Međimurja za doktorsku disertaciju B. Bunjca obranjenu na Filozofskom fakultetu u Zagrebu 2012.
godine pod nazivom Ratne i poratne žrtve sjeverozapadnog Međimurja 1914–1947.
468
arhiv za Međimurje kadrovski potkapacitirana ustanova radi ilustracije prema

dostupnim podacima količina arhivskog gradiva fondova pravosuđa iznosi: HR-
DAM-95, Kotarski sud u Čakovcu (1850–1918), 5,70 d/m; HR-DAM-96, Kotarski
sud u Prelogu (1850–1918), 0,66 d/m; HR-DAM-97, Kotarski sud (Sreski sud) u
Čakovcu (1918–1941), podfond Siročadski stol za Međimurje, 68 d/m; HR-DAM-98,
Kotarski sud (Sreski sud) u Prelogu (1918–1941), 64 d/m; HR-DAM-100, Kotarski
sud u Čakovcu (1941–1945), 15 d/m; HR-DAM-101, Kotarski sud u Prelogu (1941–
1945), 14 d/m; HR-DAM-108, Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Čakovcu
(1860–), 175 d/m; HR-DAM-109, Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Prelogu
(1918–1979), 20 d/m.31
Pravosudne institucije u koprivničkoj Podravini
Sudstvo u Koprivnici se spominje već davne 1338. godine kad slavonski

ban Mikac Prodanić ispravom uređuje izbor gradskog suca u Koprivnici, što su bile
prve poznate povlastice koje je Koprivnica dobila.32 Ispravom hercega Stjepana
Koprivnici se 1353. godine između ostalog potvrđuje da Koprivnica može birati suca
i župnika svake godine i da sudac i prisežnici imaju pravo sudstva.33 Prava sudstva
Koprivnici se potvrđuju i reguliraju ispravom kojom se dodjeljuje Koprivnici status
slobodnog i kraljevskog grada 1356. godine. Slobodni kraljevski gradovi su kao
jedna cjelina predstavljali plemićku jurističku osobu, te su pripadali u četvrti rang
staleža Hrvatsko-slavonskog kraljevstva. Koprivnica je kao cjelina imala pravo
na plemićki privilegij, te je kao i drugi slobodni i kraljevski gradovi predstavljala
zatvoreno područje koje nije bilo podvrgnuto ni jednoj teritorijalnoj sudbenosti
osim kraljevoj.34 Nakon revolucije 1848–1849. slobodni kraljevski gradovi počeli
su se uređivati prema novim upravnim i urbanističkim načelima,35 a Koprivnica je
teritorijalno pripala Banskoj Hrvatskoj.
U Banskoj Hrvatskoj 1850. godine dolazi do reorganizacije sudstva,36
tada je u Koprivnici osnovan Sud kotarski sborni, kojem je više tijelo Zemaljski
sud drugog reda u Križevcima. Kotarski sud sborni u Koprivnici je u slučaju težih
prestupa nadležan za kotar Koprivnicu, ali i kotar Ludbreg koji je bio Sud kotarski
31 Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, Zagreb 2006, 863–864; Opći inventar
Državnog arhiva za Međimurje. Pojedini podaci su što se tiče količine gradiva promijenjeni budući
da je prije nekoliko godina bilo izvršeno provjeravanje osnovnih podataka što se tiče fondova, te ima
malih odstupanja u odnosu na podatke iz Pregleda arhivskih fondova i zbirki.
32 Isprava iz fonda HR-DAVŽ-1 Poglavarstvo slobodnog i kraljevskog grada Koprivnica, serija
Isprava, isprava fasc. 1, br. 1. Pravo izbora sudca i prisežnika dodijeljeno je Koprivnici 1338. dok
je Koprivnica postala Slobodan i kraljevski grad 1356. godine, dakle pravo izbora vlastitog sudca
Koprivnica je dobila kao prvo (poznato) pravo.
33 Isprava iz fonda HR-DAVŽ-1 Poglavarstvo slobodnog i kraljevskog grada Koprivnica, serija
Isprava, isprava fasc. 1, br. 2.
34 Beuc, 62-63, 90.
35 http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=56666 Pristupljeno: 24.5.2018.
36 Beuc, 305.
469
II. reda. Godine 1854. dolazi do reorganizacije sudova te Koprivnički kotar seoski
obuhvaća porezne općine Đelekovec, Herešin, Imbriovec, Ivanec, Kunovec, Legrad
(trgovište), Otok veliki, Torčec, Zablatje i gradski kotar Koprivnički koji obuhvaća
porezne općine Koprivnicu i Brege. Više tijelo je Županijski sud u Varaždinu. Takva
situacija ostaje do 1874. godine kada dolazi do nove reorganizacije sudova, a sud
mijenja naziv u Kraljevski kotarski sud u Koprivnici.
Novom reorganizacijom sudova ukida se Sud kotarski II. reda u Ludbregu,
stoga je Kraljevski kotarski sud u Koprivnici nadležan za političke općine
Koprivnica, Ludbreg, Bukovec, Rasinja, Đelekovec, Drnje i Sokolovac. Više tijelo
je Kraljevski sudbeni stol u Bjelovaru.37 Godine 1886. dolazi do nove teritorijalne
reorganizacije, te u Upravni kotar Koprivnica spadaju općine Novigrad, Sokolovac
i Peteranec bez porezne općine Đelekovec, Botovo i Torčec.38 Stoga je i Kraljevski
kotarski sud Koprivnica nadležan za teritorij novog upravnog kotara Koprivnica i
Grad Koprivnicu, više tijelo mu je i dalje Kotarski sudbeni stol u Bjelovaru.39 Do
nove izmjene dolazi već 1890. kada je izvršena preinaka prethodne naredbe kad se
Kraljevskom kotarskom sudu pripajaju Molve, Ždala, Branjska mala i Lepavina, a
izlučuju se Hampovica i Miholjanec.40 Do zadnje izmjene dolazi 1894. godine kada
se općina Molve izdvaja iz Kraljevskog kotarskog suda Koprivnica i odlazi u sastav
Kraljevskog kotarskog suda Đurđevac. Završetkom Prvog svjetskog rata Kraljevski
kotarski sud u Koprivnici mijenja naziv u Kotarski sud u Koprivnici, a Zakonom o
uređenju redovnih sudova za Kraljevinu SHS od 1. travnja 1929.41 mijenja naziv u
Sreski sud u Koprivnici, te je nadležan za teritorij kotara Koprivnica.42 Zakonskom
odredbom o izricanju osuda, o nazivima sudova i sudaca i o upotrebi čistog
hrvatskog jezika kod sudova 1941. godine, Sreski sud mijenja naziv u Kotarski sud
u Koprivnici.43
38 Naredba kr.-hrv.-slav. dalm. zemaljske vlade, odjela za pravosudje od 30. lipnja 1886. br.
2870. kojom se opredjeljuje broj i teritorijalni obseg upravnih kotarah i sjedištah kotarskih oblasti u
kraljevinah Hrvatskoj i Slavoniji. Sbornik zakonah i naredabah za kralj. Hrvatsku i Slavoniju, komad
VIII.
39 Naredba kr.-hrv.-slav. dalm. zemaljske vlade, odjela za pravosudje od 1. srpnja 1886. br. 9255.
kojom se preinačuju odnosno na novo opredieljuju broj sjedišta i teritorijalni obseg upravnih kr.
kotarah sudovah, ter okoliš kr. sudbenih stolovah u kraljevinah Hrvatskoj i Slavoniji. Sbornik zakonah
i naredabah za kralj. Hrvatsku i Slavoniju, komad IX.
40 Naredba kr.-hrv.-slav. dalm. zemaljske vlade, odjela za pravosudje od 31. listopada 1890.
br. 10377. kojom se dielomice preinačuju teritorijalni obsezi kr. kotarskih sudovah, ustanovljeni
naredbom od 1. srpnja 1886. br. 9255. Sbornik zakonah i naredabah za kralj. Hrvatsku i Slavoniju,
komad XVIII, br. 75. Porezne općine Molve i Ždala izlučuju se iz područja Kraljevskog kotarskog
suda u Đurđevcu, te se pripajaju području Kraljevskog kotarskog suda u Koprivnici. Porezne općine
Hampovica i Miholjanec izlučuju se iz područja Kraljevskog kotarskog suda u Koprivnici, te se
pripajaju području Kraljevskog kotarskog suda u Đurđevcu. Porezne općine Branjska mala i Lepavina
izlučuju se iz područja Kraljevskog kotarskog suda u Križevci, te se pripajaju području Kraljevskog
kotarskog suda u Koprivnici.
41 "Službene novine", br. 237 od 12. listopada 1928.
43 Ministarstvo pravosudja NDH broj 19179-1941 od 18. travnja 1941, Zakoni, zakonske odredbe,
naredbe NDH, 1941, knjiga I.-svez.1.
470
Gradivo pravosudnih institucija u Državnom arhivu u Varaždinu, Arhivskom

sabirnom centru Koprivnica
Najstarije gradivo koje se odnosi na sudstvo u Koprivnici, izuzev isprava

kojima se Koprivnici dodjeljuju povlastice, vezano uz pravosuđe sačuvano je od 1639.
godine. Sudski zapisi pisani su dijelom na hrvatskom kajkavskom jeziku, a dijelom
na latinskom jeziku. Objavljeni su sudski zapisnici od 1639. do 1705. godine, a u
pripremi je i objava slijedećeg sveska.44 Gradivo nastalo osnivanjem Kotarskog suda
u Koprivnici45 1850. godine sačuvano je od 1850. godine u kontinuitetu. Do 1902.
godine spisi su odlagani redom bez oznaka predmeta, dok se nakon 1902. spisima
dodjeljuju alfabetske oznake. Pisani su hrvatskim, njemačkim i manjim dijelom
mađarskim jezikom. Spisi na njemačkom pisani su dijelom goticom, a dijelom
latinicom dok su spisi na hrvatskom i mađarskom pisani latinicom. Nakon 1902.
godine spisi su raspoređeni prema alfabetskim oznakama, te tako nalazimo oznake Os
(ostavine), P (parnice), St (starateljstvo) i spise oznake M malični predmeti (odnose
se na tužbe vođene zbog manjih iznosa). Od 1850. do 1902. nalazimo parnice koje
se odnose na građanske spise, kaznene i druge spise u skladu s nadležnostima suda,
te nalazimo fragmentarno sačuvane spise sudske uprave.
S obzirom da je Kotarski sud sborni bio nadležan od 1850. do 1854. za teže
prijestupe za Sud kotarski II. reda Ludbreg, nalazimo i parnice s područja Ludbrega.
Osim tog ukidanjem suda u Ludbregu Kraljevski kotarski sud u Koprivnici
ponovno je nadležan za kotar Ludbreg od 1875. do 1918. godine. Najveći problem
istraživačima u istraživanju mogao bi biti jezik i pismo, jer su predmeti pisani rukom,
te na starom kajkavskom hrvatskom jeziku, te dijelom na njemačkom i mađarskom,
a možda najveći problem je što ne postoje upisnici, pa nije moguće pronaći spise bez
čitanja svih spisa. Gradivo Sreskog suda u Koprivnici46 od 1918. do 1941. godine
uglavnom je dobro sačuvano. Spisi su odlagani prema alfabetskim oznakama, tako
nalazimo oznake O za ostavinske predmete do 1932. godine, dok je O od 1933. do
1941. oznaka za spise o primanju u zavode za duševne bolesti i o gubitku poslovne
sposobnosti, ostavine od 1933. godine nose oznaku Os. Naime 1932. donesen je
Sudski poslovnik za sudove prvog i drugog stupnja kojim su određene nove oznake
za spise.47 Do donošenja novog Sudskog poslovnika 1932. vodili su spise s oznakom
St gdje se nalaze stečajni predmeti koji su fragmentarno sačuvani. S oznakom P
su označavane građanske parnice, a od 1933. uz građanske parnice oznakom P
označavaju se i mjenični i čekovni spisi. Od 1933. sačuvani su spisi s oznakama
44 Da sada su objavljene 4 knjige objavljenih zapisnika u dvije edicije. Prva edicija obuhvaća
sudske spise od 1639. do 1700. godine u izdanju kao 3. i 4. knjiga Građe za povijest Koprivnice u
izdanju Merdijana Samobor. Gradivo objavljeno u ovoj ediciji čuva se u Arhivu HAZU u Zagrebu.
Druga edicija je edicija koju je izdao Državni arhiv u Varaždinu do sada su izašle dvije knjige koje
obuhvaćaju sudske zapise od 1698–1705. godine, te se planira nastavak izdanja. Gradivo vezano uz
sudstvo nalazi se u fondu HR-DAVŽ-1 Poglavarstvo slobodnog i kraljevskog grada Koprivnice.
45 HR-DAVŽ-SCKC-225, ukupno je sačuvano 15 d/m.
46 HR-DAVŽ-SCKC-966, ukupno su sačuvana 43 d/m.
47 Zbirka zakona i uredaba, Broj 1-19, Zagreb, 1933.
471
Pn (privremene naredbe), I (spisi o izvršenju sudskih odluka), R (za sve građanske

pravne stvari koje ne ulaze u koji drugi upisnik).
Od kaznenih spisa sačuvani su spisi s oznakom Kps za postupke o prijestupima
starijih maloljetnika i punoljetnih lica za koje je bio nadležan Sreski sud od 1933.
godine.48 Fragmentarno su sačuvani spisi s oznakama Pom koji se odnose na pravnu
pomoć u građanskim pravnim stvarima, S za starateljske spise i Su za spise sudske
uprave. Najveći problem istraživačima ovog gradiva predstavlja nedostatak imenika
i upisnika koji nisu sačuvani. Sačuvani su imenici za ostavinske spise od 1930.
godine koji se još uvijek čuvaju u Općinskom sudu u Koprivnici. U Općinskom
sudu još uvijek se čuvaju T registri za razdoblje od 1908. do 1928. godine.49 Gradivo
Kotarskog suda u Koprivnici od 1941. do 1945. godine fragmentarno je sačuvano,
odnosno sačuvana je tek godina ili dvije za pojedine vrste spisa, uz izuzetak ostavina.
Spisi su označeni alfabetskim oznakama. Alfabetske oznake koje su donesene 1929,
donosno 1932. godine koriste se i u ovom razdoblju. Sačuvani su spisi s oznaka Os
(spisi o primanju u zavode za duševne bolesti i o gubitku poslovne sposobnosti), P
(parnice), Pn (privremene naredbe), O (ostavinski spisi), I (spisi o izvršenju sudskih
odluka), R (za sve građanske pravne stvari koje ne ulaze u koji drugi upisnik),
Pom (pravna pomoć u građanskim pravnim stvarima) i Su (spisi sudske uprave).
Gradivo koje smo do sad spomenuli u dobrom je fizičkom stanju, vide se oštećenja
na rubovima spisa, jer se spisi uglavnom čuvaju u svežnjevima koji su nešto manji
od veličine papira na kojem su spisi pisani. U pravosudno gradivo trebamo uvrstiti
gradivo koje se čuva u posebnom fondu, a to je gradivo Zemljišno-knjižnog ureda
Kotarskog suda u Koprivnici.50 Dio gradiva koje se odnosi na ovaj fond još uvijek
čuva se u Općinskom sudu u Koprivnici, Zemljišno-knjižnom odjelu.
U Arhivskom sabirnom centru Koprivnica čuvaju se Zbirke isprava od 1881.
godine, Zemljišne knjige iz 19. stoljeća za pojedine katastarske općine,51 te spisi
označeni rimskim i alfabetskim oznakama bez godina. Još uvijek se u Općinskom
sudu čuva veća količina vrijednog gradiva. Tako se na Općinskom sudu čuvaju popis
vlasnika, stare zemljišne knjige i registar čestica od 1881. godine, zbirke nacrta od
1885. do 1900. godine, katastarske mape iz 1935. godine i drugo.52 Gradivo je u
dobrom fizičkom stanju izuzev zemljišnih knjiga koje su oštećene od vlage. Za
gradivo pravosudnih institucija koje se čuva u Arhivskom sabirnom centru postoje
privremeni popisi.
48 U kaznenim predmetima sudovi su trebali voditi posebne upisnike propisane Uredbom

o poslovnom redu za redovne krivične sudove iz 1929. godine. „Službene novine Kraljevine
Jugoslavije“, br. 286, Beograd 1929.
49 Podaci o gradivu koje se čuva u Općinskom sudu u Koprivnici nalaze se u Dosjeu stvaratelja
Državnog arhiva u Varaždinu.
50 HR-DAVŽ-SCKC-1012, Zemljišno-knjižni ured Koprivnica. U fondu se nalaze 43 d/m.
51 Dio zemljišnih knjiga je uništen najvjerojatnije zbog poplave jer se i na knjigama koje su ostale
vide oštećenja uzrokovana vodom.
52 Podaci o gradivu koje se čuva u Općinskom sudu u Koprivnici nalaze se u Dosjeu stvaratelja
Državnog arhiva u Varaždinu.
472
Od gradiva iz fonda Poglavarstva slobodnog i kraljevskog grada Koprivnice

koje se odnosi na sudstvo istraživači koriste ono gradivo koje je objavljeno, dok se
ostatak gradiva koje se odnosi na sudstvo rjeđe koristi. Gradivo pravosuđa nastalo
nakon 1850. godine iako vrlo vrijedno do sada su ga vrlo rijetko tražili istraživači.
I tako fragmentarno sačuvano gradivo može nam dati uvid u stanje u pravosuđu i
djelovanju institucije suda u Koprivnici. Najčešće su tražene zbirke isprava koje
koriste stranke za ostvarivanje svojih prava, dok su u nekoliko navrata studenti
tražili zemljišne knjige za pisanje diplomskih radnji.
Zaključak
Fondovi pravosuđa u Državnom arhivu za Međimurje i Arhivskom sabirnom

centru Koprivnica, Državnog arhiva u Varaždinu predstavljaju kompleksne i opsežne
cjeline za korištenje. U obje ustanove čuva se gradivo čiji su stvaratelji započeli s
djelovanjem 1850. godine, te čiji su kontinuitet djelovanja nastavili njihovi pravni
slijednici u narednim razdobljima. U obje ustanove fondovi stvaratelja koji su
djelovali od 1918. odnosno od 1941. do 1945. godine sadrže male količine gradiva,
dok je gradivo u razdoblju 1918–1941. godine sačuvano u većim količinama. Do
1918. u Državnom arhivu za Međimurje, te do 1902. u Arhivskom sabirnom centru
Koprivnici gradivo pravosuđa odlagano je u predmetne spise u svežnjeve bez
pripadajućih alfabetskih oznaka, a u narednom razdoblju gradivo je odlagano po
oznakama sukladno vrsti pravosudnih postupaka što omogućava lakše snalaženje
i pretragu posebno u slučaju nepostojanja evidencija kao što je slučaj u Arhivskom
sabirnom centru Koprivnica dok su u Državnom arhivu za Međimurje uglavnom
sačuvane evidencije.
U obje ustanove fondovi pravosuđa se čuvaju u nesređenom stanju, a s
obzirom na kadrovske kapacitete opsežnost i kompleksnost gradiva predstavlja
dodatni problem. Usprkos činjenici da u fondovima postoji gradivo različite
provenijencije (mađarski, njemački, srpski, slovenski jezik) te je s obzirom na
bogatstvo informacija kojima obiluje interesantan izvor za razne znanstvene
discipline (povijest, etnologija, sociologija, demografija, kartografija, toponimija…)
ono je još uvijek rijetko istraženo budući da najčešće ima funkciju dopunskog izvora
za korisnike. U nekoj budućoj perspektivi ovakvi fondovi mogu postati interesantni
za korisnike jedino kroz njihovo približavanje javnosti putem manifestacija poput
izložbi, predavanja i slično.
Summary
The Justice Funds in the State Archive for Međimurje and the Archival
Collective Center of Koprivnica, the State Archives of Varaždin represent complex
and extensive units for use. In both institutions, the material whose creators began
473
to operate in 1850 was preserved, whose continuity of action continued their legal
followers in the coming periods. In both institutions, creators’ funds that operated
from 1918 and 1941 to 1945 contain small quantities of materials, while the material
in the period 1918-1941. stored in larger quantities. Until 1918, in the State Archives
for Međimurje and until 1902, in the Archival Collective Center of Koprivnica,
the material of the judiciary was sent to the case files in the wreaths without the
corresponding alphabetical marks, and in the following period the material was de-
labeled according to the type of judicial procedure which facilitates the search and
search especially in the absence of evidence such as in the Koprivnica Archives
Collection Center while in the State Archives for Međimurje there are mainly records
kept.
In both institutions, justice funds are kept in a disadvantaged state, and
with regard to staffing capacity, the complexity and complexity of the materials
is an additional problem. Despite the fact that in the funds there is a background
of different provenances (Hungarian, German, Serbian, Slovenian) and given the
wealth of information that has an interesting source for various scientific disciplines
(history, ethnology, sociology, demography, cartography, toponymy ...) still rarely
researched since it has most commonly used additional source for users. In some
future perspectives, such funds may become interesting to users only through their
approach to the public through exhibitions such as exhibitions, lectures and the like.
474
Sadika MASLAK stručni rad
Sanda DUPANOVIĆ
Arhiv Unsko-sanskog kantona
NEKA ISKUSTVA U SREĐIVANJU FONDOVA PRAVOSUDNE

PROVENIJENCIJE - OSVRT NA FOND: OKRUŽNI SUD
BIHAĆ
Apstrakt: U uvodnom dijelu rada autorice su se dotaknule pitanja važnosti

i značaja obrade fonda Okružnog suda u Bihaću i prezentiranja široj javnosti.
Autorice se u kratkim crtama dotiču pojedinih pitanja koja su obilježila period
Drugog svjetskog rata na tim prostorima, te nastoje prezentirati na koja je to
pitanja moguće tražiti odgovore unutar navedenog fonda. Nadalje, u radu se govori
o iskustvu prilikom sređivanja i obrade arhivske građe pravosudne provenijencije,
gdje su istaknute karakteristike vezane za ovu vrstu arhivske građe. Osim toga, u
kratkim crticama je izvršena i valorizacija ovog fonda za historiografiju.
Ključne riječi: Arhivska građa pravosudne provenijencije, Bihaćka

krajina, Okružni sud Bihać, sreski sudovi, prezentacija, valorizacija.
EXPERIENCES IN ARRANGEMENT OF JUIDICIARY RECORDS – AN

EXAMPLE OF THE COURT OF BIHAĆ
Abstract: In the introductory part of the paper, the authors addressed

issues of importance and significance of the Bihać District Court’s fundraising and
presentation of wider importance. The authors briefly discuss some of the issues
that marked the period of the Second World War in these areas, and try to present
which questions can be asked for answers within that fund. In addition, the paper
deals with experience in rendering and processing of archival material of judicial
corruption, with outstanding features related to this type of archive material. In
addition, in short lines the valuation of this fond of historiography was carried out.
Key words: Archive material of judicial providence, Bihać Krajina,

District Court of Bihać, county courts, presentation, evaluation.
475
Sadika MASLAK, Sanda DUPANOVIĆ
Uvodna razmatranja
U vrijeme kada se u okviru recentne historiografije u postjugoslavenskim

zemljama, sve češće poseže za destrukcijom narodnooslobodilačkog pokreta na
prostoru bivše Jugoslavije, pojava bilo kojeg fonda može se okarakterizirati kao
bitna u procesu demitologizacije novonastalih zaključaka u historijskoj literaturi.
Indoktrinacija novih teza, naročito izražena poslijeratnim dešavanjima
u posljednjem ratu, koja ruši opravdanost antifašizma na ovim prostorima tokom
Drugog svjetskog rata, sve izražajnije doprinosi stvaranju animoziteta između
grupa, koje su se na ovim prostorima gotovo uvijek jasno deklarisale kao antifašisti
i fašisti.
Danas kada je kontaminiranost, ne samo historiografije, nego i medijskog
prostora sve izraženija itekako je bitno otvaranje historijskih izvora u arhivima
regiona i stvaranje novih historijski teza. Današnji historičari, a pored njih i mnogi
koji se pokušavaju baviti tumačenjem historije, započeli su proces revizije događaja
iz Drugog svjetskog rata, posežući sve češće za blasfemičnim izjavama naspram
onog što je prije malo više od dvadeset godina na ovom prostoru smatrano svetim.
Bez sumnje možemo reći da je revizija historije potrebna, naročito one nastale
u okviru socijalističke historiografije, kada je izostala svaka kritika naspram
partizanskog pokreta, što je i razumljivo s obzirom na potrebu nametanja novog
režima koji je do tada na ovim prostorima bio u potpunoj anonimnosti.
Naročito interesantno područje za izučavanje sukoba fašizma i antifašizma
jeste područje Bihaćke krajine. Prostora koji je tokom rata u više navrata mijenjao
svoga vlasnika, ali pri tom uvijek znao na kojoj strani se nalazi. Međutim, prostor
Bihaćke krajine nalazio se u prizmi historičara koji su većinu svoga vijeka
djelovali u vrijeme socijalističke historiografije.1 Moderna bosanskohercegovačka
historiografija u potpunosti je marginalizirala prostor Bihaćke krajine, iz razloga
širokog spektra, od nedovoljne zainteresiranosti historičara za ove prostore
i nedostatka historičara uopće. Primjetna je specifična pojava objavljivanja
posthumnih rukopisa pojedinih istaknutih autora, a opet iz okvira socijalističke
historiografije sa prostora Bosne i Hercegovine.2 Međutim, najeklatantniji razlog
zbog kojeg se nije krenulo u reviziju događaja na ovim prostorima iz Drugog
1 Više u: Grupa autora, urednik: Galib Šljivo, Bihać u novijoj istoriji (1918-1945) Zbornik radova
sa Naučnog skupa održanog u Bihaću 9. i 10. oktobra 1986. godine, tom I i II, Institut za istoriju u
Banja Luci, Banja Luka 1987; Zbornik dokumenata: Bihaćka republika, tom I i II, Muzej AVNOJ-a
i Pounja u Bihaću, 1965; Vladmir Dedijer, Dnevnik, tom I, Beograd 1970, 361; Fikreta Jelić-Butić,
Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941–1945, Liber i Školska knjiga, Zagreb 1977, 112, 156, 163,
170, 122, 224-227, 234-253; Dušan Lukač, Ustanak u Bosanskoj krajini, Vojnoizadavački zavod,
Beograd 1967.
2 Autor koji se u svome djelu doticao područja Bosanske Krajine je i Rasim Hurem, više u: Rasim
Hurem, Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 1941–1945, Plejada i University Press,
Zagreb-Sarajevo, 2016. Od recentnih naučno-istraživačkih radova objavljenih u posljednje vrijeme
potrebno je istaknuti posthumno objavljene rukopise Milana Vukmanovića, više u: Verica M. Stošić
i Vladan Vukliš, Ustaški stožer za Bosansku Krajinu/Studija Milana Vukmanovića i izbor iz građe,
Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske i Arhiv Republike Srpske, Banja Luka 2017.
476
Neka iskustva u sređivanju fondova pravosudne provenijencije - osvrt na fond: Okružni sud Bihać
svjetskog rata jeste nedostatak arhivskog materijala, koji bi na adekvatan način

mogao odgovoriti na pojedina pitanja. Upravo, iz prethodno navedenih razloga,
pojava arhivskog fonda Okružnog suda u Bihaću, u Arhivu Unsko-sanskog
kantona od krucijalnog je značaja za nova tumačenja historije na prostoru Bihaćke
krajine. Osim toga ovakav tip historijskih izvora često se među historičarima zna
okarakterizirati kao prvom službenom historijom nakon završetka Drugog svjetskog
rata. Izvođenje ovog fonda iz anonimnosti arhivskog depoa pruža mogućnost da
se konačno krene sa revizijom historije na prostoru suženog područja nekadašnje
Bihaćke republike.
Značaj ovog fonda je mnogostruk. Uvidom u pojedine sudske presude
možemo odgovoriti na mnoga pitanja. Tako je moguće dobiti odgovor na pitanje,
ko su nalogodavci zločina na ovim prostorima tokom 1941. i 1942. godine, imena
izvršioca zločina, mjesta počinjenja zločina, a osim toga dobrim dijelom je moguće
i raspravljati o broju stradalih. Ova posljednja stavka je itekako bitna, s obzirom
da se prostor Bihaćke krajine još uvijek nalazi u tami historiografije koja nije
adekvatno odgovorila na broj stradalih.
Fond Okružnog suda u Bihaću koji raspolaže sa podacima sudskih presuda
od 1945. do 1956. godine također nudi mogućnost konstruiranja socijalnih prilika
na ovim prostorima, pa je tako moguće odrediti koji slojevi društva prihvaćaju
napredne ideje revolucije, a koji od njih podliježu uticaju fašizma. S obzirom da
je arhivska građa pravosudne provenijencije oduvijek plijenila pažnju historičara,
nema sumnje da će tako biti i ovog puta. Jedini uvjet, koji je potrebno ispuniti jeste
objektivan pristup iščitavanja historijskih događaja, kako bi konačan tekst u svome
najboljem obliku bio dat na sud čitalačke publike.
Preuzimanje arhivske građe pravosudne provenijencije u Arhiv Unsko-

sanskog kantona
Arhiv Unsko-sanskog kantona je 2008. godine dobio nove prostorije

u površini od 3.640 m2 pa su tako stvoreni uslovi da se preuzme arhivska građa
sudske provenijencije čije se preuzimanje odlagalo duži vremenski period, te mu
je napokon omogućeno da dosljedno počne provoditi svoju zakonom utvrđenu
djelatnost. Javna arhivska građa predaje se Arhivu u roku, koji u pravilu ne može
biti duži od 30 godina od njezina nastanka, međutim ne možemo uvijek ispoštovati
sve rokove, zbog drugih okolnosti na koje Arhiv ne može uticati.
U periodu od 2008. do 2013. godine Arhiv je preuzeo arhivsku građu pet
sreskih sudova, Okružni sud Bihać, Osnovni sud Bihać, Kantonalni sud Bihać, te
Okružno javno Tužilaštvo Bihać i Kantonalno Tužilašvo Bihać, Sresko i opštinsko
javno Tužilaštvo za područja (Cazin, Sanski Most, Ključ,Velika Kladuša, Bosanska
Krupa i Bihać).
477
Više od 50% arhivske građe3 koja se nalazi u Arhivu Unsko-sanskog

kantona je građa pravosudne provenijencije. Kako se radi o specifičnoj građi koja
je neophodna pravnim i fizičkim licima i za koju postoji svakodnevna potreba, sa
posebnom pažnjom se pristupa sređivanju arhivske građe sudske provenijencije.
Rad na obradi i sređivanju građe sudske provenijencije zahtijeva
poznavanje historije organa pravosuđa, odnosno njegovu nadležnost i sadržaj rada.
Stoga se prvo pristupa proučavanju historije tvorca fonda.
Izbor principa kod sređivanja građe je jedno od najvažnijh pitanja kod
sređivanja arhivske građe sudske provenijencije. Kod sređivanja arhivske građe
fondova pravosuđa primjenjivao se sistem provenijencije tj. sistem prvog reda jer
se zasniva na činjenici da se nastoji sačuvati sistem sređivanja dokumenata nastao
u radu stvaraoca fonda. Prilikom sređivanja sudske građe potrebno je izvršiti uvid
u svaki pojedinačni predmet. To je potrebno iz više razloga, a osnovni je da se
utvrdi kako je završen predmet, te da se prema tome izvrši kategorisanje i odredi
rok čuvanja, iako su na omotima predmeta navedene kategorije, prema kojima je i
sastavljena važeća Lista kategorija, a koje su navedene na osnovu podnesenih tužbi,
što se dešava da predmet kao završen spada u drugu kategoriju i ima druge rokove
za čuvanje. Raznovrsnost, brojnost i operativnost sudskih predmeta su elementi
na koje je neophodno posebno obratiti pažnju prilikom sređivanja arhivske građe
sudova.
Ono po čemu se sređivanje arhivske građe pravosuđa razlikuje od sređivanja
druge arhivske građe kao npr. organa uprave, pojedinih pravnih subjekata jeste,
brojnost arhivske građe, gdje zbog složenosti sadržaja unutar predmeta ne postoji
mogućnost izlučivanja registraturnog materijala jer predmet čini jednu cjelinu
i svi dokumenti unutar predmeta su vezani i čine jedan niz i svi su podjednako
važni. Drugo mjesto zauzima izrada inventara, kako izvršiti popis? Da li izraditi
informatičko sredstvo užeg ili šireg tipa?
Problem koji se javlja prilikom preuzimanja ove vrste arhivske građe
jeste taj da su arhivske jedinice označene brojevima od 1 -, što također predstavlja
problem jer nedostaju brojevi za koje se ne zna gdje su niti da li su se nalazili unutar
arhivske jedinice prilikom preuzimanja arhivske građe. Da bi se popis sačinio na
način da se svaki spis pojedinačno popiše je neizvodivo, jer to zbog velikih količina
arhivske građe zahtijeva veoma puno vremena i ljudi. Međutim, postoje iznimke
kada je u pitanju manji arhivski fond koji je od historijskog značaja za kulturu i
društvo u cjelini. U takvim slučajevima arhivističkoj obradi se pristupa tako da se
svaki predmet pojedinačno obradi i popiše.
Okružni sud Bihać - historijat arhivskog fonda
Na oslobođenoj teritoriji Federalne Bosne i Hercegovine narodno-

oslobodilački odbori kao jedini predstavnici narodne vlasti vršili su i sudsku
3 Navedeni podatak nije rezultat detaljnjije analize, nego slobodna procjena autora.
478
vlast u svim onim sporovima, koji su zahtijevali neodložno rješavanje. Međutim

razvijanjem narodnooslobodilačkih odbora u organe javne uprave nameće se
potreba da se sudska vlast odvoji od upravne vlasti, jer su im različite ne samo
funkcije i odgovornost njihovih nosilaca, nego i vanjski procesualni oblici. Nadalje
je van svake sumnje, da je odvajanje sudske od upravne vlasti koristilo razvoju i
dizanju ugleda i jedne i druge vlasti.
Nakon Drugog svjetskog rata Bosna i Hercegovina se administrativno-
upravno dijeli na okruge, srezove, gradove i mjesne narodne odbore. Ovakvu
teritorijalnu podjelu pratila je i nadležnost sudova. Sredinom 1945. godine formira
se i sudska vlast u Bosni i Hercegovini: okružni narodni sudovi, sreski narodni
sudovi, opštinski narodni sudovi, sudovi čija se nadležnost podudara sa teritorijama
sreza ili okruga.4 Dakle, Zakonom o uređenju narodnih sudova riješeno je i uređenje
Okružnog narodnog suda Bihać kao i sreskih narodnih sudova koji su pripadali
Bihaćkom okrugu, a to su: sreski narodni sudovi u Bihaću, Cazinu, Velikoj Kladuši,
Bosanskom Petrovacu, Bosanskoj Krupi, Drvaru i Bosanskom Grahovu.
Okružni narodni sud Bihać je nadležan za zločine za koje je predviđena
kazna smrti, osim onih koji spadaju pod vojne sudove. U privatno-pravnim
stvarima Okružni narodni sud nadležan je za sporove koji se posebnim propisima
upute ovom sudu. U drugom stepenu okružni narodni sud sudi o žalbama sreskih
narodnih sudova, a u trećem stepenu sude konačno o žalbama odluka opštinskih
narodnih sudova.
Pod nazivom Okružni narodni sud Bihać je djelovao do kraja 1945. godine,
gdje se kasnije riječ narodni izostavlja i nastavlja rad pod imenom Okružni sud
Bihać.5 Zakonom o administrativno-teritorijalnoj podjeli Narodne Republike
Bosne i Hercegovine Bosna i Hercegovina se dijeli na oblasti. Banjalučka oblast
sa sjedištem Oblasnog narodnog odbora u Banja Luci donosi i promjene kod
Okružnog suda Bihać.6 Naredbom o početku rada Okružnog suda u Banja Luci
Okružni sud u Bihaću prestaje s radom i zaključuje svoj rad 31. maja 1949. godine i
zajedno sa svršenim i nesvršenim predmetima cjelokupnu arhivu predaje Okružnom
sudu u Banja Luci. Dakle, Okružni sud Bihać je imao prekid u svom radu od 1.
juna 1949. godine, pa do 17. septembra 1951. godine kad je Naredbom o početku
rada okružnih sudova u Bihaću, Goraždu, Livnu i Prijedoru7 nastavio s radom kao
Okružni sud Bihać i tako do 1987. godine.
Obrada fonda Okružni sud Bihać
Arhiv Unsko-sanskog kantona je 2013. godine preuzeo arhivsku građu

Kantonalnog suda Bihać u količini od 343 herbara (fascikle) 57 dužnih metara.
Radi se o arhivskoj građi nastaloj u vremenskom periodu od 1945. do 2001. godine.
4 Zakon o uređenju narodnih sudova, „Sl. list DFJ“ , br. 67/45.
5 „Sl. list NRBiH“, br. 16/49.
479
S obzirom da se radi o dužem vremenskom periodu, gdje je bilo administrativno-

teritorijalnih promjena koje su se svakako odrazile i na rad i ustrojstvo samog
suda. Unutar arhivske građe se između ostalih nalazio i fond Okružng suda Bihać
u količini od 44,8 metara dužnih, 225 arhivskih jedinica, kojem smo dali naziv po
njegovom posljednjem statusu.
Nakon preuzimanja arhivske građe Okružnog suda Bihać prvo smo sačinili
plan za obradu fonda kako slijedi:
1. Pošto se radi o građi pravosudne provenijencije, metoda koja će se koristiti
je metoda provenijencije i prvobitnog reda,
2. Arhivsku građu smjestiti u prostoriju u kojoj će biti zaštićena od fizičkog
oštećenja i propadanja,
3. Izvršiti razvrstavanje predmeta po godinama nastanka,
4. Grupirati rasute predmete u omote, te formirati predmete,
5. Složiti građu i brojčano označiti arhivske jedinice, načiniti popis.
Arhivska građa fonda Okružni sud Bihać je sadržavala predmete koji su bili
komplicirani i složeni. Ista je zahtijevala posebnu pažnju i veći angažman arhivista.
U procesu obrade smo se susreli sa slijedećim izazovom:
- velike količine arhivske građe,
- zahtjevan i dugotrajan posao,
- koji tip inventara odabrati za popis fonda,
- kako i koliko informacija prezentovati iz fonda,
- socijalna osjetljivost, zbog živih potomaka osuđenika,
- zaštita ličnih podataka, koji se nalaze u sadržaju presuda,
- kako tretirati priloge unutar fonda kao dokazni materijali i dr.
Sve ove osobine i pitanja na koje je trebalo dati odgovore trebalo je

ukomponirati, arhivistički obraditi i što bolje prezentovati široj javnosti. Serija u
fondu koja se obrađivala, krivični predmeti su u 99 % slučajeva počinjena krivična
djela protiv Naroda i Države, a 1% krivična djela privredne sabotaže.
Intenzitet suđenja okrivljenim za počinjena krivična djela se odvijao od
1945. do 1948. godine, s tim da je 1946. godina bila dominantna po količini sudskih
procesa koji su vođeni. Radi se o 350 predmeta od 620 koliko ih je sve ukupno bilo
za vremenski period od 1945. do 1956. godine.
U predmetima, između ostalog nalaze se i zapisnici sa saslušanja svjedoka,
lični dokumenti osuđenih, npr. vojne knjižice, porodične fotografije, propusnice i
lične iskaznice, zapisnici o izvršenju smrtne kazne, presude za krivična djela protiv
Naroda i Države, koja su počinjena 1941. godine na području Okruga bihaćkog,
zatim zahtjevi za rehabilitaciju pojedinih osoba od strane njihove uže porodice.
Iako je građa u fondu necjelovita, važna je jer predstavlja svjedočanstvo
o postojanju sudova, na regionalnom i općinskom nivou, kako u okvirima
socijalističkog, tako i u vremenu tranzicije. Građa je preuzeta nesređena i
480
nepopisana, samim tim takva arhivska građa iziskuje i više vremena za sređivanje.
Prije nego što se pristupilo arhivističkom sređivanju arhivskog fonda bilo je
potrebno utvrditi organizacionu strukturu stvaraoca fonda, kao i strukturu samog
fonda jer je bilo potrebno fond dovesti u prvobitni red, tj. onakav kakav je postojao
u vrijeme nastajanja u registraturi.8
Prema Pravilniku o stručnom sređivanju arhivske građe, vođenju i
objavljivanju inventara i registara arhivske građe, donesen od strane republičkog
Savjeta za kulturu 1963. godine, arhivistička obrada arhivske građe podrazumijeva
da se svi poslovi koje arhivist preduzima su usmjereni ka cilju, da se dobiju što
pregledniji i sistematizovaniji podaci o naučnoj vrijednosti takve građe i da se što
više olakša njeno korištenje.
Ono što bi se moglo istaknuti kad je u pitanju ova arhivska građa je to da
je postojalo veliko interesovanje od strane istraživača za ovu arhivsku građu, koji
su čekali da se završi s obradom fonda kako bi mogli pristupiti pregledu arhivske
građe koja im je potrebna za izradu doktorske disertacije, te pisanje stručih i naučnih
radova,9 što je vrijedno svake hvale, kao i potvrda za arhiviste da će arhivska građa
koju su obradili i u kojoj je sadržano cijelo bogatstvo informacija i činjenica biti
prezentovana široj javnosti.
Nakon dvogodišnjeg rada na obradi fonda dobili smo slijedeće rezultate:
- 60 arhivistički obrađenih arhivskih kutija,
- 165 registraturno sređenih arhivskih svežnjeva,
- ustanovili smo granične godine fonda 1945–1987,
- serije u fondu su i sudske oznake predmeta:
K – krivični,
G - parnični po žalbi građana,
Ps - privredni spor,
Pk - privredni kriminal,
St - stečajni postupak,
Su - sudska uprava.

S obzirom da Arhiv nije preuzeo upisnike fonda i da su predmeti rasuti, kao i lošeg
fizičkog stanja pojedinih predmeta svaki predmet je upisan i evidentiran, odnosno
urađen je sumarno-analitički inventar.
8 Zbirka arhivskih propisa BiH 1947–2007, Sarajevo 2007, 83.

9 Neke od tema u zahtjevima su: Ratne i poratne žrtve Drugog svjetskog rata Veležupe Krbava –
Psat, Prilike i dešavanja u Bihaću i okolici 1945–1950 - Okružni sud Bihać.
481
Sadika Maslak, Okružni sud Bihać Signatura fonda: BiH-AUSK-a/OSB

OKRUŽNI SUD BIHAĆ
K-1, 1945.
KRIVIČNI
Red.br. Broj Suda Datum Opis i sadržaj spisa
1. 15/45 19.12.1945. Redžo (Ibrahim) Orašćanin, iz Pištalina
2. 16/45 16.10.1945. Mehmed Šahinović i dr.
3. 17/45 11.10.1945. Alija Begić
4. 22/45 25.10.1945. Šerif (Hasan) Koštić-Traljević, iz Vrnograča
5. 23/45 22.09.1945. Aleksandar Starodubcev, iz Hersona (Rusija)
6. 24/45 20.10.1945. Edhem (Ago) Hadžić, iz Bos. Krupe
7. 25/45 17.10.1945. Smajo (Bego) Šabić, iz Velikog Badića
8. 26/45 18.10.1945. Salih (Murat) Terzić, iz Jelače (Biljevina)
9. 27/45 23.10.1945. Hamed (Muho) Hodžić, iz Bos. Petrovca
10. 28/45 22.10.1945. Redžo (Bajro) Perviz, iz Mutnika
11. 28/45 22.10.1945. Muhamed (Mehura) Perviz, iz Mutnika
12. 29/45 25.10.1945. Hasan (Sulejman) Redžić, iz Bos. Krupe
13. 30/45 24.10.1945. Ahmet (Ejdo) Rekić, iz Ostrožca
14. 31/45 27.10.1945. Suljo (Omer) Keškić, iz Krakače
15. 32/45 29.10.1945. Franjo ( Luka) Marjanović, iz Zavalja
16. 32/45 29.10.1945 Slavko (Stipe) Jurić, iz Vedrog Polja
17. 32/45 29.10.1945 Stipe (Franjo) Vuković, iz Vedrog Polja
18. 32/45 29.10.1945 Nikola (Jure) Dujmović, iz Zavalja
19. 34/45 31.10.1945. Asim (Suljo) Harbaš, iz Bos.Krupe
20. 34/45 31.10.1945. Ibrahim (Suljo) Hadžić, iz Bos. Krupe
Zaključno sa rednim brojem 20.
Sadika Maslak,
Tabela 1. Primjer stranice iz inventara Okružni sud Bihać.
Zaključak
Iako je arhivsko zakonodavstvo svojim propisima uredilo oblast

preuzimanja arhivske građe od stvaralaca i imalaca, ponekad sticajem okolnosti
Arhiv nije u mogućnosti da ih dosljedno ispoštuje. Nedostatak smještajnog prostora
u Arhivu spriječio je da se ranije preuzme arhivska građa stvaratelja koji je prestao
s radom. Arhivska građa je nastala u socijalističkom periodu i ima historijsku,
kulturnu i društvenu važnost.
482
Preuzimanje fonda Okružnog suda Bihać i njegova obrada predstavlja

veliki pomak za Arhiv Unsko-sanskog kantona jer može široj javnosti da prezentuje
arhivsku građu koja je od krucijalnog značaja za historiju.
Značaj ovog fonda je mnogostruk, uvidom u pojedine sudske presude
možemo odgovoriti na mnoga pitanja. Tako je moguće dobiti odgovor na pitanje,
ko su nalogodavci zločina na ovim prostorima tokom 1941. i 1942. godine, imena
izvršioca zločina, mjesta počinjenja zločina, a osim toga dobrim dijelom je moguće
i raspravljati o broju stradalih.
Summary
Although archival legislation has regulated its scope of archival material

by creators and possessors by its regulations, sometimes the archives are unable to
comply with the circumstances. The lack of storage space in the archives prevents
acquiring of archival material created in the socialist period, which has historical,
cultural and social importance.
Aquirement of the Bihać County Court records and its processing represents
a major breakthrough for the Una-Sana Canton Archives, as it can make the public
more prominent in archival material that is of crucial importance to history.
The significance of this fund is multifaceted, and we can answer many
questions by looking at individual cases. It is thus possible to answer the question
of who was behind certain crimes in these areas during 1941 and 1942, the names
of the perpetrators of a crime, and in addition, it is possible to discuss the number of
victims.
483
Aleksandar LAVRENČIČ naučni rad
Arhiv TV Slovenija, RTV Slovenija
INFORMACIJSKI MARKETING I PREPOZNATLJIVOST

STRUČNOG ELEKTRONSKOG ČASOPISA „VIEW
JOURNAL“
Apstrakt: Namjena ovog referata je predstavljanje internet časopisa

„View Journal.“ Putem ankete smo ustanovili, da je e-časopis „View Journal“
vrlo malo poznat među slovenskim arhivistima i medijskim radnicima. „View
Journal“ je multimedijska e-revija, koja obezbjeđuje jednostavan pristup stručnim
člancima o historiji televizije, medija i razvoju audiovizuelnih arhiva. Provjerili
smo i poznavanje audiovizuelnih arhiva i uradili analizu elemenata arhivskog
informacionog marketinga. Zaključili smo da su konferencije i seminari veoma
važni, pošto na njima arhivisti dobivaju najviše novih saznanja o audiovizuelnim
arhivima.
Ključne riječi: Arhivi, audiovizuelni arhivi, obrazovanje, "View Journal",

EUscreen.
INFORMATION MARKETING AND VISIBILITY OF A PROFESSIONAL

ELECTRONIC NEWSPAPER “VIEW JOURNAL”
Abstract: The purpose of this paper is to present the online journal »View
Journal«. With the help of the survey, we found out that the e-newspaper »View
Journal« is very poorly known among Slovenian archivists and media workers.
»View Journal« is a multimedia e-magazine that provides free access to professional
articles about the history of television, the media and the development of audio-
visual archives. We also checked the knowledge about the audio-visual archives and
made analysis of the elements of information marketing. Conferences and seminars
are very important, because the archivists get most of the new knowledge about the
audio-visual archives at the conferences and seminars.
Key words: Archives, audio-visual archives, media archives, EUscreen,

"View Journal".
484
Informacijski marketing i prepoznatljivost stručnog elektronskog časopisa „View Journal“
Uvod
A rainbow and a cuckoo’s song

May never come together again;
May never come
This side the tomb.
(A Great Time W. H. Davies)1
Možemo li povezati dugu i pjesmu kukavice s marketingom? Prva je

vidljiva, druga se čuje, a obje bude naša čula i osjećaje. Duga nosi daleko vidljivu
poruku. Bog je s dugom objavio kraj svemirskog potopa. Duga je dalekosežna
poruka koja predviđa bolju budućnost, s razmetanjem u svim vidljivim bojama,
koje vidi ljudsko oko. Kukavicu ne vidimo, samo je čujemo. Tako je prodorna
i glasna, da se ne možemo pretvarati, da je ne čujemo. Čujemo je i kada imamo
prazne džepove. Kukavica prenosi poruku o nastavku vrste. O nastavku vrste na
tuđi račun. Kukavici uspjeh donosi glasnost i bezobzirna agresivnost. Kukavice su
izmislile neoliberalizam, prije nego što se čovječanstvo postavilo na noge. Kukavice
su šumski marketinški agenti, koji nadglasavaju slavuje.
Ipak vid i sluh nisu jedina ljudska čula, koja se uznemire radi duge i
pjesme kukavice. Kad kiša prestane, zrak prožima miris ozona i kožu ugriju sunčevi
zraci. Pjesmu kukavice pratimo uz miris cvjetova voćki i zujanja pčela, koji nam u
moždane centre prizivaju uspomenu na okus slatkog meda. Duga i pjesma kukavice
su prirodni marketinški agenti, koje ljudi slijede od potopa, ako ne i ranije.
Prvobitna namjena istraživanja je bila kratko predstavljanje elektronskog

časopisa View Journal, ali smo iz razgovora sa kolegama iz struke zaključili, da
časopis uopšte ne poznaju. Zbog toga smo se odlučili za šire istraživanje. Među
radnicima koji su zaposleni u medijima, medijskim arhivima i arhivima sproveli
smo kratku anketu o časopisu View Journal i audiovizuelnim arhivima. Rezultati
ankete su pokazali, da je časopis u Sloveniji vrlo malo poznat, zbog čega smo
se odlučili za predstavljanje pojedinačnih brojeva časopisa i analizirali sadržaj
monotematskih izdanja, nakon čega smo napravili analizu elemenata informacionog
marketinga. Cilj analize informacionog marketinga je povećanje prepoznatljivosti
časopisa View Journal, a s tim i upotreba stručnih članaka pri radu, odnosno
obrazovanje medijskih arhivista, arhivista zaposlenih u medijima i drugih
pojedinaca, koje zanima televizijska djelatnost i njen historijski razvoj.
Metode
Anketu smo sproveli pomoću mrežnog alata „Jedan klik anketa“ i

elektronskih naslova, koji su dostupni na mrežnim stranicama slovenske javne
1 Uvodni moto romana Duga i kukavičja pjesma. Boris Jukić, Duga i kukavičja pjesma, Ljubljana
1985.
485
Aleksandar LAVRENČIČ
arhivske mreže. Koristili smo i elektronske adrese referenata sa svake godišnje

arhivske konferencije „Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega
arhiviranja“ u Radencima. Elektronske adrese referenata objavljene su u posljednje
dvije zbirke savjetovanja. Tako smo u istraživanju obuhvatili e-adrese iz zemalja
koje su se pojavile na teritoriji bivše Jugoslavije. Anketa je također sprovedena
u svrhu istraživanja o pronalaženju informacija i zaštiti informacija koje će biti
objavljene u budućim konferencijskim postupcima u Radencima. U upitniku, smo
ispitanicima postavljali pitanja o poznavanju audiovizualnih arhiva, EUscreen,
web portal, online magazin View Journal i emisija iz Arhiva TV emisije iz
Slovenije. Upitnici su poslani na 222 adrese, anketiranje je otvorilo 158 ispitanika,
adekvatne odgovore na dovoljno veliki broj bodova dalo je 57, anketu je završilo
39 ispitanika. Polovina ispitanika koji su odgovorili na sva pitanja zaposleni su u
arhivima, četvrtina u medijima, nešto manje od petine u javnoj upravi. Najveći udio
ispitanika u starosnoj grupi su od 41-48 godina, 56 posto ispitanika bili su muškarci
i 44 posto žene. Većina ispitanika ima završenu srednju školu ili fakultet. Ispitanici
iz Slovenije poslali su 38 upitnika s odgovorima na sva obavezna pitanja, jedan
odgovor je primljen iz Hrvatske. Istraživanje je trajalo od 7.1.2018. do 17.1.2018.
godine. Većina odgovora je upućen putem računala (52), manje s telefona (3) i
tableta (2). Procijenjeno trajanje ankete izračunato je na 13 minuta i 16 sekundi, dok
je stvarno prosječno vrijeme ispunjavanje upitnika trajalo 9 minuta i 52 sekunde.
Evropski portal
Portal EUscreenXL omogućava besplatni pristup na međumrežu do većine

predmeta audiovizuelnog naslijeđa. Projekt EUscreenXL nastavlja rad projekata
EUscreen s razvojem mrežnog dnevnika MyEUscreen i bloga s novostima i
stručnim prilozima. Portal EUscreen obezbjeđuje pristup stručnoj reviji View
Journal. Blog EUscreen omogućava zainteresiranim korisnicima pristup novostima
na portalu EUscreenXL. Omogućava također otvoren dijalog o televizijskim
standardima, pravima intelektualnog vlasništva, kontekstualizaciji sadržaja i
animaciji posjetilaca portala. Korisnicima su na raspolaganju stručni radovi o
evropskim uređenjima prava u Evropi. Portal EUscreen je neposredno povezan
s Europeanom, koja omogućava dostupnost evropskom kulturnom naslijeđu u
digitalnoj formi.
O projektu RTV EUscreen Slovenija je objavila prvo na stranicama
Multimedijalnog centra RTV Slovenije. Stručnoj arhivskoj javnosti u Sloveniji
je prvi projekt EUscreen predstavila Katja Šturm. Održala je predavanje na
konferenciji u Radencima,2 prezentaciju na konferenciji Media.doc u 2011. u
2 Katja Šturm, Teoretični vidik projekta Evropski zaslon, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega
in elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov dopolnilnega izobraževanja s področij arhivistike,
dokumentalistike in informatike 10, Maribor 2011, 515–522.
486
Kranjskoj Gori3 a predočeni su i prilozi Katje Šturm i Aleksandra Lavrenčiča na

konferenciji u Radencima, i konferenciji i Media.doc, dok su radni izvještaji o
projektu EUscreen objavljeni u biltenu Arhivi.4 Aleksander Lavrenčič predstavio
je projekt također izvan Slovenskih granica na Međunarodnom savjetovanju
„Arhivska praksa“ u Tuzli5 i prošlogodišnjoj konferenciji „Za čovjeka je:
interdisciplinarnost, izgradnja transnacionalnosti i gradnja mostova“ u Mariboru6.
U prikazu ovih određenih procedura Šturm i Lavrenčić su predstavili prije svega
postupke i doprinose RTV Slovenije, koji su objavljeni na portalu, ali ovaj put ćemo
se fokusirati na slobodno dostupni stručni multimedijalni magazin View Journal,
koji je objavljen na portalu EUscreenXL. Zanimljivo je, da je portal EUscreenXL
u Sloveniji i dalje relativno slabo poznat, iako je u nekoliko navrata prezentiran
javnosti. Reakcije prepoznavanja su prikazane na slici 1.
3 Katja Šturm, EUscreen - z avdiovizualnimi dokumenti do pomoči, DOK_SIS 2011 by media.

doc, 20. posvetovanje z mednarodno udeležbo, Sistemi za upravljanje z dokumenti, 28 – 30.9. 2011,
Kranjska Gora 21, Ljubljana 2011, 111–116.
4 Katja Šturm, Evropski projekt EUscreen: kdo, kaj, kje, kdaj in zakaj, Arhivi:glasilo Arhivskega
društva in arhivov Slovenije. 35/2, Ljubljana 2012, 425–432; Katja Šturm, Ustanovni sestanek projekta
EUscreenXL. Univerza v Utrechtu (Nizozemska), 13-15. marec 2013, Arhivi: glasilo Arhivskega
društva in arhivov Slovenije, 36/1, Ljubljana 2013, 194–196; Katja Šturm, Virtualne razstave
projekta EUscreen: edinstvena popotovanja po izbrani televizijski vsebini portala EUscreen, Tehnični
in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov dopolnilnega
izobraževanja s področij arhivistike, dokumentalistike in informatike 12, Maribor 2013, 605–614;
Katja Šturm, Prihodnost projekta EUscreenXL: bodoči poslovni modeli upravljanja avdiovizualne
vsebine, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja. Materialno varstvo
gradiva: zbornik mednarodne konference 14, Maribor 2015, 471–479; Katja Šturm in Aleksander
Lavrenčič, TV Slovenija in delo na portalu EUscreen, Doksis 2016 by media.doc – Ljubljana, 9.
november 2016, 25, Ljubljana 2016, 49–54; Katja Šturm, Statistična analiza projekta EUscreenXL
– pogled v številke in kaj je za njimi, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega
arhiviranja. Zbornik mednarodne konference 16, Maribor 2017, str. 403–411; Aleksander Lavrenčič,
Alternativne možnosti uporabe arhivskega gradiva – terapija za pomoč starostnikom, Tehnični
in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov dopolnilnega
izobraževanja s področij arhivistike, dokumentalistike in informatike 10, Maribor 2011, 505–514;
Aleksander Lavrenčič, Litostroj – od demokratizacije družbe do »demokratizacije« arhivov, Smartdoc
by Media.doc 201, Pametno upravljanje z dokumenti 21, 2012, 194–200; Aleksander Lavrenčič,
Pogled naprej proti tristotim ali finale projekta EUscreen s pripravo virtualne razstave o smučarskih
poletih, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja. Zbornik referatov
dopolnilnega izobraževanja s področij arhivistike, dokumentalistike in informatike 12, Maribor 2013,
583–591; Aleksander Lavrenčič, Ohranjanje spomina s pomočjo portala EUscreen – primeri dobre
prakse, Smartdoc by Media.doc 2015, Pametno upravljanje z dokumenti 24, Ljubljana 2015, 70–75.
5 Aleksander Lavrenčič, Arhiva TV Slovenija i rad na portalu EUscreenXL, Arhivska praksa, br.
19, Tuzla 2016, 279–285.
6 Aleksander Lavrenčič, Spreminjanje avdiovizualnih arhivov v medijske arhive in nova vloga
avdiovizualnih arhivistov v prihodnosti, Arhivi v službi človeka – človek v službi arhivov, Zbornik
prispevkov z recenzijo, 5. mednarodna znanstvena konferenca Za človeka gre: interdisciplinarnost,
transnacionalnost in gradnja mostov, Maribor, 10–11. 3. 3017, Maribor 2017, 175–179.
487
Slika 1: Prepoznatljivost internog portala EUscreen.
View Journal
View Journal je multimedijalni e-časopis o prošlosti, sadašnjosti i

budućnosti evropske televizije. Časopis omogućuje brz i besplatan pristup
sadržajima i omogućava istraživanje šire javnosti, te podržava globalnu razmjenu
znanja i međunarodnu platformu za akademsko istraživanje televizije kao važan
dio kulturne baštine u Evropi. Interdisciplinarni časopis donosi članke o historiji
televizije, medijskim studijama, mediju sociologije, kulturalnim studijama i
televizijskim studijama. Časopis je namijenjen naučnicima kao i ogromnom broju
pojedinaca, koji su zainteresovani za televiziju kao kulturni fenomen (historičari,
naučnici u oblasti medijske studije, audiovizuelni arhivisti, televizijski stručnjaci i
velike grupe entuzijasta ljubitelja „stare televizije“). Reviju View Journal uređuje
grupa renomiranih stručnjaka iz evropskih istraživačkih instituta i univerziteta,
kao i predstavnici radiodifuznih stanica.7 Autori priloga istražuju i otkrivaju glavne
teme televizijske prošlosti, sadašnjosti i budućnosti: Evropa na ekranu i iza njega,
uspomene na evropsku televiziju ,,televizijske priče (post) socijalističke Evrope,
konvergentna televizija, arheologija televizije i realnosti, arhivska produkcija, TV
formati i formati istraživanja, historija privatne i komercijalne televizije u Evropi.
7 Uredničku ekipu čine odgovorni urednici John Ellis (Royal Holloway College/University of
London), Andreas Fickers (Universite du Luxembourg), Sonja de Leeuw (Utrecht University),
glavna urednica Dana Mustata (University of Groningen), pomoćnica urednice časopisa Rieke
Böhling (University of Bremen), lektor Andy O’Dwyer (BBC Research), i članovi uredničkog odbora
Christoph Classen (Zentrum für Zeihistorische Forschung), Aniko Imre (University of Southern
California), Juan Francisco Gutierrez Lozano (Universidad de Malaga), Mette Charis Buchman
(Danish Broadcasting Corporation), Mari Pajala (University of Turku), Jerome Bourdon (University
of Tel Aviv), Cathy Johnson (Nottingham University), Andras Balint Kovacs (ELTE University),
Claude Moussou (Institut National de l’Audiovisuel), Massimo Scaglioni (Catholic University of
Milan), Pelle Snickars (Umea University), Liam Wylie (RTE Archives), pomoćnici pri štampi Erwin
Verbruggen (Netherlands Institute for Sound and Vision), Evelien Wolda (Netherlands Institute for
Sound and Vision).
488
View Journal izdaje Nizozemski audiovizuelni Institut Beeled en Geluid u saradnji

s Univerzitetom u Utrechtu, Univerzitetom u Luxemburgu i Univerzitetom Royal
Holloway iz Londona. Članci su zaštićeni autorskim pravima i autori moraju
potvrditi da se slažu s licencom Creative Commons Nizozemske.
Uzmimo kratak pregled sadržaja prethodnih brojeva. Uredništvo izdaje
monotematske brojeve o pojedinačnim temama. Tražili smo od naših ispitanika
da navedu sa koliko tema su upoznati i koliko ih zanima. Dobijeni rezultati su
bili sumarno iznenađujući, iako smo iz individualnih odgovora saznali da je
ukupni statistički rezultat takav uglavnom zbog nedostatka znanja o određenim
profesionalnim terminima (medijska konvergencija, medijska arheologija,
kontekstualizacija podataka). Čak 35% ispitanika ne zna konvergenciju medija,
27% ispitanika ne zna medijsku arheologiju, dok 24% ispitanika nije upoznato sa
problemom kontekstualizacije arhivskog materijala na Internetu.
Zbog toga smo odlučili da pojasnimo polja istraživanja medijske historije
sa opisom pojedinačnih brojeva i preporučujemo čitanje nekih članaka čitaocima.
Prvo izdanje časopisa s naslovom Making Sense of Digital Sources/Značaj
digitalnih izvora objavljeno je 2012. godine. Njegova srž sastoji se od članaka koji
nastavljaju s razmatranjem pitanja koja su bila diskutovana na prvoj međunarodnoj
konferenciji EUscreen u Rimu (oktobar 2010). Članci razmatraju izazove
kontekstualizacije televizijskih materijala na webu i dotiču se širokog spektra
pitanja: ontološki status digitaliziranih resursa, analiziranje i tumačenje izvora,
uticaj online pristupa historijskom aspektu događaja i ocjene kako „arhivski tok“
stvara novu historijsku svijest o evropskoj kulturnoj baštini. Odnos sadržaj -
kontekst je najslikovitije izrazio Pelle Snickars, kada je napisao: Ako je sadržaj
kralj, onda je konteks njegova kruna.8 Drugi broj časopisa Europe on and Behind
the Screens / Evropa na i u pozadini ekrana, omogućava raspravu o evropskoj
televiziji sa raznim temama, pristupima i studije slučaja. Istraživanja nude različite
pristupe pisanju historije evropske televizije i omogućava napredak u teorijskim
diskusijama ove oblasti. Interesantan pogled na historiju donosi poster za Philipsov
mjesec televizije, koji vizuelno oblikuje naslovnu sliku. Zastave i tipični kostimi
predstavljaju osam zapadnoevropskih zemalja koje su učestvovale na sajmu.
Međutim, View Journal u ovom broju geografski ne opstaje samo na zapadu.
Lars Lundgren, nas izvještava o proslavi polijetanja Jurija Gagarina u Moskvi i
transnacionalnoj televiziji Kateryna Khinkulova, a data su i nostalgična sjećanja
o postsovjetskoj TV u Rusiji i Ukrajini.9 Ira Wagman u članku o teleskopima i
historiji evropskih televizija skreće pažnju na važnu ulogu arhiva.
Treće izdanje European Television Memories / Evropskia televizijska
sjećanja naglašava rasprave o pokretnim granicama nacionalnih sjećanja
8 Pelle Snickars. If Content Is King, Context Is Its Crown.« View Journal 1/1, http://ojs.
viewjournal.eu/index.php/view/article/viewFile/jethc006/6, 2012
9 Kateryna Khinkulova, Kateryna, Hello, Lenin? Nostalgia On Post-Soviet Television in Russia
And Ukraine. View Journal 1/2, http://ojs.viewjournal.eu/index.php/view/article/viewFile/jethc022/28,
2012.
489
promovisanih od strane televizije u kontekstu evropske historije. Članci pokrivaju

sva tri područja medijskih studija (proizvodnja, tekst i prijem) i dodiruju širok
raspon tema, uključujući promjene u režimima istočne i južne Evrope, kao i
podsticanje nestabilnosti evropskog identiteta. Ističu raznolikost životnih priča
televizijskih gledalaca i predlažu moguće promjene u pojavljivanju memorije
koju je televizija dovela u digitalno doba. Prvi naslov Cecilie Penati Remembering
Our First TV Set. Personal Memories as a Source for Television Audience
History televizijski gledaoci će prilikom čitanja priloga vjerovatno da se sjete
nezaboravne čehoslovačke serije Bolnica na kraju grada.10 Jasmijn Van Gorp
opisala je prvo iskustvo u arhivu i prvi sastanak istraživača u arhivi s medijima
na televiziji - održan je sastanak preko interneta.11 Četvrto izdanje pod naslovom
Hidden Professions on Television otkriva manje poznate televizijske profesije.
Televizija bi bila bez mnogo nevidljivih radnika, koji omogućavaju zvijezdama
da sijaju na sceni, ali sami su nevidljivi. Televizijske profesije iz pozadine često
su podcijenjene. Vanessa Jackson otkriva analogne televizijske heroje i priznaje
arhivima zasluge za očuvanje snimaka i opreme, te istovremeno upozorava da su
arhivi, sačuvali snimke i softvere, da su u arhivu deponovane opreme i mediji za
snimanje, ali arhiv nije uspio sačuvati znanja za snimanje i pohranu o upotrebi
starih tehnologija. To saznanje posjeduju samo stariji TV radnici i radnice, pa su
kroz intervjue sa starim kolegama naučili prenijeti znanje o rukovanju starom
opremom novim generacijama. Jo Henderson nas upoznaje sa VERA rekorderom,
koji je BBC koristio 1950-ih godina kako bi snimio televizijski signal. Među
profesijama iz pozadine nalazimo na naslovnoj strani maskerke, pogled iza kulisa
donosi nam bogatu raskoš rada kostimografa i scenskih radnika, upoznajemo se sa
dijelom tehničkih poziva, kao i s administrativnim radnicima, bez kojih ni danas
nije moguće snimiti televizijsku emisiju.
Peti broj otkriva djelovanje televizije u nekadašnjim socijalističkim
državama i pokazuje perspektive televizijske mreže u postsocijalističkim državama.
Za slovenske čitaoce sigurno je najzanimljiviji doprinos slovenske naučnice dr.
Sabine Mihelj, zaposlene na univerzitetu Loughborough u Velikoj Britaniji. Njen
članak razmatra kulturne, političke i privredne vidike televizijskog predstavljanja
na području naše neposredne blizine.12 Revija čitaocima donosi članke o praćenju
procesa prema vojnom nacističkom zločincu Eichmannu13 na istočnonjemačkoj
10 Peter Bednarik, The Production of Czechoslovakia’s Most Popular Television Serial „The
Hospital On The Outskirts“ and „Its Post-1989 Repeats“, View Journal, 2/3. http://ojs.viewjournal.eu/
index.php/view/article/viewFile/jethc031/59, 2013.
11 Jasmijn Van Gorp, Looking What You Are Looking for: A Media Researcher’s First Search in
a Television Archive, View Journal, 2/3, http://ojs.viewjournal.eu/index.php/view/article/viewFile/
jethc031/59, 2013.
12 Sabina Mihelj, Television Histories In Postsocialist Europe – Understanding socialist television,
View Journal, 3/5, http://viewjournal.eu/television-histories-in-postsocialist-europe/understanding-
socialist-television, 2014.
13 Proces je bio vrlo medijski propraćen, suđenje je emitirano 1961. godine s reportažama u
osam djela, a TV Ljubljana je emitirala i dokumentarac „Ob Eichmannovi obsodbi“. Filmske vrpce
reportaža i dokumentaraca pohranjene su u televizijskoj arhivi TV Slovenije.
490
televizji, razmjeni programa između istoka i zapada u vrijeme hladnog rata,

poređenju socijalističke i postsocijalistčke televizijske kulture, nostalgičnih
postsocijalističkih kanala i o povezivanju televizija nekadašnje istočne Evrope u
mrežu Intervizije.
Šesti broj donosi rasprave o medijskoj konvergenciji. Pošto je mnogo
anketiranih imalo teškoće s prepoznavanjem pojma, prvo ćemo ga objasniti.
Medijska konvergencija je proces integracija više različitih oblika medija u
funkcionalno zajedničko i jedinstveno uredništvo. Unutar televizijskih i novinskih
kuća na taj način nastaju multimedijski centri, koji s novim načinom posredovanja
informacija omogućavaju kvalitetnije obavještavanje. Spajanje smanjuje troškove
višemedijskog posredovanja informacija na internetu, istovremeno omogućava
približavanje klasičnih medija mlađim generacijama. Ustanovili smo dakle da se s
medijskom konvengercijom susrećemo svaki dan, dok tražimo informacije na web
stranicama klasičnih i slobodnih medija. Autori priloga u šestom broju nam javljaju,
da je historija medijske konvergencije, posebno konvergentne televizije, područje,
koje istraživači moraju istražiti. Šesti broj View Journala pokušava popraviti i
neka negativna razmišljanja o medijskoj konvergenciji kao fenomenu, odnosno
nezaustavljivoj sili, koja je promijenila i dalje mijenja medijske ekosisteme.
Sedmi broj govori o medijskoj arheologiji. Pojam je za sada još malo
poznat, zato preporučujemo čitaocima, da prije svega pogledaju emisiju TV
Slovenija Platforma – Medijska arheologija.14 Medijska arheologija je povezana
s predmetima medijske tehnike i tehnologije. Uz pomoć predmeta medijski
arheolozi pokušavaju rekonstruisati kulturu prošlosti. Žele pokazati kako djeluju
mediji, šta treba znati o njima, po čemu se razlikuju i kakve su zanimljivosti
tehničkih medija. Uz pomoć tehničkog kulturnog naslijeđa možemo istraživati
i prošlost zanimanja (poziva). Tako nam Amanda Murphy, Rowan Aust,
Vanessa Jackson i John Ellis uz pomoć dvojice filmskih montažera pojašnjavaju
rad prilikom montaže 16mm filma. Rad je dopunjen i sa video snimkom
koji omogućava uživljavanje u nekadašnju televizijsku produkciju i njeno
razumijevanje.15 Među predmete proučavanja medijske arheologije ne spadaju
samo stare filmske i magnetoskopske trake, te predajnici. Tu možemo svrstati i
današnje računare i mobitele. Medijska arheologija dakle proučava predmete, koji
sežu od predfilmskih igrački do video igara.
U osmom broju naučnici, arhivisti i drugi medijski stručnjaci detaljno
opisuju ponovnu upotrebu arhivskog gradiva u novim televizijskim emisijama.
Tehničkim problemima se posvetio Steve Bryant, koji je u članku Archive Footage
in New Programmes (Arhivsko gradivo u novim emisijama) opisivao teškoće
14 Platforma, 9.2.2015 – Medijska arheologija, dostupno na http://4d.rtvslo.si/arhiv/platforma/

174316994.
15 Amanda Murphy, Rowan Aust, Vanessa Jackson in John Ellis, 15 mm Film Editing – Using
Filmed Simulation as a Hands-on Approach to TV History, View Journal, 4/7, http://viewjournal.eu/
archaeologies-of-tele-visions-and-realities/16mm-film-editing, 2015.
491
uslijed upotrebe desktopa u odnosu 16:9, u koji moraju stvaraoci emisije na takav
ili drugačiji način postaviti sliku u odnosu 4:3.16
Deveti broj s naslovom TV Formats and Format Research: Theory,
methodology, history and new developments/TV formati i istraživanje televizijskih
formata: teorija, metodologija, istorija i smjerovi razvoja donosi radove o
odgovarajućim televizijskim formatima, tj. modelima televizijskih emisija.
U zadnjih 15 godina istraživanje formata je preraslo u primjetno, posebno
područje akademskih istraživanja, koje se bavi s dramatičnim širenjem trgovine s
TV-formatom.
Deseti broj Non-fiction Transmedia govori o interaktivnim digitalnim
televizijama. Interaktivni digitalni mediji su snažno uticali na logiku produkcije,
izlaganja i praćenja neobičnosti audivizualnog rada. Jedna od neobičnih
karakteristika izmišljenog svijeta digitalnog okruženja je da mogu realno uticati
na stvarni svijet oko nas i pretvoriti ga u fikcijski. S istraživanjem interaktivnih
digitalnih sadržaja, naučnici pokušavaju pojasniti naučnu perspektivu o pojavi
transmedijskih oblika, njihov tehnološki i estetski značaj, vrstama nastojanja
građanstva, koji ih stvaraju, mogućnosti koje ih stvaraju za posezanje u arhivski
sadržaj, kao i o tehnološkim prethodnicima, koji izviru iz nacionalonog i
stvaralačkog miljea u kojem nastaju.
Jedanaesti, zadnji objavljeni broj, donosi doprinose u vidu radova o historiji
pojedinačnih i komercijalnih televizija. Historija komercijalizacije evropskih
televizija je zanimljiva i zamršena. U mnogim evropskim državama su postojali već
rani eksperimenti uvođenja neke vrste zasebne televizije na lokalnoj, nacionalnoj
i čak nadnacionalnoj razini. Proces komercijalizacije televizijskog programa u
Evropi nije počeo tek 1980. Razvijao se od samog početka širenja televizije i
krenuo vrlo različitim putevima u svakoj državi posebno. Istraživanje historije
posebnih i komercijalnih televizija u Evropi može pomoći pri produbljivanju našeg
razumijevanja, kako je komercijalizacija televizije oblikovala televizijsku kulturu u
Evropi i prepletanju internacionalne, tehnološke, političke i kulturne perspektive. U
2018. godini izaći će još dva broja, koja će razmatrati teme: Upotreba televizijskog
materijalnog naslijeđa i Javni radiotelevizijski servisi u digitalnom dobu.
Anketa je pokazala, da je internet časopis, View Journal vrlo malo poznat
među slovenskim arhivistima. Samo sedam anketiranih je navelo, da časopis slabo
poznaju, dok ga drugi ni ne poznaju (slika 2).
16 Steve Bryant, Archive Footage in New Programmes, View Journal, 4/8, http://viewjournal.eu/
archive-based-productions/archive-footage-in-new-programmes, 2015.
492
Slika 2. Internetski časopis View Journal.
Tri od sedam anketiranih, koji su zaokružili odgovor, da časopis malo

poznaju, sam časopis ih nije privukao. Među druga četiri anketirana, prvi se izjasnio
da je to dobar časopis, drugi da je časopis zanimljiv, treći da je časopis odličan.
Četvrti anketirani je zaokružio odgovor: drugo. Tako da odgovor nije precizirao.
(slika 3)
Slika 3. Mišljenje o časopisu View Journal.
Za statističku obradu sakupili smo podatke o anketiranima. Podaci su

sakupljeni samo za anketirane, koji su anketu ispunili do zadnjeg pitanja. U anketi
su približno isto učestvovali predstavnici oba spola – muškarci 56%, žene 44%.
Najviše sakupljenih odgovora smo primili od anketiranih koji su napunili između
četrdesetprve i četrdesetosme godine, zatim nešto stariji (od 57 do 64 godine)
i mlađi (između 33 i 40 godina) te nešto stariji (starosti od 49 do 56 godina).
Najmlađi ispitanik je imao 22 godine, a najstariji 80 godina. Većina anketiranih je
zaposlena, skoro 90 procenata. Zatim ih prate umirovljenici i oni koji se još školuju,
tri posto ispitanih imali su status nezaposlenih lica. Velika većina anketiranih ima
završenu visoku školu ili fakultet – skoro 60 procenata. Pored toga, procentu od
493
60 posto moramo dodati tri posto sa završenim bolonjskim stepenom. Jedanaest

posto anketiranih su doktori nauka, treći bolonjski stepen ima završeno tri posto
anketiranih lica. Magistara nauka bilo je među anketiranim sedam posto, dva posto
s višom školom i pet posto sa završenom srednjom školom. Večina anketiranih,
skoro polovica, zaposlena je u arhivima, a prate ih zaposleni u medijima. Visok
procenat je razumljiv, pošto smo radi predmeta dvaju istraživanja pitanja poslali
prije svega zaposlenima u arhivima i medijima.17 Većinu odgovora smo primili
iz Slovenije. Posebno smo zahvalni kolegici iz Hrvatske, koja je uprkos jezičnim
razlikama odgovorila na sva pitanja.
Pitanja demografske prirode su bila važna za pripremu marketinške analize
i za obradu pitanja, koja smo dodali istraživanju. Zanimalo nas je naime, koliko
anketirani poznaju audiovizuelne arhive i emisije, koje su bile predstavljene
na TV Sloveniji i TV Ljubljani. Kod spomenutih pitanja su nas veoma zanimale
generacijske razlike i način dobivanja informacija. Skoro polovica ispitanika je
odgovorila, da dobro poznaje audiovizuelne arhive, deset posto vrlo dobro i samo
nešto manje ih se pohvalilo, da odlično poznaju audiovizuelne arhive. Mnogo posla
za prepoznavanje audiovizuelnih arhiva nas čeka u drugoj najvećoj grupi (približno
trećina odgovora), koji audiovizuelne arhive slabo poznaje. Još više ćemo se
morati posvetiti prepoznavanju u najmanjoj grupi, gdje su sakupljeni odgovori pet
procenata anketiranih, koji audiovizuelne arhive uopšte ne poznaju (slika 4). Na
tom mjestu su se u praksi pokazale mane anonimne ankete, jer sve osobe iz te male
grupe vrlo rado bismo doveli u posjetu našem arhivu. Jedna od mogućnosti, da te
osobe bolje upoznamo s audiovizuelnim arhivima, je i lični kontakt i nagovor na
dolazeće (buduće) konferencije.
Procentualni odgovori na pitanje: koliko poznajete audiovizualne arhive i

audiovizuelno arhivsko gradivo?
Slika 4. Poznavanje audiovizuelnih arhiva.

17 Elektronske adrese zaposlenika u arhivima uglavnom se mogu dobiti na web stranicama
slovenskih arhiva. S tim u vezi, bile su nam vrlo korisne i stranice regionalnih arhiva, koje imaju
objavljene elektronske adrese zaposlenika. Probleme smo imali u kontaktima zaposlenika Arhiva
Republike Slovenije, budući da se na web stranici Arhiva objavljuju samo elektronske adrese
rukovodilaca.
494
Informacijski marketing i strateško marketinško planiranje – teoretski

rezultati
Rezultati ankete su nam pokazali, da portal EUscreenXL u Sloveniji nije

dovoljno poznat, još je manja prepoznatljivost internet časopisa View Journal. U
anketi smo vidjeli koje teme, povezane s audiovizuelnim medijima i medijskom
historijom, su za posjetioce web stranica najinteresantnije. View Journal je svakoj
od njih posvetio poseban tematski broj (izdanje). Provjerili smo također koje
emisije su se gledaocima najviše utisnule u sjećanje. S marketinškom analizom smo
pokušali ustanoviti još kako mogu stvaraoci portala EUscreenXL i internet časopisa
View Journal prilagoditi ciljeve potrebama korisnika web stranica i zadovoljiti
korisnike. Informacioni proizvod je u našem slučaju internet časopis View Journal,
usluga je posredovanje informacija i znanja (nosilac informacija je internet
časopis). Prilikom strateškog marketing planiranja prvo odredimo zadatak i cilj.
Kod određivanja zadatka i cilja, pomoći ćemo se s analizom vanjskog okruženja
i procjene prednosti i mana. Nakon određivanja zadatka i cilja, određujemo koju
ćemo marketinšku strategiju koristiti, određujemo taktike, implementiramo
strategiju i ocjenu rezultata, a brinemo se i za određivanje kriterija.
Analiza vanjskog okruženja
Analizu vanjskog okruženja dijelimo na četiri faktora, koje označava

engleska skraćenica PEST (političko okruženje, ekonomsko okruženje, socijalno-
kulturno okruženje i tehnološko okruženje). Političko okruženje određuju: pravni,
regulacioni i drugi standardi, regulacija monopola, zakoni o očuvanju okoline,
porezna politika, politika zapošljavanja i fleksibilnost radne snage.
S obzirom na prirodu proizvoda i usluga, koje predstavljamo, svi gore
pomenuti faktori političkog okruženja pozitivno utiču na naš informacioni proizvod
i usluge (pravni regulacioni i drugi standardi, zakoni o očuvanju okoline) odnosno
na naš proizvod i usluge nemaju uticaja (monopoli, porezna politika). Za politiku
zapošljavnja i fleksibilnost radne snage možemo ocijeniti da nemaju uticaja, mogli
bi uticati vrlo pozitivno s podsticanjem ka dodatnom obrazovanju zaposlenih.
Ekonomsko okruženje određuju faktori, koji utiču na finansijsko poslovanje
preduzeća, strategiju određivanja cijena i kupovnu moć stanovništva: inflacija,
nezaposlenost, bruto društveni proizvod, kamatne mjere i cijene sirovina.
S obzirom na prirodu proizvoda i usluga, koje predstavljamo, svi gore
spomenuti faktori ekonomskog okruženja pozitivno utiču na naš informacioni
proizvod i usluge (niska inflacija, smanjenje nezaposlenosti, povećanje bruto
društvenog proizvoda, besplatni proizvodi i usluge). Socijalnu kulturu okruženja
određuje: demografska slika, prirast stanovništva, životni status, potrošnja, vjera,
odnos prema stranim produktima, stepen obrazovanja.
495
Neki faktori socijalno-kulturnog okruženja imaju pozitivan uticaj na

naš informacioni proizvod i usluge: životni status, potrošnja, pozitivan odnos
prema stranim proizvodima i stepen obrazovanja. Demografska slika prikazuje
staru starosnu piramidu, što znači, da možemo među starijom populacijom naći
više interesanata za ljubiteljsko proučavanje medijske historije i akademskog
istraživanja. Postoji nešto manje ohrabrujući nizak rast populacije, što smanjuje
broj učenika u osnovnim i srednjim školama. Međutim, broj studenata na
fakultetima još nije opao. Studenti i đaci predstavljaju jednu od ciljnih grupa za naš
proizvod i uslugu. Na veličinu tržišta utiče i tehnološko okruženje, koje postavlja
barijere ulaska. Faktori koji određuju tehnološko okruženje su: inovacije, opšti nivo
tehnološke situacije, dostupnost internih i mobilnih tehnologija, brzina prenosa
tehnologije, odnos prema informacionoj tehnologiji, pristup tehnološkom osoblju.
Razvoj tehnologije znači da svi faktori koji utiču na tehnološko okruženje
imaju veoma pozitivan uticaj na širenje našeg proizvoda i usluga. Prije dvije godine
su na portalu EUscreen primjetili povećanje pristupa putem tableta i mobilnim
telefonima. Kao što su Kotler i Caslione napisali, internet je transformisao i
globalizovao poslovanje. Uz to, kupci i prodavci dobijaju sasvim nove mogućnosti
za zaključivanje poslova, poslovne mogućnosti za upravljanje proizvodnjom
i marketingom proizvoda, kao i za osoblje i one koji traže posao, preduzeća
mogućnosti za upravljanje proizvodnjom i trgovinu proizvodima, kadrovske službe
i oni koji traže posao mogućnost povezivanja.18 Pojavila se nova normalnost, koja
nas tjera na bolji uvid, otvoreno prihvatanje, a zatim za stvaranje novih načina i
strategija kako bismo im osigurali dugoročni uspjeh.19 Mišljenje oba autora u
prilikama koje su se pojavile sa „novom normalnošću“ mogu se potvrditi, ali se ne
možemo složiti s njihovom procjenom da će svi vodeći kadrovi preko 30 godina
(danas bi to bilo pomjereno na 40 godina) „digitalni emigranti“, a oni stariji od 20
godina su „digitalni domorodci.“ Procjena je generacijski diskriminatorna i dovodi
do novog razdvajanja ljudi prema starosti.20
18 Philip Kotler in John A. Castiglione, Kaotika: Upravljanje in trženje v obdobju pretresov,

Ljubljana 2009, 31.
19 Isto, 30.
20 Drugo poglavlje Ustava Republike Slovenije govori o ljudskim pravima i osnovnim slobodama.
U članu 14. navodi da „svima u Sloveniji se garantuju jednaka ljudska prava i temeljne slobode, bez
obzira na nacionalnost, rasu, spol, jezik, vjeru, političko ili drugo uvjerenje, imovno stanje, rođenje,
obrazovanje, društveni položaj ili bilo koju drugu ličnu okolnost“. U članu starost nije eksplicitno
napisana, pa se postavlja pitanje da li postoji opasnost od pojave diskriminacije prema starosnoj
dobi. Jedan od oblika diskriminacije već dugo se javlja u sferi zapošljavanja, drugi je manje vidljiv,
ali se javlja u odnosu na starije zaposlenike i baca sumnju na njihovu sposobnost da integrišu nove
informacije u digitalne procese. Iako su u velikoj većini slučaja stariji radnici dokazali da je njihovo
iskustvo još uvijek vrlo važno i da pomaže da lakše prate sve nove razvoje, oni se na radnom mjestu
marginaliziraju. U suprotnom, zahtjevi zaštite mogu se odnositi na izjave o rođenju (nije precizirano
šta to znači - mesto, vrijeme rođenja ili bilo šta drugo) i generalno pojam „druge lične okolnosti“.
Činjenica je da su stariji ljudi, i penzioneri i stariji zaposleni marginalizovana manjina. Ova manjina
ima dvije važne funkcije: brojno je velika, druga, važna karakteristika je da je sudbina svakog
pojedinca da će jednog dana ostariti.
496
Nakon završetka analize vanjskog okruženja možemo izvršiti analizu

prednosti i slabosti - komparativnom analizom pojedinačnih svojstava online
časpisa View Journal u odnosu na konkurenciju i shvatiti gdje su mogućnosti za
promociju časopisa i prijetnje za neuspijeh planirane posjete internet stranici.
S uporednom analizom u okruženju nastajanja i distribucije internet časopisa
prepoznajemo slijedeće prednosti, mogućnosti, slabosti i prijetnje.
PREDNOSTI: jednostavan pristup, besplatni proizvodi i usluge, životni
status, razvoj informatičke tehnologije, očuvanje okoline (očekuje se smanjenje
potrošnje papira, zaštite životne sredine, šumarstva, sprečavanje zagađenja rijeke
sa aktivnostima za proizvodnju papira), pozitivan stav prema stranim proizvodima,
poznavanje jezika (posebno među mlađim generacijama), kompjuterska pismenost,
nivo obrazovanja.
PRILIKA: širenje školskog sistema, obim projekta u Evropi, razvoj
akademske zajednice, naučna istraživanja, politike zapošljavanja - širenje znanja,
razvoj informatičke tehnologije, pristup časopisu na bilo kojem mjestu i u bilo koje
vrijeme, aktivnosti penzionera, škole za ljude treće životne dobi, ruralni razvoj.
NEDOSTACI: slaba prepoznatljivost, tradicionalni stav prema
novinarima, naknade za autore, Creative Commons prava (također može biti
prednost, ali postoji opasnost od manjeg interesa stručnjaka za pisanje članaka),
poznavanje engleskog jezika među starijim generacijama, životni ciklus
proizvoda i marketinške strategije zavise od uredništva; ne možemo uticati na
njihove odluke, ako im se ne pridružimo.
PRIJETNJE: privredna kriza s nezaposlenošću i inflacije (inflacija,
nezaposlenost, mogu biti i prilika za besplatan plasman proizvoda i usluga u doba
krize), suspenzija projekta zbog smanjenja sredstava, neatraktivnost stručnih
tekstova za mlade, depopulacija.
Kotler i Caslione također upozoravaju na prijetnju koju nazivaju
destruktivnom tehnologijom: Rušilačka inovacija izaziva brzu promjenu na
tržištu, a ustaljena tehnologija je brzo zastarjela, što izaziva šokove za učesnike
koji koriste i nove i stare tehnologije. Novije rušilačke tehnologije uključuju: cloud
computing, sveobuhvatno računarstvo, kontekstualno računarstvo, virtuelizaciju,
povećanu realnost, društvene mreže i socijalni softver. Tehnologija rušenja je
sposobna da promijeni pravila igre, izazivajući haos u čitavoj industriji, a naročito
u ustanovljenim kompanijama koje ne obraćaju pažnju na whirlpoole, koji se tiho
okupljaju oko njih dok ne bude prekasno.21
Tehnologija rušenja je veoma ozbiljna prijetnja za proizvod koji se bavi
medijskom historijom. Proizvod je nastao sa destruktivnom tehnologijom stolnog
odbora uredništva, koji je zamijenio stara tradicionalna objavljivanja, ali je
spreman da nastavi digitalnu revoluciju i traži nova tehnološka rješenja? Možemo
li pretpostaviti da će mediji, kao tradicionalni medij nestati, a poslije njih, još neki
novi elektronski mediji, koji će u budućnosti biti zamijenjeni s nekim drugim
21 P. Kotler in J. A. Caslione, Upravljanje, 35.

497
potpuno novim oblicima medija. Možda elektronske novine čekaju sudbinu

štampanih novina, koje moraju biti prilagođene novim medijima ili televiziji? Baš
kao što su tiskane novine, nesporno kraljevi medijskog okruženja u 19. stoljeću i u
prvoj polovini 20. stoljeća, čak i u vrijeme pronalaska radija sve do doba televizije,
koja je obilježila drugu polovinu 20. stoljeća, moraju se novine i televizije u 21.
stoljeću prilagoditi novim medijima. S pravom se možemo pitati da li je televizija
kao glavni predmet istraživanja medijske historije za buduće generacije i još nešto
više od predmeta u muzejskoj vitrini, gdje će biti pored televizije i telefona izložena
još pisma, razglednice, poštanske marke i praznične čestitke.
Misija i vizija
Misija i ciljevi mogu biti definisani kao izvodljivi, motivacijski i jasni,

pri čemu nas vizija vodi - pomoću koje možemo razumjeti šta hoćemo i želimo da
postignemo. Takođe moramo da odredimo osnovne smjernice za mjerenje ciljeva
koji moraju biti: specifični, mjerljivi, dostupni, relevantni i ugrađeni u vremenskom
okviru.
Da li su ciljevi naše vizije dostižni? Da li će online časopis View Journal
u roku od pet godina biti prepoznat među medijskim časopisima o medijskoj
historiji? Ako redakcija bude pratila razvoj časopisa i časopis bude zasnovan na
inovacijama, napretku i opuštenom okruženju, to će se dogoditi, iako moramo
imati na umu da će čitaoci časopisa i dalje dolaziti u vrlo malom broju. Kako da
View Journal postane prepoznatljiv u Sloveniji? Prvi zadatak u postizanju cilja
vidljivosti jeste da ljudi budu svjesni da časopis View Journal uopšte postoji. Zatim
možemo odrediti rokove za povećanje broja posjećenosti na web stranici. Stoga
smo postavili cilj da povećamo posjetu u roku od šest mjeseci, odaberemo ciljna
tržišta i strategiju povećanja vidljivosti. Prvi korak, što je i učinjeno da se poveća
vidljivost istraživanja, jeste da ljudi postanu svjesni da časopis View Journal uopšte
postoji. Poslije toga određujemo rokove prema kojima bi povećali posjećenost
internet stranici. Dakle, moramo postaviti cilj da povećamo broj posjeta stranici u
roku šest mjeseci, odaberemo ciljano tržište i strategiju povećanja prepoznatljivosti.
Prvi korak koji smo napravili za povećanje prepoznatljivosti, bila je anketa, koja je
pokazalo da je časopis vrlo slabo poznat, tako da je već i samo istraživanje (anketa)
velikom broju ljudi posredovala informacije o postojanju online časopisa View
Journal.
Osnovne smjernice povećanja prepoznatljivosti
Da biste kreirali osnovne smjernice za povećanje vidljivosti online View

Journal-a, poduzećemo slijedeće mjere:
- postavićemo vremenski cilj povećanja prepoznatljivosti;
498
- odabrati ciljna tržišta;

- upoređivat ćemo časopis View Journal sa konkurentnim proizvodima;
- provjerit ćemo kako je naš proizvod dostupan i distribuiran;
- analizirati uticaj cijene na raspoloživost proizvoda.
Na osnovu izrađenih smjernica razvili smo plan za marketinšku

komunikaciju i elaborirali taktiku približavanja magazina korisnicima. Rezultati će
biti procjenjeni nakon završetka jednogodišnjeg perioda (januar 2019). Tokom ovog
vremena moramo postaviti zadatke promocije časopisa kao posredničke ciljeve.
Prvu priliku za promociju iskoristili smo u martu 2018. na sekciji konferencije
„Čovjek u službi arhiva - arhivi u službi čovjeka“ u Mariboru, gdje smo iskoristiti
priliku za upoznavanje s časopisom. U septembru je s učešćem na Međunarodnoj
konferenciji u Tuzli predviđeno dodatno informisanje zaposlenih u arhivima, koji
dolaze iz svih zemalja bivše Jugoslavije. Krajem godine čekamo godišnju kampanju
slanja čestitki sa motivima iz članaka objavljenih na portalu EUscreenXL.
Obavještenja se šalju na druge nacionalne i narodne praznike (Karneval, St. Martin,
događaj Pivo i cvijeće, Pohoda uz žice okupirane Ljubljane, biciklističke utrke,
početak sezone ribolova ...).
Naše ciljano tražište bi trebalo da budu arhivi, mediji, školstvo i
univerziteti, ljubitelji filma i televizije i starije osobe koje aktivno provode svoje
slobodno vrijeme kao veoma važna i zanimljiva tržišna ciljna grupa u Sloveniji. Pri
tome moramo iskoristiti slijedeće prednosti:
- utvrđivanje istraživačkih navika,
- razvoj informacionih tehnologija,
- računarsko opismenjavanje svih uzrasta i grupa zanimanja,
- potrebu ljudi za komunikacijom, interesovanje za prošlost i lokalnu
historiju.
Tržište već dugo nije više fizički prostor u kojem se kupci i prodavci
susreću. Snoj i Gabrijan su napisali: Za kompanije današnjice, definicija tržišta
kao fizičkog prostora je neadekvatna i bez praktičnog i teorijskog značaja. U
većini modernih društava koristi se samo još za tretiranje hrane i drugih tržnica
i robnih berzi.22 Dakle, tržište na koje šaljemo naš proizvod i usluge ne može se
smatrati fizičkim. U našem slučaju, provajderi i korisnici susreću se u virtualnom
okruženju, na mreži koja prenosi virtuelnost na ekrane elektronskih pomagala koji
pružaju informacije korisniku. Ovaj prostor se može nazvati razmjena virtuelnih
informacija. Konkurencija može uticati na naše proizvode i usluge samo pozitivno,
jer nam je cilj širenje novih znanja u nauci, za koje imamo na raspolaganju druge
elektronske časopise, koji se priznaju samo u uskim stručnim krugovima. Novine
se razlikuju u skladu sa pristupom i naglaskom različitog sadržaja. Dok se autori
22 Boris Snoj, Vladimir Gabrijan, Marketing: konceptualne in celostne razsežnosti, Maribor 2015,
161.
499
novina View Journal koncentriraju na akademske rasprave o povijesti medija

i medijskoj historiji, elektronski bilten Noa je usmjeren na obavještavanje o
novostima u audiovizuelnim arhivima i digitalizaciji gradiva, bilten francuskog
audiovizuelnog instituta INA je posvećen audiovizuelnim arhivistima sa većim
naglaskom na novosti iz frankofonskog svijeta, Focal je bilten komercijalnih
audiovizuelnih arhiva. Povećanjem zanimanja za slične časopise, možemo samo
proširiti nove horizonte, što također dovodi do veće čitanosti View Journal-a.
Proizvodi i usluge su dostupni na svakom računaru, dok se u distribuciji suočavamo
sa nedovoljnom vidljivošću i sa pitanjem šta da učinimo, da proizvod bude vidljiv
na svim kanalima, gde potencijalni korisnici traže informacije. Bez sumnje,
vidljivost časopisa View Journal povezana je sa vidljivošću portala EUscreenXL.
Cijena ne utiče na broj posjetilaca na web stranici View Journal, jer je isti
besplatan. Naprotiv to što je besplatno, može biti razlog lošeg ugleda. Ono što je
besplatno je bezvrijedno, napisao je prije nekoliko godina u Sodobnim arhivima,
dr. Peter Pavel Klasinc.23 Mi se nećemo obazirati na napomene o siru u mišolovki,
pošto slobodan pristup elektronskim časopisima pružaju savremene informacione
tehnologije. Zbog toga je velika vrijednost informacija koje smo primili besplatno.
Ove vrijednosti se ne mogu izračunati, ali se smatra da je vrijednost te informacije
tolika, kao što se može dati u slučaju štete, ako tu informaciju ne bi imao. Ne
možemo izračunati prave cijene ili vrijednosti informacija jer:
- kriterijumi vrijednosti informacija često nisu finansijske,
- zavise od svrhe upotrebe (akademske, komercijalne),
- zavise od korisničkog znanja,
- vrijednost se obično daje deskriptivno (velika, mala), a ne brojčano,
- vrijednost informacija se mijenja tokom vremena.

Vrijednost informacija, koje pruža elektronski časopis može se izraziti
uz zadovoljstvo korisnika. Snoj i Gabrijan su to zadovoljstvo izrazili kao cjeline
opipljivih i neopipljivih, te objektivnih i subjektivnih atributa koji učesnicima u
promjenama donose koristi, odnosno imaju za njih upotrebnu vrijednost.”Tom
prilikom su citirali Gummessona, da proizvodi sami po sebi obično nemaju
upotrebnu vrijednost. Naime, ako prodavac proizvod ne proda, to mu ne pokriva
troškove, koje je s njim imao. Međutim, ako se proizvod ne koristi, novac koji je
kupac dao za njega, potrošen je, odnosno „bačen“.24 Dakle, ako je informacija
slobodno dostupna i besplatna, onda su s upotrebom informacija troškovi povraćeni.
Međutim, ako se to ne koristi (ili nije upotrebljivo), onda je novac potrošen na
proizvodnju i prijenos informacija, propao. Što znači da nam je potrebno ako
želimo da se opravdaju troškovi pripreme proizvoda ili usluge, da se proizvodi
također i koriste, jer proizvode ili usluge treba iskoristiti (automobil u garaži je
23 Peter Pavel Klasinc, Kar nič ne stane, ni nič vredno: marketing v arhivih, Sodobni Arhivi,
Maribor 2001, 187-189.
24 B. Snoj in V. Gabrijan, Marketing, 75.
500
skuplji od automobila na cesti). Moramo izraditi taktiku približavanja elektronskih

časopisa za korisnike u Sloveniji, jer rezultati anketa nisu ohrabrujući. Rezultati se
mogu poboljšati samo namjernim i posebno upornim radom. Iako stara Slovenska
poslovica kaže: „Ako ćutiš, devetorici odgovoriš,“ ova poslovica u marketingu nije
važeća jer preostalih devet njegov odgovor neće čuti. U marketingu važi izreka:
„Onaj koji ćuti, je nečujan (nevidljiv, neopažen).“ Mi se također možemo zapitati
da li je naš cilj realan? Radeći na projektima EUscreen i EUscreenXL već smo
pokazali da se možemo uspješno nositi sa velikima. To možemo dokazati s analizom
Googlovog rada na projektu EUscreenXL, koja je objavljena u zaključnom
godišnjem izvještaju za 2016. godinu. Po broju pregleda Slovenija se probila na
treće mjesto.
Zaključak
Rezultati ankete su pokazali vrlo slabo poznavanje online magazina, koji

je besplatan za korisnike, pa smo odlučili da analiziramo faktore informacijskog
marketinga, te pokušati smisliti kako da se poveća čitanost. U isto vrijeme,
moramo ohrabriti korisnike da povećaju posjete portalu EUscreenXL i tako
povećati gledanost priloga iz historije TV Slovenije, kao i priloge drugih evropskih
televizija. Za nas je ohrabrujuće da su rezultati analize elemenata informacije
marketing pokazali vrlo dobre rezultate i pokazuju ekonomsko okruženje (aktivno
zaposlenih), povoljno društveno okruženje (demografije i nivo obrazovanja) i
povoljnog tehnološkog okruženja (opšti nivo tehnološkog stanja, pristup internetu
i mobilne tehnologije, stav prema informacionoj tehnologiji). Većina ispitanika
dobiva novosti na području audiovizuelnih arhiviranja na konferencijama, internetu,
ili od stručnih kolega (slika 6).
Slika 6: Anketa novosti o audiovizuelnim arhivima (n = 37).
501
Mi ćemo nastaviti, dakle, s online umrežavanjem magazina, koji se može

ponašati posebno privlačno s vizualnom naslovnicom, kojoj se još više mogu diviti
ljubitelji „retro stila“. Časopis je tih godina ostvario svoj identitet. Philip Kotler
kaže za Rad Menagment trgovanja, da se identitet pobrine za karakter proizvoda i
za ponuđenu vrijednost, karakter predstavlja na prepoznatljiv način i budi emocije,
koje prevazilaze razumne okvire: Identitet se ne može izjednačiti sa slikom. Identitet
je način s kojim se pokušava identifikovati kompanija ili pozicionirati sebe ili svoje
proizvode, slika je način na koji javnost percipira kompanije ili njene proizvode.25
Za prepoznatljivost identiteta i poboljšanje imidža ćemo nastaviti sa objavljivanjem
članaka u znanstvenoj literaturi i na konferencijama. Odgovori na posljednje pitanje
u istraživanju, koje je pokazalo da većina ispitanika časopisa audiovizualnih arhiva
uče najviše novosti na seminarima i konferencijama, čime su potvrdili našu odluku
za izbor teme na 6. Međunarodnoj konferenciji “Za čovjeka je: interdisciplinarnost
i transnacionalnost i gradnja mostova". S nastupima na drugim konferencijama i
publikacijama u stručnim časopisima će se nastaviti i u budućnosti, ali ćemo
pokušati povećati popularnost online novina sa svojim publikacijama u novinama
i apelima na javnost da učestvuju u slijedećim brojevima. Časopis nastoji podići
kvalitetu života i svi akteri koji teže kvalitetu života, imaju u društvu veći ugled.
Reputacija se kreira postepeno, napisali su Filip Kotler i John A. Caslione. Ako je
čvrsta, dugoročno će provesti društvo kroz krize u daleku budućnost. Ali reputacija
može biti lako oštećena, a to je mnogo brže nego što ju je društvo gradilo. Zbog
promašaja u kvalitetu, može se izgubiti preko noći.26 Stoga, moramo graditi čvrsto,
sporo i istrajno.
Vratimo se na dugu i pjesmu kukavice. Duga predviđa bolje vrijeme,
kukavica najavljuje proljeće. Obje žele biti sigurne da su baš njih dvije one koje
nam obećavaju bolju i svjetliju budućnost, čime utjelovljuju sve što želimo u tom
trenutku.
Među radio emiterima kruži anegdota o starom borcu, koji je nakon rata
došao iz šume i slušao radio, s koje se oglasila karakteristična radio kukavica.
Iznenađen stari borac je rekao: Tada, u kući nam je komesar, kad nam je bilo
najstrašnije, pokušao dići ratni moral i pričao sve moguće, kako će biti ljepše po
završetku rata. Svi ćemo biti jednaki, svi ćemo imati za jesti, neće biti poreza, niti
banaka, kao i mnogo drugog ne. Ja sam mu još i povjerovao. Da mi je rekao, poslije
rata, da će kukavica pjevati u zimu, rekao bih mu, ej, druže, to već nije istina.
Kukavicu i dugu također možemo uključiti u arhivski marketing. Na pitanje
šta treba uraditi za promociju arhiva možemo odgovoriti, da moramo održavati
interes za staro i blisko, ali istovremeno moramo arhive prilagoditi. Vratimo,
dakle, u arhive satove s kukavicom i na taj način sačuvajmo okus autentičnosti,
dok prekrečimo sivilo zidova svježim bojama. Neka šarenilo istjera dosadno sivilo
da arhivi postanu primjetni vizuelno, da se čuje glas arhiva kao prodoran glas
kukavica, neka zamiriše miris starog papira. Posjetioci arhiva treba da osjete pod
25 Philip Kotler, Management trženja, Ljubljana 2004, 326.
26 P. Kotler, J. A. Castiglione, Kaotika, 166.
502
jagodicama kompjuterske tipke, a arhivske radionice, neka zamirišu na kruh iz

krušne peći, tako da se koža naježi od oduševljenja“.
Summary
The results of the survey showed very little knowledge of the online
magazine, which is free for users, so we decided to analyze the factors of
information marketing, and try to figure out how to increase readiness. At the
same time, we must encourage users to increase their visits to the EUscreenXL
portal, thereby increasing the contributions from the history of TV Slovenia, as
well as contributions from other European television stations. It is encouraging
for us that the results of the analysis of elements of information marketing have
shown very good results and show the economic environment (active employees),
favorable social environment (demography and level of education) and favorable
technological environment (general level of technological condition, Internet access
and mobile technology, according to information technology). Most respondents
receive news in the field of audiovisual archiving at conferences, the Internet, or
from professional colleagues
We will continue with the online networking of the magazine, which
can behave especially attractive with a visual cover, which is even more admired
by fans of “retro style”. The magazine achieved its identity in those years. Philip
Kotler said that identity takes care of the character of the product and for the
offered value, the character is in a recognizable way and arouses emotions that
go beyond reasonable frameworks: Identity can not be equated with the image.
Identity is the way in which to try to identify a company or position itself or its
products; the picture is the way the public perceives the company or its products.
For identity recognition and image enhancement, we will continue publishing
articles in scientific literature and conferences. The answer to the last question in
the survey, which showed that most audiovisual archives responded to the most
news at seminars and conferences, confirming our decision to select the topic at the
6th International Conference “For man is: interdisciplinarity and transnationality
and bridge construction”. With appearances at other conferences and publications
in professional journals, it will continue in the future, but we will try to increase the
popularity of online newspapers with their publications in newspapers and appeals
to the public to participate in the following numbers. The magazine strives to raise
the quality of life and all actors who are striving for the quality of life , have a better
reputation in society, and the reputation is being created gradually, written by Philip
Kotler and John A. Caslione, and if firm, long-term they will spend society through
crises in the distant future, but reputation can be easily damaged, which is much
faster than it was built by society. Because of the failure in quality, the power It will
be lost overnight. Therefore, we must build firm, slow and persistent.
503
Let’s go back to the long and cowardly song. Long anticipates better
weather, coward announces spring. Both want to be sure that they are the two of
them that promise a better and brighter future, embodying everything we want at
that moment.
Among the radio emitters is the anecdote of the old fighter, who came from
the woods after the war and listened to the radio, which featured a characteristic
radio coward. Surprised old fighter said: Then, in our house, the Commissar, when
we were scariest, tried to raise the war morale and told us everything possible, how
it would be better at the end of the war. We will all be equal, we all have to eat,
there will be no taxes, no banks, as well as many others do not. I still believed him.
If he told me, after the war, that the coward would sing in the winter, I would say,
hey, comrade, that’s not true.
We can also include coward and debt in archival marketing. When asked
what to do to promote the archives, we can answer that we need to maintain an
interest in the old and close, but at the same time we need to adapt the archives. So,
let’s go back to the archives of clocks with a coward and in this way we preserve
the taste of authenticity, while crossing the gray of the walls with fresh colors. Let
the bubble expire bored gray to make the archives noticeable visually, to hear the
voice of the archives as a prodigious voice of cuckoo, let the scent of old paper
smell. Visitors to the archives should feel under the cheek of the computer keys, at
archival workshops, let them smell the bread from the bread oven, so that they get
chills.”
504
Zoran VUKELIĆ ostalo
Istorijski arhiv Subotica
"ЕX PANNONIA" - ČASOPIS SUBOTIČKIH PRIČA
Apstrakt: Tema rada je "proizvod" jedne od delatnosti Istorijskog arhiva

Subotica, okružnog centra arhivističke delatnosti u severnom delu Republike Srbije
– odnosno pisanje, priprema i objavljivanje časopisa naziva "Ex Pannonia". U
prethodnom, dvadeset i jednom broju časopisa, na stranicama subotičkog izdanja
su objavljivani radovi različitog opsega i kvaliteta, sa različitim temama, bilo iz
arhivističkih ili ostalih izvora. Autor u radu polazi od postulata kako je zaštita
arhivske građe najznačajnija delatnost struke u istorijskim arhivima, pa je time
značajnije postojanje časopisa poput subotičkog, uz sve mane i zamerke.
Ključne reči: Časopis, tekst, arhivska građa, fondovi i zbirke, istorijski

arhiv(i), zaštita arhivske građe, Istorijski arhiv Subotica, grad, Vojvodina, Srbija.
‘’ЕX PANNONIA’’ – JOURNAL OF SUBOTICA’S STORIES
Abstract: The theme of the paper is a “product” of one of the activities of

the Historical Archives of Subotica, the regional center of archival activities in the
northern part of the Republic of Serbia - that is, writing, preparing and publishing
of journal called “Ex Pannonia”. In the previous, twenty-one issue of the magazine,
the pages of the Subotica edition published works of different scope and quality,
with different topics, either from archival or other sources. The author starts
from the postulates that the protection of archival material is the most important
activity of the profession in historical archives, and therefore, the significance of the
existence of a journal like this one, despite all the faults and objections.
Key words: Journal, text, archives, funds and collections, historical

archive(s), protection of archival material, Historical archive Subotica, city,
Vojvodina, Serbia.
Uvod
Osnovan 1947. godine, Istorijski arhiv Subotica je međuopštinska

ustanova, koja pokriva teritorije opština Subotica, Bačka Topola i Mali Iđoš, na
severu Republike Srbije. Od prvih radnih dana u subotičkoj ustanovi kulture rad
505
Zoran VUKELIĆ
je organizovan u sledećim organizacionim jedinicama: odeljenje za upravu i opšte

poslove, odeljenje za zaštitu arhivske građe van arhiva, odeljenje za sređivanje
i obradu arhivske građe, odeljenje za dokumentaciono-informativnu službu.
Devedesetih godina dvadesetog veka, u IAS-u1, sređena je i biblioteka, bogata
izdanjima koja „govore“ o zavičajnoj istoriografiji, periodici, stručnim časopisima.
Tih godina započela je i izdavačka djelatnost u subotičkoj ustanovi kulture, kada su
pokrenute brojne edicije, od kojih je jedina „preživela“ ona časopis "Ex Pannonia".
Prema teoretičarima i praktičarima arhivistike “publikovanje arhivske
građe predstavlja jedan od najsloženijih i najodgovornijih zadataka savremenog
arhiva.’“2 Glavni zadatak i cilj publikovanja arhivske građe je višestruk. „Sadržajno
najvrednija dokumenta postaju dostupna širokom krugu istraživača iz najrazličitijih
naučnih disciplina, kao i drugim korisnicima, čime se načelo o dostupnosti arhivske
građe na najbolji način ostvaruje. Publikovanje arhivske građe, posebno sistematsko,
potencijalne korisnike u pogledu mogućnosti korišćenja arhivskih izvora stavlja u
ravnopravni položaj (prostorni, materijalni i drugi). Publikovanjem arhivske građe
podstiče se interes za korišćenje arhivske građe u naučne, publicističke, književne
i druge svrhe. Propagira se značaj i razvija odgovarajući odnos prema ovoj vrsti
kulturnih dobara, kao i prema arhivu kao instituciji koja ta dobra štiti, obrađuje,
publikuje i stvara druge uslove za njihovo korišćenje. Objavljivanje dokumenata,
kao i multidisciplinarnih izvora saznanja, nije od posebnog značaja samo za
istoriografiju, već i mnoge druge naučne discipline.“3
Pokretanje i publikovanje časopisa
Sve to, a i ponešto pride, imali su na umu odgovorni u Istorijskom arhivu

Subotica, 1996. godine kada je pokrenut časopis u kojem su objavljivani tekstovi
različitog sadržaja, istoriografski, arhivistički, obrađeni i napisani na temelju naučne
podloge, ali i oni čiji su autori način pisanja i razmišljanja pronašli u publicističkom
pristupu pisanja i promišljanja. Tako je ostalo i do današnjih dana.4
Stručni radnici u IAS-i hteli su da upoznaju javnost sa valorizovanom
arhivskom dokumentacijom, olakšaju joj put do podataka, a time prošire saznanja
o događajima i ličnostima koji su kreirali našu zbilju, a uvelike čine to i danas.
Jednom objavljeni dokument trajno je zaštićen, znali su to subotički arhivisti kada
su pristupili pokretanju časopisa. U trenutku odluke o izdavanju „Ex Pannonie”,
IAS osnovan 1947. godine, „živeo“ je kraj pete decenije.5 Količina sređene građe
izražavana je u kilometrima, a vremena su tražila sve više dokumentovanih
1 Skraćenica za Istorijski arhiv Subotica.

2 Dr. Bogdan Lekić, Arhivistika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2006, 221.
3 Isto.
4 Do zaključenja rada, maj 2018. godine, ukupno je izašao 21 broj časopisa.
5 Neki bi rekli zašto tek tada, a drugi: “Zar, već”, op.a.
506
"Еx Pannonia" - časopis subotičkih priča
odgovora. Kako zbog i radi onih kojima to nije „išlo u prilog“6, ali više zarad
budućih vremena i života onih koji dolaze, tek, malom broju stručnih radnika u
IAS-u nije preostalo ništa do li da pokrenu časopis struke. Ipak, „nije sve teklo kao
po loju“, o čemu svedoči i Zoran Veljanović, pokretač i prvi urednik časopisa, u
delu „Bibliografija Ex Pannonia 1996–2012“. Naime, u nekoliko različitih poglavlja
ovog dela, kao i objašnjenjima, Veljanović prikazuje sveukupnu atmosferu u
društvu i u jednom delu izričito naglašava: „Iako su sve ustanove kulture u Subotici,
odnosno pojedini delatnici u tim ustanovama, imale želju da pokrenu neko svoje
glasilo ako ne časopis u pravom smislu reči, to se nije dogodilo iz razloga koje
smo već dotakli: malobrojnost stručnih visokoobrazovanih kadrova, ali još više
nerazumevanja sredine i političke nomenklature kojoj je kultura bila na poslednjem
mestu interesovanja.“7
No, kako to obično biva, za pokretanje i saradnju u časopisu subotičkih
arhivista, zainteresovali su se: istoričari, arhivisti, bivši i sadašnji, univerzitetski
profesori, kolege iz ostalih ustanova kulture, kako u gradu tako i šire, te zaposleni
u obrazovanju. Njihov razlog, osim podrške subotičkim arhivistima, bio je i taj da
u svojim ustanovama nisu imali sličan ili ikakav časopis u kojem bi objavljivali
radove.
Pripreme za izlazak prvog broja časopisa „Ex Pannonia“ trajale su nekoliko
godina. Uzor subotičkim arhivistima bili su časopisi sa prostora matične države,
koji su izlazili godinama i kojih su izdavači ugledne arhivske ustanove, primerice
Arhiv Srbije i njegovo izdanje „Arhivski pregled“, ali i izdanja arhivskih ustanova
iz Čačka i Valjeva.
S obzirom na mali broj visokoobrazovanog i pisanoj reči sklonog kadra,
Redakcija je izabrala varijantu u kojoj su stranice časopisa otvorene širokom krugu
saradnika iz ostalih subotičkih ustanova kulture, a i dalje od opštinskih granica
najsevernije opštine u Severnoj Bačkoj. To je objašnjeno u Reči redakcije, u
prvom broju „Ex Pannonie“, objavljenom 1996. godine, gde, između ostalog, piše:
„Obrađivane teme baziraće se na dokumentima koji su pohranjeni u Istorijskom
arhivu Subotica, kao i na zvaničnoj nauci i istoriografiji. Međutim, kako naziv
edicije glasi „Ex Pannonia“, otvorićemo vrata i za šire područje severne Bačke i
Banata, tj. severne Vojvodine. Takođe, objavljivaćemo originalne stručne radove
naših kolega iz istih ili srodnih kuća kulture iz Subotica i van nje. Osnovni i jedini
kriterijum za njihovo objavljivanje biće njihova stručnost i kvalitet ponuđenih
tekstova.“ Drugim rečima, saradnici u časopisu mogli su da budu obrazovani i
peru vešti ljudi. Tako je već u vremenu pripreme časopisa u njegovom stvaranju
učestvovalo nekoliko kolega iz Gradskog muzeja i Međuopštinskog zavoda za
zaštitu spomenika. Svi oni kojima je naučno primarno. Politika časopisa insistirala
je na autorstvu oličenom u stručnosti podložnoj recenziji stručnijih delatnika pisane
6 Kome ili ko su oni, autor ostavlja čitaocu da promišlja.

7 Zoran Veljanović, Dijana Musin, Bibliografija Ex Pannonia 1996–2012, MID, Novi Sad 2013,
20.
507
Zoran VUKELIĆ
i izgovorene naučne reči.8 Takav pristup radu trebao je da odbrani časopis i njegove
autore od neprofesionalnosti, pogrešnog metodološkog pristupa činjenicama i
njihovom izvrgavanju, proizvoljnosti i materijalnih grešaka. Jednostavno, časopis
je zamišljen kao tribina istine utemeljena na onome što dokumenta kazuju.9
Poseban problem predstavljali su recenzenti, pa su oni pronađeni u
Beogradu, Novom Sadu, Somboru i Segedinu. Tako je u prva četiri broja časopisa
svoj potpis na recenzije dalo trinaest recenzenata, u vremenu od 1996. do 2000.
godine. U kasnijim brojevima, nestalo je i recenzenata i njihovih pismena.
Takođe, Ana Bukvić, subotička umetnica, akademska slikarica, odradila
je posao oko vizuelnog izgleda časopisa i kao takav je izlazio u prva četiri broja.
Zaštitni znak časopisa bila je tamno zelena boja u negativu, sa latinskim pismom
na kojem je ispisan naziv „Ex Pannonia“, sa simbolom časopisa ovekovečenom
u slici panonskog ratnika na konju koji odapinje strelu iz luka. Taj koncept je
napušten u brojevima 5 i nadalje. Tada je došlo do promene formata časopisa, sa
manjih dimenzija 14 puta 24 pređeno je na dimenziju 21 puta 30, kako je ostalo i
do poslednjeg broja, 21. po redu.10 Od broja 5, svaka naslovna stranica ilustrovana
je različitim fotografijama, odštampana u različitim bojama, sa nazivima pojedinih
radova.
Tako, između ostalih, Redakcija časopisa preporučila je, kako na svojim
naslovnim stranicama tako i samim štampanjem, radove koji otkrivaju život u
Subotici, vezne za sopstvenu sredinu ali i uslovljene vremenom o kojem govore.
Neki od naslova, koji najrečitije objašnjavaju sadržaj časopisa i njegovu važnost za
opštu kulturu i nauku jesu: „Školovanje Dušana Radovića u Subotici“, „Politički
život Subotice u drugoj polovini XIX veka“, „Vreme tranzicije i zaštita arhivske
građe“, „Arhivi u procesu stečajnog postupka“, „Subotica i vojna intervencija
zemalja Varšavskog ugovora u Čehoslovačkoj u leto 1968. godine“, „Braća
Vladislav i Jovan Manojlović“, „Mađari u propaganda ranog Titoizma“, „Od
Kramera do Željezničara A.D“, „Pisma predsedniku Titu“, „Pravila Srpske
čitaonice iz 1928. godine“, „Uređenje grada viđeno očima Koste Petrovića“, „Palić,
Ludoš, Kelbija – jezera ili bare“, „Otvaranje prve Građanske bolnice u Subotici
1841. godine“.
Tiraž prvog broja časopisa bio je 600 primeraka, a ostali su štampani u 500
primeraka.
Rubrike koje čine časopis su, vise manje, iste od prvog pa do poslednjeg
broja. To su: Građa, Istraživanja, Prikazi, Bibliografija, Iz rada arhiva, Članci i
rasprave, Prikazi i beleške, In memoriam. Jezici kojima su napisani tekstovi su:
8 Prihvatanje recenzije je naročit problem u malim, provincijalnim sredinama. Mnogi takozvani
naučni radnici pravdaju svoju netolerantnost prema recenziji time da je to ravno cenzuri. Zaista,
nespretna formulacija i još nesretniji oni koji je se drže, op. a.
9 Autor ovog rada smatra da je časopis u tome uspeo i do današnjeg dana, ponekad sa više, a
ponekad sa manje uspeha. Ko radi taj i greši, stara je narodna poslovica, koju možemo da primenimo i
na tekstove “Ex Pannonie”.
10 Tekst je pisan u maju 2018. godine, kada su počele pripreme za novi, dvadeset i drugi broj
časopisa.
508
"Еx Pannonia" - časopis subotičkih priča
srpski, mađarski, hrvatski. Pismo srpski ćirilica, latinica, mađarska latinica,

hrvatska latinica. Prevodi i kratki sadržaji odštampani su na nemačkom, ruskom,
mađarskom, engleskom jeziku.
Umesto zaključka
Značaj časopisa „Ex Pannonia“ nije samo u tome što je nastao u društveno-
politički teškim i bremenitim vremenima i što im uspešno odoleva već treću
deceniju postojanja. Njegovo postojanje nemoguće je bez podrške tela kulture na
različitim nivoima Republike Srbije, ali glavnu reč imaju njegovi stvaraoci, pre svih
zaposleni u Istorijskom arhivu Subotica, koji, iz broja u broj, čitaocima otkrivaju
skrivene priče o njihovom kraju, Subotici i njenoj okolini. Time, neumitno grade
mozaik koji je nedostajao kako bi shvatili i razumeli kako život funkcioniše od
najmanje jedinice života, kako društveno-političkog tako i onog porodičnog.
Časopis „Ex Pannonia“ jedan je od retkih časopisa koji je opstao na ovim
prostorima, i, još važnije, opstaje, bez obzira na sve nedaće i sumnje. Neka tako i
ostane, za veke vekova.
Summary
The significance of the journal “Ex Pannonia” is not only that it was created
in socio-political difficult and burdensome times and that it has been successful for
the third decade of existence. Its existence is impossible without the support of the
cultural enthusiasts at different levels of the Republic of Serbia, but the main thing
role is carried by its creators, primarily employees of the Historical Archives of
Subotica, which, from issue to issue, reveal the hidden stories about their neighbors,
Subotica and its surroundings. By this time, they are inexorably building a mosaic
that was missing in order to understand how life functions from the smallest unit
of life, both socially and politically. The journal “Ex Pannonia” is one of the few
that survived in this region, and, more importantly, it survives, regardless of all the
misery and doubts. Let it remain so, for centuries.
509
Dušan ŽUGIĆ ostalo
Istorijski arhiv Užice

PROBLEMATIKA IZDAVANJA PODATAKA KOJI SE

ODNOSE NA BENEFICIRANI RADNI STAŽ
(iskustva Istorijskog arhiva Užice)
Apstrakt: Cilj ovog rada jeste da se ukaže na probleme koji nastaju u

vezi sa finansijskom dokumentacijom o beneficiranom radnom stažu zaposlenih u
registraturama, čija se arhivska građa nalazi u Istorijskom arhivu Užice, nakon
okončanja stečaja ili likvidacije preduzeća. Posle prijema velike količine arhivske
građe registratura u stečaju ili likvidiranih preduzeća, zbog neuspešne tranzicije
privrede u Republici Srbiji, Istorijski arhiv Užice zaprima povećan broj zahteva iz
Republičkog fonda PIO u vezi sa izdavanjem podataka o beneficiranom radnom
stažu. Pored postojanja zakonskih procedura o čuvanju ove vrste arhivske građe,
ona je kako u registraturama, tako i u PIO fondu sačuvana u fragmentima ili uopšte
nije sačuvana.
Кljučne reči: Arhiv, PIO fond, registratura, beneficirani radni staž,

arhivska građa, registraturski materijal.
PROBLEMS OF PROVIDING THE DATA RELATED TO ACCELERATED

WORK EXPERIENCE - (Experiences of Užice’s Historical Archive)
Abstract: The purpose of this paper is to address the problems that arise
in relation to the financial documentation of the benefit of the employment of the
employees in the registers, whose archival material is located in the Historical
archives of Užice, after the bankruptcy or liquidation of a company. After receiving
a large amount of archival material from bankruptcy or liquidation companies
due to the uninterrupted transition of economy to the Republic of Serbia, Užice’s
Historical Archives received an increased number of requests from the Pension and
Disability Fund regarding the release of data for accelerated work experience of
employees in these companies. Despite legal procedures for the preservation of
this type of archival material, it has been less then adequately preserved in record
offices and in the Pension and Disability Fund.
Key words: Archives, Pension and Disability Fund, registry, accelerated

work experience, archival material, records.
510
Uvod
Arhiv je ustanova koja, kao primarnu delatnost, vrši zaštitu arhivske građe
i registraturskog materijala, kako van, tako i u Arhivu, zatim prikuplja, sređuje
arhivsku građu i kao tako obrađenu daje na upotrebu javnosti1 kako za naučno-
istraživačke svrhe, tako i za operativne potrebe. Arhivska građa i registraturski
materijal korisnicima se daje na osnovu pisanog ili usmenog zahteva na uvid
u čitaonici Arhiva ili u vidu uverenja (na osnovu evidencija koje sadrži arhivska
građa), prepisa (ređe se izdaju) ili kopije dokumenata (najčešće) za ostvarivanje
različitih vrsta prava ili za lične potrebe.2 Cilj rada jeste da se ukaže na pitanje
zahteva radnika, za dokumentacijom kojom se dokazuje beneficirani radni staž.
Prijem i stanje arhivske građe i registraturskog materijala
Istorijski arhiv Užice je u periodu od 2007. do 2012. godine primio preko

2.000 dužnih metara, arhivske građe i registraturskog materijala, tj. od preko 50
registratura u kojima je pokrenut ili okončan stečajni postupak ili likvidacija. Stanje
arhivske građe i registraturskog materijala je veoma loše. Iako zakonski propisi
obavezuju stvaraoce arhivske građe, a stečajne upravnike Nacionalni standard broj
8,3 situacija na terenu je sasvim drugačija. Dokumentacija se odlaže u prostorije
koje ne obezbeđuju adekvatnu zaštitu. To su memljivi i vlažni podrumi ili tavanske
prostorije koje prokišnjavaju, gde često dođe i do poplava. Neretko stečajni
upravnici i novi vlasnici objekata kupljenih iz stečajne mase, ne obaveštavaju
nadležnu službu Arhiva o postojanju arhivske građe i registraturskog materijala, a
često bez nadzora stručnih službi Arhiva bacaju dokumentaciju stvaralaca arhivske
građe.4
Stečajni upravnici u poslednjem momentu obaveštavaju Službu za zaštitu
arhivske građe van Arhiva o postojanju arhivske građe i registraturskog materijala i
da po hitnom postupku treba da se izvrši njeno preuzimanje. Ta građa se preuzima
u nesređenom i rasutom stanju, a uslovi u kojima je čuvana doveli su do toga
da je dokumentacija memljiva, izbledela, oštećena ili uništena i onemogućena
je njena upotreba. U ovakvim situacijama Služba depoa se suočava sa velikim
problemima zbog nedostatka smeštajnog prostora, kao i velikog broja zahteva od
strane stranaka, a u vezi sa podacima o radnom stažu i zaradama. Operativnost
novoprimljenih fondova uslovljava da se pristupi klasifikaciji i sistematizaciji
arhivske građe i registraturskog materijala, da bi bili u mogućnosti da odgovorimo
1 Ako Zakonom nije drugačije regulisano.
2 Član 30. Zakona o opštem upravnom postupku, „Sl. glasnik RS“, br. 18/2016.
3 Zakon o kulturnim dobrima, „Sl. glasnik RS”, br. 71/94, 52/2011, 99/2011. i Pravilnik o
utvrđivanju nacionalnih standarda za upravljanje stečajnom masom Zakona o stečaju, „Sl. glasnik
RS”, br. 104/09.
4 Primer je uništavanje tehničke i finansijske dokumentacije (kartona ličnog dohotka od 1955. do
1979. godine) fonda Građevinsko preduzeće „Zlatibor“ Užice.
511
Dušan ŽUGIĆ
na zahteve stranaka. Zadržava se princip provenijencije zatečen u registraturi. Iz

arhivske građe i registraturskog materijala se izdvajaju kartoni ličnog dohotka
i personalni dosijei, jer se ova vrsta dokumenata najviše traži od strane korisnika
podataka iz arhivske građe.
Beneficirani radni staž kao arhivska građa
Među velikim brojem zahteva koje na adresu Arhiva upućuju korisnici, po

svojoj specifičnosti izdvajaju se zahtevi o beneficiranom radnom stažu. Beneficirani
radni staž je vrsta staža osiguranja i on se odnosi na radnike koji rade na teškim i
po zdravlje štetnim radnim mestima. Uslov i način kako se utvrđuje beneficirani
radni staž propisan je Pravilnikom o radnim mestima tj. poslovima na kojima se
staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem.5 U skladu sa Pravilnikom poslodavac
podnosi zahtev za utvrđivanje beneficiranih ranih mesta Fondu PIO. Nakon
podnetog zahteva Fond PIO formira komisiju za utvrđivanje beneficiranih radnih
mesta. Komisiju čine tri člana i to po jedan predstavnik Fonda PIO, predstavnik
poslodavca i predstavnik stručne organizacije. Komisija razmatra zahtev, pregleda
elaborat o radnim mestima i donosi Zapisnik o radnim mestima na kojima se
uvećava staž osiguranja.
Evidencije u fondovima, tj. registraturama koje je preuzeo Istorijski arhiv
Užice, a kod kojih su utvrđena radna mesta sa uvećanim trajanjem su lični karton
radnika koji rade na radnom mestu sa uvećanim stažom osiguranja (Obrazac BS) ili
spisak promena radnika koji rade na radnim mestima na kojima se staž osiguranja
računa sa uvećanim trajanjem.6 (Prilog 1).
Ovaj obrazac je uveden za radnike koji su radili na beneficiranim radnim
mestima na dan 30. aprila 1968. godine, kao i one radnike koji se posle tog datuma
zaposle na takvim radnim mestima. Ovim obrascem prate se kretanja zaposlenog,
jer on može biti raspoređen na drugo radno mesto na kome nije utvrđen beneficirani
radni staž ili je koeficijent beneficije uvećan. Obrazac BS ima dva dela. U prvom
delu unose se podaci o zaposlenom i to: naziv i adresa radne organizacije,
Zajednica zdravstvene zaštite, Zajednica PIO, prvi put zasnovan radni odnos sa
ovom organizacijom, ime i prezime zaposlenog, devojačko prezime, datum i mesto
rođenja. Drugi deo je tabelarni i čini ga sedam kolona u koje se upisuje redni broj,
naziv radnog mesta, koeficijent uvećanja, na radnom mestu radio od- do-, isplaćen
neto lični dohodak za navedeni vremenski period i primedbe. Tabela je i sa lica i sa
naličija obrasca, a u dnu je opisan način unosa podataka u obrazac.
5 „Sl. glasnik RS”, br. 105/2003, 126/2004, 93/2005, 3/2007, 8/2007, 56/2007, 23/2008, 49/2010,
48/2011, 50/2012. i 22/2013.
6 Ove vrste evidencija uvedene su na osnovu Zakona o utvrđivanju radnih mesta na kojima se staž
osiguranja računa sa uvećanim trajanjem, „Sl. list SFRJ“, br. 17/68, 20/69. i 29/71.
512
Prilog 1. Obrazac BS.
Druga vrsta evidencija je Spisak 1, formata A3 i u obliku je tabele koja ima

15 redova i 11 kolona. Podaci koji se unose u kolone tabela su: naziv radnog mesta;
redni broj; prezime, očevo ime i ime; datum i mesto rođenja; zasnovao prvi radni
odnos u ovoj organizaciji; na radnom mestu radi neprekidno (datum); dnevno radno
vreme (časova); koeficijent uvećanja; prema dokumentaciji radi sa prekidima: naziv
radnog mesta i od- do- datum; i napomena. U ovu vrstu evidencija podaci se unose
zaključno sa 31.12.1988. godine posle čega se podaci o beneficiji unose kroz M4
obrasce. Poslodavac sam bira jednu od ove dve evidencije.
Uverenje o beneficiranom radnom stažu (Prilog 2) je dokument koji se
obično nalazi u personalnom dosijeu radnika. Ovo uverenje izdaje poslodavac na
osnovu podataka iz Obrasca BS ili Spiska, u zavisnosti od toga koju vrstu evidencija
poslodavac koristi i broja Zapisnika o radnim mestima na kojima se uvećava staž
osiguranja.
Dakle, kompletnu dokumentaciju o beneficiranom radnom stažu čine
Zapisnik komisije, Uverenje o beneficiranom radnom stažu i Obrazac BS ili Spisak.
Ukoliko prilikom obrade zahteva za penziju radnici fonda PIO utvrde
da u M4 obrascu nije evidentiran beneficirani radni staž, oni upućuju stranke na
Arhiv da dostave dokaze o uplati beneficiranog staža. Rešavanje ovakvih zahteva
je jednostavno ukoliko su u arhivskoj građi fonda sačuvane gore pomenute
evidencije o beneficiranom radnom stažu. Dobar primer je fond “Frotex” AD
Užice koji poseduje Istorijski arhiv Užice. Ovaj pozitivan primer dobro sačuvane
dokumentacije ostvaren je zahvaljujući angažovanju bivše radnice pravne
513
Dušan ŽUGIĆ
službe koja je u saradnji sa stečajnim upravnikom, a poznajući vrednost ove

dokumentacije, sačinila uverenja za sve zaposlene koji su radili na beneficiranim
radnim mestima i popunila M8 obrasce, što je sve uz Zapisnik komisije dokaz da je
firma izvršila uplatu obaveza prema Fondu PIO za ove radnike.
Prilog 2. Uverenje o beneficiranom radnom stažu.
Problemi nastaju kada arhivska građa ne sadrži kompletne evidencije o

beneficiranom radnom stažu. Kao primer navodimo Tekstilni kombinat “Ljubiša
Miodragović” Prijepolje, u čijoj arhivskoj građi postoje spiskovi zaposlenih,
ali beneficija nije evidentirana kroz M4 obrazac i nema Zapisnika komisije
kojim su utvrđena radna mesta sa uvećanim stažom osiguranja; ili Štamparija
“Dimitrije Tucović” Užice u čijoj arhivskoj građi nema nikakve dokumentacije o
beneficiranom radnom stažu zaposlenih.
Da bi podnosioci zahteva mogli da ostvare svoja prava vezana za
beneficirani radni staž, ovakvoj vrsti zahteva pristupa se na sledeći način: izdaju se
kopije rešenja o raspoređivanju na radno mesto, na osnovu čega Fond PIO utvrđuje
da li je stranka menjala radno mesto; izdaju se kopije kartona ličnog dohotka za
godine za koje nije evidentiran beneficirani radni staž kroz M4, jer se kroz karton
ličnog dohotka utvrđuje koji je period zaposleni efektivno proveo na radu (u
efektivni rad ne ulazi svaki vid odsustvovanja sa posla osim godišnjeg odmora i
verskih i državnih praznika).
514
Kopiranjem ogromne količine dokumentacije, rešenja o raspoređivanju

na radna mesta, spiskova, obrazaca, kartona ličnog dohotka za više godina, posao
je koji zaposlenima u službi depoa oduzima mnogo vremena. Čest je slučaj da
su kartoni zarada ukoričeni, a nisu uazbučeni, što otežava potragu za traženim
kartonom. Sve ovo postavlja večitu dilemu – da li su arhivski radnici manipulanti
PIO Fonda. Međutim, rešavanje ovakvih zahteva i omogućavanjem korisnicima
usluga Arhiva da se izbore za svoja stečena prava pruža satisfakciju zaposlenom
osoblju Arhiva.
Zaključak
Iz iskustva Službe depoa Istorijskog arhiva Užice, javlja se potreba da se

ukaže na vrednost ove vrste dokumentacije. Na osnovu dosadašnje saradnje sa
Fondom PIO, Filijala Užice došlo se do zaključka da je najpre stvaraocima arhivske
građe, a potom i stečajnim upravnicima potrebno ukazati da izrađuju spiskove
zaposlenih za koje se uplaćuju doprinosi za beneficirani radni staž.
Lep je osećaj kada vidite čoveka koji dođe sa licem očajnika da podnese
zahtev u Arhiv i pita: “Da li mi je ovaj staž uplaćen” i osmeh na licu kada vam
saopšti da je uspeo da reši problem oko penzije. Podizanje svesti o značaju arhivske
građe i registraturskog materijala i profesionalnost u obavljanju posla je u službi
promocije Arhiva. Sve ovo pomera Arhiv na lestvicu više u odnosu na poimanje
Arhiva kao memljivog i prašnjavog stovarišta starog papira.
Summary
From the experience of the Depo Service of the Historical Archive of

Užice, there is a need to point to the value of this kind of documentation. Based on
the previous cooperation with the Pension and Disability Fund, the Užice Branch
concluded that it is first of all to the authors of the archival material, and then to the
bankruptcy administrators to indicate that they are making lists of employees for
which the contributions for the paid work period are completed.
It’s a nice feeling when you see a man who arrives desperate to get
information and file a request to the Archives asking: “Was this paid?” and a smile
on his face when he tells you that he has managed to solve the pension problem.
Raising awareness about the importance of archival material and registry material
and professionalism in doing business is in the service of promoting the Archive.
All this moves the Archives to a scale more than the understanding of the Archives
as a dusty old paper storage.
515
II IZ DRUGIH ČASOPISA
Ivan BRIGOVIĆ
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskoga rata
PREGLED ARHIVSKOGA GRADIVA O DOMOVINSKOME

RATU U BOSNI I HERCEGOVINI KOJE JE POHRANJENO
U HRVATSKOM MEMORIJALNO-DOKUMENTACIJSKOM
CENTRU DOMOVINSKOGA RATA*
UDK 355.45(497.6) "1992/1995" (093.2)
Pregledni znanstveni rad
930.253:355(497.521.2)(093.2)
U Hrvatskome memorijalno-dokumentacijskom centru Domovinskoga rata

čuva se Zbirka arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini,
dobivena u depozit od Hrvatskoga državnog arhiva 2009. godine. U radu je
prikazan i opisan sadržaj gradiva koje se nalazi u navedenoj zbirci, kontekst i
povijest njegova nastanka, njegova očuvanost, sređenost i dostupnost korisnicima
te je proanalizirana njegova historiografska i dnevno-politička važnost za
razumijevanje rat(ov)a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991. – 1995. godine.
Ključne riječi: arhivsko gradivo, Bosna i Hercegovina, rat u Bosni i

Hercegovini 1992. – 1995., Hrvatsko vijeće obrane.
Uvod
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskoga rata (dalje

Centar) specijalizirani je arhiv osnovan odlukom Vlade Republike Hrvatske, na
zahtjev Hrvatskoga sabora, u prosincu 2004. godine sa zadaćom prikupljanja,
sređivanja, čuvanja i zaštite arhivskoga gradiva i svega drugog materijala
povezanoga s Domovinskim ratom te njihova znanstvenoga istraživanja. U tijeku
svojega desetogodišnjeg postojanja Centar je najvećim dijelom sređivao arhivsko
gradivo nastalo djelovanjem vojnih i civilnih institucija Republike Srpske Krajine,
koje je zaplijenjeno nakon hrvatskih oslobodilačkih vojno-redarstvenih operacija
Bljesak i Oluja. Protuobavještajna agencija (POA) Ministarstva unutarnjih poslova
(MUP) i Vojno sigurnosna agencija (VSA) Ministarstva obrane Republike Hrvatske
(MORH) predale su navedeno gradivo u razdoblju od svibnja do rujna 2004.
Hrvatskomu državnom arhivu (HDA) u Zagrebu, gdje je ono dobilo skupni naziv
Izvorna civilna, vojna i policijska dokumentacija tzv. Republike Srpske Krajine.
* Članak je preuzet iz časopisa Radovi 49. savjetovanja hrvatskih arhivista "Arhivi i Domovinski
rat", Plitvice, 26-28. listopad 2016, 139-158.
519
Ivan BRIGOVIĆ
Gradivo je HDA u prosincu 2005. predao Centru u kojemu je od tada pohranjeno.1

Uz sređivanje arhivskoga gradiva, djelatnost Centra obuhvaća i objavljivanje
stručnih publikacija nastalih na temelju njegove djelatnosti. Od punoga ustroja i
početka rada u veljači 2006. Centar je dosada objavio 65 izdanja.
Arhivsko gradivo o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini
Uz gore navedeno gradivo, u Centru se čuva i velika zbirka dokumenata o

Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini, službenoga naziva Zbirka arhivskoga
gradiva o Domovinskom ratu u Bosni i Hercegovini. Zbirka je nastala udruživanjem
spisa koje je HDA, u osam navrata tijekom 2000., 2001. i 2003. godine, preuzeo od
Hrvatske izvještajne službe (HIS) i MORH-a, uz suglasnost Savjeta za suradnju s
Međunarodnim sudom pravde i Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene
na području bivše Jugoslavije Vlade Republike Hrvatske.2 Količinski gledano,
riječ se o veliku opsegu arhivskoga gradiva, više od jednoga dužnog kilometra
konvencionalnoga i nekonvencionalnoga gradiva, odnosno više od 10 000 tehničkih
jedinica – kutija i registratora. Gradivo je nastalo djelovanjem raznih, uglavnom
hrvatskih vojnih postrojbi – Hrvatskoga vijeća obrane (HVO) i civilnih institucija
vlasti s područja Bosne i Hercegovine, najvećim dijelom u razdoblju od 1992.
do 1996. godine. Manji dio gradiva odnosi se na razdoblje od 1978. do 1991.,
odnosno od 1997. do 1998. godine. U zbirci se nalazi i manja količina arhivskoga
gradiva bošnjačkih (muslimanskih) i srpskih vojnih postrojbi – Armije Bosne i
Hercegovine (ABiH) i Vojske Republike Srpske (VRS), i civilnih institucija vlasti s
područja Bosne i Hercegovine, koje su hrvatske oružane snage zaplijenile tijekom
rata. Gradivo je uglavnom vojne provenijencije, a tvore ga knjige, urudžbeni
zapisnici, izvješća, popisi, korespondencija, financijski materijali, novine i časopisi,
zemljovidi, fotografije, te audio- i videokazete. Najveći dio dokumenata pisan je
hrvatskim jezikom i latinicom. Dio je dokumenata na srpskome i pisan je ćirilicom,
a dio ih je na engleskome jeziku. Većinom elektroničkih zapisa može se koristiti
s pomoću tekstualnoga procesora Microsoft Word. Dio elektroničkih zapisa bio je
napisan, u trenutku pohranjivanja u HDA, gotovo potpuno nepoznatim programom
za uređivanje teksta Chi Writerom, a dio podataka komprimiran je aplikacijom ARJ,
što je otežalo i onemogućilo njihovo korištenje. Zapreka u čitanju elektroničkih
zapisa bila je i činjenica da je određeni broj disketa bio zastarjele veličine 5,25’’.
U gradivu se nalazi i nešto bušenih traka za koje HDA, kao ni Centar, nemaju
adekvatan čitač. Za korištenje audio- i videozapisa nisu postojale slične prepreke.3
1 Hrvatski državni arhiv, Ugovor o pohrani, Klasa: 612-06/05-08/36, Ur. broj: 565-10-05-1, U
Zagrebu, 14. prosinca 2005.
2 Zbirka dokumenata HIS-a i MORH-a, [1979/1991] 1992/1997 [1998], Popis gradiva, Hrvatski
državni arhiv, Travanj 2001., Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna,
Povjerljivo, Klasa: Pov. 720-01/03-01/1, Ur. broj: 512-01-03-1, Zagreb, 15. prosinca 2003., Zapisnik o
primopredaji arhivske građe.
državni arhiv, Travanj 2001.
520
Pregled arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini koje je pohranjeno ...
Predaja gradiva u HDA
Tijekom 2000., 2001. i 2003. arhivsko gradivo o Domovinskome ratu u

Bosni i Hercegovini privremeno je, do konačnoga rješenja pitanja vlasništva nad
njim, predano na sređivanje, stručnu obradu i sigurnosnu pohranu u HDA, koji se
pritom obvezao „na sređivanje, obradu i čuvanje preuzete zbirke dokumenata u
skladu s načelima arhivističke struke” i odredbama Zakona o arhivskome gradivu i
arhivima.4
HDA je prvotno – 13. lipnja 2000. preuzeo od HIS-a oko 297 dužnih metara
gradiva (2033 registratora, 27 dužnih metara osobnih dosjea i jedan metalni sanduk
gradiva) pod nazivom Zbirka dokumenata o ratnim operacijama od 1992. do 1996.
godine. Većina gradiva nalazila se u registratorima, dok je rinfuza bila upakirana „u
kartonske ambalažne kutije i kašete”. Pri preuzimanju, djelatnicima HDA predan je
vrlo sažet popis gradiva koje su preuzeli.5
Na temelju Odluke o predaji arhivskoga gradiva HDA, koju je donio
ministar obrane Republike Hrvatske Jozo Radoš 18. srpnja 2000., djelatnici HDA
preuzeli su u dva navrata – 26. srpnja i 7. rujna iste godine oko 100 dužnih metara
gradiva od MORH-a pod nazivom Zbirka dokumenata koja se odnosi na ratna
događanja na tlu Bosne i Hercegovine u razdoblju 1992. – 1996. godine. Većina
gradiva nalazila se u registratorima, dok je rinfuza bila upakirana u kartonske
ambalažne kutije. Pri preuzimanju gradiva, koje je bilo razvrstano na arhivske
cjeline i sumarno sređeno, djelatnicima HDA predan je vrlo štur popis gradiva.6
Dio arhivskoga gradiva, prema gruboj procjeni oko 300 m³, MORH je bio
pohranio u Ratnoj luci Lora. Većina gradiva nalazila se u registratorima, dok je
rinfuza bila upakirana u „kartonske ambalažne kutije, metalne sanduke, plastične
vreće te drvene sanduke od streljiva i oružja”. Gradivo je bilo „dosta zaderano,
zgužvano i zaprljano, ne samo prašinom i otiscima čizama već i mišjim izmetom
i ostacima hrane”. Zajedno s dokumentima u kutijama, sanducima i vrećama
„nalažene su četkice za cipele, svijeće, lijekovi, pečatni vosak, olovke, trake za
pisaće strojeve, karbon papir, prazni formulari i obrasci, trokuti i ravnala, razni
kalendari, uputstva za kućanske aparate, vrećice kave i čaja”, što vrlo jasno upućuje
4 Isto, Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Kabinet ministra, Službena tajna, Povjerljivo, Ur.
broj: 512-01-00-1327/1, Zagreb, 7. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva, Republika
Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Klasa: Pov. 720-01/03-01/1, Ur.
broj: 512-01-03-1, Zagreb, 15. prosinca 2003., Zapisnik o primopredaji arhivske građe.
5 Hrvatski državni arhiv, Vrlo tajno, Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva između Hrvatske
izvještajne službe i Hrvatskog državnog arhiva, Klasa: 612-06/00-08/39, Ur. broj: 565-10-00-4,
Zagreb, 13. lipnja 2000., Zbirka dokumenata HIS-a i MORH-a, [1979/1991] 1992/1997 [1998], Popis
gradiva, Hrvatski državni arhiv, Travanj 2001.
6 Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Kabinet ministra, Službena tajna, Povjerljivo, Ur. broj:
512-01-00-1327/1, Zagreb, 7. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva, Prilog: Popis
arhivskog gradiva, Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Ur.
broj: 512-01-00-1327/2, Zagreb, 15. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva, Zbirka
dokumenata HIS-a i MORH-a, [1979/1991] 1992/1997 [1998], Popis gradiva, Hrvatski državni arhiv,
Travanj 2001.
521
Ivan BRIGOVIĆ
na činjenicu da je gradivo čuvano u neadekvatnim uvjetima. Djelatnici su HDA iz

Ratne luke Lora u četiri navrata – 15. rujna, 24. listopada i 1. studenoga 2000. te 15.
siječnja 2001. preuzeli ukupno tri i pol puna 8,5 tonska kamiona gradiva, odnosno
29,75 tona gradiva.7
Na temelju naloga potpredsjednika Vlade RH Gorana Granića od 27.
studenoga 2003. i sukladno Odluci o predaji arhivskoga gradiva HDA, koju je
donio ministar obrane Jozo Radoš 18. srpnja 2000., MORH je predao HDA 15.
prosinca 2003. arhivsko gradivo (zbirku dokumenata) koje se odnosi na ratna
događanja na tlu Bosne i Hercegovine 1992. – 1996. godine. Gradivo je dotada
bilo pohranjeno u nekadašnjoj Sigurnosno-informativnoj službi (SIS) MORH-a,
današnjoj Protuobavještajnoj službi Vojno sigurnosno-obavještajne agencije (POS
VSOA). Količinski se sastojalo od 208 registratora, jednoga metalnog sanduka, 274
video VHS kazeta, tri video VHS – C kazete, 17 audiokazeta i devet audio mikro
kazeta.8
Preuzevši gradivo, HDA se obvezao da će omogućiti uvid u dokumentaciju
za potrebe Međunarodnoga suda pravde i Međunarodnoga suda za ratne zločine
počinjene na području bivše Jugoslavije (Haškoga suda), kao i za potrebe odvjetnika
osoba optuženih pred Haškim sudom.9
Sređivanje gradiva
Nakon što je donesena odluka da mu se zbirka dokumenata o

Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini privremeno preda na čuvanje, u HDA
je osnovana posebna radna skupina u sastavu: Živana Heđbeli, kao voditelj skupine,
i, kao članovi, Tomislav Čepulić, Borut Gulič, Diana Mikšić, Mirjana Pavković
i Snježana Zgorelec, sa zadaćom da se izvrši zahtijevan posao identifikacije,
fizičkoga signiranja i spajanja cjelokupnoga gradiva.10 Skupina je započela s radom
7 Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-
00-1327/2, Zagreb, 15. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva, Republika Hrvatska,
Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-00-1327/3, Zagreb, 24.
listopada 2000., Zapisnik o primopredaji gradiva, Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb,
Službena tajna, Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-00-1327/4, Zagreb, 1. studenoga 2000., Zapisnik o
primopredaji gradiva, Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo,
Klasa: 036-01/01-01/1, Ur. broj: 512-01-01-2, Zagreb, 15. siječnja 2001., Zapisnik o primopredaji
gradiva, Zbirka dokumenata HIS-a i MORH-a, [1979/1991] 1992/1997 [1998], Popis gradiva,
Hrvatski državni arhiv, Travanj 2001.
8 Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Klasa: Pov. 720-
01/03-01/1, Ur. broj: 512-01-03-1, Zagreb, 15. prosinca 2003., Zapisnik o primopredaji arhivske
građe.
Zagreb, 13. lipnja 2000.
državni arhiv, Travanj 2001. Njima su, svaki po pet radnih dana, pomagali Dario Čupić i Andrej
Rodinis.
522
odmah po preuzimanju prve pošiljke gradiva od HIS-a sredinom lipnja 2000.

godine. Tijekom rada na sređivanju gradiva radnoj skupini HDA nisu bili dostupni
podatci o postanku, razvoju i djelovanju vojnih ustanova, njihovi službeni nazivi,
raspon godina djelovanja, zakonske odredbe, djelatnost, cilj i razvoj stvaratelja
odgovornih za nastanak gradiva, njihova upravna hijerarhija i nazivi, što im je
uvelike otežalo posao.11
Čuvajući ga, HIS je veći dio pohranjenoga gradiva ugrubo razvrstao
prema stvarateljima. Takvu su podjelu djelatnici HDA zadržali. Rinfuzno gradivo
složeno je u registratore/kutije prema stvarateljima, u onoj mjeri u kojoj je to bilo
moguće. Svaki preuzet registrator/kutiju djelatnici HDA numerirali su tekućim
brojem. Potom je za svaki registrator/kutiju izrađena kartica na koju su upisani
tekući broj, podatci o stvaratelju gradiva, o kojoj je vrsti gradiva riječ (primjerice
zapovijedi, izvješća, ratni dnevnici, ulazno-izlazna pošta, radni nalozi…) te vrijeme
njegova nastanka. Kartice su intelektualno složene prema stvarateljima, dobile su
novi tekući broj unutar jednoga stvaratelja te je gradivo fizički presloženo prema
tim novim tekućim brojevima. Potom su izrađeni popisi gradiva po stvarateljima
(primjerice Glavni stožer (GS), Sigurnosno-informativna služba (SIS), Zborno
područje (ZP)), s tim da su dokumenti unutar pojedinoga ZP-a razdvajani prema
postrojbama – brigadama, bojnama, satnijama, vodovima te odjelima, odsjecima i
službama zapovjedništava ili postrojbi.12
Po preuzimanju je gradivo preuzeto od MORH-a u HDA identificirano, a
rinfuzni dokumenti pohranjeni su u registratore/kutije. Svi registratori/kutije dobili
su tekući broj i za sve je izrađena kartica, kao i u prethodnome slučaju. Potom
su kartice razvrstane prema stvarateljima, intelektualno spojene s već postojećim
gradivom te su dobile novi, privremeni tekući broj unutar jednoga stvaratelja.
Nakon što je gradivo evidentirano, a potom i fizički spojeno s gradivom preuzetim
od HIS-a i sređeno, popisi su preuzetoga gradiva nadopunjeni i ažurirani. Pritom je
jasno naznačeno koje je gradivo od koga preuzeto. Registratori/kutije s gradivom
preuzetim od HIS-a označeni su oznakom „normal”, a oni preuzeti od MORH-a kao
„bold”.13
Sređivanje gradiva preuzeta od MORH-a iz Ratne luke Lora teklo je
na način da je prvo rinfuzno gradivo pohranjeno u registratore/kutije prema
stvarateljima. Svi registratori/kutije dobili su tekući broj i za sve je izrađena kartica
na koju su upisani tekući broj, stvaratelj, vrsta i vrijeme nastanka gradiva. Potom
su kartice razvrstane prema stvarateljima, intelektualno spojene s već postojećim
gradivom te su dobile novi, privremeni tekući broj unutar jednoga stvaratelja. Novi,
privremeni tekući broj dobili su i registratori/kutije jednoga stvaratelja koji su se
već nalazili u HDA. Pritom je izvršeno paralelno presigniranje registratora/kutija
sa staroga popisa zbog umetanja novoga gradiva, što je zahtijevalo koordinirani
rad dvaju djelatnika. Nakon fizičkoga signiranja pristupilo se fizičkomu spajanju
11 Isto.
12 Isto.
13 Isto.
523
Ivan BRIGOVIĆ
cjelokupna preuzeta gradiva prema stvarateljima. Bio je to izuzetno dugotrajan

te fizički mukotrpan i zahtijevan posao, koji je dodatno otežavao nedostatak
adekvatna prostora za rad u spremištima HDA. Po fizičkomu spajanju cjelokupnoga
preuzetog gradiva postojeći popisi nadopunjeni su i ažurirani. Gradivo preuzeto iz
Ratne luke Lora označeno je oznakom „italic”. Potom su svi registratori/kutije u
zbirci označeni jedinstvenim tekućim brojem te je izrađen konačan popis gradiva.14
Prilikom sređivanja gradiva izlučivanje se nije provodilo. Nakon što je cjelokupno
gradivo identificirano, fizički signirano i spojeno, u travnju 2001. izrađen je
inventarni popis gradiva, koji omogućava njegovo korištenje i iz kojega su vidljivi
stvaratelji gradiva, njegova količina, sadržaj i granične godine, što je i bila prvotna
zadaća imenovane radne skupine HDA. Popis gradiva, izrađen sukladno ISAD (G)
normi za opis gradiva, bio je rezultat zajednička rada svih članova radne skupine
HDA.15
Gradivo preuzeto od MORH-a sredinom prosinca 2003. godine nije
arhivistički obrađivano.16 U većini slučajeva opisan je njegov sadržaj po
tehničkim jedinicama, a u nekim slučajevima, poput Fonda Dario Kordić i fonda
Dokumentacija iz BiH za potrebe odvjetnika Tomislava Jonjića, popisani su svi
dokumenti koji se nalaze u tim fondovima. Popisano je i označeno 211 video VHS
kazeta, za koje je kao sadržaj naveden tekst koji se nalazi na naljepnicama kazeta.17
Preuzeto arhivsko gradivo o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini u
HDA dobilo je službeni naziv Zbirka dokumenata HIS-a i MORH-a. Na temelju
uvida u arhivsko gradivo prilikom njegova sređivanja djelatnici HDA utvrdili su
da ono nije cjelovito. Kako nisu bili u mogućnosti utvrditi gdje se nalaze njegovi
ostali dijelovi, pretpostavljajući da se gradivo istih stvaratelja nalazi u BiH,
djelatnici HDA zaključili su da bi daljnje sređivanje gradiva pojedinih stvaratelja
bilo neracionalno, odnosno da se njegovu sređivanju može pristupiti tek po spajanju
cjelokupna gradiva jednoga stvaratelja.18 Stoga temeljna arhivistička obrada i opis
arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini nisu do danas
napravljeni.

Predaja gradiva Centru
Nakon osiguranja dodatna spremišnoga prostora u Kerestincu na temelju

Ugovora o pohrani od 12. svibnja 2009. HDA je privremeno, do konačna rješenje
pitanja vlasništva nad gradivom, predao Centru Zbirku dokumenata HiS-a i
14 Isto.
15 Isto.
16 Hrvatski državni arhiv, Povjerljivo, Zapisnik o primopredaji gradiva, Klasa: 612-06/09-08/35, Ur.
broj: 565-01-09-3, U Zagrebu, 17. 7. 2009.
17 Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo, Klasa: Pov: 720-
građe, Prilozi 1. – 8.
524
MORH-a. Navedeno se arhivsko gradivo od tada, pod službenim nazivom Zbirka

arhivskoga gradiva o Domovinskom ratu u Bosni i Hercegovini, nalazi u Centru na
čuvanju i kopiranju.19
Centar je preuzeo 10 123 registratora/kutija, koje je HDA preuzeo od HIS-a
i MORH-a tijekom 2000. i 2001. godine. Objedinjena zbirka dokumenata počinje
registratorom broj 1 i završava registratorom broj 10 126. Prilikom fizičkoga
preuzimanja gradiva u svibnju, lipnju i srpnju 2009. godine djelatnici Centra
utvrdili su da nedostaje slijedećih pet registratora:
1. broj 242 – registrator nije ni naveden u inventarnome popisu gradiva koji
su izradili djelatnici HDA
2. broj 381 – registrator koji je prema inventarnome popisu gradiva trebao
sadržavati dokumente GS HVO-a (razna ulazno-izlazna pošta 1992.
– 1993.)
sadržavati dokumente postrojbi ZP Orašje (dnevna izvješća i zapovijedi
104. brigade / 202. dp Domaljevac – Bosanski Šamac 1996. – 1997.)
sadržavati dokumente Prvoga voda OVP-a (razna pošta, popisi smjena 1.
rujan 1994. – 1. svibanj 1995.) te
5. broj 9458 – registrator nije ni naveden u inventarnome popisu gradiva koji
su izradili djelatnici HDA.20
Prilikom fizičkoga preuzimanja gradiva djelatnici Centra preuzeli su i dva

registratora bez broja, koji su dobili brojčane oznake 10 127 i 10 128.21 U prvome
se nalazi dokumentacija GS HVO-a iz razdoblja 1. lipanj – 31. prosinac 1993., a u
drugome dokumentacija GS HV-a, GS HVO-a i raznih zapovjedništava i postrojbi
HVO-a iz 1993. godine.
Uz gore navedene registratore/kutije, HDA je predao Centru i 65 kutija
gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini, izdvojena prilikom
preuzimanja gradiva od HIS-a 13. lipnja 2000. godine.22 HDA je predao Centru i
zbirku dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini, dobivenu 2003.
od nekadašnjega SIS-a MORH-a, današnjega POS-a VSOA. Zbirka se sastoji od
dviju cjelina:
a) gradivo s područja Bosne i Hercegovine koje se zateklo u arhivima
bivšega SIS-a MORH-a 2000. godine (tzv. Fond Tihomir Blaškić, Fond Dario
Kordić, Fond HVO, Fond vozila, Dokumentacija SDA i ABiH, Dokumentacija
broj: 565-01-09-3, U Zagrebu, 17. 7. 2009.
20 Isto, Prilog: Popis kutija za koje su djelatnici Centra prilikom fizičkoga preuzimanja gradiva
utvrdili da nedostaju.
21 Isto.
broj: 565-01-09-3, U Zagrebu, 17. 7. 2009.
525
Ivan BRIGOVIĆ
iz BiH, video i audiomaterijal te Dokumentacija iz BiH za potrebe odvjetnika

Tomislava Jonjića, te
b) gradivo s područja Bosne i Hercegovine koje je korišteno „kao prilog
prilikom korespondencije između bivše SIS MORH i vanjskih korisnika u
okviru operativnog postupanja”, a koje je izdvojeno iz arhivske dokumentacije
nekadašnjega SIS-a MORH-a, današnjega POS-a VSOA.
Zbirka se količinski sastoji od 208 registratora gradiva, jednoga metalnog
sanduka gradiva, 274 video VHS kazeta, tri video VHS – C kazete, 17 audiokazeta i
devet audio mikro kazeta.23
Sveukupno je HDA predao Centru 10 396 registratora/kutija gradiva,
jedan metalni sanduk gradiva, 274 video VHS kazeta, tri video VHS – C kazete,
17 audiokazeta te devet audio mikro kazeta. Navedeno arhivsko gradivo sačinjava
Zbirku arhivskoga gradiva o Domovinskom ratu u Bosni i Hercegovini.
Sadržaj gradiva
Prilikom sređivanja gradiva djelatnici su HDA dokumentaciju dobivenu

od HIS-a i MORH-a u toku 2000. i 2001. godine podijelili prema stvarateljima
u devetnaest cjelina, razrađenih po nižim stvarateljima slijedeći njihov ustroj i
hijerarhiju. Takva podjela zadržana je i nakon što je gradivo preuzeo Centar 2009.
godine pa se navedena dokumentacija, obima 10 123 registratora/kutija, sastoji od
sljedećih cjelina:24
I) Ured Predsjednika Hrvatske Republike Herceg-Bosne (registratori/kutije
1 – 20), podijeljena u dvije podcjeline – 1) Paket veza i 2) „Stjepan Kosača” –
izvješća Predsjedniku Hrvatske Republike Herceg-Bosne;
II) Odjel obrane HVO / Ministarstvo obrane HVO (registratori/kutije 21 –
126), podijeljena u trinaest podcjelina – 1) Knjige, 2) Spisi, 3) Ured predstojnika,
4) Civilni sektor, 5) Personalna uprava, 6) Uprava za financije, 7) Sektor opskrbe,
nabave i proizvodnje, 8) Blagajna, 9) Središnja logistička baza, 10) Prometna
satnija Čapljina, 11) Nastavno središte „F. B. Beba” Crvenice, 12) Okružni vojni
sud Žepče i 13) Razno;
III) Ministarstvo obrane Hrvatske Republike Herceg-Bosne – Politička
uprava (registratori/kutije 127 – 153), podijeljena u sedam podcjelina – 1) Ulazna
pošta, 2) Izlazna pošta, 3) Bilteni Političke uprave MO HR HB, 4) Jutarnji servis
Hercegovačkobosanske novinske agencije, 5) Izvodi iz dnevnika RTV Bosne i
Hercegovine, 6) Raščlamba stranoga i domaćega tiska i 7) Razno;
IV) Glavni stožer HVO-a (registratori/kutije 154 – 1092), podijeljena
u dvadeset i osam podcjelina – 1) Knjige, 2) Izlazna pošta, 3) Ulazna pošta, 4)
građe.
24 Gradivo unutar pojedinih cjelina zbirke dokumenata navedeno je prema inventarnome popisu
gradiva koji su izradili djelatnici HDA u travnju 2001. godine.
526
Ulazno-izlazna pošta, 5) Predmetni spisi, 6) Načelnik GS HVO-a, 7) Kabinet

načelnika GS HVO-a, 8) Pomoćnik načelnika GS HVO-a, 9) Pomoćnik načelnika
GS HVO-a za borbeni sektor, 10) Pomoćnik načelnika GS HVO-a za kopnenu
vojsku, 11) Pomoćnik načelnika GS HVO-a za obuku i školstvo, 12) Pomoćnik
načelnika GS HVO-a za domobranstvo, 13) Ured pomoćnika načelnika GS
HVO-a za domobranstvo, 14) Borbeni sektor25, 15) Kopnena vojska26, 16) Sektor
za obuku i školstvo, 17) Združeni stožer Vojske Federacije, 18) Nastavno središte
(NS) Čapljina27, 19) 10. topničko-raketni divizion, 20) 11. mješovita zrakoplovna
eskadrila, 21) 15. topničko-raketni divizion, 22) 33. samostalna satnija veze, 23)
Inženjerijsko pontonirska bojna Posušje, 24) Središnjica elektroničkoga djelovanja,
25) 60. gardijska bojna (gb) – postrojba za posebne namjene „Ludvig Pavlović”
Čapljina, 26) Bojna ZMIN Ljubuški, 27) 22. diverzantski odred i 28) Razne
postrojbe i odjeli GS HVO-a;
V) SIS – Uprava (registratori/kutije 1093 – 1629), podijeljena u dvije
podcjeline – 1) Odjel obrane – Sektor sigurnosti i 2) SIS – Uprava Mostar;28
VI) SIS postrojbe (registratori/kutije 1630 – 2110), podijeljena u pet
podcjelina – 1) SIS pri GS HVO-a Mostar29, 2) SIS pri ZP-u Mostar30, 3) SIS pri
ZP-u Tomislavgrad31, 4) SIS pri ZP-u Orašje32, te 5) SIS pri ZP-u Vitez33;
25 Sastoji se od podcjelina Operativna uprava, Odjel za borbeni sektor, Odjel za ratno planiranje,
Operativno središte, Operativna uprava, Obavještajna uprava, Odjel HRZ i PZO te Odsjek OPL.
26 Sastoji se od podcjelina Uprava rodova kopnene vojske, Odjel pješaštva, Odjel topništva, Odjel
veza, Odjel PZO i Spisi raznih odjela kopnene vojske.
27 Sastoji se od podcjelina NS Čapljina – Zapovjednik, NS Čapljina – Odsjek SIS-a, NS Čapljina –
2. bojna SVO, NS Čapljina – Bitnica PZO, NS Čapljina – Logistička satnija te NS Čapljina – Razno.
28 Sastoji se od podcjelina Centar SIS-a Mostar, Centar SIS-a Orašje, Centar SIS-a Rama, Centar
SIS-a Kiseljak, Centar SIS-a Vitez, Centar SIS-a Čapljina, Centar SIS-a Tomislavgrad, ZP Mostar
– Odsjek SIS-a, SIS razno (predmetno), SIS razno (rinfuza) i SIS – nalozi za knjiženje osoba i
dokumenata.
29 Sastoji se od podcjelina SIS-a pri 10. topničko-raketnoj pukovniji Široki Brijeg, SIS pri 11.
mješovitoj zrakoplovnoj eskadrili Mostar, SIS pri 15. topničko-raketnom divizionu PZO Mostar, SIS
pri 121. bojni ZMIN Ljubuški i SIS pri NS HVO-a Čapljina.
30 Sastoji se od podcjelina SIS-a pri Zapovjedništvu ZP Mostar, SIS pri 50. dp „Knez Domagoj”
Čapljina, SIS pri 81. dp Mostar, SIS pri 82. dp Mostar, SIS pri VP 1900 Mostar, SIS pri 51. dp „Stjepan
Radić” Ljubuški, SIS pri 41. dp „Knez Branimir” Čitluk, SIS pri 83. dp „Mario Hrkač – Čikota” Široki
Brijeg, SIS pri 56. dp „Herceg Stjepan” Konjic, SIS pri 63. opslužništvu vojarne „Božan Šimović”
Čapljina, SIS pri 150. logističkoj bazi (LOB) Mostar, SIS pri 2. gardijskoj motoriziranoj brigadi
Mostar, SIS pri 3. bojni Vojne policije (3. bVP) Mostar i SIS pri 40. dp „Ranko Boban” Grude.
31 Sastoji se od podcjelina SIS-a pri 1. gardijskoj brigadi „Ante Bruno Bušić” Livno, SIS pri 2.
bVP Livno, SIS pri 79. dp „Kralj Tomislav” Tomislavgrad, SIS pri 80. dp „Petar Krešimir IV” Livno,
SIS pri 42. dp „Rama” Prozor, SIS pri 43. dp „Ante Starčević” Uskoplje (Gornji Vakuf), SIS pri 1. dp
Posušje, SIS pri 55. dp Tomislavgrad i Razno.
32 Sastoji se od podcjelina SIS-a pri 4. gardijskoj brigadi Orašje, SIS pri 5. satniji Vojne policije
Orašje, SIS pri 101. brigadi Bosanski Brod, SIS pri 102. brigadi Odžak, SIS pri 104. brigadi
Domaljevac – Bosanski Šamac, SIS pri 104. brigadi/202. dp Domaljevac – Bosanski Šamac, SIS pri
202. dp – topničko-raketnom divizionu Orašje, SIS pri 105. brigadi Modriča, SIS pri 106. dp Orašje,
SIS pri 201. dp Orašje i SIS pri 108. brigadi Brčko.
33 Sastoji se od podcjelina SIS pri 3. gardijskoj motoriziranoj brigadi Vitez, SIS pri 4. bVP Vitez,
SIS pri 4. lakoartiljerijskom raketnom divizionu PZO Vitez, SIS pri 90. dp „Stjepan Tomašević”
527
Ivan BRIGOVIĆ
VII) SIS dosjei (registratori/kutije 2111 – 2212) – dosjei osoba za koje je

provođena sigurnosna provjera složeni prema abecednome načelu;
VIII) ZP Orašje (registratori/kutije 2213 – 3061), podijeljena u trinaest
podcjelina – 1) ZZP Orašje, 2) 4. gardijska brigada Orašje, 3) 101. brigada Bosanski
Brod, 4) 103. brigada Derventa, 5) 106. brigada Orašje, 6) 162. LOB Orašje, 7) 201.
dp Orašje, 8) 202. dp Domaljevac – Bosanski Šamac, 9) topničko-raketni divizion
Orašje, 10) 17. inženjerijska satnija, 11) 74. satnija veze Orašje, 12) 115. brigada
„Zrinski” Tuzla i 13) Dokumentacija postrojbi ZP Orašje;
IX) ZP Vitez (registratori/kutije 3063 – 4384), podijeljena u dvadeset i
pet podcjelina – 1) ZZP Vitez, 2) 3. gardijska motorizirana brigada Vitez, 3) 158.
LOB Vitez, 4) 4. lakoartiljerijski divizion Vitez, 5) 99. topničko-raketni divizion
PZO Vitez, 6) 90. dp „Stjepan Tomašević” Novi Travnik, 7) 91. dp „Fran Krsto
Frankopan” Travnik, 8) 92. dp „Viteška” Vitez, 9) 93. dp „Nikola Šubić Zrinski”
Busovača, 10) 94. dp „Ban Josip Jelačić” Kiseljak, 11) 95. dp „Marinko Bošnjak”
Kreševo, 12) 96. dp „Bobovac” Vareš, 13) 97. dp „Hrvoje Vukčić Hrvatinić” Prozor
– Rama, 14) 110. dp Usora, 15) 111. xp dp Žepče, 16) 44. db „Jure Francetić”
Zenica, 17) 45. db Komušina – Teslić, 18) brigada „Frankopan” Travnik, 19) TG –
2, 20) 73. satnija veze, 21) 35. mješoviti topničko-raketni divizion, 22) 1. MTRB,
23) 3. MTRB, 24) vojarna „Ivan Žilić Bukal” i motorizirana satnija te 25) Razne
postrojbe;
X) ZP Tomislavgrad (registratori/kutije 4385 – 5103), podijeljena u
dvadeset podcjelina – 1) ZZP Tomislavgrad, 2) IZM Kupres, 3) IZM OG Sjever,
4) IZM Prozor, 5) IZM Šuica, 6) IZM Posušje, 7) 42. dp „Rama” Prozor, 8) 1. gbr
„Ante Bruno Bušić” Livno, 9) 14. topničko-raketni divizion PZO, 10) bojna „Kulin
ban”, 11) Lašvanska bojna, 12) 154. LOB Livno, 13) 1. dp Posušje, 14) 71. satnija
veze Tomislavgrad, 15) 43. dp „Ante Starčević” Uskoplje (Gornji Vakuf), 16) 79.
dp „Kralj Tomislav” Tomislavgrad, 17) 55. dp Tomislavgrad, 18) 80. dp „Petar
Krešimir IV” Livno, 19) Ratna bolnica Rama i 20) Dokumentacija postrojbi ZP
Tomislavgrad;
XI) ZP Mostar (registratori/kutije 5104 – 7165), podijeljena u devetnaest
podcjelina – 1) ZZP Mostar, 2) 2. gmbr Mostar, 3) 50. dp „Knez Domagoj”
Čapljina, 4) 81. dp Mostar, 5) 82. dp Mostar, 6) 51. dp. „Stjepan Radić” Ljubuški,
7) 41. dp „Knez Branimir” Čitluk, 8) 40. dp „Vitez Ranko Boban” Grude, 9) 83. dp
„Mario Hrkač – Čikota” Široki Brijeg, 10) 56. dp Konjic, 11) 2. lakoartiljerijsko
raketni divizion PZO/12. topničko-raketna bitnica PZO Mostar, 12) Samostalna
tenkovska satnija, 13) 72. satnija veze Domanovići – Mostar, 14) TG – Mostar, 15)
63. opslužništvo vojarne „Božan Šimović” Čapljina, 16) 64. opslužništvo vojarne
Mostar, 17) Odsjek logistike Zapovjedništva ZP Mostar, 18) 150. LOB Mostar –
Čitluk i 19) Razne postrojbe ZP Mostar;
Novi Travnik, SIS pri 91. dp „Fran Krsto Frankopan” Travnik, SIS pri 92. dp „Viteška” Vitez, SIS pri
93. dp „Nikola Šubić Zrinski” Busovača, SIS pri 94. dp „Ban Josip Jelačić” Kiseljak, SIS pri 95. dp
„Marinko Bošnjak” Kreševo, SIS pri 96. dp „Bobovac” Vareš, IZM Daštansko, SIS pri 110. dp Usora,
SIS pri 111. xp dp Žepče, SIS brigade „Frankopan” Travnik, SIS pri 97. dp „Hrvoje Vukčić Hrvatinić”
Prozor – Rama, SIS pri 44. db „Jure Francetić” Zenica i Razno.
528
XII) ZM Bihać (registratori/kutije 7166 – 7181), podijeljena u tri podcjeline

– 1) Zapovjedništvo, 2) Dom zapovjedništva i 3) 101. dp Bihać;
XIII) Uprava Vojne policije Mostar (registratori/kutije 7182 – 9664),
podijeljena u trideset i pet podcjelina – 1) Knjige, 2) Zapovijedi, 3) Izlazni spisi,
4) Ulazni spisi, 5) Ulazno-izlazni spisi, 6) Ured načelnika, 7) Odjel za suzbijanje
kriminaliteta, 8) Odsjek za operativno dežurstvo, 9) Odjel opće i prometne
policije, 10) Odjel za zaštitu Predsjednika HR HB, 11) Odjel za kadrovsko-pravne
poslove, 12) Akcija „Put”, 13) Akcija „Pauk”, 14) 1. bojna Mostar, 15) 2. bojna
Tomislavgrad, 16) 3. bojna Mostar, 17) 4. bojna Vitez, 18) 5. bojna Mostar, 19)
6. bojna „Boško Papić” Tomislavgrad, ZS Mostar, 20) 7. bojna – 1. satnija, VP
Šipovo, 21) 8. bojna (VP 101. brigade Bosanski Brod), 22) 5. samostalna satnija
Orašje, 23) VP Brčko, VP Zovik, VP Boće, VP Bosanska Bijela, VP Špionica, 24)
Računovodstvo, 25) Logistika, 26) Združena satnija Mrkonjić Grad, 27) vod Bihać,
28) Razne postrojbe i predmeti, 29) Odsjek logistike/opskrbe, 30) Normativna akta,
31) Bilteni VP, 32) Razno, 33) Vojno-istražni zatvori i konačišta ratnih zarobljenika,
34) Središnji vojni istražni zatvor Mostar i 35) Vojni istražni zatvor Ljubuški;
XIV) Razne postrojbe i civilne ustanove (registratori/kutije 9665 – 9804),
podijeljena u tri podcjeline – 1) Razne postrojbe (MO, MUP – Odsjek operativnoga
dežurstva, Misija za vezu, Glavni sanitetski stožer, Općinski stožer Mostar, Uprava
za obranu Mostar – Županijski centar za obavješćivanje, Policijska uprava Mostar
(civilna policija), Ured za obranu Orašje, HVO Sarajevo, HVO općina Rama,
ZM Donja Mahala, TG 2 – sektor 2, Ratna bolnica Tolisa), 2) Civilne ustanove
(Zastupnički dom, Vlada HR HB, Općinsko vijeće Mostar, Ured za prognanike i
izbjeglice Mostar, Povjereništvo općine Glamoč, Mjesne zajednice (MZ) u Mostaru
i Razne civilne ustanove) i 3) Razno;
XV) Razno (registratori/kutije 9805 – 9872), podijeljena u deset podcjelina
– 1) Općinski štab TO Mostar, 2) Općinski štab TO Orašje, 3) Općinski štab TO
Split, 4) 30. partizanska (laka) divizija, 5) Tvornica trikotaže „Međugorje” Glamoč,
6) Radna organizacija „Orašje” OOUR Agroservis, 7) MP Mehanika Orašje, 8)
Pisma poslana u Jablanicu konvojem UNPROFOR-a, 9) Srpska demokratska
stranka (SDS) i 10) Razne civilne ustanove;
XVI) Nekonvencionalno gradivo (registratori/kutije 9873 – 9978),
podijeljena u šesnaest podcjelina – 1) VHS vrpce „Tjedna izvješća TV Mostar i
HTV Mostar”, 2) VHS vrpce Mostar, 3) audiovrpce snimljenih razgovora u
Mostaru, 4) VHS vrpce IPD službe 115. brigade „Zrinski” Tuzla, 5) VHS vrpce
ZP Vitez, 6) VHS vrpce HVO ZM Bihać – Odsjek za PD, 7) fotografije, 8) plakati,
9) diplome, pohvale i zahvalnice, 10) novine i časopisi, 11) diskete, 12) bušene
trake – Republički sekretarijat za narodnu odbranu SR BiH, 13) Zemljopisne karte
područja ZP Mostar, 14) Karte područja Prijedor – Banja Luka – Glamoč – Jajce,
15) Karte ZP Orašje i 16) Razne karte;
XVII) Armija BiH (registratori/kutije 9979 – 10 013), podijeljena u četiri
podcjeline – 1) 4. korpus ABiH Mostar, 2) Radio Mostar, 3) 1. mostarska brigada i
4) Razno;
529
Ivan BRIGOVIĆ
XVIII) Stranka demokratske akcije (SDA) Hercegovine (registratori/kutije

10 014 – 10 019) te
XIX) Vojska Republike Srpske (registratori/kutije 10 020 – 10 126),
podijeljena u četiri podcjeline – 1) 30. divizija, 2) ostale postrojbe, 3) Općinski štab
TO Mrkonjić Grad i 4) Razno.34
Šezdeset i pet kutija arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i
Hercegovini koje je izdvojeno prilikom preuzimanja gradiva od HIS-a 13. lipnja
2000. sadržavaju dokumentaciju GS HVO-a, Ministarstva obrane Hrvatske
Republike Herceg-Bosne, zbornih područja Tomislavgrad, Mostar, Vitez i Orašje
i postrojbi iz njihova sastava (obavještajna izvješća, dnevna izvješća, izvješća
o sigurnosnome stanju u njihovim zonama odgovornosti, informacije, popise
postrojbi, popise ranjenih i poginulih te zemljovide), uglavnom povezanu s
oslobodilačkim i obrambenim operacijama HVO-a poduzetima, u suradnji s HV-om
i ABiH, tijekom 1994. i 1995. – Cincar ‘94, Zima ‘94, Vrilo ‘95, Skok 1, Skok 2,
Ljeto ‘95, Kozjak ‘95, Maestral i Južni potez.35
Zbirka dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini koju
je 2003. djelatnicima HDA predao nekadašnji SIS MORH-a, današnji POS
VSOA, sastoji se od više cjelina (fondova). Fond Tihomir Blaškić sastoji se od 94
registratora oznaka T. B. (Tihomir Blaškić, op. I. B.) 1 do T. B. 94, koji sadržavaju
dokumentaciju HVO-a, HDZ-a i hrvatskih institucija vlasti s područja Bosne i
Hercegovine, nastalu tijekom rata u Bosni i Hercegovini, a prikupljenu za suđenje
Tihomiru Blaškiću pred Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene na
području bivše Jugoslavije. Riječ je uglavnom o dokumentaciji povezanoj s ratnim
zbivanjima te odnosom Hrvata i Bošnjaka (Muslimana) na području Srednje Bosne,
posebice nakon izbijanja hrvatsko-bošnjačkoga oružanog sukoba krajem 1992.
godine.36 Fond Dario Kordić sastoji se od 29 registratora oznaka K 1 do K 29, koji
sadržavaju dokumentaciju koju je stvorio ili prikupio Dario Kordić tijekom rata u
Bosni i Hercegovini. Uglavnom je riječ o dokumentaciji HVO-a, SIS-a, Policijske
uprave Travnik, Vlade HR HB, HDZ-a, općinskih vijeća, humanitarnih udruga,
bolnice Nova Bila i hrvatskih institucija vlasti nastaloj na području ili povezanoj s
područjem Srednje Bosne tijekom rata. Među gradivom nalazi se i devet knjiga –
urudžbenih zapisnika i bilješki tajnice Darija Kordića.37
Fond HVO sastoji se od 35 registratora oznaka HVO 1 do HVO 35. Kako
mu i ime govori, fond sadržava dokumentaciju HVO-a.38 Fond vozila sastoji se
35 BiH, Hrv. Rep. Herceg-Bosna, Ministarstvo obrane, Gl. stožer Hrv. vijeća obrane (nedatirani
dokument, popis s opisom sadržaja 65 kutija izdvojenih prilikom preuzimanja gradiva od HIS-a 13.
lipnja 2000., koji su izradili djelatnici HDA).
građe, Prilog br. 1, Dokumentacija HVO koja je prikupljena za slučaj Blaškić (tzv. „Fond T. Blaškić”).
37 Isto, Prilog br. 2, Dokumentacija koju je prikupio ili stvorio D. Kordić (tzv. „Fond D. Kordić”).
38 Isto, Prilog br. 3, Dokumentacija HVO – arhivska građa zatečena 2000. godine u splitskoj luci
„Lora” (tzv. „Fond HVO”).
530
od 36 registratora oznaka Vozila 1 do Vozila 36, koji sadržavaju dokumentaciju o

preraspodjeli vozila iz logističkoga centra u Grudama. Vozila su raspoređivana „na
razne strane i to: HVO, HV, ABiH, razne privatne ili državne organizacije, fizičke
osobe”.39 Fond Dokumentacija SDA i ABiH sadržava dokumente SDA, Teritorijalne
obrane BiH, Patriotske lige i ABiH – promidžbene materijale, zapovijedi za napad,
izvješća, popise vojnika, potvrde, pravilnike, fotografije, osobne dokumente i vojne
iskaznice, koji se nalaze u metalnome sanduku.40 Fond dokumentacija iz BiH,
video i audiomaterijal sadržava 274 video VHS kazete, čiji je sadržaj povezan s
ratom u Bosni i Hercegovini (posebice u Srednjoj Bosni) i suđenjem Tihomiru
Blaškiću pred Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene na području bivše
Jugoslavije, te tri video VHS – C kazete, 17 audiokazeta i devet audio mikro kazeta
nepoznata sadržaja.41
Fond Dokumentacija iz BiH za potrebe odvjetnika Tomislava Jonjića42
sastoji se od četiri registratora oznaka J – 1 do J – 4, koji sadržavaju dokumentaciju
ABiH, Teritorijalne obrane BiH, HVO-a – uglavnom dokumente ZP Vitez i
postrojbi iz njegova sastava, SIS-a, PU Travnik i lokalnih hrvatskih institucija
vlasti koji govore o ratnim zbivanjima na području Srednje Bosne, posebice nakon
izbijanja hrvatsko-bošnjačkoga oružanog sukoba krajem 1992. godine.43
Dokumentacija s područja Bosne i Hercegovine koja je korištena kao prilog
prilikom korespondencije između bivšeg SIS-a MORH-a i vanjskih korisnika u
okviru operativnoga postupanja te je naknadno izdvojena iz arhivske dokumentacije
bivšeg SIS-a MORH-a, sastoji se od deset registratora oznaka S – 01 do S – 10, a
sadržava različitu dokumentaciju HVO-a.44
Zbirka dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini koja
se čuva u Centru, obima 10 396 registratora/kutija gradiva, jedan metalni sanduk
gradiva, 274 video VHS kazeta, tri video VHS – C kazete, 17 audiokazeta i devet
audio mikro kazeta, autentična je – uglavnom je riječ o originalnim dokumentima,
dobro je očuvana te sadržava znatan dio ukupnoga gradiva. Prema dostupnim
podatcima dio gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini pohranjen
je u Središnjemu vojnom arhivu (SVA) MORH-a na Črnomercu u Zagrebu te
u Dokumentacijskome centru u Mostaru, gdje se čuva dokumentacija MUP-a
Hrvatske Republike Herceg-Bosne i još nešto arhivskoga gradiva povezanoga
39 Isto, Prilog br. 4, Dokumentacija o preraspodjeli vozila iz logističkoga centra u Grudama (tzv.
„Fond vozila”).
40 Isto, Prilog br. 5, Dokumenti SDA (Stranka demokratske akcije) i Armije BiH (tzv.
„Dokumentacija SDA i ABiH”).
41 Isto, Prilog br. 6, Video i audiomaterijal iz raznih izvora, zatečeni 2000. godine u arhivima bivše
Uprave SIS-a MORH-a.
42 Navedena dokumentacija izdvojena je na traženje odvjetnika Tomislava Jonjića u studenome
2003. iz Fonda T. Blaškić, Fonda D. Kordić i Fonda HVO prema traženoj specifikaciji.
građe, Prilog br. 7, Dokumentacija iz BiH, za potrebe odvjetnika Tomislava Jonjića izdvojena iz
fondova.
44 Isto, Prilog br. 8, Dokumentacija iz BiH, izdvojena iz arhive SIS-a MORH-a.
531
Ivan BRIGOVIĆ
s ratnim zbivanjima u Bosni i Hercegovini u prvoj polovici 1990-ih. O kojoj

je količini arhivskoga gradiva riječ nije mi poznato. Dio arhivskoga gradiva,
uglavnom personalna dokumentacija, prema dostupnim informacijama pohranjen je
u Ljubuškom ili u Čapljini. O kojoj je količini arhivskoga gradiva riječ i gdje se ono
točno čuva nije mi poznato. Na temelju desetogodišnjega rada u Centru s velikom
sigurnošću mogu reći da se dio arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni
i Hercegovini, posebice nekonvencionalna gradiva – video- i audiokazeta, nalazi u
privatnome vlasništvu.
Pregled Zbirke arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini

koja se čuva u Centru
U kojoj se
Redni Cjelina Količina ustanovi Kada je Kada je gradivo
broj gradiva gradivo gradivo HDA predao
čuvalo prije predano HDA Centru
predaje HDA
1. Ured Predsjednika 2 d/m HIS 13. lipnja 12. svibnja
Hrvatske Republike 2000. 2009.
Herceg-Bosne
2. Odjel obrane HVO/ 10,6 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
Ministarstvo obrane MORH 2000. do 15. 2009.
HVO siječnja 2001.
3. Ministarstvo obrane 2,7 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
Hrvatske Republike MORH 2000. do 15. 2009.
Herceg-Bosne – siječnja 2001.
Politička uprava
4. Glavni stožer 93,9 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
HVO-a MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
5. SIS – Uprava 53,7 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
6. SIS postrojbe 48,1 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
7. SIS dosjei 10,2 d/m HIS 13. lipnja 12. svibnja
2000. 2009.
8. ZP Orašje 84,8 d/m MORH od 26. srpnja 12. svibnja
2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
9. ZP Vitez 132,2 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
532
10. ZP Tomislavgrad 71,9 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja

MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
11. ZP Mostar 206,2 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
12. ZM Bihać 1,5 d/m MORH od 15. rujna 12. svibnja
2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
13. Uprava Vojne 248,1 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
policije Mostar MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
14. Razne postrojbe i 14 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
civilne ustanove MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
15. Razno 6,8 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
16. Nekonvencionalno 10,6 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
gradivo MORH 2000. do 15. 2009.
siječnja 2001.
17. Armija BiH 3,5 d/m HIS i 13. lipnja 12. svibnja
MORH 2000. i 15. 2009.
siječnja 2001.
18. Stranka demokratske 0,6 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
akcije Hercegovine MORH do 7. rujna 2009.
2000.
19. Vojska Republike 10,7 d/m HIS i od 13. lipnja 12. svibnja
Srpske MORH do 7. rujna 2009.
2000.
20. Gradivo koje je 6,5 d/m HIS 13. lipnja 12. svibnja
izdvojeno prilikom 2000. 2009.
preuzimanja gradiva
od HIS-a
21. Fond Tihomir 9,4 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
Blaškić VSOA (SIS 2003. 2009.
MORH-a)
22. Fond Dario Kordić 2,9 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
VSOA (SIS 2003. 2009.
MORH-a)
23. Fond HVO 3,5 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
VSOA (SIS 2003. 2009.
MORH-a)
533
Ivan BRIGOVIĆ
24. Fond vozila 3,6 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
VSOA (SIS 2003. 2009.
MORH-a)
25. Dokumentacija SDA metalni POS 15. prosinca 12. svibnja
i ABiH sanduk VSOA (SIS 2003. 2009.
MORH-a)
26. Fond dokumentacija 274 video POS 15. prosinca 12. svibnja
iz BiH, video- i VHS VSOA (SIS 2003. 2009.
audiomaterijal kazete, MORH-a)
tri video
VHS – C
kazete, 17
audiokazeta
i devet
audio mikro
kazeta
27. Dokumentacija 0,4 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
iz BiH za potrebe VSOA (SIS 2003. 2009.
odvjetnika MORH-a)
Tomislava Jonjića
28. Dokumentacija 1 d/m POS 15. prosinca 12. svibnja
koja je korištena VSOA (SIS 2003. 2009.
kao prilog prilikom MORH-a)
korespondencije
između bivšeg
SIS-a MORH-a i
vanjskih korisnika u
okviru operativnoga
postupanja te je
naknadno izdvojena
iz arhivske
dokumentacije
bivšega SIS-a
MORH-a
Uvjeti dostupnosti
Cjelokupno arhivsko gradivo o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini,

koje je pohranjeno u Centru, rezervatnoga je karaktera. Za njegovo gledanje i izradu
preslika dokumenata potrebno je dobiti odobrenje, koje je prvotno davala Vlada
Republike Hrvatske – u početku predsjednik Savjeta za suradnju s Međunarodnim
sudom pravde i Međunarodnim sudom za ratne zločine počinjene na području bivše
Jugoslavije, a kasnije ravnatelj Uprave za međunarodnu suradnju, pravnu pomoć
534
i suradnju s međunarodnim kaznenim sudovima45 Ministarstva pravosuđa RH.46

Danas ga daje Državno odvjetništvo Republike Hrvatske, uz odobrenje hrvatske
Vlade. Nakon što dobiju potrebno odobrenje za uvid u arhivsko gradivo, korisnici
trebaju podnijeti zahtjev Centru (prije HDA), koji treba sadržavati njihovo ime,
prezime i zanimanje, svrhu korištenja gradiva te stvaratelje i godine nastanka
gradiva koje žele gledati i istraživati.47 Na temelju njihova zahtjeva, korisnicima
se omogućava uvid u traženo gradivo u velikoj čitaonici HDA. Na njihov zahtjev
preslike dokumenata korisnicima izrađuje Centar, kao što je prije njega izrađivao i
HDA.48
Nakon što ju je HDA predao u depozit Centru u razdoblju od 8. lipnja 2009.

do 11. prosinca 2015. uvid u zbirku dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni
i Hercegovini ostvarilo je pedeset i dvoje korisnika, koji su tijekom 128 posjeta
ukupno pregledali 3819 registratora/kutija gradiva. Uvid u gradivo najviše su tražila
pravosudna tijela – Tužiteljstvo BiH, DORH i Županijsko državno odvjetništvo
u Zagrebu i pojedini odvjetnici te MUP RH, Ravnateljstvo policije RH i MORH
radi prikupljanja dokaza za istražne postupke i podizanje optužnica protiv osoba
osumnjičenih da su počinili kaznena djela i ratne zločine tijekom rata u Bosni i
Hercegovini 1992. – 1995. godine. Uz njih, uvid u gradivo tražili su i pojedini
povjesničari i druge osobe radi njegova istraživanja te pisanja znanstvenih radova i
monografija na temelju njega.49
Uvid u gradivo najviše su puta zatražili djelatnici Tužiteljstva BiH, čijih

je trideset ekipa, u razdoblju od 13. srpnja 2010. do 6. svibnja 2015. godine, u
76 posjeta Centru pregledalo 2456 registratora/kutija gradiva.50 Višegodišnji
slobodan pristup zbirci dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini
Tužiteljstvu BiH onemogućen je 3. lipnja 2015. odlukom Vlade RH, nezadovoljne
radom pravosudnih tijela Bosne i Hercegovine koja su dizala optužnice protiv
pripadnika „oružanih snaga, policije, sigurnosnih i obavještajnih službi Republike
Hrvatske” te članova „političkih struktura” i „tijela vlasti”, koristeći se pritom
„široko postavljenim i ekstenzivno tumačenim sudioništvom u udruženom
zločinačkom pothvatu” i formulacijom prema kojoj su se zločini događali u okviru
45 Danas Uprava za europske poslove, međunarodnu i pravosudnu suradnju.
Zagreb, 13. lipnja 2000., Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Kabinet ministra, Službena tajna,
Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-00-1327/1, Zagreb, 7. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji arhivskog
gradiva, Hrvatski državni arhiv, Povjerljivo, Zapisnik o primopredaji gradiva, Klasa: 612-06/09-08/35,
Ur. broj: 565-01-09-3, U Zagrebu, 17. 7. 2009.
47 Pravilnik o korištenju i izradi preslika Zbirke dokumenata HIS-a i MORH-a o ratnim operacijama
1. lipnja 1991. do kraja 1995. godine.
48 Isto.
49 Opširnije vidjeti u: Dnevnik spremišta Hrvatskoga memorijalno-dokumentacijskog centra
Domovinskog rata.
50 Isto.
535
Ivan BRIGOVIĆ
širokoga i sistematičnoga napada vojnih snaga u koje je bila uključena Hrvatska

vojska. Takvu praksu pravosudnih tijela BiH hrvatska je Vlada ocijenila kao grubo
kršenje „domaćega javnog poretka” i „bitnih državnih interesa”, te je savjetovala
pravosudnim tijelima Republike Hrvatske, što su ona i prihvatila, da više ne
postupaju prema zamolbama bosanskohercegovačkih pravosudnih tijela koje su
protivne hrvatskim državnim interesima.51
Važnost gradiva
Arhivsko gradivo o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini ima jako

veliku historiografsku važnost za razumijevanje rata u Bosni i Hercegovini 1992.
– 1995. te uloge bosanskohercegovačkih Hrvata i hrvatskih oružanih formacija
u njemu. Zbog podizanja optužnica pred Međunarodnim sudom za ratne zločine
počinjene na području bivše Jugoslavije te pred sudovima u Hrvatskoj i Bosni i
Hercegovini protiv osoba osumnjičenih da su počinili kaznena djela i ratne zločine
tijekom rata u Bosni i Hercegovini, gradivo ima i veliku dnevno-političku važnost.
Imajući u vidu da je gradivo nastalo na teritoriju druge suverene države te da će
najvjerojatnije na kraju biti pohranjeno negdje na području Bosne i Hercegovine,
HDA je 22. srpnja 2008. započeo skenirati gradivo da bi, barem u preslikama, ostalo
pohranjeno u nekoj arhivskoj instituciji u Republici Hrvatskoj. U razdoblju od 22.
srpnja 2008. do predaje zbirke dokumenata Centru, djelatnici HDA skenirali su 1723
registratora/kutija gradiva. Njihov rad po preuzimanju zbirke dokumenata nastavio
je Centar, čiji su djelatnici, počevši sa skeniranjem 17. ožujka 2010., do kraja lipnja
2016. godine skenirali 2452 registratora/kutije gradiva. Razlog sporosti procesa
skeniranja arhivskoga gradiva o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini leži
u smanjenju novčanih sredstava koje je davala Vlada RH za kupnju odgovarajuće
opreme – kopirnoga aparata/skenera za skeniranje dokumenata i zapošljavanje
osoba koje će skenirati gradivo. Ako se ne osiguraju potrebna novčana sredstva i
oprema za rad, skeniranje navedenoga gradiva trajat će još godinama.
Zaključak
Zbirka dokumenata o Domovinskome ratu u Bosni i Hercegovini koja se

čuva u Centru autentična je i dobro očuvana, sadržava znatan dio ukupnoga gradiva
istih stvaratelja te je važan historiografski izvor za razumijevanje rata u Bosni i
Hercegovini 1992. – 1995. te uloge bosanskohercegovačkih Hrvata i hrvatskih
oružanih formacija u njemu. Budući da zbirka nije cjelovita – dio gradiva nalazi se
na više mjesta (u više ustanova) u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, njezina temeljna
arhivistička obrada i opis nisu do danas napravljeni niti se to planira učiniti u
51 Vlada Republike Hrvatske, Zaključak, Klasa: 022-03/15-07/192, Ur. broj: 50301-09/09-15-2,

Zagreb, 3. lipnja 2015.
536
budućnosti jer je zbirka samo privremeno pohranjena u Centru do konačnoga

rješenja pitanja vlasništva nad njom, odnosno najvjerojatnije do njezina vraćanja
Bosni i Hercegovini, na čijemu je teritoriju i nastala. Usprkos tomu, gradivo se
može bez problema pretraživati i njime koristiti zahvaljujući njegovu inventarnome
popisu, koji su izradili djelatnici HDA u travnju 2001. i iz kojega su vidljivi
stvaratelji gradiva, njegova količina, sadržaj i granične godine.
Kratice:
ABiH – Armija Bosne i Hercegovine
BiH – Bosna i Hercegovina
bVP – bojna Vojne policije
d/m – dužni metar
db – domobranska bojna
DORH – Državno odvjetništvo Republike Hrvatske
dp – domobranska pukovnija
gb – gardijska bojna
gbr – gardijska brigada
gmbr – gardijska mehanizirana brigada
GS – Glavni stožer
GS HV – Glavni stožer Hrvatske vojske
GS HVO – Glavni stožer Hrvatskoga vijeća obrane
HDA – Hrvatski državni arhiv
HDZ – Hrvatska demokratska zajednica
HIS – Hrvatska izvještajna služba
HR HB – Hrvatska Republika Herceg-Bosna
HRZ i PZO – Hrvatsko ratno zrakoplovstvo i protuzračna obrana
HTV – Hrvatska televizija
HV – Hrvatska vojska
HVO – Hrvatsko vijeće obrane
IPD – informativno-politička djelatnost
ISAD (G) – Opća međunarodna norma za opis arhivskoga gradiva
IZM – istaknuto zapovjedno mjesto
LOB – logistička baza
MO – Ministarstvo obrane
MORH – Ministarstvo obrane Republike Hrvatske
MUP – Ministarstvo unutarnjih poslova
MZ – mjesna zajednica
NS – nastavno središte
OG – operativna grupa
OOUR – osnovna organizacija udruženoga rada
OS – oružane snage
537
Ivan BRIGOVIĆ
OVP – Odjel Vojne policije

PD – politička djelatnost
POA – Protuobavještajna agencija
POS – Protuobavještajna služba
PU – Policijska uprava
PZO – protuzračna obrana
RH – Republika Hrvatska
RTV – radio-televizija
SDA – Stranka demokratske akcije
SDS – Srpska demokratska stranka
SIS – Sigurnosno-informativna služba
SR BiH – Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina
SVA – Središnji vojni arhiv
TG – taktička grupa
TO – Teritorijalna obrana
TV – televizija
UNPROFOR – United Nations Protection Forces – Zaštitne snage Ujedinjenih
naroda
VP – Vojna policija
VP – vojna pošta
VRS – Vojska Republike Srpske
VSA – Vojno-sigurnosna agencija
VSOA – Vojno sigurnosno-obavještajna agencija
ZM – Zapovjedno mjesto
ZMIN – zračno motrenje i navođenje
ZP – zborno područje
ZZP – Zapovjedništvo zbornoga područja
Izvori
1. Hrvatski državni arhiv, Vrlo tajno, Zapisnik o primopredaji arhivskog gradiva

između Hrvatske izvještajne službe i Hrvatskog državnog arhiva, Klasa: 612-
06/00-08/39, Ur. broj: 565-10-00-4, Zagreb, 13. lipnja 2000.
2. Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Kabinet ministra, Službena tajna,
Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-00-1327/1, Zagreb, 7. rujna 2000., Zapisnik o
primopredaji arhivskog gradiva.
3. Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Kabinet ministra, Službena tajna,
Povjerljivo, Ur. broj: 512-01-00-1327/1, Zagreb, 7. rujna 2000., Zapisnik o
primopredaji arhivskog gradiva, Prilog: Popis arhivskog gradiva.
4. Republika Hrvatska, Ministarstvo obrane, Zagreb, Službena tajna, Povjerljivo,
Ur. broj: 512-01-00-1327/2, Zagreb, 15. rujna 2000., Zapisnik o primopredaji
arhivskog gradiva.
538

Ur. broj: 512-01-00-1327/3, Zagreb, 24. listopada 2000., Zapisnik o
primopredaji gradiva.
Ur. broj: 512-01-00-1327/4, Zagreb, 1. studenoga 2000., Zapisnik o
primopredaji gradiva.
Klasa: 036-01/01-01/1, Ur. broj: 512-01-01-2, Zagreb, 15. siječnja 2001.,
Zapisnik o primopredaji gradiva.
8. Zbirka dokumenata HIS-a i MORH-a, [1979/1991] 1992/1997 [1998], Popis
gradiva, Hrvatski državni arhiv, Travanj 2001.
Klasa: Pov. 720-01/03-01/1, Ur. broj: 512-01-03-1, Zagreb, 15. prosinca 2003.,
Zapisnik o primopredaji arhivske građe, Prilozi 1 – 8.
10. Hrvatski državni arhiv, Ugovor o pohrani, Klasa: 612-06/05-08/36, Ur. broj:
565-10-05-1, U Zagrebu, 14. prosinca 2005.
11. Hrvatski državni arhiv, Povjerljivo, Zapisnik o primopredaji gradiva, Klasa:
612-06/09-08/35, Ur. broj: 565-01-09-3, U Zagrebu, 17. 7. 2009.
12. Vlada Republike Hrvatske, Zaključak, Klasa: 022-03/15-07/192, Ur. broj:
50301-09/09-15-2, Zagreb, 3. lipnja 2015.
13. Pravilnik o korištenju i izradi preslika Zbirke dokumenata HIS-a i MORH-a o
ratnim operacijama 1. lipnja 1991. do kraja 1995. godine.
14. BiH, Hrv. Rep. Herceg-Bosna, Ministarstvo obrane, Gl. stožer Hrv. vijeća
obrane (nedatirani dokument, popis s opisom sadržaja 65 kutija izdvojenih
prilikom preuzimanja gradiva od HIS-a 13. lipnja 2000. koji su izradili
djelatnici HDA).
15. Dnevnik spremišta Hrvatskoga memorijalno-dokumentacijskoga centra
Domovinskoga rata.
539
Ivan BRIGOVIĆ
Summary
THE REVIEW OF THE ARCHIVES ON THE HOMELAND WAR IN

BOSNIA AND HERZEGOVINA THAT ARE STORED AS DEPOSITS IN
THE CROATIAN MEMORIAL-DOCUMENTATION CENTER OF THE
HOMELAND WAR
The Collection of Documents on the Homeland War in Bosnia and

Herzegovina kept in the Croatian Memorial-Documentation Center of the
Homeland War is authentic and well preserved. It holds the important part of the
total records by the same creators and represents the important historical source
for understanding the war in Bosnia and Herzegovina during the 1992-1995 period
and the role that the Croats from Bosnia and Herzegovina and the Croatian Armed
Forces had in it. Since the collection is not complete, due to the fact that some of
its records are held in several places viz. institutions in Croatia and Bosnia and
Herzegovina, its basic archival processing and description has not been done until
today nor will they be in the future, because the collection is only temporarily
deposited in the Center until the question of its ownership is permanently settled i.e.
until it is most probably returned to Bosnia and Herzegovina where it was created.
In spite of that, the records can be easily searched and used with the help of its
inventory list produced by the employees of the Croatian State Archives in April
2001. The list shows the creators of records, records’ quantity, description and time
frame.
Key words: archives, Bosnia and Herzegovina, war in Bosnia and

Herzegovina 1992-1995, Croatian Defence Council
Translated by Marijan Bosnar
540
UPUTE SARADNICIMA
Časopis Arhivska praksa izlazi u izdanju Arhiva Tuzlanskog kantona i Društva

arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona. U časopisu se objavljuju radovi sa šireg
područja arhivske teorije i prakse, historije i pomoćnih historijskih i informacionih nauka,
kao i prikazi i ocjene stručnih i naučnih publikacija i časopisa, te izvještaji sa naučnih i
stručnih skupova iz zemlje i inozemstva.
Radovi koji pristignu za časopis Arhivska praksa podliježu recenziji od strane
eminentnih stručnjaka i naučnika iz oblasti arhivistike i historije, nakon iste će biti određena
njihova naučna, stručna, ili pak druga vrijednost i klasifikacija. Obim radova (članaka) može
iznositi od 5 do 16 stranica i 5 ilustracija, a za prikaze i ocjene (kao i druge priloge) 3 do 6
stranica teksta.

Struktura članka treba biti slijedeća:
– ime i prezime sa adresom autora i nazivom ustanove u kojoj je zaposlen,
– naslov rada,
– apstrakt na jeziku članka (oko 400 znakova) sa ključnim riječima (5-10 znakova)
koji se donose poslije naslova članka,
– prevod naslova rada, apstrakta i ključnih riječi na engleski jezik,
– tekst samog članka,
– sažetak (zaključak, rezime) na engleskom jeziku obima do 2.000 znakova.

Prilozi koji se dostavljaju trebaju biti napisani u elektronskoj formi u nekoj
od verzija MS WORD programa do 6.0 i novijima, te snimljeni na formatu MS WORD
dokumenta.
Rad se dostavlja u Times New Roman vrsti slova, veličine od 12 tačaka, na formatu
A4, (jednostruki prored) za tekst, odnosno od 10 tačaka za fusnote koje se donose ispod
teksta.
Naslov priloga piše se velikim slovima (bold), podnaslovi malim slovima (bold), a
sažeci, originalni termini i nazivi na stranom jeziku kurzivom (italic).
Ilustracije treba da budu jasne i oštre u crno-bijeloj ili kolor tehnici. Prilozi se
dostavljaju elektronskom poštom ili na nekom od digitalnih nosača informacija.
Radove (članke) neophodno je poslati najkasnije do 1. juna tekuće godine. Radovi
koji dobiju pozitivnu ocjenu recenzenta, bit će objavljeni u časopisu Arhivska praksa.
Rukopisi ne podliježu vraćanju.
Primjerak rukopisa poslati poštom na adresu Arhiva Tuzlanskog kantona ili na
e-mail adresu [email protected], sa naznakom „za časopis Arhivska praksa“. Autori imaju
pravo na besplatan primjerak časopisa u kojem im je objavljen rad.
Napomena: Uz rad idu fusnote (podnožne napomene).
Kako pisati podnožne napomene:
1. ime i prezime autora – normal

2. naslov knjige, zbornika, publikacije – kurziv
3. naslov članka – normal (bez navodnika)
541
1. naslov novina i časopisa – kurziv
2. naslov zakona – kurziv
3. naziv službenih glasila normal sa navodnicima
4. Isto – kurziv.
Citiranje arhivskih izvora:
Arhiv Tuzlanskog kantona (dalje: ATK), Fond: Narodno vijeće Tuzla (dalje: NVT),
55/1. Poziv u Narodnu Vojsku. Napomena: Navesti naziv dokumenta u kurzivu. Ako se radi
o neobrađenoj građi, navesti osnovne podatke o dokumentu, u smislu pošiljaoca, adrese i
datuma.
Citiranje knjige:
Bernard Stulli, Priručnik iz arhivistike, Zagreb 1997, 53. (kod broja strane ne pisati
str.).
Kad se ista knjiga citira u narednoj podnožnoj napomeni, staviti: Isto, 51.
Kad se ista knjiga ponovo citira na drugom mjestu u radu, koristiti skraćeni
naziv koji će se definisati u početnoj fusnoti za navedeni izvor ili literaturu. (npr. B. Stulli,
Priručnik, 54).
Citiranje radova u časopisima:
Josip Kolanović, Vrednovanje arhivskog gradiva u teoriji i praksi, Arhivski vijesnik,

br. 38, Zagreb 1995, 11.
Kad se isti rad citira u narednoj podnožnoj napomeni, staviti: Isto, 106.
Kad se isti rad ponovo citira na drugom mjestu u radu, koristiti skraćeni naziv: J.
Kolanović, Vrednovanje, 5.
Citiranje radova u zbornicima:
Mirjana Kapisoda, Strategija u pristupu informacijama i zaštiti podataka u

Državnom arhivu Crne Gore, Prvi kongres arhivista Bosne i Hercegovine, Zbornik radova,
Sarajevo 2006, 455-460.
Kad se isti rad citira u narednoj podnožnoj napomeni, staviti: Isto, 137.
Kad se isti rad ponovo citira na drugom mjestu u radu, koristiti skraćeni naziv: M.
Kapisoda, Strategija, 140.
Citiranje članaka u novina:
Gradske vijesti, Sarajevski list, XLI/1918, br. 232, 2.

Napomena: Ako zapis ima autora, navesti i autora (kako je naveden u potpisu).
Kad se isti članak citira u narednoj podnožnoj napomeni, staviti: Isto.
Kad se isti članak ponovo citira na drugom mjestu u radu, koristiti skraćeni naziv:
Gradske vijesti, Sarajevski list, 2.
542
Citiranje službenih glasila:
Zakon o prisilnom poravnanju, stečaju i likvidaciji, „Sl. list SRBiH“, br. 21/87.
Citiranje sa interneta:
Avdo Metjahić, Ko je Husaga Čišić, http://www.orbus.be/aktua/arhiva/aktua2345.

htm (22.3.2009).
Napomena: Stavovi autorâ izneseni u radovima ne odražavaju uvijek stavove

Redakcije časopisa.
Adresa Redakcije: Franje Ledera 1.

(za časopis „Arhivska praksa”)
75000 Tuzla – BiH
E-mail: [email protected]
Redakcija časopisa „Arhivska praksa“
543
Časopis je štampan uz finansijsku podršku Federalnog ministarstva
obrazovanja i nauke, Fondacije za izdavaštvo Sarajevo i Ministarstva za
kulturu, sport i mlade Tuzlanskog kantona

Arhivska Praksa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Arhivska Praksa

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arhivska Praksa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“ARHIVSKA PRAKSA” 21 “ARCHIVAL PRACTICE” 21

Za izdavače: For Publisher:

Sekretar Redakcije: Secretary of the Editoral board

Odgovorni urednik: Editor-in-Chief:

Časopis je indeksiran The journal is

ARHIVSKA PRAKSA, GOD. 21/2018, KNJ. 1, STR. 1-544, TUZLA 2018.

I ARHIVISTIKA I ARHIVSKA SLUŽBA

Mr. sc. Omer ZULIĆ,

Darko RUBČIĆ, Željka DMITRUS

Jasmina LATINOVIĆ, Jugoslav VELJKOVSKI,

Svetlana PEROVIĆ IVOVIĆ,

Мilena ЈОVANOVIĆ, Suzana PETROVIĆ,

Dr. Аco АNGELOVSKI,

Dr. sc. Miroslav NOVAK,

Dr. sc. Julija BARUNČIĆ PLETIKOSIĆ, Ivan RADOŠ,

Dr. sc. Ivo OREŠKOVIĆ,

Dr. Enver UJKANOVIĆ, Almasa NUHOVIĆ,

Mr. Jasmin JAJČEVIĆ,

Dr. sc. Mirjana MARINKOVIĆ-LEPIĆ,

Leonila PAVLOVIĆ, msr.,

Dr. sc. Jasna POŽGAN, Ivana POSEDI,

Sadika MASLAK, Sanda DUPANOVIĆ,

UPUTE SARADNICIMA ...................................................................................541

Od 2018. godine, arhivska služba, ali i cjelokupna stručna i naučna javnost

Aktuelnost tema vidljiva je prevashodno po broju zainteresiranih autora,

VREDNOVANJE ARHIVSKE GRAĐE KOD STVARALACA

Apstrakt: Vrednovanje se, uz akcesiju, uređivanje, popisivanje, pohranu

Ključne riječi: vrednovanje, ISO 15489-1: 2016, upravljanje zapisima,

Abstract: Along with acquisition, arrangement and description, preservation

Key words: Appraisal, ISO 15489-1: 2016, records management, records.

»Kao stručnjaci, arhivisti moramo shvatiti

Vrednovanje ili određivanje vrijednosti, relativno je nedavno uključeno u

posebno u sadašnjosti, pošto je digitalna revolucija u velikoj mjeri postala dio

Vrednovanje je proces, kojeg različiti rječnici arhivske terminologije, kao i

Vrednovanje u arhivskom kontekstu, kako ističe Pearce-Moses, je proces

U ovome poglavlju bavit ćemo se osnovnim teorijama vrednovanja. Na

Evropska škola zasniva svoju teoriju vrednovanja na karakteristikama

Ove ideje su postale osnova evropskog razmišljanja o arhivama, a također i

• sva registrovana papirna registraturna građa, osim dosjea, zatvaraju se nakon

U Sjedinjenim Američkim Državama situacija je bila drugačija. Razvoj

Brooks je tvrdio, da je važno da arhivista radi sa zaposlenicima u

Schellenberg je predložio, da bi način pohrane zapisa trebao imati značajan

Mada je Schellenbergova teorija značila velik pomak na području vrednovanja,

29 Ibid., Prim: S. Stuckey, Western Theories of Appraisal, 132.

Iako se Booms borio sa praktičnom metodologijom za implementaciju ovih

vrijednosti, makro-vrednovanje označava značaj konteksta njihovog stvaranja i

Pravne osnove vrednovanja u slovenskoj arhivskoj teoriji i praksi

Pravnu osnovu za vrednovanje u Sloveniji utvrđuju Zakon o zaštiti

• potrebe historiografije, drugih nauka i kulture;

Uredba o zaštiti registraturne i arhivske građe već u prvom članu uređuje

45 Ibid, član 40.

Uvođenje Međunarodnog standarda ISO 15489: 2001 u Sloveniji

Međunarodna organizacija za standardizaciju ISO 2001. godine izdala je

i dokumentaciji u obrazovanju odraslih osoba.73 Također su odredbe standarda

ISO 15489-1: 2016 i vrednovanje

Sve više registraturne i arhivske građe nastaje i čuva se u digitalnim

radi povezivanja s metapodacima, koji se koriste za obezbjeđivanje konteksta i

Standard se može koristiti za stvaranje, zahvatanje i upravljanje zapisima,