Meehelpen? Ga naar etymologieWiki
|
stuurs - (nors)
M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam
stuurs bn. ‘nors’ Mnl. stuur ‘sterk, krachtig’, zoals in ende sprac haer toe ... met enen sturen geeste, ende met groten toeuerlate ‘en sprak haar vol geestkracht en vol vertrouwen toe’ [1276-1300; VMNW]; ‘fel, hevig’ in entie strijt ward sture ‘en de strijd werd fel’ [1285; VMNW], ‘onvriendelijk, vijandig’, zoals in Mar sulke waerre also sture. Dat si niet ne wilden ontfaen ‘maar sommigen van hen waren zo onvriendelijk dat ze hem niet wilden ontvangen’ [1285; VMNW]; vnnl. stuursch ‘nors, onvriendelijk’ in En vlieden stuirs van sin? ‘En er slecht gezind vandoor gaan?’ [1605; iWNT]. Afleiding met bijvoeglijke -s (zie → -s 1) van het bn. stuur, dat in de 18e eeuw uit de algemene taal werd verdrongen. Zie ook → stoer. Mnd. stur(e) ‘hard, afwijzend’ (nnd. stur, waaruit nhd. vero. stauer, later stur); ohd. stūr ‘sterk, groot’; nfri. stoer, stoersk ‘nors; fors’; me. stere ‘sterk; standvastig’; on. in de afleiding stúra ‘bedroefd zijn’ (nzw. dial. stur ‘bedroefd’); < pgm. *stūra-. Daarnaast ohd. stiuri ‘statig, verheven, groot’ (mhd. stiuri); < pgm. *steurija-. Nfri. stjoersk ‘nors; fors’ is vermoedelijk aan het Nederlands ontleend, met aanpassing aan nfri. stjoer ‘stuur’. Verwant met: Sanskrit sthūrá- ‘groot, sterk, dik’; Avestisch stūra- ‘omvangrijk, sterk, grof’; Lets stũrs ‘hardnekkig’; Armeens stvar ‘dik’; < pie. *stuh2-ro-, een metathesevorm van de nultrap van *steh2u-ro-, zie verder → stuur. De uitgangsbetekenissen van deze loot van staan zijn, zo blijkt met name uit het Indo-Iraans, ‘standvastig, massief, groot, grof’. Deze kern heeft zich in het Germaans in twee richtingen uitgebreid, namelijk in die van ‘statig, verheven, trots’, maar vooral met ongunstige connotatie in die van ‘onvriendelijk, nors, bars’. De oudste attestatie van de afleiding stuurs dateert in het Nederlands van 1605. Zweeds stursk ‘nors, hoogmoedig’ [1615] is hoogstwaarschijnlijk ontleend aan het Nederduits.
P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen
stuurs* [nors] {1612} met het bijwoorden vormende achtervoegsel s van middelnederlands sture [met hevigheid, hachelijk] {1285}, vgl. middelnederduits stur, oudhoogduits sturi, fries stursk, noors stur; buiten het germ. lets stūrs [hardnekkig], oudindisch sthūra- [groot]; van dezelfde stam als sturen.
J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden
stuurs bnw. vgl. nnl. dial. (Kampens) stoers en nnd. dial. fri. stursk, een afl. van mnl. stuur (vgl. vla. stuur, steur) mnd. stūr ‘stijf, sterk, hevig, streng’ (waarvoor zie: stoer), van dezelfde wortel als stuur.
N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag
stuursch bnw., dial. (Kampen) stoers(ch), ndd. dial. en fri. stûrsk, nog niet bij Kil. of mnd. Van Kil. stuer (nog vla. stuur, steur), mnl. stuur, mnd. stûr “stuursch, norsch” = mnl. stuur, mnd. stûr “stijf, sterk, hevig, streng” (zie stoer), noorw. stûr “bedroefd” (on. stûra “bedroefd zijn”), germ. *stûra- ”stijf”: = lett. stûrs “hardnekkig”, oi. sthûrá-, sthûlá- “grof, dik, breed, groot”. Dit woord, idg. *st(h)û-ro-, komt evenals oi. sthávira- “breed, dik, stevig, oud”, arm. stvar “dik” met formans -ro- van de basis st(h)û-, st(h)ewâx- “stevig zijn, vast staan” hoogerop met st(h)â- (zie staan) verwant. Op een met oi. sthávira- (idg. *st(h)ewǝro-) identischen stam zal de bij sturen besproken woordgroep wsch. berusten. Van dezelfde basis resp. van een aniṭ-basis st(h)u-, st(h)ew(e)- komen ook gr. stū́ō “ik richt op, maak stijf”, stūlos “zuil”, steūtai “hij maakt zich gereed” (“zet zich stijf, schrap”), av. stū̆na-, stunâ-, oi. sthū́ṇâ- (mind. ṇ) “zuil”, misschien ook got. stiwiti o. “geduld”. Met opvallend vocalisme (idg. ǝu?) on. staurr m., gr. staurós “paal”, lat. re-stauro “ik herstel”. Zie nog steunen I, stouwen, stug, stutten, ook stier.
C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag
stuurs[ch]. Over de juiste basisvorm, die de tamelijk gecompliceerde vocaalverhoudingen in deze woordgroep bevredigend zou verklaren, is nogal gespeculeerd; zie b.v. Persson Beitr. 715 vlg.
J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent
stuursch bijv., + Ndd. stûrsk, Hgd. störrisch: afleid. van stuur.
F. Debrabandere (2010), Brabants etymologisch woordenboek: de herkomst van de woordenschat van Antwerpen, Brussel, Noord-Brabant en Vlaams-Brabant, Zwolle
stuur 2, bn.: stuurs, nors; taai, sterk; stout, onbevreesd; guur, ruw, onstuimig; stug, moeilijk te bewerken. Ook Ovl., Wvl. steur. Mnl. sture, stuur ‘hevig, hardvochtig, streng’, Vnnl. stuur, straf ‘rigoureus’ (Lambrecht), stuer ‘woest, streng’ (Kiliaan). Ohd. sturi, Mnd. stûr ‘stijf, sterk, streng’, Fri. stursk. Oi. sthûrá ‘grof, breed, groot’. Vgl. Lets stũrs ‘hardnekkig’. Van dezelfde stam als sturen 2.
F. Debrabandere (2007), Zeeuws etymologisch woordenboek: de herkomst van de Zeeuwse woorden, Amsterdam
stuur bn.: stuurs, streng; stug, moeilijk te bewerken. Wvl. steur. Mnl. stuur, sture ‘streng, hardvochtig’, Vnnl. stuur, straf ‘rigoureus’ (Lambrecht), stuer ‘streng’ (Kiliaan). Fri. stursk, Ohd. stûri, Mnd., Ndd. stûr, N. stur, Lets stûrs ‘hardnekkig’. Daarvan afgeleid is Ndl. stuurs. Dezelfde wortel als sturen.
F. Debrabandere (2005), Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek: de herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden, Amsterdam
stuur (G, ZO, ZV), bn.: stuurs, streng (G, ZO, ZV); stug, moeilijk te bewerken (ZV). Wvl. steur. Mnl. stuur, sture 'streng, hardvochtig', Vnnl. stuur, straf 'rigoureus' (Lambrecht), stuer 'streng' (Kiliaan). Fri. stursk, Ohd. stûri, Mnd., Ndd. stûr, N. stur, Lets stûrs 'hardnekkig'. Daarvan afgeleid is Ndl. stuurs. Dezelfde wortel als sturen.
A.A. Weijnen (2003), Etymologisch dialectwoordenboek, Den Haag
stier, stuur, steur stuurs (Vlaanderen). = mnl. stuur ‘ongevoelig, streng’, mndd. stûr ‘stijf, streng’. Grondwoord van nl. stuurs. Goemans 412, NEW 716.
T. Pluim (1911), Keur van Nederlandsche woordafleidingen, Purmerend
Stuursch, afl. van den Idg. wt. stu = stijf zijn (zie Sturen); vandaar is stuursch: stijf, star, streng, niet-meegevend, onvriendelijk.
N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015
stuurs ‘nors’ -> Zweeds stursk ‘koppig, bokkig’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds stura ‘mokken’ (uit Nederlands of Nederduits); Papiaments † stiersch ‘nors’.
N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam
Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.
stā- : stǝ- ‘stehen, stellen’, redupliziert si-stā-, erweitert stāi- : stī̆-, stāu- : stū̆- und st-eu-, stā-dho- ‘Stand’, stā-lo- ‘Gestell’, stā-men- ‘Standort, Statur’, stā-no- ds., stā-ro- ‘groß’, stǝ-ro- ds., stā-ter- ‘Lenker’, stā-ti-, stā-to-, stā-tu- ‘das Stehen’, stǝ-to- ds., stǝ-ti̯o-, stǝ-ti- ‘stehend’, stā-tlo-, stǝ-tlo- ‘Stand’, -sti-, -sto- ‘stehend’, stāu-ro- : stǝu-ro- : stū̆-ro- ‘fest, stark, feststehend, Ständer’, st-eu-ro- ‘Stier’, stā-u̯o- ‘das Stehen, Stellung’ A. Ai. tiṣṭhati, av. hištaiti, ap. 3. Sg. Impf. a-ištata ‘stehn’ (: lat. sistō, ir. -sissiur; athem. noch gr. ἵστημι, während spät ahd. sestōn ‘disponere’ aus dem roman. ital. assestāre ‘in Ordnung bringen’ entlehnt ist), Aor. ai. á-sthā-m (= gr. ἔστην), Perf. tasthā́u, tasthimá, tasthivas-; gr. ἵστημι (dor. ἵστᾱμι) ‘stelle’, Aor. ἔστην, Perf. ἕστηκα, ἕσταμεν, ἑσταώς (ἐπί-σταμαι ‘verstehe’ wohl Neubildung nach Aor. ἐπι-σταίμην, ἐπι-στάμενος); ἱστός ‘Mastbaum, der senkrechte Weberbaum, Gewebe’; av. ap. stāya- ‘stellen; Med. sich stellen’; lat. sistō ‘stelle’, umbr. sestu ‘sistō’, volsk. sistiatiens ‘statuērunt’; air. tair-(ś)issiur ‘stehe, bleibe stehen’, ar-sissedar ‘insistitur, innititur’, fo-sissedar ‘tritt ein für’ (sessam ‘das Stehen’, sessed ds. usw.); lat. stō (stāre, stetī) = umbr. stahu ‘stehe’, *stā-i̯ō; altlat. wohl auch trans. ‘stellen’; osk. staít (*stai̯ei̯eti) ‘stat’ Pl. stahínt, eestínt (*ēstai̯ei̯ent) ‘extant’; air. ad-tāu, -tō ‘ich befinde mich, bin’ (*stā-i̯ō), 3. Sg. (ad)-tā = cymr. taw ‘daß es ist’ aus *stā-t, unpersönl. Passiv tāthar ‘man ist (böse)’aus *stā-to-ro (?), mcymr. Impersonale ny-m-dawr ‘es kümmert mich nicht’, corn. ny-m-deur (*tā-ro-) ‘ich will nicht’; air. ness- (*ni-stā-) ‘niedertreten’ in com-ness- ds., ‘verurteilen’, dī-ness ‘verachten’, to-ness- ‘betreten’, ar-ossa ‘erwartet’ (*are-uks-stā-); assae ‘leicht zu tun’ aus *ad-stā-i̯o- ‘adponendus’; as. ahd. stān, stēn ‘stehen’; Reimwortbildungen zu gēn, gān ‘gehen’ (S. 419); mit t-Erweiterung: Prät. got. stōþ, aisl. stōð, as. stōd, ahd. stuot (meist stuont nach dem Präs.) ‘ich stand’, wozu mit präsentischer Nasalierung got. as. standan, aisl. standa, ags. stondan, ahd. stantan ‘stehen’; dazu ahd. stanta ‘Kübel, Kufe’ und mit neuem Ablaut aisl. stund ‘Zeit(punkt), Weile, Stunde, Länge’, ags. stund f. ‘bestimmte Zeit, Stunde, Mal’, as. stunda ‘Zeit(punkt)’, ahd. stunta ds., spätmhd. auch ‘Stunde’; lit. stóju (*stāi̯ō), stóti ‘treten’, aksl. *stajǫ, stati ‘sich stellen’, stojǫ stojati (*stǝi̯ēti) ‘stehen’; toch. В ste ‘ist’, 3. Pl. stare. B. idg. n-Präs. *stǝ-nā- in av. fra-stanvanti ‘sie kommen voran’, arm. stanam ‘erstehe, erwerbe’, gr. kret. στανύω ‘stelle’ (Neubildung gr. ἱστάνω); lat. prae-stināre ‘den Preis vorher feststellen, kaufen’, dēstināre ‘festmachen, festsetzen, fest beschließen’ (dēstina ‘Stütze’), obstināre ‘auf etwas bestehen’; alb. shtonj ‘vermehre’ (‘*stelle, staple auf’); aksl. stanǫ (Inf. stati) ‘werde mich stellen, treten’; apr. postānimai ‘wir werden’, postāt ‘werden’, stānintei ‘stehend’; toch. В stäm- ‘stehen’; vgl. auch die Nomina mit n-Formantien. C. Wurzel-Nomina als 2. Kompositionsglieder: ai. ni-ṣṭhā́- ‘hervorstehend, -ragend’, pari-ṣṭhā́- ‘(*herumstehend =) hemmend’, f. ‘Hindernis’, pr̥thivi-ṣṭhā- (und -ṣṭhá-) ‘auf dem Boden stehend, fest auftretend’, rathē-ṣṭhā́- ‘auf dem Wagen stehend, kämpfend’ = av. raθaē-štā- ‘Krieger’; gr. θέμις, -στος ‘Recht, Gesetz’ (ursprüngl. Göttername ‘die fest und unverbrüchlich Stehende’, *θεμί-στᾱ), gr. μετανάστης ‘wer seinen ursprünglichen Wohnsitz durch Aufstehen, Wegzug verändert hat’; air. hiress ‘Glaube’ (Präf.*[p]eri + stā). D. -st-o-: ai. z. B. prati-ṣṭhá- ‘feststehend’ (-ṣṭhā f. ‘Stillestehen, Beharren’), duḥ-stha- = gr. δύσ[σ]τος “δύστηνος”, bala-stha- ‘in voller Kraft stehend’ u. dgl.; Subst. pra-stha- m. ‘Bergebene’ (‘hervorstehend’) = air. ross ‘Vorgebirge, Wald’, mbret. ross ‘Hügel’, cymr. rhos ‘Moor’, aksl. Adj. ‘gerade, schlicht, einfach’; ai. pr̥-ṣṭhá- n. ‘Rücken’ usw. (S. 813); gr. παστός ‘Bettvorhang’ (vgl. mit d-Suffix gr. παραστάς, παστάς usw. ebenda); ai. gōṣṭhá- m. n. ‘Kuhstall’, bhayá-stha- m. n. ‘gefahrvolle Lage’, ahd. ewi-st m. ‘Schafstall, Schafhürde’, aisl. nau-st n. ‘Schuppen für Schiffe, Schiffshaus’; alb. breshtë, bresht f. ‘Tannenwald’ (: brē ‘Tanne’) u. dgl.; altillyr. Tergeste, Λαδεστα, -στον usw.; ai. tri-ṣṭhá- ‘auf drei Unterlagen stehend’, osk. trstus ‘testes’ (tristaamentud ‘testamento’), lat. (zum. i-St. geworden) testis (*tri-sto-) ‘wer als dritter, als Zeuge bei zwei Streitenden steht’, air. tress- ‘dritter’; lat. caelestis ‘incaelo stationem habens’ (ursprüngl. o-St., vgl. ἅπαξ λεγ. Veneris caelestae), agrestis ‘ländlich’; lit. atstùs ‘fern’ (: atstóti ‘sich entfernen’; vom Adverb atstù = Instr. auf -ṓ ausgegangen), lett. nuô-st Adv. ‘weg, hinweg, fort’; lat. praestō ‘gegenwärtig, da, zur Hand, zu Diensten’; praestōlarī ‘bereitstehen’ wohl aus *praestōdārī; als idg. *st[ǝ]ti-s mit in der Komposition geschwundenem ǝ sind hingegen aufzufassen: ai. pr̥-ṣṭi- f. ‘Rücken’ usw. (S. 813 Mitte) und prati-ṣṭhi- ‘Widerstand’; gr. ἔξαστις ‘aus dem Gewebe vorstehender Faden’ (*ἔξ-αν-στις), κατ’ ἄντηστιν ‘gegenüber’ (*αντην-στι-); lit. dim-stis ‘Hofraum, Hof, Gut’. E. Nomina mit Dental-Suffixen: 1. lat. super-stes, anti-stes (*stǝ-t-); 2. Partiz. ai. sthitá- ‘stehend’ (av. stāti- ‘stehend’ mit geneuerter Hochstufe), gr. στατός ‘gestellt, stehend’, lat. (osk.-volsk.) status ‘gestellt’; air. fossad ‘fest’, cymr. gwastad ‘planus, constans, aequus’ (*upo-statos); aisl. staðr ‘zum Stehen geneigt, stätig’ (bes. von Pferden) Ableitung mhd. stetec ds.; ahd. stata f. ‘bequemer Ort oder Zeitpunkt, Hilfe’, nhd. zustatten; ahd. gistatōn ‘gute Gelegenheit geben, gestatten’, aisl. steðja ‘stellen, bestätigen, gestatten’, mnd. steden ds., ags. stæþþan ‘zum Stehen bringen’; lit. stataũ, -ýti ‘stellen’; 3. alb. mështet, pshtet ‘stütze, lehne an’, fstetem ‘bleibe’ (zum Verbaladj. *stǝ-to-); 4. ai. sthíti- f. ‘das Stehen, Stand, Bestand’, av. stāti- ‘Stehen, Aufstellung’; gr. στάσις, -εως ‘Stellung, Stand; Aufstand’ (στατικός, στάσιμος); lat. statim ‘während des Stehens, stehend’; klass. ‘auf der Stelle’, statiō = osk. statíf ‘Standort’, got. staþs m. (i-St.), aisl. staðr m., ahd. stat f. ‘Ort, Stelle, Stätte, Stadt’, ags. stede, styde f. ‘das Stehen, Stehenbleiben, Stätte’ (vgl. auch anord. en-St. steði m., Gen. steðja ‘Amboß’ aus *staþjan-, eigentlich ‘Ständer’); hochstufig av. stāiti- ‘Stehen, Stand, Aufstellung’, aksl. postatь ‘Bestimmung’, Inf. lit. stóti, lett. stāt, apr. stāt, aksl. stati ‘sich stellen, treten’; lat. status, -ūs ‘das Stehen, Stellung, Stand’, statuō, -ere ‘hin-, aufstellen’, umbr. statita ‘statūta’; bret. steut, cymr. ystawd ‘Garben’ (*stā-tā), bret. steudenn ‘Zapfen, Nagel’ (*stā-t-), Loth RC. 43, 154 f.; lit. statùs ‘stehend, steil’, got. staþa Dat., as. stath m., ahd.stad, stado m. ‘Landungsort, Ufer, Gestade’; aisl. stǫð f. ‘Landungsort, Stellung’, stǫðva ‘zum Stehen bringen’ (*staþwō(n), vgl. lat. statu-s, -ere); staði ‘Heustapel in der Scheune’ (= mnd. stade ‘Ort, wo die Ernte aufgehäuft wird’). 5. mit dh-Suffix: cymr. an-sawdd ‘das Festmachen’, air. sādud (*stādh-ī-tu-) ds.; aisl. stōð n. ‘Standort, Herde von Stuten mit einem oder mehreren Hengsten’, ags. stōd n. ‘Pferdeherde’, mnd. stōt (-d-) f. ‘Einzäunung für Pferde, Herde von Zuchtpferden’, ahd. stuot f. ‘Herde von Zuchtpferden’, auch ‘Stute’, nhd. Stute; aisl. (z. B. hug-) stø̄ðr ‘feststehend, fest’ (eher idg. t wegen got. ungastoþai ‘ohne festen Stand’; t oder dh mit analog. Ablaut ē: ahd. stāti ‘fest, dauerhaft, stet’, mnd. stēde ‘fest, beständig’); Kaus. got. ana-, du-stōdjan ‘anfangen’, aisl. stø̄ða ‘zum Stehen bringen’; mit germ. *stōþia- lautet ab lit. stãčias ‘stehend’; lit. statìnė ‘große Holzwanne’; 6. ai. sthātar- ‘Lenker’, sthātr̥ n. ‘das Stehende’, lat. stātor; gr. στατήρ, -ῆρος ‘ein Gewicht und eine Münze’; *st[ǝ]-ter mit Schwund des ǝ im Kompositum, vielleicht in ai. savya(ē)-ṣṭhar- ‘der links stehende Wagenkämpfer’, av. raθaē-štar- ‘Krieger, Kriegsheld’ (wie raθaē-štā-, s. oben; vielleicht aber Umbildung von -ṣṭhā nach den Nomina agentis auf -tar); 7. lat. obstāculum ‘Hindernis’ n.; cymr. cystadl ‘gleichwertig’, distadl ‘wertlos’ (*stǝ-tlo-); aisl. stǫðull m. ‘Melkplatz, Senne’ = ags. staþol ‘Grundlage, Stellung, Platz’, as. stathal ‘Stellung’, mnd. stadel ‘Scheune’, ahd. stadal ‘Stand, Kornscheuer’, nhd. (süddt.) Stadel, älter dän. stedel ‘Grund, Hofstätte’; lit. stãklės Pl. ‘Webstuhl’; lit. stãklė ‘Pfahl’, lett. staklis ‘ds. Zacke, Zinne, Gabel’, apr. stakle ‘Stütze’ (mit kl aus tl). 8. mit Formans -dhlo-: lat. stabulum ‘Standort, Aufenthalt; Lager wilder Tiere, Stall’ (prōstibulum ‘Ding zum öffentlich Ausstehen, Dirne’, naustibulum ‘Schiffstandort, Gefäß in Schiffsform’), stabilis ‘feststehend, standhaft’, umbr. staflarem ‘stabulārem’, osk. staflatas-set ‘statutae sunt’, pälign. pri-stafalacirix ‘*praestibulātrix, antistita’; vereinzeltere Dentalableitungen: -dh- in gr. σταθμός, meist Pl. σταθμά ‘Stand, Standort, Gewicht’, σταθερός ‘stehend, unbeweglich, fest’; -d- in στάδιος ‘stehend, unbeweglich, steif, zugewogen’, στάδην ‘stehend’, ἀπο-σταδόν ‘fern abstehend’. 9. mit l-Formantien: cymr. cystal ‘ebensogut’ (*kom-sta-lo-); got. stōls ‘Thron’, ahd. stuol, ags. stōl, anord. stōll ‘Stuhl’, lit. pastõlai ‘Gestell für Bienenkörbe’, tiefstufig aksl. stolъ ‘Thron, Sitz’, in den neuern slav. Spr. ‘Stuhl’ oder ‘Tisch’. 10. mit m-Formantien: ai. sthā́man- n. ‘Standort, Kraft’; gr. στήμων m., στήμεναι ‘stehen’, lat. stāmen n. ‘Aufzug am aufrecht stehenden Webstuhl, usw.’, umbr. Dat. stahmei ‘statiōni’; stahmito ‘statūtum’; air. sessam ‘das Stehen’ (*si-stā-mu-), foessam ‘Schutz’ (*upo-si-sta-mu-) = mcymr. gwaessaw ‘Garantie’; got. stōma ‘ὑπόστασις, Grundlage, Stoff’; lit. stomuõ, -eñs ‘Statur’; russ. stamík ‘Stützbalken’; gr. στάμνος ‘Krug’, σταμῖν-ες Pl. ‘Ständer, Seitenbalken’; cymr. cysefin ‘erster’ (*kentu-stamīno-); mir. samaigim ‘stelle’, cymr. sefyll, corn. sevell ‘stehen’, bret. sévell (*stamili̯o-) ‘errichten, bauen’ (daneben mit kelt. t air. tamun ‘Baumstamm’; ahd. stam, stammes ‘Stamm’ usw. scheint Verquikkung eines verwandten *stamna- mit einem staƀna-, s. *steb- ‘Pfosten’); toch. A ṣtām, В stām ‘Baum’; aber ahd. ungistuomi ‘ungestüm’ zu stem- ‘hemmen’, s. dort. 11. mit n-Formantien (vgl. die Präsensbildungen mit n): ai. sthā́na- n., av. ap. stāna- n. ‘Standort, Ort, Platz’, npers. sitān, gr. δύσ-[σ]τηνος, dor. δύστᾱνος ‘(in schlechtem Zustande) unglücklich’, ἄστηνος ds., lit. stónas ‘Stand’, aksl. stanъ ‘Stand, Lager’, alb. shtuarë ‘stehend’, shtorazë ‘aufrecht’ (*stā-no-di̯o-, vgl. zum d-Suffix gr. ἀποσταδόν usw.), shtâzë, shtėzë ‘Vieh’ (*stan-zë). 12. mit r-Formans: ai. sthirá- ‘fest, unbeweglich’; lit. stóras ‘dick, umfangreich’ (eigentlich ‘stämmig’), aksl. starъ ‘alt’ (‘*stämmig’ im Gegensatz zur zarteren Jugend), anord. stōrr ‘groß’, as. stōri ‘groß, berühmt’, ags. stōr ‘gewaltig’; 13. mit dem i̯ von *stā-i̯ō weitergebildet: ai. jala-sthāya- m. ‘Wasserbehälter’, sthāyin- ‘stille stehend, verweilend, stetig’ u. dgl., sthēmán- m. ‘Festigkeit, Ruhe, Dauer’ (*sthayiman-). F. st(h)āu-: st(h)ū-: lit. stóviu, -ė́ti ‘stehen’ (Memel stáunu), stovà ‘Stelle’, stõvis ‘Zustand’, stovùs ‘stehend (vom Wasser)’, lett. stãvu, stãvêt ‘stehen’, stãvus ‘stehend, aufrecht’; stãvs ‘steil’, stāvs ‘Gestalt’, stāvi, stāve ‘Webstuhl’; aksl. staviti ‘stellen’, stavъ ‘Stand, Gefüge’; ags. stōw, afries. stō f. ‘Stelle’, aisl. eld-stō ‘Feuerstätte’; got. stōjan ‘richten’ (vielleicht *stōwjan : aksl. staviti), staua f. ‘Gericht’ (*stōwō), staua m. ‘Richter’, ags. stōwian ‘zurückhalten’, engl. stow ‘stauen’, ahd. mhd. stouwen (*stawjan) ‘(au)klagen; (scheltend) gebieten; Refl. sich stauen’, nhd. stauen; mit ū: ahd. stūatago ‘Gerichtstag’, stūan ‘anklagen, schelten, hemmen’, mnd. stūwen (= stouwen, stōwen) ‘stauen’, usw.; mit Abtönung stōu-: gr. *στωϝ-ός ‘Säule’ in att. στοιά, στοά (*στωϝι̯ᾱ), äol. στωΐα ‘Säulenhalle’, στωΐδιον Demin., στωικός ‘zur Schule der Stoa gehörig’, στώμιξ· δοκὶς ξυλίνη Hes.; schwachstufig: ai. sthūṇā ‘Säule’ (mind. n̥ aus n), av. stū̆na, stunā ‘Säule’; gr. στύ̄ω ‘steife, richte empor’, Med. ‘bin steil aufgerichtet’, στῦμα n. ‘erectio penis’, στύμος· στέλεχος, κορμός; στῦλος m. ‘Säule, Griffel’, στύραξ ‘das untere Ende der Lanze’; aisl. stūmi ‘ein Riese’; mhd. stūnende ‘widersetzlich’, nhd. staunen als ‘starr blicken’; keine Belege für diese Ablautstufe sind hingegen die u-St. ai. su-ṣṭhú Adv. ‘gut, schön’, anu-ṣṭhú, anu-ṣṭhuyā́ ‘sogleich’; mit t-Formans dazu: aisl. stoð (Pl. stoðir, støðr, steðr) f. ‘Stütze, Pfosten, Unterstützung’, ags. stuðu, studu f. ‘Stütze, Pfosten’, mhd. stud f. ds., aisl. stuðill m.ds., mhd. studel ‘Pfosten, Turpfosten’; aisl. styðja ‘stützen’, ahd. studen ‘festmachen, statuere’, aisl. stoða ‘unterstützen, helfen’; mit intens. Konsonantendehnung: mnd. stutten ‘(unter-)stützen’, ahd. (unter)stutzen, nhd. (unter)stützen; auch ahd. stūda ‘Staude’; lett. stute, stuta ‘Reis, Rute’; reduktionsstufig stǝu-: gr. σταυρός ‘Pfahl’ = aisl. staurr ‘Pfahl’ (ablaut. norw. dial.styr, styrja ‘lange Stange, steife Person’); lat. in: instaurāre ‘instand setzen’ (ursprünglich von Stangen, Ständern beim Bau), restaurāre ‘wiederinstandsetzen’. G. st-eu-, st-eu̯ǝ- ‘massiv, fest, dick, breit’ (germ. stiura s. u.) als ‘standsicher, feststehend’ in ai. sthāvará- ‘dick, feststehend, beständig’ (letztere Bed. und die Vokallänge vielleicht durch Anlehnung an sthā- ‘stehen’), sthávira- ‘breit, dick, derb, dicht, alt’, (oder nach dem Komp. Sup. erfolgter Ersatz für:) ai. sthūrá-, sthūlá- ‘dick’ = av. stūra- ‘umfangreich, stark, derb’ (Kompositionsform stūi-, stvi-, d. i. *stuvi-), Kompar. Superl. ai. sthávīyas-, av. staoyā̊ ‘der Umfangreichere, Stärkere, Größere’, ai. sthá-viṣṭha-, av. stāvišta- ‘der Stärkste, Derbste, Gröbste’, ai. stháviman- n. ‘Breite’, av. stavah- n. ‘Dicke, Starke’; arm. stvar ‘dick’ (*stuu̯ar-); aschw. stūr ‘groß’ (neben stōr, s. oben), stȳras ‘großtun’, mnd. stūr ‘groß, stark, schwer; störrisch, grob, unfreundlich’ (vgl. ai. ni-ṣṭhura- ‘rauh, hart, grob’, ni-ṣṭhūrin- ‘grob, roh’), aisl. stūra ‘Düsterheit’, Vb. ‘betrübt sein’ (nschw. stūra ‘starr hinsehen’ in der Bed. nach der Sippe von nhd. stieren umgeändert), hochstufig ahd. stiuri ‘stark, stattlich, stolz’; mit anderer Bedeutung: ahd. stiura, mhd. stiure ‘Stütze, Steuerruder, Unterstützung, Steuer’, nhd. Steuer f. und (aus dem Nd.) n., ags. stēor f. ‘Steuerruder’, aisl. stȳri n. ‘Steuerruder’, mnd. stür(e) n. ‘Steuerruder’, f. n. ‘Regierung; Hilfe, Gegenwehr’, f. ‘Unterstützung’, got. us-stiurei ‘Zügellosigkeit’, mnd. unstǖre ds., got. stiurjan ‘feststellen, behaupten’, nhd.zur Steuer der Wahrheit, aisl. stȳra ‘ein Schiff steuern; regieren’, ags. stīeran ds., ahd. stiurren ‘stützen, steuern, lenken’; wohl ursprüngl. ‘Pfahl, Steuerruder (sekundär: damit stützen, lenken)’, mit aisl. staurr, gr. σταυρός (s. oben) unter *stēu-ro- : *stǝu̯-ro- vereinbar, das von *st(h)āu- nicht ganz getrennt werden könnte; zu ai. sthūrá- usw. stellt sich wohl idg. steu-ro- ‘Stier (und anderes Großvieh)’: av. staora- ‘Großvieh’, mpers. stōr ‘Zugtier, Roß’, got. stiur m. ‘Stierkalb, Stier’ (nach W. Schulze Kl. Schr. 483 = ai. sthávira-); ahd. stior, ags. stēor, aisl. stiōrr (neben þjōrr) ‘Stier’. WP. II 603 ff., WH. I 343 f., 705 f., Trautmann 280 ff., Vasmer 3, 2 ff.
Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)
Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.
|