kruit zn. ‘explosieve stof’
Mnl. in bossen, stien, cruut ‘kanonnen, stenen kogels, kruit’ [eind 14^e eeuw; MNW], in samenstellingen als donrecruyde letterlijk ‘donderkruid’ [1377-81; MNW teems], bussen cruyt ‘buskruit’ [1441; Van der Meulen 1942a]; vnnl. cruyt ende loot ‘kruit en kogels’ [1592; WNT], alle hun cruyt verschoten ‘hun hele schietvoorraad opgebruikt’ [1625; WNT verschieten]; nnl. al zijn kruit verschoten hebben ook overdrachtelijk ‘al zijn krachten of hulpmiddelen verbruikt hebben’ [1846; WNT verschieten].
Hetzelfde woord als → kruid, dat in de 14^e eeuw ook de betekenis ‘tot poeder gemalen specerij’ had gekregen, waaruit zich via algemener ‘poeder’ de betekenis ‘schietpoeder, buskruit’ kon ontwikkelen. Naast samenstellingen als → buskruit en donrecruut bestonden dan ook buspoeder ‘kanonpoeder’ [1432-68; MNW salpeter] en donrebuspoeder ‘donderbuspoeder’ [1342-68; MNW donderbuspoeder]. Dat de betekenisontwikkeling is verlopen van ‘kruiderij, specerij’ en ‘geneeskrachtig kruid’ via ‘wonderkruid, toverkruid, alchemistenkruid’ naar ‘ontploffend kruid, schietpoeder’ wordt vaak geopperd, maar lijkt als volledige verklaring minder waarschijnlijk, daar het uiterlijk van buskruit ook in vele andere talen de aanleiding voor de naamgeving is geweest, bijv. Duits (Schieß)pulver, letterlijk ‘(schiet)poeder’, Engels (gun)powder letterlijk ‘(kanon)poeder’, Frans poudre (canon) ‘id.’, Spaans pólvora, Italiaans polvere pirica ‘vuurpoeder’, Iers pudar gunna. Het aspect ‘toverkruid’ zal echter wel enige rol hebben gespeeld in talen zoals het Nederlands, waarin kruit ‘buskruit’ is gaan betekenen en poeder die betekenis niet heeft gekregen of weer heeft verloren.
Mhd. krūt, nhd. (verouderd) Kraut); nzw. krut.
Tot in het Vroegnieuwnederlands maakte men nog geen duidelijk betekenisonderscheid tussen de spellingen met -d en -t, maar in de betekenis ‘plant, kruiderij’ bestond het meervoud kruiden, dat bij de betekenis ‘schietpoeder’ ontbrak. De tendens om plant en kruiderij dus te spellen met -d en het schietpoeder met -t, werd ten slotte vastgelegd in de spelling-De Vries en Te Winkel [1866; WL].
Lit.: Schönfeld, par. 47, opm. 1

kruit znw. o., eig. buskruit, mnd. bussenkrūt is hetzelfde woord als kruid. De gelijkenis van het kruit met fijngewreven kruiden gaf aanleiding tot het gebruik van kruit, dat alleen in het enk. gebruikt werd en daarom geen vorm met d naast zich had.

kruit o., hetz. w. als kruid (vergel. Hgd. kraut), naar de specerijen die als poeier in den handel komen.

kruid, is niet van een soort, nog ook van een naam: gelijk het ook bij de taal kundige onderscheiden werd: want kruid in het gemeen genoomen beteekend al het geen op het veld wast, uitgeseid Boomen, en dat onder de Boomen gereekend werd: de Latijnisten noemen het Herba: in naauwer sin, als men segt Moeskruiden, Olera, kruiden, die men kookt om te eeten: daar en booven Aromata of specerijen: waar van diese verkoopt een Kruidenier genaamd werd: en de spijs gesegt werd kruidig te sijn: dat is kruidige kost; en derhalven geurig en kostelijk: gelijk ook daarom iets dat net en kostelijk is (gelijkenis halven) kruidig genaamd werd: dat is een kruidig dier: dat is een kruidige Vrijster: endelijk beteekend kruid te Scheep buskruid, Buspoeder, en Pulver van het Latijns woord Pulvis: en hier van daan de saamengestelde woorden, Kruidhoorn, Kruidmaat: een hoorn of maat, daar buskruid ingedaan werd: de Kruidkaamer, Kruidhuis, Kruidtoorn, daar het in bewaard werd: een Kruidmoolen, daar het bereid werd: van dit woord kruid komt de manier van spreeken hij heeft sijn kruid verschooten, dat is, met schieten sig quijt gemaakt: gelijk in een Seeslag ligtelijk gebeuren kan: maar in re venereâ heeft het een andere beteekenis: en de uitlegging laat ik aan de liersangen van horatius lib. Ode: welkers begin is: vixi puellis nuper idoneus, & militavi non sine gloriâ, ens.

kruit* ontplofbaar mengsel 1376-1400 [MNW]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.