Irak Cephesi

Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’na olağanüstü koşullarda ve zor şartlar altında girmiştir. Bununla da kalmayıp birçok cephede aynı anda müttefik kuvvetlere karşı mücadele vermek zorunda kalmıştır. Bu  bağlamda Irak Cephesi, Birinci Dünya Savaşı’nın seyrini etkileyen ve önemli mücadelelerin yaşandığı cephelerden bir tanesidir.

Irak Cephesi denilince genel olarak geniş bir alanda meydana gelen savaşların olduğu bir cephe anlaşılmaktadır. Bununla birlikte özelde ise Irak Cephesi’nin Osmanlı Devleti için en önemli anlamı şüphesiz Kutü’l-Amâre Zaferi’dir. Britanya İmparatorluğu ile birçok cephede olduğu gibi bu cephede de çetin bir mücadeleye girişen Osmanlı Devleti, 7 Aralık 1915 - 29 Nisan 1916 arasında yaşanan kuşatmadan sonra başta İngiliz General Charles Townshend olmak üzere çok sayıda yüksek rütbeli İngiliz subayını ve 13.000 civarı İngiliz askerini esir almıştır.

Osmanlı Devletinin Kutü’l-Amâre’de kazandığı bu parlak zafer şüphesiz her yönü ile önemli sonuçlar doğurmuştur. Biz burada konumuz itibari ile kuşatma sonrası Osmanlı ordusu tarafından esir alınan İngiliz esirlerle ilgili malumat vermeye çalışacağız. Nitekim İngiliz esirlerin, esir alındıktan sonra Anadolu’da birçok farklı noktaya gönderildiği görülmektedir.

Bu meyanda makalemizde, Kutü’l-Amâre Zaferi’nden sonra esir alınan İngiliz esirlerinin hangi bölgelere sevk edildikleri, ne gibi muamelelere tabi tutuldukları ve bu esirlerin genel durumlarına ilişkin bilgi verilmiştir. Bu konu Osmanlı Devleti’nin harp esirlerine karşı muamelesi hakkında bir örnek olması açısından arşiv belgeleri ışığında sunulmuştur.

Özet
Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nda mücadele ettiği cephelerden yalnızca ikisinde başarılı olabilmiştir. Bunlardan Çanakkale Cephesi hak ettiği ilgi ve saygıyı her bağlamda görmektedir. Osmanlı Devleti’nin zafer elde ettiği bir diğer cephe olan Irak Cephesi’ne aynı veya benzeri bir oranda ilgi gösterildiği maalesef söylenemez. Ders kitaplarında tarihî olayların yer alma oranları ile ele alınış biçimleri, öğrencilerin bu olaylara yönelik algı ve bilgilerini önemli oranda etkilemektedir. Bu düşünceden hareketle tasarlanan bu çalışmanın amacı, I. Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi ve Kutü’l-Amâre Zaferi’ne ortaokul, lise ve üniversite kademelerinde okutulan ders kitaplarında ne kadar ve nasıl yer verildiğini karşılaştırmalı olarak ortaya koymaktır. Nitel araştırma yaklaşımına göre tasarlanan bu çalışmada ilgili ders kitaplarından elde edilen veriler doküman incelemesine tabi tutulmuş ve ulaşılan kaynakların ilgili kısımları üzerine betimsel içerik analizi yapılmıştır. Araştırma bulguları adı geçen ders kitaplarının birçoğunda I. Dünya Savaşı’ndaki Irak Cephesi ve Kutü’l-Amâre Zaferi konularının çok sınırlı bir yer ayrıldığını ve bu konuların I. Dünya Savaşı’nın genel gelişimi ve sonuçlarıyla ilişkilendirilmediğini göstermektedir. Ayrıca bu konuların sunulduğu ders kitabı sayfalarının birçoğunda sözlü, yazılı ya da görsel herhangi bir tarihsel kanıta yer verilmediği, içeriğin harita, resim vb bir görselle desteklenmediği sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi, Kutü’l-Amâre Zaferi, Ders kitapları, Doküman Analizi

Abstract
Having campaigns in various frontlines within the course of the World War One, the Ottoman Empire had success in two of them only. The Gallipoli Front was one of them, have been receiving the great respect and attention from Turkish authorities and public it deserves. However, the same cannot be claimed for the the Mesopotamian Front where Ottoman armies had remarkable success. It is generally accepted that textbooks are important educational tools. The place allocated to a particular historical event or fact in a textbook and the way in which that particular topic is presented have a substantive impact on students’ perceptions and knowledge of that topic. Based on the point, above this study aims to comparatively define and discuss the extent to which Turkish middle and secondary school and undergraduate textbooks introduce the developments related to the Mesopotamian Front in the First World War and the victory of Kut Al Amara and the historical perspective taken while introducing the given issues. Designed as a qualitative documentary analysis, this study examines the relevant content of history textbooks reached within the research context. The findings reveal that most Turkish history textbooks in all educational levels allocate quite limited space to the Mesopotamian Front in the First World War and the victory of Kut Al Amara. They also present these topics in a descriptive way and do not make connections of them with main developments of the great war. Besides, most textbooks neither include any historical source related to the issues under investigation nor contain visual materials to support the given information.
Key Words: Mesopotamian Front in the First World War, the Victory of Kut Al Amara, Textbooks, Documentary Analysis

Öz:
İngilizlerin 5 Kasım 1914’te, Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilan ederek, Irak’ı işgal etmeye başlamaları, 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması’na kadar sürecek olan Irak Cephesi savaşlarının başlamasına sebep olmuştur. Irak Cephesi’ndeki Osmanlı Ordusu Kumandanı Süleyman Askeri Bey’in İngilizlere karşı başlatmış olduğu direniş, onun ardından komutayı devralan Nurettin Bey ile Halil Bey tarafından da aynı azim ve kararlılıkla sürdürülmüştür. Özellikle 6. Ordu Komutanı olarak Halil Bey’in kazandığı
Kutü’l-Amare Zaferi, tarihimizde unutulmaz bir başarı örneğidir. Nitekim Halil Bey, burada 29 Nisan 1916 tarihinde 13.309 mevcutlu İngiliz ordusunu esir ederek, gerek Türk gerekse İngiliz askeri tarihinde unutulmayacak bir yer edinmiştir. Bu bağlamda çalışmamız, Kutü’l-Amare Zaferi, özellikle de Kutü’l-Amare’de hayatlarını kaybeden askerlerimiz için yapılan Türk Şehitliği arazisinin Türkiye Cumhuriyeti’ne armağan
edilmesine ilişkin olacaktır. Bu kapsamda, Kutü’l-Amare Zaferi’nin kazanıldığı toprakların bir bölümünün, 1933 yılındaki sahibi Rebia Emiri Ali El-Emir tarafından Türk Hükümeti’ne armağan edilmesi ve karşılığında El-Emir’in ödüllendirilmesi konularında ne gibi çalışmalar yürütüldüğü ele alınacaktır. Ayrıca Kutü’l-Amare Zaferi ile şehitlik konusunda dikkat çeken birkaç noktaya da temas edilerek bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır.
Anahtar sözcükler: Osmanlı Devleti, İngiltere, Irak Cephesi, Kutü’l-Amare, Türk Şehitliği

Abstract:
The British invasion of Iraq in November 5, 1914 by officially declaring a war on the Ottoman State, triggered war on the Iraqi Front which continued until the Mudros Armistice Agreement of 1918. The resistance against the British invaders was begun by Süleyman Askeri Bey, the Commander of the Ottoman Army on the Iraqi Front and was carried on with an equal resolution and determination by his successors Nurettin Bey and Halil Pasha. In particular, the Ottoman victory of Kutü’l-Amare won by Halil
Pasha, the Commander of the 6th Army was an unforgettable example of victory. In consequence, Halil Pasha is integral to both British and Turkish military history through capturing the British army of 13.309 men who surrendered on the 29th of April 1916. In this context, this article concerns the victory of Kutü’l-Amare and in particular the donation of the land for the cemetery of the Turkish Martyrs, which was made for the Turkish soldiers who lost their lives at Kutü’l-Amare, to the Republic of Turkey. Within this framework, the scope of the studies carried out concerning the donation of a part of the lands on which the Kutü’l-Amare victory was won were given to the Turkish Government by Ali El-Emir who was the Emir of Rebia and the owner of the land in 1933 and his being rewarded is discussed. In addition, a review is made
concerning some significant points about the victory of Kutü’l-Amare and martyrdom.
Keywords: Ottoman State, Britain, Iraqi Front, Kutü’l-Amare, Turkish Martyrdom

Birinci Dünya Harbi’nde Irak ve İran cepheleri birbiriyle ilişkili iki cephedir. Bunlardan
büyük çaplı, uzun süreli ve kesintisiz muharebeler Irak cephesinde gerçekleşmiş, İran
cephesi Irak cephesini tehdit etmesi bakımından önem kazanmıştır. Türk kuvvetleri Irak
cephesinde İngiliz birlikleriyle muharebe ederken, İran cephesinde Rus kuvvetleri ile
çatışmıştır.
İran cephesi, Irak’ta muharebelerin gidişatı Osmanlı ordusu lehine gelişirken açılmıştır. Bu
cephenin açılmasında, Rus kuvvetlerinin İran’ın kuzeyinden Irak cephesini tehdit eder
mahiyette ilerlemesinin de payı olmuştur. Fakat cephe yalnız bu tehdidi bertaraf etmek
gayesiyle açılmamıştır. Asıl gayeyi, tüm İran’ı kontrol altına alarak Orta Asya ve
Hindistan’a kadar geniş bir bölgede İtilaf Devletleri aleyhine ayaklanmalara öncülük etmek
oluşturmuştur. Amaç geniş kapsamlı olunca cephe için, tehdidi önleyecek seviyede
savunma kuvveti yerine, İran’daki Rus kuvvetlerini imha etmeye yönelik taarruz kuvveti
tahsis edilmiştir. Bunun sonucunda Irak cephesindeki kuvvetlerin yarıya yakını İran
cephesine kaydırılmış, böylece Irak cephesi zayıflatılıp İngilizlerin müteakip taarruzlarına
açık hale getirilmiştir. Ayrıca İran cephesinde başarılı muharebelere ve İran içlerine kadar
ilerlenmesine rağmen herhangi bir somut fayda sağlanamadan birlikler apar topar geri
çekilmek zorunda bırakılmıştır.
Bu makalede, her iki cephedeki gelişmeler bir bütünlük içerisinde ele alınacak, Osmanlı
Devleti’ni Irak cephesinde muharebe gücünün zayıflamasını göze alarak İran’a kuvvet sevk
etmeye zorlayan koşullar incelenecek ve bu uygulamanın sonuçları değerlendirilecektir.
Çalışma için literatür taraması metodu ve nitel araştırma modeli kullanılmıştır.

I. Dünya Savaşı’nda, bilhassa Kûtü’l-Amâre Zaferi sonrasında ele geçirilen çok sayıdaki İngiliz askerinin durumları araştırmacıların merak konusu olmuştur. Konu üzerinde yapılan çalışmalarda, arşiv belgelerinin yanı sıra zaman zaman hatıratlardan da yararlanılmıştır. Hatıratlar tarih ilmi açısından güvenilir kaynak addedilmemiş olsalar da bazı bilgilerin teyit edilmesi ve yeni bakış açıları geliştirmek bakımından önem arz etmektedirler. Bu çalışmada bahse konu olan hatırat, İngiliz ordusunda büyük kısmı Hintli askerlerden oluşan ve 7. Hariana Lancers adını taşıyan süvari bölüğü ile Selmanpak Savaşı’nda ve Kûtü’l-Amâre’nin savunmasında General Townshend ile birlikte mücadele vermiş olan İngiliz subayı Yüzbaşı Forbes Adam’a aittir. Bu çalışmada Yüzbaşı Forbes’ın kaleminden yukarıda belirtilen savaşlara dair detaylar aktarılmış, Forbes Adam’ın Irak’tan Anadolu’ya uzanan yolculuğu ve yaklaşık otuz ay kadar kaldığı Çankırı, Kastamonu ve Yozgat’taki esir kamplarında yaşadıkları, İngiliz subay ve askerlerinin bu kamplardan kaçma girişimleri, Osmanlı toplumuna, kültürüne ve Osmanlı subaylarına dair tespit ve tahlilleri ile Anadolu’ya dair gözlemleri yer almıştır. Böylece belirtilen konularda bu zamana kadar yapılan çalışmalar da dikkate alınarak bazı mukayeseli değerlendirmeler yapılmıştır.
World War I, especially in the aftermath of the Kûtü’l-Amâre Victory, the situation of many British soldiers who were captured was the subject of curiosity. In the studies on the subject, in addition to archival documents, sometimes memories were used. Although they are not accepted as reliable sources in terms of history, memoirs are important for confirming some information and developing new perspectives. The memoirs the subject of this work, belongs to the British officer Captain Forbes Adam.  Adam fought with together General Townshend in the defense of the Selmanpak War and Kûtül-Amâre, with the troops, largely composed of Indian soldiers and known as the 7th Hariana Lancers. In this study, the details of the above-mentioned battles will be explained by the captain Forbes, and Forbes Adam's journey from Iraq to Anatolia and his experiences in prison camps in Çankırı, Kastamonu and Yozgat where he stayed for nearly thirty months, and British officers and soldiers’attempts to escape from these camps, their observations and analyzes about the Ottoman society, culture and Ottoman officers and observations on Anatolia took place. Thus, some comparative evaluations were made on the subject by taking into consideration the studies so far.

Irak Cephesi, gerek Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı boyunca kazandığı iki büyük zaferden birisi olan Kutü’l-Amâre’ye ev sahipliği yapması, gerek diğer cephelere çok daha fazla sayıda esir elde edilmesi gerekse buradaki muharebelerin harbin ilk günlerinde başlayıp son günlerine kadar; hatta ateşkes antlaşmasından sonra da devam etmesi sebepleriyle özel bir öneme sahiptir. Bu çalışmada Irak Cephesi ile ilgili haberlerin Harp Mecmuası’nda nasıl sunulduğu söylem çözümlemesi ve göstergebilim yöntemleri kullanılarak ortaya koyulmuştur. Yapılan analizler neticesinde, Harp Mecmuası’nda Irak cephesinde yürütülen muharebelere ilişkin sadece üç  değerlendirme yazısı ile bu cephede kahramanlıklar göstermiş şehit subaylar Goltz Paşa, Süleyman Askeri Bey, Yzb Cemil Bey, Üsteğmen Necati Efendi, Muzaffer Bey ve Yarbay Hakkı Fazıl Bey’in hayat hikayelerine yer verildiği tespit edilmiştir.  Dergide yer verilen yazı sayısı az olmakla birlikte fotoğraf sayısının fazla olduğu  (85 adet) bulgulanmıştır. Söz konusu fotoğrafların genellikle bu cephede ele geçirilen uçak, top, obüs gibi askeri malzemelere, Ordu envanterinde bulunan silahlara, şehit olan komutanlara,  esir yabancı askeri personele, Dicle Nehri üzerinde sevkiyat yapan için kullanılan gemi, kelek ve sallara, şehitler için dikilen abidelere ve istirahat eden ya da taarruz eden askerlere ait olduğu belirlenmiştir.

The Iraqi front has a special importance because of, the host of Kutü'l-Amâre, one of the two great victories of the Ottoman Empire during the First World War also to obtain more prisoners than other fronts and countinuation of process the battles of war from first day to last day, even after the ceasefire agreement. In this study, how the news about the Iraqi Front was presented in the War Journal (Harp Mecmuası) was revealed by using discourse analysis and discourse methods. Analyzes made are shown in the results of only three reviews of the combat on the Iraqi front in the War Journal and where the life stories of martyr officers who showed heroism on this front were featured such as; Goltz Pasha, Süleyman Askeri Bey, Captain Cemil Bey, Lieutenant Necati Efendi, Muzaffer Bey and Lieutenant Colonel Hakkı Fazıl Bey. The number of article included in the magazine was low on the contrary of the number of photographs (85) was high. It has been determined that these photographs usually belong to what is captured on this front such as; military materials such as airplanes, balls, warheads, weapons in army inventory, martyr commanders, prisoner foreign military personnel, Ship, wagons and shakes used to dispatch on the Tigris River, monuments for martyrs and troops which are resting or attacking.

Özet
Ata Lütfi, 1914-1918 yılları arasında Irak cephesinde askeri doktor olarak görev yapmış bir Türk subayıdır. Yazar, Irak cephesindeki izlenimlerini ve yaşadıklarını Irak Menzilleri başlığı altında yayımlamıştır. Ata Lütfi’nin hatıralarında, Türk ordusunda görevli bazı Arap askerlerin İngiliz tarafına geçmesi, Bağdat Valisi Süleyman Nazif’in Ordu ile ilişkileri, Türk Ordusunun Küttü’l Amare zaferi, gazilerin durumu, İngiliz yaralı askerlerinin nakli, Enver Paşa’nın Irak Cephesini ziyareti, Bağdat’ın ve Musul’un İngiltere tarafından işgal edilmesi, Türklerle Ermeniler arasındaki mücadele vb. konularda dikkat çekici bilgiler vardır. Bu sebeple Ata Lütfi’nin hatıraları Birinci Dünya Savaşı’nda önemli cephelerden birisi olan Irak Cephesi’ne dair bilgi veren ve cephedeki duruma dair önemli gözlemler içeren bir metindir. Bu makalede önce Ata Lütfi hakkında bilgi verilecek, ardından onun Irak Menzilleri başlıklı hatıraları muhteva açısından bir analize tabi tutulacaktır.
Anahtar kelimeler: Ata Lütfi, Birinci Dünya Savaşı, Irak Cephesi, Kütü’l-Amare, hatıra, İnanç dergisi


FROM MEMORİES TO TRUTH: THE IRAQI IMPRESSIONS OF AN OTTOMAN OFFICER
Abstract

Ata Lutfi is a Turkish officer who served as a military doctor on the Iraqi front between 1914 and 1918. The author publishes his impressions and experiences in the Iraqi frontier under the title of Irak Menzilleri. There are remarkable information on the Ata Lutfi memories about some Arab soldiers in the Turkish army to the British side, the connection of the Baghdad governor Süleyman Nazif with the Turkish army, the victory of the Turkish army ın Küttü’l-amare, the situation of the veterans, the transfer of British wounded soldiers, the visit of Enver Pasha's Iraqi Front, The occupation of Baghdad and Mosul by England, the struggle between Turks and Armenians, and so on. For this reason, the memories of the Ata Lutfi are a document containing important observations about the situation on the Iraqi Front, which one of the important fronts in the First World War. In this paper, firstly, it will be given information about Ata Lutfi, and then Ata Lutfi’i memories will be analyzed in terms of content.

Key Words: Ata Lufi, World War I, Iraqi Front, Kut Al Amara, Memories, Inanc Magazine