Bingöl ve Bitlis'in 1.Dünya Harbinde

i\ İçİNDEriER Edihörden Saı)t Ed:ݱörü;nd;en .................... ..................................J Ergün Öz AKÇORA/Mehmet KAYA Btngöl ı]e Biflis'Üı Birinci Dünga Harbindeki Yeri ve önemi ............­.......... 9 Kasm TATLILIOĞLU ­ Kertfk3şme ve SÜTdilrillebtl;ft Kal:lan:ma SüTecimd;e BtngökİtiminSosgo­Kİilfil:Telı)e Ehon!omflc Du:ru;mu üzerine Genel piT Değeriend:İme ............................ 29 ® 1 5rsltesı)' Yılmaz IFüvm _­_ Bingöl Halk Oı)u:n]ıa:n .......................................................................... 55 bhiversitesl). Vedat AVCİ/Halil GürmK KariwvcL IlaDzast ve Çeürestnd!e a3ingöl) K:uzeg Anadol;u Fagt (Kaü) ve Doğu An;adol:u Pagt'na (DCLffl İ~k#, Bağlı oljaTak Gel:İşm:İş Yerşekillıeri ....................................................... 75 ;`.` Ühiversitesi), ris,ıtesı). *ltesl,. bersltesl), }hiversltesi), Jhiversltesl). fivcrsltesl), ~* Arşlvı) Mehet ÖZGER AIİ HagdaT Ha]csar m Sanc[± Yak:lnşımında Diril:İş Düşü;ncesi ıje Yerl;İ Düşümıce . . .^ .................................................. 95 ıtesi), ffi6rsıtes'ı'), %ltesi), LTT ıdr* ____ Abdülbaki ÇFTİN K.İ:±a:p Tahıhmı .................................................................................. 107 iEğ±vl¥sılt,:s" <ü` il.. ffidlr Murat VAROL Bt:ngöllü AkademisgenLer Bul:uşma ı)e İstişa:TeTopl;a;niısı;";nA:Td;ında:n..........................................................lo9 BingökATaştımLaLanDergistYagımilkel!eri........................................12S `',.`#*­#i,+`ğ­SJ İr,, BİNGÖL VE BİTIJİS'İN BİRİNCİ DÜNYA HARBİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Ergün Öz AKÇORA* Mehmet KAYA" özet ı Osmanlı Devleti 1. Dünya Savaşmda birçok cephede savaşmak zorunda kal­ mıştır. İlk olarak Kafkas Cepheshde Ruslara kmşı saLvaşan OsmaLnlı ordusu, çetin hş şardan ve Rus ordusunun çok güçlü olması nedeniyle büyük zayiat vermiş, Ruslar Bitns ve Muş`u alaı.ak batıya doğnı ilerlemişlerdir. Ordunun yetersiz kalması üzerine bölge hal]mdan milis kuwetler teşldl edilerek, Rus­ lam durdurLİLmaya çalışılmıştır. Çapakçur, Genç, Soman ve ffiğı`da]ri aşiret­ lerden oluşturulan milis kuweüer bölgeyi olağanüstü şarflar altmda savun­ muşlardır. Çanaldıale zaferinden sonra bölgeye atanan Mustaİa Kemal ve silah arkadaşlan, rnilis kuwetlerin de desteği ile Rusları bugünHi Bingöl sı­ nırlan içinde geri püs]mrtmeyi başam,ışlaürdır. Dört ay içinde Muş ve Bitüs'in düşmandan temlzlenmesini sağlarken, bölge halk]nm da çe]ffi]deri işkence ve kat]iamdan ]mrtulmasını temin etmişlerdir. Anahtai Kelirieler: Bingöl. BitHs, Çapakçur, Emeni, M.Kemal, 1. Dünya Savaşl TIE SPOT AND nmoRTANCE oF B"GOL AND BITIJıs " TIE WORLD Wffl I Jmstract Ottoman Empire had to combat İn many ffont lines during World War 1. First of all the Ottoman militaıy combated against to Russia İn Caucasian ffont however because of harsh winter conditions and the siength of the Russian amıy, they gave great casualties and Russians conquered BitHs and Muş and proceeded West ward. Because of inadequacy of the military Russians were tried to block by composing mi]itia force ffom domestic fok. M]itia force com­ iDosed by Çapakçur. Genç. Soman and Ffigi tribes defended the region under exira ordinaıv circum.stances. After the Canakkale victory Mustafa Kemal and hds comrades were appointed to the region and they were successfiıl to be at back the Russians İn the current Bingol boundaıy. Witiıin four months Mus and Bitiis were bumped off enemy and domestic fok were rescued ffom tor­ tııre and massacre. Today the Bitns fok share legitimate pride with happiness because of accompfish their missi.on and they stand a head to be living İristory in point of inference about national uııiÜ and soüdarity. * Yrd. Doç. Dr., Bingöl üiıiversitesi Fen­Bdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ** Yrd. Doç. Dr., Bingöl ühiversitesi Fen­Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Te­m2015. BEi=( Bingöl AraştımaJan Dergisi Gfiriş Tarih boyunca çeşitfi medeniyeflerin egemen]iğnde kalan Bingöl, daha önce "Çevlik" ya da halk dilinde " Çofig" adıyla Palu flçesine bağh bir bucak olarak idare edi]miştir. 1872 yılmda "Çapakçur "adıyla ilçe olmuş, aynı isiınle 4 ­01­1936 Taril]]i 3167 Sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 2885 sayılı kanuı]la, il haline 8etirilmiştir.l fl merkezi, "Çapakçur" adı altmda 1943 kadar bu isimle an]]mıştır. 1944 y]lmda ise, Bingöl adım almıştır.2 Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan Bitlis ise, Van Gölü'nün batısmda~ dır. İsmi Makedonya Kralı Büyük İskender.in, şehirdeki kaleyi yaptırttığı komutamlanndan Bedlis'ten gelme]stedir. Tarihsel yapılaım ağHlıkta ol~ duğu bir vadi içinde kurulduğundan " Vadideki Güzel Şehir" diye arıilır. Bitlis M.Ö. 400 yıllaımda Urartular'm yerleşim alanı olmuştur. M.Ö.11. yüzyıla kadar Urartulff'm yurdu o]maya devam eden ve 7. Yüz­ yıla kadar AsurlulaLr'm, 6. Yüzyda kadarl ise Medler'in yönetimi altmda kalan BitHs. daha sonra Pers Hallığımn kurulması ile 2. Darius tarafin­ dm ele geçirilmiştir. M.Ö. 4. yüzyılda Makedonya Elalı Büyük İskender'in yönetimi altma giren ve M.S.2. yüzyılda Doğu Roma İmparatoru TTayan tarafindan ele geçirilen Bitlis, 7. Yüzyıla kadar Bizans.yönetiminde kalmıştır. Tüılder'İn 10. Yüzy]11a birii]ste başlayan Anadolu akmlan sırasmda önemli bir uğrak yeri ha]ine gelen ve bu tarihlerde Alparslan ve ordLılarmı 1 Ahlat'ta konuk eden Bitlis , TürHer'in Anadolu'ya açılmasmda çok önemli bir rolü de üstlenmiştir ` LJ 13. yüzyılda Eyyübfler ve daha sorıra Harzemşahhlar ve Moğonaım saldınsma uğrayan ve 1514 ]nlındaki Çaldırari` Sav;şıyla Osmanlı ege­ meniiğine giren Biiiis, OSi­rıairii İrı­ıparatorlüğü'rı.­Lfi idarcsi al+dınLda İfiHı i, Saı­ıatVeküftüı­HierkezihaiinegelHıiiş+ir. Birinci Dünya Savaşı Esnasmda bir 5üre Çarlık ­Rusya'nm işgali altıiı­ da kalan BitHs, Cumhuriyettin ilanındaıı. soma il yapılmıştır _ _ ., ¥. 1 Şevket Tektaş, "Bingöl ilinin Tarihteki Yeri, Tarihsel Gelişimi, Coğrafi Yapısı ve Ekono­ rn±sr, 2. Bingöl Sempozgum, Temmuz 2008, s. 347. 2 Mehmet.+Kaya; "Bingöl vilayetirLin mLrulması ve idari Yapılandırılması", B£ngğz ürLİzjer­ sffgsi sosga£ Bİ[İm!er DergisL S,1, Bingöl, 2011, s.139­148. 10 Termuz 20 15 Bingöl _Araştıpaları D er8isi Bingöl ViEayet.inin Birinci Dümya Savaşı ve Milli Mücadelemizdeki Yeri Osman]ı Devleti, 1. Dünya Savaşmda birçok cephede savaşmak zorun­ da kalmıştır. İlk olarak .Kaflıas Cephesinde Ruslara karşı savaşan Os­ man]ı ordusu, çetin hş şarilan ve Rus ordusunun çok güçlü olması ne­ deniyle büyük zayiatvemiş; Ruslar Bitlis ve Muş`u alarak Batıya doğm ilerlemişlerdir. Ordunun yetersiz ka]ması üzerine bölge halkmdan rnilis kuwetler teş]ffl ederek Ruslar durduru]maya ça]ışılmıştır. Çapakçur, Genç, Solhan Eiğı`da]d aşiretlerden oluştumlanmilis kuv­ vetler bölgeyi olağanüstü şartlar altmda savunmuşlardır. ÇanaH±ale za­ ferinden sonra bölgeye atanan Mustafa Kemal ve silah arkadaşları, mi­ 1is kuwetlerin de desteği ile Ruslan bugünkü Bingöl sınıriarı içinde geri püskürtmeyi b aş aHnışlardır. ` Çapakçur Cephesinde Mustafa Kemal`in yanı sıra A]i Fuat Paşa, Cafer TayyzHPaşa,AhmetİzzetPaşa,MürselPaşaveFajkPaşagibibirçokkomu­ tan Ruslffa kffşı savaşmıştır. Aynca milis kuwetlerin Hderleri ve bölgenjn önde gelerieri Ruslan durduımak için olağanüstü çaba sari etmişlerdir. Bu nederıledir H, bunlann hatıralaımı gelecek nesillere taşımak için bölgede üç tane şehitlik abidesi di]rilmiştir. Savaştan sonra ffiğı`nm Ça­ nakçı Köyünde Mürsel Paşa Abidesi; Kaıhova`nm Azizan Köyünde Azizan Abidesi ve Şeref Meydanmda Şeref Meydanı Şehitliği abidesi can]ı tutıil­ maya çalışhştır.3 Bingöl'ün Birinci Dünya Savaşı başlaımda en önem]i faa]İyetlerinden birisi şüphesiz EHneri olaylandır. Bağımsız bir Eımenistan .kuıma hm­ yaları içinde Hmçak ve Taşnak kdmiteleri Çapakçur, Efiğı ve çevresinde baa isyan hareketLerinden bulunmuşlardır. 4 Buıia berizer bir olayi İüğı ve çevresinde çıkaHnaya çaiışan Erıneİri komiteleri, bu bölgede sert tep]ffler ile karşılaşmışlar ve umdu]daımı bu­ 1amamışlardır. Bilhassa Milis Kuvveti Başkanı Mithat Bey (Turanl]) bü­ yük fedakariık ve kahramanlık göstererek Tüık halk]nm katledilmesini örieyebflmiştir.5 3 Mehmet Kaya, Tek parti Hükümeti Döneminde Bingöl'e Yapnan Kamu Yatmmlan", m. 4 Bingöl SeJ7poz!/umu (17­19 Eulü{J, Bingöl Ühiversitesi Yayınlan, 2013, s. 331­338. Ergün Öz, AlnçoraL, Van ı]e Çeı]resüLde Emeni İsyan:lan (1896­1916), "rk Dün:yaLsı •5 AraştLmalan vaffi Yayınlan. İkinci bash, İstaribd, 2007, s. 79­60. . Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı ve Milli Mücadelemizdeki Yeri'', (ATASEJ, S. 23, Ank"a, 1987, s. 45. Te­ıız2015 11 t:ffi#"#L4tiF#.­.„ Bingöl fHaştımalan Dergisi Çapakçur ve çevresinde bu tür olay|ar devam ederken, Tüık ordusu da doğu hududunda kar, kış, soğuk, hastalık ve Rus ordusu ile mücade­ le etmiştir. Sankamış'ta büyük bir mücadele veren ordumuzun 80.000 şehit vemesi, Rus ordulaıma Doğu Anadolu kapriannı açmıştır. Bundan istifade eden Erineni komiteleri Rus ordülan ile işbiıüğine geçmiş ve Tüik mflletine karşı tarihte misa]i az görülen .bir katliama başlaınışlardır. Bu olaylar k2mşısmda Tüık ordusu güvenliğini sağlamak ve bölgedeki. ".ık vatandaşlannm Eımeniler tarafmdan katliamını ördemek için 24 Nisan 1915'te Ermeni komitelerinin kapatılmasma, bir ay sonra da böl­ gedeki Emıeni vatandaşlaım Anadolu içlerine gönderilerek tehcirinebaş­ 1a­ştır. Eımenilerin Doğu Anadolu'da başlattı]dan katHama Rus ordulaımm huduflanmızdan içeri gimesi bir işaret sayılmış ve bir anda on binlerce Eımeri, Rus ordusuna katılmıştır. Bu üada Eımeni komite karan ola­ rak "çocuk, kadm ve. yaşh karnilen katledilecektir" denmiş ve bunu Rus ordudan ile birlikte uygulamaya koymuşlardır. Nitekim 15 Mayıs 1915'te Van'm işgalinden soııra resmi ve sİvil bütün binalar yakı]mış, şehri daha önce terk ederher canlannı kurtanrken, şehri terk etmeyerier kaınilen kaüedihnişlerdir.6 Ermeniler Van'ı yakıp yıHı]stan sonra, Bitlis ve Muş şehirierinde de aynı uygdamalar İle Çapakçur ınmtıkasma kaymaya çalışmışlardır. Emenilerin yapt]]dan katHaın o kadar acımasız olmuştur E, kadm, çocuk, yaşh demeden binlerce 'Iüılrii katleden Em.eniler, yay]n .organlan ilebunubüyükbirkahramanlıkömeğigibiilanetmeHen.gerika]maımş­ } 1ardır. + ­ + riite]fiı 24 Mayıs 1915 tarihli Goçnak adlı bir gazete de .Van'da sade­ + ce ­1. 5iJ0 T.ürii{_ ­K_aiıııjştır... ci.iyere±€ kaiırarııaiıliffiam­İı {!) s€rg­iieffiişi€İ.dir.7 r= Bugün nEmenilerin katledilmedikleri, aksine yüzbinlerce Tüfk'ün Doğu Anadolu.da nasri katledildi]deri bel8elerle gözler önüne serilmiş ve serfleceri.. 1 I Dünya Savaşı Çerçevesinde .Bingöl ve çevresindeki olaylardan birisi de 16'ncı .Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa'nın burada cesaret ve üstün komutamlık anlayışmı gösteımesi olmuştur. r{ ı. 6 7 12 AT]ASEBşk.ItğıArşiıJ£.1/1 K. 44 D. 207. F.. 2. Ergün öz Alnçora, Van ı]e çeı]resirie Ermeni isgarı:lan (1896­1916), "ri Dür\:uz\sı Ar2\ş­ tımalan Va]fl Yaymlan. İkinci bash, İstahbıri, 2007, s. 129­135. Te­"2015 Bingöl Araştımalan Dergisi Mustafa Kemd Paşa, Çanakkale'de TürHin yenilmezliğini ispatlamış ve bir anda ünü bütün yurtta duyulmuştur. Buradan İstanbul'a dön­ müş, dinlenmeye firsat bulamadan 16'ncı Kolordu Komutanlığma atan­ dığını öğrenmiştir. Derhal .Diyarb,akır'a haLreket ,etmiş, yolda iken 14 Mari 1916'da .generalliğe yükseldiğini öğrenmiş, aynı gün büyük Jbir şevkle ko­ mutarmğı ele a|mıştı.8 Bu savaş Bingöl halkmm büyük fedakariık ve kahramanlık destanmm yzıldığı bir savaştır. Çapakçur Savaşmın ilk .etabı 27 Mart 191.6'da .düş­ manm saldınsı ile başlamıştır. Bu sddırılaLr sonunda cepheyi korumama görevli Çapakçur halkmdan teş]ril edilen milis kuwefleri geri çe]ri]mek zorunda .kalmış ancak Lice ve Hani'den gelen 700 kişilik milis ve 70 kişi­ 1ik jandaıma kuweti sayesinde kahraman Çapakçur (Bingöl) mi]is kuv­ vetleri. kendilerinden kat kat kuwetli Rus birli]derini yenilgiye uğratmayı başarmışlmdır. Aynı şe]rilde Palu bölgesine de' Lice, Harput ve Hani'.den gönderilen milis ]mwetleri ile düşmana karşı .büyük bir mücadele veril­ mişve cephede üstünlük sağlaımıştır.9 Muş­Bitlisi yolu üzerinde Nuh'tan 5 ]m doğuda bulunan Hotayta sil­ silesini aşıp gelen yol ile lrak, Sokul arasmda]ri Mut]ri bölgesinde Hacı Musa komutaşmda gönüllü müffeze vffdı. Görevi Muş Ovasma inerek BitHs­Muş üasmda]ri düşmanm irtibatmı kesmek idi. Nitekim .bu müf­ reze 4 Nisan 1916'da Nuh'tan Korsuvark istirimetine ilerleyen Rus kuv­ vetlerini mağlup .etmişti. Böyle bir zamanda Mustafa Kemal 16'ncı Kolordu Komutanlığına atanması büyük bir şanssızlık olmuştu. ÇünHi Doğu Anadolu'da durum ordularım]zın aleyhine genşmiş, Van, Muş ve BitHs Rus ord`tharınm e]İne 8eçmişti. İ BıdnLıinLüzer=İneosHTıaLınkBaşkıım.aııdaLııJığıbaz.ıtedbiıleralrm`Ş;R_ı_ı.Sla.­ .ıı_n.,Çapal±|_çu_T.,DiyarbaT±Tm­veElazığmmtika]armasarkmalaırınıönlemeye çalışmıştır. Bu maksatla 16'ncı Kolordu ve 2'nci orduyu Doğu Cephesine taşımaya karam .vermiştir. Böylece Mustafa Kemal, Ahmet İzzet Paşa ko­ mutasmda]ri 2'nci ordunun da en önemü kolunu teşkil etmiştir.1° 8 9 Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vflayetinin Dünya Savaşı ve Mİ]]i Mücadelemizdeki Yeri", (ATIASEJ, S. 23, Ankffa, 1987, s. 57. Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı ve Mlli MücadelemizdeH Yeri", (AEASEJ, S. 23,` Ankara, 1987, s. 53. 10 Uluğ İğdemir, AtcLtür7c'ürL YaşcmL c.1, Ankara, 1980, s.7.8­80. Te­m2015 13 • I,!:if#ği?;#,­­i¥tf,tı: ı, ? ^, L 1 Bingöl Araştımalan Dergisi ı Mustafa Kemal, derhal düşmanm daha batıya kaymasını örnemek için hffekete geçmiş, 5. Tümen ve Çapakçur Müfrezesihi yerleştimiştir. Bunun yanmda milis kuvvetlerinin Hacı Musa Bey idaresinde teş]ülat~ lanmdanm ve Bitlis bölgesine yapılacak haı.ekatta yerlerini almalannı istemiştir. Bu hususta Sason ve Mut]ri bölgelerinde bulunan miüs kuv­ vetlerine gönderdiği 6 Nisan 19 | 6 tarih]i ta]jmatta Şımları bildirmiştir: Mut]ri bölgesini içerisinde ilerlemeye çalışacak, düşman çete ve kuwetlerine karşı, adı geçen bölgeleri korumakla beraber düşmanın geri atılmasma çalı­ şılacaktır. Her flrsattan faydalan]lüak Bitüs ve Muş ovalaıma doğru sarkan dü.şman taciz edileceHir. Hacı Musa Bcy 5'inci Tümen'İn Dahan Boğazı'nm batısmda bulunan kuwetiyle aralıksız olamak irtibatta bulunacak ve BitHs'te karşı yapılacak hffekata katılacaH]r. Sason bölgesinde bulunan milis ve gö­ n. üller bölgeyi koruyacak ve Çapakçur, Muş­Bitüs ıriaştırma hattı üzerine doğ­ ru ilerleyerek düşmanı taciz etmeye çalışaca]daLrdır. Mut]ri ve Sason bölg61e­ rindeki müffezeler 5'inci Tümen komutasmda olacaJdardır. Mahallindeki en büyük mülkiye memuru dahi niüffezelerimizin ihtiyacmı sağlamak ve halkm moralini yüksek tutmak hususunda birlikte işbiıüği yapacaklardır.11 16'n!a Holjord:u Komu±amMustaf i;fia Kemal a3u talimai Btttis ı)tkıgefime 5'imci TTL men Komu±Gmlığtna g önderm:İştiT. ) Mustafa Kemal bu talimatri haricinde 2'nci ordu Komutan]ığma da 10 Nisan 1916 tarihli raporunda, cephenjn durumunu açı]darken, düş­ manm iç ksımlara sar]masinı önlemek için diğer öriemleri ele alııken cepheyi şu ksımlüa ayırıyordu; 5'İnci "T7mn Bölgesi: Botan Suyu­Hizan Bölgesi: Burada Yarbay Ali Bey koınutasındaki 1.000 ]rişi]ik piyade taburu ve 300 kişilik rnilis kuv­ veti bulunmaHaLdır. ı' * Güzeldere­Bitfis arasmda 5.inci Piyade "me`m bTİLunma]stadH. ScLsorL Böigesi.Kaza ınerkezi oian Sasüıı Aske_riik_ şı­ıbesi Reisi Öİ­ıy­tiz­ başiAİiHietkoHi­u­_tas­u­ıda`yeHiibirırıifisffıü±İiezesiteşiülediimiştir.Bunia­ nn göııevi ise Sason'a gelen istikameti kapamak ve düşmanı taciz etmek­ tir. Nite]rim bu bölgede de düşman 4 Nisan 1916'da Mahbudan mevhde yerflgiye uğratiriştır. I 7'nci Alcıg Böb:s± 17'nci Alay Diyarbakr'a taşınmış fakat alay ve makineü tüfek bölüğü .daha sonra Ha2Hro üzerinden Kulp bölgesine gön­ derihriştir. 11 ATASE Bşk.lığL; Tüık İsti]dal Harbi, Birinci DürL9cL Harbincze "r7¢ Harbi msım 2, c.11. Kafl=as Cephesi, Ankzma, 1978, s. 54; Er8ün Öz Akçora, "Bingöl Vflayetinin Dünya Sa­ vaşı ıve Milli MücadelemizdeH Yeri", {ATASEj, S. 23, Ankma, 1987, s. 58. 14 Te­uz2015 Birıgöl Araşt]malan Dergisi Bu bö.1ge diğer bölgedeki gibi 4 Nişaü 1916 tarihinde .Kazma Dağı Gediği fle Geliye]rinim üasmda Şin üzerine 40.0 kişi]İk. bir kuvvet yenilgiye uğra.T.. t]]mış , düşman geri çekilerek bölgeyi teik etmek zorunda bıra]fllmıştır. Pcılu Böbesi. Böbede Diyar.bakr, Lice, Palu ve Harput'tan getirilen ve saynanbinigeçenmi]isve].andaımakuwetindenh]rulumüffezelerbdun­ ma]stadır.Bumüffez.elerÇapakçurMüffezeKomutan]ığmabağlanmıştır.12 Ruslar 5 haziran 1916` da birçok cephede saldıııya geçmişlerdir. Fa­ kat bu taamızda da başan gösterememişlefdir. Birçok ölü bırakaLrak geri çekilmek zorunda ka]mışlardır. Kolordu karargahma yapılan na]ril ve yerleşme iş|erini takip eden gün­ 1erde Mustafa Kemal, Muş bölgesinjn teffişini tamamlamak üzere 5 Hazi­ ran 191.6 günü Eıkan­ı Haıp Ka:ymakamı Nüri B.eyle birHkte Silvan'dan hareketle s Haziran günü 8'İnci Fırka Karügahma gelmiştir. 0 günün gece yaıısmdan soııra flıka sağ c;nahmda ve Anduk Dağınm kuzeyinde 8'İnci riıkaLrm.İleri karakonaıma Rus ordusılnun saldırdığı görülmüştür. l.3 8 Haziran 1916 tariİıinde Ruslar, Çapakçur cephesine taaıTuza geç­ mişlerdir. Muğla müffezeleri buna karşı koymuşlardır. 9 Haziranda iki pi­ yade taburu ile takviye edilen Rus Süvarileri, Oğnut müffezelerini Sığı is­ tikametinden geriçekilmeye mecbur Ğtmiştir. Ruslar; 11 Haziran 1916 da Masalla deresine ta.aıTuza geçmişlerdir. Boğlan müffezeleri Mele]rian'a doğru uzanan da.ğlan tutmaya başlamıştır. 13 Haziranl916 da Masalla deresi ve Sığı boğazmda]ri Oğnut'a taaıTuz eden Ruslar; 26 Haziran, 9 ve 12 Temmuz.1916'da taaıTuzlaımı devam ettirmişlerdir.14 `Bunun üzerine Biı}başı Şemsettin Bey, aldığı ernirle düşmam durdur­ • maya çalışmıştır: Fakat.'.bü cepheriin zamaımda ta]st7İye edilmesi müm­ Hin olmadığm.dan Ruslaı:, ani olarak bir daha taaıTuza geçmişlerdir. Buradaki birlimeririizin başmd­a buiunan aiav İmmandam ve ­bazı erier .şehit düşmüştür. Bu duru­ri karşısmda 18'inci aiay iie 8.inci Fırka g­eri L= u çeki]mek zorunda kalinıştır.15 12 ALH:ASB Bşl£.iğgH Tüı;k İştu€İal HaTb± Biriwt Dünga Harbinde Tü];lc Hc"bL Thsm 2, o. Ii`. • Kaflıas Cephesi, Ankffa, 19.­78, s. 55­56; Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vflayetinin Dünya Sav,aşı ve Milli Mücadelemizdeki Yeri", {ATASEJ, S. 23, Ankara, 1987, s. 58. 13 Ergün Öz jAkçora, "Bingöl .Vilayetinin Dünya Savaşı ve Mİ]li Mücadel.emizdeki Yeri", {ATASEJ, S. 23, fflkara, 1987, s. 59. 14 . Ergün. Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin. Dünya Savaşı ve M]li Mücadelemizdeki Yeri.", (AT]ASEJ, S. 23, Ankara, 1.987, s. 60. 15. Şü]ri Tezer,.AtcLtürzc'ün HatzrcL Dejieri Anküa.1972, s. 41­43. Te­ız 2015 15 Bingöl Araştımalan Dergisi çapakç" `Sawaşfl Belir.F bir noktaya kadar geri çe]flen tümen, yeniden seçilmiş olan savunma hattmı tesis etmek ve düşman tarafmdan geleceHe .tekrarlan­ ması muhtemel .görülen taaıTuz­`hareketine karşı koyab.ilecek esaslı bir mukavemet hattı vücuda getirmiştir.. Ruslann, Çapakç.ur bölgesindeki büyük .saldmlan Mayıs 1916'da başlamıştır. Bunun üze.rine .2'.nci .Ordu Kumandam Ahmet İzzet Paşa karargahmı Bingöl'e 30 km. mesafede kumuş ve düşmana karşı hmeket geçmiştir. İlk etapta 7.000 kişilik bir Rus kuwetini durdurmayı başar­ ­ştH. Bunun üzerine düşm.an yeri takriyeler almış ve Sığı Boğazı, Karaer­ baba, Eserbaba, Baymdııbaba sırflaımdan yeniden saldınlgura başlamış, ancak `çarpışan mi]is kuvvetleri ve 8'İnci alay, İ]d gün İ]ri .gece göğüs .gö­ ğüse savaşmışlar ve binlerce şehit pahasma Rus birliklerini tekrar püs­ kürtmeyi baş amıışlüdır. Düşman geri çe]riliıken 30.000'in üstünde ölü bıra]mıştır. Düşmgm geri çekfldikten sonra saldmlaımı, aldığL yerLi t.akriyeler .İle yine sürdü]+ müş, Masda Deresi ve Sığı Boğazı'nda Rus birli]deri 26 Haziran 1916 tarihinde yenilgiye uğratılmıştır. Bu saldmlar Temınuz aymda da `.dwam etmiştir. Ancak kaİıra]][ıan Ça­ pakçur ve ffiğı bölge halh, milis kuwetler ile ordu biriikleri tarafindan büyük fedakaılık .ömekleri gösterilmiş , düşmana :ımutamayacağı bir ders verilmiştir. Kazamlan bu zafer, bölge hal]mda memnunuiyet oluşturdu­ ğu gibi Elazığ, T\mce.ü, bölgelerinde göç etmek zorunda kalan ha]]m, tekrar memlekeflerine geri gelmelerini sağlaması yönünde büyük önem taşımlştır.16. . ( Ancak P.\us birlikleri böigeye yeri takviye birlikleri getirip yerfi Erı:nerri çetelerinin desteHerinde cephe değiştirmiştir. 8.Tümeni ani bir saldırı İle yannış ve Erzincan.ı işgal ederek burayı bir üs haline getirmiştir. Mustafa Kemal, derhal vaziyeti kavrayarak ordu birli]derini ve milis kuwetLerini bu cepheye kaydıımıştır. Böylece Rus birli]derine zamaııın~ da a]man tedbiıler ile karşı konulabi]miştir. Neticede düşmana unuta­ mayacağı bir ders daha veri]miş ve Rus ordLhaımm daha aşağı hsımla­ 16 Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı ve M]]i MücadelemizdeH Yeri", {AT]ASEJ, S. 23. fhk"a, 1987, s. 59. 16 Te­uz2015 Bingöı Araşt]malm Dergisi ra sarkmalan örriediği gibi, Muş ve Bitlis'in kurtanlması için ümitler de çoğahlştH.ı7 Kaianılan bu büyük ve önemu zaferde şüphesiz kahraman Çapakçur {Bingöl) halkmın büyük desteği olmuştur. Nite]dm Mustafa Kemal Paşa, Bingöl halkma bir kahrmanlık beratı`vererek halkın mücadeledeki azmi ve başansmı ortaya koymuştur. Çünkü binlerce şehit veren Bingöl'ün bu mücadelesi boşa gitmemiş, Bitlis ve Muş'ta bin bir tüılü cefa ve eziyet çeken Tüık'ün hürriyete kavuşması da sağlanmıştır. Bu zaferin bir diğer önemi ise, kahraman lider, Mustafa Kemal Paşa'yı üç, beş gün de olsa misafır etme zevkirıi Bingöl hal]mm tatması idi. Tü±kiye'nin ]mmcusu ve kurtancısııu ilk misafır eden beldelerden bi­ risi olması sebebiyle Bingöl h`a]dı bir gurur ve övüLime pay­ına saihip olmuştm.18 12 Temmuz 1916 da ise Mriş cephesinden saldıran Ruslar,bu kez ağır kayıplar vererek geri çek±1meye başlarlamışlardır. 25 Temmuz 1916 tarihinde Ruslar Erzincan'ı alüak taaıTuzlanna hız kazandıımışlaurdır. 29 Temmuz 1916 da Celigöl ve Oğnut bölgesine saldıran Ruslff burada looo'in üzerinde kayıp vermişlerdir. Bu saldmdan sonra Ruslar birkaç girişimde bulunmuşsa da başanlı olamamıştır. Ağustos ayı boyuncaRus­ 1ar taaıruzlarını sürdümüşler ve şiddetli çaıpışmalm yaşanmıştır. 29 Ağustos 1916 tarihinde yapılan saldıflff sonucu kolordu komutanı Faik Paşa 47. Tümenin gözetleme yerinde şehit edilmiştir. Eylüde şiddetli çatışmalar yaşanmıştır. Ancak Ruslaım Çapakçur'a (Bingöl) gimeleri bü­ yük gayretler sonucu engeuenmiştir. Böylece Bingöl merkez düşman işgali 8öımeyenDoğuAnadolu'da]rienderilmerk;zlerindenbiriolmuştur.19 Uzun süre devam eden savaşta Osmanlı ordusu ve yerel nıilis kuv­ <v+ctleri b.irl±±ıe karşı kcyaraFı Rı.ı.s flerle}n:.şir`.i dı_ı.rdurHı_ıJ_şlardır. Böylece PL`uslff bölgede kolay kolay tutunamamış, ilerlem_ele_ri Bingöl` cie durdu­. mlmuştur. Savaşta düzenli ordunun yanmda gönüllü milisler ve aşiret mensubu yerel kuvvefler deçahşmstarda aktif rol almıştır. Özeilikle Hiğı, Karlıova,. Solhan, ve Karerhattında bu milis güçlerin önemli katkıları .olmuştur. 17 Ergün ÖzAkçora, cLg.e., s. 40­45. 18 Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vüayetinin Dünya Savaşı ve Mİ]li Mücadelemizdeki Yeri", (AT]4SEJ, S. 23, Ankara, 1987, s. 61. 19 Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı ve Milli Mücadelemizdeki Yeri", (AT4SEJ, S. 23, AnkeHa, 1987, s. 61.. Te­m 2015 17. =:,`:#:f#^## Bingöl Araştırmalan Dergisi Bunlar İH[ bakşta düzensiz olmakla birlikte, daha sonra 2. Ordu Cephesinde Askeri birliklerle bir ahepk içerisinde düzenli hal almayı başamışlardu..20 Birimcfi .Dümya Harbi Başhamnda Bitlis ve Emmemi MezaEimfi Birinci Dünya .Harbi'nin ilan edilmesi ve Osmanlı Devleti'nin seferber­ 1ik ilanı ile Van, Muş ve Bitlis'te Ruslar ile birleşmenin zamanmın geldiği­ ni zanneden Ermeniler, sudan bahanelerle isyan ve ihtilal hareketlerine girişmeye başlamışlzurdH. Böyle bir bahane de Bitlis'te sergilenmiştir. 1915 yılı Ocak ayı ortalaımdabir ].andarma, birliği Hizan Kazası'na bağhse]n]r Köyü'ne, asker kaça]darının tespiti üzerine orrian yakalama­ yagitmiştir. Ancak köydeki halk, komitecilerin de kışkırtmalanyla "Biz Osmanlı Devleti'ne asker vermeyiz" diyerek silah kunanmışlar ve çatış­ masonucu ].andarmalan gafil avlayarak şehit etmişler, bu da yetmiyor­ muşgibi gözlerini çkarmış , kafflarını ezmişlerdir. Yine 7 Şubat 1915 tarihinde çıkan bir isyanı bastırmaya giden jandff­~ malff , Taso ve Sekur Köylerinde çatışmaya 8irmişlerdir. Çete liderlerin­ den Vahon ve Kalon isimli kişiler öldürülünce isyan gerrişlemiş ve Muş ovalaıma sıçrayarak önü a]mamaz olmuştur. Aynı gün Bitlis Jandarıiıa Alay Komutam ile beraberindeki müfrezesinin Karkar Deresi'nde youa­ rıkesilmiş , pusuya düşürülmüş , j andarmanın birçoğu şehit edilmiştir.21 8 Şubat 1915 tarimi Bitiis Vilayeti'nden çe]flen şiffeli telgrafta ise: `Hafik Nahiyesi'nde isyan eden ErmerLilerin zamaLnmda a]man tedbir ileyap­ mak istedikleri engellenmiştir. Ayrıca bugün Akcan Nahiyesi'ne bağlıKümes * Köyü'ne giden nahiye müdürü ile jandarma müff,ezesi bulunduldan bina­ da ateşe tutulmus, dokuz jandarma şehit düşmüş, nahiye müdürügüç bela jkürtuhnuştur.22 deı2ilereir. dııııjıHıımı vaham.eti izaha çaiışılmıştH. } ` Ancak bütün İmkansızl]]dararağmen bu çetçyç karşı jandarma ]çuwetr leri bazı dffbeler İndimiştir. NiteHm 28 Nisan 1915 tarih]i 3.. Ordu Komu­ tanı Mahmut Kamil Bey, Baş]flımandanlık Vekaleti.ne bildirdiği şiffeH telg­ raf bunu gösteımek±edir. Telgrafta özetle "Bitlis­ihtilal reislerinden Haço ve + ** 20 0kan Alay, KtHtürDüngcmızdcıBhgöl, 2. baskı, Elazığ,1996 , s. 29, 30, 31; Ergün Öz Akçora, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı. ve Milli Mücadelemizdeki Yeri", {ATASEJ, S. 23, Ankffa,1987, s. 62. ç{ 21 Ermeni Komüel!erinin A'mal ı]e Hcmelceti İhflaliuesi, MZL+baa;yı Amire. ±stan.b\ıl,1916, s. 175. 22 ATASE Başkaıflğı flşivi, No.1/1, ffls. 2287, Dos.32/12, Fih.6­2, 6­3. 18 Te­uz2015 1 Bingöl Araştımalaıı Dergisi biraderi İsko fle biıli]ste 25 kadar çeteci ile Hizan dahilinde çikan çatLşma­ da Eımeri komitecilerin birçoğu ölü olffak elegeçirflmiştir. "23denilerek is­ yanlaım maksaflannı da ortaya koymuştur. Yani askeri kuwet ve biflikleri meş8ü etmek en önem]i strate].ilerini teş]dl etmiştir.24 Bitlis'in Ruslar Tarafımdan İşgali Osmanlı Devleti'nin Birinci Dünya Harbi'ne katllması ve seferberliğin ilanı ile ülkenjn her tffafmda yoğun bir faaliyet başlamıştı. Bu çağrıya uymak suretiyle yurdun her köşesinden asker alımma başlanmıştı.İşte bu çağrıya uyan Bitlis'in kahraman halkı 40.000 kişilik bir gruplavan'da bLnıHıan l o. Kolordu'ya iltihak etmiştir. Ancak bu yiğit evlatlaım birçoğu Sarıkamış Harekah'nda şehit düşmüş, sağ kalanlarise yeni cephelere ka­ tilirıış ­vTe bii­ daha 8eri dönımenriştir. Van şehrimizde olduğu gibi Bitüs de çocuk, kadm ve yaşlılarm müda­ faasma kalmıştır. Yaniherhangi bir düşman saldmsmda şehrin başma her türiü felaket gelebirirdi. Nitekim Rus ordularının doğu hudutlarımz­ dan içeri girdiği haberi alımr alınmaz Ermeni çeteciler bekledikleri anm geldiğini zannedip ]rin ve neffetlerini dö]meye başlamışlardır. Önceli]debumezalimvekatliamdanvanzarargöımüşl6Mayısl915'te Rus orduları Ermerri çeteciler İle birlikte şehre girmiş ve Vantamamen yaklmış ahaliniribüyük bir kısmı katledi]miştir. Nite]rim Ermenjler, Amerika'da yayınladı]darı bir bildiride Van Şehri'nde sadece 1.500 Tür­ Hin kaldığmı belirtmişlerdir. Ermenilerin yaptı]dan mezalimi birde bizim belgelerimizden okuyalım ; 1 Eylül 1916 tarihli Hariciye Nezareti'nin İstanbul'daki misyorhüa çeHi­ ği telgrafta Ermerilerin yaptığı mezalimin küçük bir kısmı açı]danırken şıriü yazıyordu : ­\/­an düşme.clen öııce 1.200 kadıiı veçocLik, Bitlris'e kaçmak iste,ffiişler, arlcak 700 kişi triaşabilmiş, MalLıaraii civannda 10.000 kişi, Şamran Mahallesi'rıde Mehınet Beyin evine sığm`an200 kişi, Hmıs, AkşaniKöyleri'nde 500 İrişi, Şeyha}me K_öyt.].r`_d.e 200 kişi, yalnız Zeve Köyü'nde 2.000 kişi, Vustan, Etm Nahiyelerinde. 1.200 kişi, Gevaş, Mukasilçelrinde 3.000 kişinin katledildiği 23 ATASE Başkariğı Arşivi, No.1/13, ms. 2287, Dos.No, 32, Fih.13­1, 13­2: Ergün Öz Akçora, "Bitlis'te Rus­Ermeri Mezalimi Ve Bitlis'in Kurtıiluşu", Genez Kurmflg Askeri Tarih Ve Stra±eüüc Ve Etü± Ve "lri Aslceri T\dTih Komisgonu Başkcmlığt (AITASE), S. 23, Ankara,1988, s. 25. +, 24 Ergün Öz Akçora, "BitHs'te Rus­Emeri Mezalimi Ve BitHs'in Kiırtuluşu", Genel KUTTmg Asheri T}dTHı Ve Sb­aheğüc Ve Etü± Ve Tüfk Askeri TdTih Komisgortu Baş]canlığt (HT:ASE) , S . 23, Ankara.1988, s. 2G; Abdulah Yaman, Ermeni Meseks£ İstanbıri,1977, s. 78­79. Te­uz 2015 19 FrE#*Ji'€t.i.iü¥.14* r,. + Biıı_göl. AraştLmaları D ergisi tespit edi]miştir. Aj7nca çocu]dar öldürülmüş, kadm. v`e kElara tecavüzlerde bulunulmuştur. Bunun yanmda gemiler ve kayık]ar fle göç ederherden gölün üstünde l 0.000'İn üstünde ceset sayı]mıştır.25 . Van'm resmi vĞ sivil bindarı tamaınen ya]flldığı ve 50.000 kişinin kat­ 1edildiğini söylersek Eımeri mezaliminin insafsızlığını daha İyi anlamış ol­.. Van'daki. mezalimini yaşamış Bekir Yörük'ten de can]ı .şahit olarak şunlar işitihniştir: Van'm işgal edileceğiniduyunca, şehiririboşaltılmsma karar verildi. Bİzim kafile gemilerle Tatvan'a zorlulda geçtik. Oradan Bitüs.e gitmeküzere hzmeket ettik. Su yok, yiyecek yok. 'Iffüs ve kolera a]mış yürümüş, bir yandan da Ermeri çeteleririn her an basması korkusu içinde idik,1.200 ­jrişiden ancak 700 Hşi BitHs'e vardık. BitHs ha]h ha]dı olarak öncebize, Van'ı terk edip göçtüğümüz için sitem ettiler. Ancak durumun vahametini anladı]daımda hak verip bizi risafir etti|er.26 0 günleri yaşayan ve bir asker olan Hul]ri Saral ise şunlan anlatıyordu: Van'dan göç edip büyük güçlüHer içinde ve hasta olarak Tatvan'a vffdmi. Göç edernerin büyük bir çoğunluğu yonard.a telef oldu. riiz yoldaiken Van'da kalanlann kamilen katledildiğim. öğrendik. Birçok işkence ve zulüm ile çocuk,. kadm, yaşlı demeden öldümüşlerdi. Mezalimi bir I.I]ristiyan o.1up o günlerde Osmanlı. ordusunda görevli olan ve yapFanları kaleme alan Rafael de Nogalis'ten dinleyelim: { Bugöç±en .ciıjar ü ıje tl€ehrie biriikte 200.000 lcişi etkile"rüştL BumLaım birçoğu ­ ­hjastalri­ ı]e EmerLİ çeteLerinfi lcLu;bcLm dlm:uşlardL .mTcÜ~ cesetl;eril!e ¢olu dup sıca]ctqnkokuşıTıagibaşlcmLştt.KaçabtLenleinçohaz5+bölilm:İIBtfl£'evcu­: ~ + ÜlmiştL .ATıca]€ bunlam dn bü]ftl]c: bü. 1cısm:ı Biflis Deresi:nd;e üUiilril:hilslerdi. ­ I _. .:­'.,bk.nşSş;._ç'±€k.€ö].ıüı.`n~rA_ı.l.r`İ,B\t+.1.`.£DeT?s­£Tlü;l,~`ö]L`*lueTügl€dc\l±ıığ­U­içİ3ıdei­e.«anı.ew ::::ğ`tmğğ*;dıL27`. ` L, JL r 1 S^r ` r ­; J, rl . +®\. 25 HEM; K. W110, D.12, No. 87029­62; Ergün Öz Akçora, .`BitHs'te Rus­Ermeri MĞzalimi B±fügin l€iırt\ıluşü' , Genel Kumag Askeri Tarih Üe Stra±eüüc ve Etüi Ve Tüfk Aslceri • zVe T}arih ftTırisgonu Başlcaıı.Iğt lATASE), S. 28, An]şara,1988, s. 27. 26 +Erğünr`Öz Akçora, Van ve Çevresinde Ermeri İsyanlan {1896­1916):. Bkz. GerLiş bilgi .içinRöporitg.BezcdYörük­Vri,.TüfkDünyasıAraştımalanVariYaymlan,İ]rincibash, İstanbıri, 2007, s. 72`l.8r274.­188­206. 27 Rafael De Nogalis, Hİ!cı{i A{findcı Döri yzL İst.anbul, 1931, s. 39;. Ergün Öz Akçora, "Biüs'te Rus­Emeri M`ez.a]İmiı ve Bims.in` Kürtulüşui" , Gerıel. Ku77rrm±/.A`sJceri Tld7i7i. Ve Stiatieüüc Üe Etük Ve.` 'Iüil& Ashe~ri TİdTih Homisgonu Başhan:lığt {f ¥E:ASE),` S. 27`, Am]±ara, 1988, s. 72­76`. 20, Temmuz 2015 Bingöl Araştımalan Dergisi Ruslar ve Erieri çeteleri, Vah'ı tamamen ya]flp, Tüfkleri .katlettikten sonra stratejik önemi olan, Akdeniz.e inmeleri içiri işgal etmelerinin elzem olduğuna inandı]dan İ3itüs'i, ele geçimek için ,harekete geçtiler. Biflis'İn siıril halkı kendilerini koruyacak güç ve silahtan yoksun ol­ du]daımdan iç bölgelere göç etmeye karar verdiler. Bu arada, ordu bir­ 1iİderi, aşiret alayları ve nıilis kuwetleri Ruslaım BitHs'e gimemesi için büyük gayret sarf ettiler. Bu savaşı, o günlerin canlı şahidi eme]di General Rüştü Pakdemir'den djrdeyem: 1916 senesi başmd]a R:us tmıTuzıı başlagımca Tüfk ahnl:İst perişan bü. halde baftga ı)e günege g6çe başbadı. Halk ve oTd:un:un inLşe ve gtüecekk3ri i¢l!er .acLst d:uTu;mda İd:L Bttiis Vaiisi Mahm:ut Beg ı)e poüs ıTı:Üdilril İTfian Beu bügülc gagret­ ber scLTf ederekf iagdalı olmaga çahştılnT. KLş Çok et:lcili idL üşümemizi önlegeceh bü­ gtgeceğe sah:İp değildflc. Scu)aş esn!cısında gaTa]nn scıTajca]c doğru dfiTüst bü­ hnstanemiz gdktu. Anca]c şehrin d]oğusundıakt Aı)üı denen semfleki bü. hasta: n;eıniz va:rdı. Yaıı:İbüfün şaTtia:T bizim aLeghim:İze idL R.:ustcıT her gönden bizden lcuıjı]etli ı]e hnzıritidı id:İler. Bifl:İs bölgesinde RııslaT ile gapı]nn saı)aş i]d sc[!fhnda geTçekleşfi. '.Birimci sa!fhLr dn; Tüı;k ord:ıısun:un başmda YcıTbag AIİ Beg (Çetiri¢aüa) bulıJıı:ugoı:`&" Vcın ­Ce­ TtupMÜ{ftezestrtiidnTeed:İgoTdıJ..AÜBegTdiı)am:mbaiısmdnktsıTtiaTaçekiliThen KifiJm­bölgesindıeYü2:bastRilst±mBegidnresindelcüçiHcbü­bü;üğibmakrruştL Bu sa!fhnda TÜTk ord:usuıı:un lcıJı)ueti, subag ı]e erier üe galmz 1.400 lcişi İdL Agnca, 21 topu bulımugoTdıL R:uslann ise 15.000 meı)cud:u ve 14 topu bul:um makta .İdL Rus ord;:usu 21 şıJba±:ta Ta:ban İstikametimde bafi:ga dDğru .Nemru;± Dağt e±eklerini taki:p ed]erek ileri]emege bağlcımış, amcak laş şari:lnn ı]e '1GcıT gi+ rü:güşljerini gü¢Leştim:İştL Düşman Taştı Tepe'ge bü. crn örı;ce vaıma]c i€İn bügü]c gagre±saüedigord:uİllcmafbgaLantepegeçücımcabüü.ü]cbü.ctheşljelcarşılaşrmş, 8 ölil bıTakaTak geri çe]dlm:İşlerd:L28 İ]rinci saİhada ise: 24 Şubat'ta Türk kuwetleri Bit­İis boğaLzmi tutmuş­ 1mdı. YaHbay .Osman Bey.in kıtaşı Başhan .civaıma, Cenup Müffezesi, bazı Hiçük jandaLma birliHeri ve Biribaşı Asım .Bey'İn tabuFu !Por Köyü' ne 8itmişlerdi. 26 şubat'a kadar herhangi bir çatışma o]mamıştı. Ancak şidd.etli soğu]dar birliğimizi 'fazlasıyla etkflemişti 've birçoğu siperlerde donmuştu.FakatRüstemBeyveSeferBeybiililderigeriçekilipşehri.mü­ 28 ATASE Arşivi Yayınlan, J. DüngcL Hcırbirzde "rJc HczrbL c. 11, msım 2, Kafl=as Çephesi, 2 nci Ordu .Harekatı (1916­1918). fflkaura, 1978, s. .40, 41; .Ergün Öz Akçora, "Bitüs'te Rus­Eımeni Mezalimi ve Bitüs.in Kurtuluşu", Gerıez KLqrmflg As.keri fflczrih 'zJe Sbıtz£ejik zje Etüi ve Tüı:k: AslGeri TdTih Komisgonu Başlcanlığt (ATASE), S. 2S. AnlEZHaL, 1988. s. '28. Te­uz 2015 21 *tş8w¥t*£ifiü_i:L üÜ I \ ­çr.+ İı Bingöl Araştmalan. İ) ergisi dafaya kffar vermiş. 27 Şubat'ta savunma hattmı kürmuş, 28 Şubat'ta da müthiş bir mücadeleye glrişilmişti. Düşman kuwefleri bizden çok kuwetH olmalanna rağmen yayı]ıp bi­ zim bir]İ]deri saımak imkanını bulamamış ve geri püskürtülmüşlerdi. Ancak düşman hiç beklemediğimiz bir anda 29 Şubat günü Dideban Tepesi'ne hücuma geçmiş ve burayı ele 8eçimişti. TaaıTuz bütün gün devam etmiş, 1 Mart'ta kayıplaıımız çoğalmıştı. Bütün bunlara rağmen Rus birli]derine Bitlis halkının da desteğiyle güzel bir ders verilmişti. Ancak 2 Mart sabahı şafd]da beraber hiç ummadığıın]z bir durumla karşı karşıya ka]mıştık. Ruslara ani bir bas]flm bizim düşüninemize rağ­ men oriar bizden daha­ atik davranmış bizi gafil avlamışlardı. Bir anda kşlanın briımd­qğu meydaııa gelHrişlerdi. Meydan bir anda Tüık şehitleri fle dolmuştu. Çaresiz, sonunda teslim olmuştuk. Bitlis işgal edilmeye baş­ ı­ştl. Ruslann diğer birlikleri de şehire dolmuşlardı. Gördüğümüz manzara içler acısı idi. Bİzi en çok üzen bir durum da, bu8üne kadar yüzüıııüze gülüp arkamızdan vumıak isteyen Ermeniler idi. Ruslar ile işbiıüği so­ nucu şimdi kaLrşımızda idiler. Ruslardan daha acımasız olan bu Eımeri komiteleri, örherine çkan ]rim olursa olsun katletmeye başlamışlaLrdı. Buna sebep İse Ruslaım vaatlerine İnanarak ulaşmak istedikleri ba­ ğımsız bir Ermeri devleti ]mma]stı. HalbuE Ruslaım onlan bir maşa olarak ]flılland]]dan bir gerçekti. Bizler esir olduğumuzda bir Rus subayı bu durumu çok güzel açı]damıştı; o an da Eımeniler etraflmEda kn ve neffet dolu bakışlar ile dolaşıyor., süngülerini göğsümüze batıma]ş için firsat gözlüyorlardı. rı Ruslar bunun farkma vaHnışlardı. Eımenileri sert davranarak etrafi­ C mızdan uzaklaştırm ] şla_rd.ı. Da_Tı.a sor}ralaFı tem_as edebildiğimiz P`uslai­ve "Emeri İstiidaii" ­bahsi a.Ç.ıldığLn_da galiz küririer satn±rarak `istiİda| mi? Mensup olduğu devlete en narik zamanda ihanet ederrierin haHfl uşak­ 1ıHıf' diyorlardı. Bu hakikati hajnler de anladı anı_a pek. geç."29 BitHs 'im KtH£Efluşu Mustafa Kemal Paşa'nm, bu zaferden sonra Bit]is ve Muş'un geri alı­­ nacağı hususunda]ri ürnitleri daha da artmştır.Kendisi, askeri biflikierin 29 Rüştü Pakdemir, "Bitüs'in Ruslam Tarafindan lşga]i", Q3asılmamış Makde). Haıp Tariİıi Dairesi Kütüpİmesi. 22 Te­m2015 1 Bingöl Araştimalan Dergisi harp malzemelerinin eksik olmasma rağmen orduriım taaıruz kabiliyeti­ ne ve cesaretine inanmıştır. Bitlis halkı,yaşadı]dan karşısmda yeise düşmemiş, her an kurtula­ cağı vĞ Tüık ordusunun Bitlis.e gireceği günü sabHsızlikla beklemiş­ tir. Bİ]hassa aşiret ağalan, milis teş]rilatlarınm devamlı baskıları, ay­ nca 2. Ordu'nun ÇanaHıale Cephesi.nden, Doğu Anadolu Cephesi' ne kaydm]ması ve nihayet komutan Mustafa Kemal Paşa'nm 16. Kolordu Komutanlığı.na atanına`sı bu ümitleri daha da aritımıştır.Nitekim ümit etmekte haksız olmadı]dan pek hsa zaınanda ortaya çı]mıştır.3° Mustafa Kemal Paşa, 27 Mart.ta, kahraman Bingöl ha]]mın da deste­ ğiyle, Ruslara Çapakçur'da İyi bir ders vermiş, neticede Ruslann büyük kayıplar veı­erek buradan çekilmelerirri sağlamıştır. Düşman derhal yeni takviyeler a]mış ve Temmuz aymda yeri bir saldm daha düzeriemiştir. Bundan da bir sonuç alamayan Ruslara karşı, Mustafa Kemal Paşa 5 ve s nci Tümerılerin derhd bütün hazırlı]dannı taınamlaınalannı temin ettikten sonra 5 Ağustos 1916 günü İ]ri cepheden taamıza, geçilmistir. Bunl.aidan 5. Tümen cephe boyunca taamız ederken, Ruslff Bitlis'i elden çkannamak için büyük gayret sarf etmişlerdir. Ancak kahraman Tüık ordusu düşmana büyük bir dgurbe daha vurmuş ve mukavemeti krarak BitHs'e gimeyi başamııştır. 8 Ağustos günü ".ık ordusunun şehre girişi büyük sevinç yaratııken, çekilen çile ve mez`alimin son bulacağı ümidi boşa çı]mamıştır. Bitlisüler, kahraman Tüık ordusu ile muzaffer komutanmı. büyük sevinç gösterileri ile bağırlanna basmışlardır. Mustafa Kemal Paşa, deıhal 2. Ordu Komutanı Ahmet İzzet Paşa'ya müj­ deli haberi şöyle vemiştir: "BitHs'e girilmiştir, düşman ta]rip edi]m6ktedir." 2. Ordu Komutam ise tebrilrierii­ri bfldimiş, cn­dnı şahsmda ka_Tı_ram_arT_ Tüıkordusunukutlamıştır.AyncaMustafaKe.ırİ.alPaşa,altmİriıçlıimım_ti­ yazmadalyasıilertaltifedi|miştir.3l 30 Şü]ri Tezer. Atcıtüric'ün Hatuıcı Dejİer£ s. 40­43; Ergün Oz Akçora, "Bitns'te Rus­ Ermeri Meza]imi ve Biüis'in Kurtuluşu", Gerıel Kur77"g Askeri Tdrih ıje Stm±eji ıje Ef£i£ ı]e 'Iüflc Asheri Tarih Komisüonu BaşlGanl:ğı (AITASE), S. 28. Aml£aıraL, 1988, s. 29. 31 Şevket Baysanoğlu, Atctiürk ue DİucırbaJcır, Diyarba]nr Üİıiversitesi loo.yıl yaymı, Di­ yarba]flr, 1981, s. 80; :Ergün Öz Akçora, "BitHs'te Rus­Emeri Meza]İmi ve Bitbs'in Kıırt\ıl:uşÜ , Genel K:uıTnn]) Asheri TdTih ı)e Stral}eğüc ve Etü:± ı]e Tüık AslGeri Tdrih Komis­ gonıt Başkan!{ğı (ATA: SEJ, S. 23, Ankma, 1988, s. 49. Te­2015 23 Birıgöl AraşLıımıdari Dergisi Mustafa Kemal Paşa, `bundan sonra Silvan'a dönmüş ancak üç ay sonra tekrar Bitlis'e gelebilmek, yeri savunma hattını görmek ve ince­ 1emelerde bulunmak üzere 7 Kasım 1916 tarihinde­ hareket ederek 11 Kasım günü Bit]is'e avdet etmiştir. Burada bazı kı]ruluşlan ve askeri birlikleri kontrol ettiHen sonra tek­ rar, başka vilayetlere .8itmek üzere Bitlis'ten 21 Kasım günü hmekçte geçmiştir. Böylece Bitlis ha]h yeni Tüikiye Cumhuriyeti'nin ]mnıcusu ve Tiiık Miuetinin kurtancısmı bu ..tarihlerde İki defa misafır etmenin sevin­ cirri yaş ­şlardır Diğer cephe, yami 8'inci tümen böl8esinde ise, Buyrukaltı mevkiinden taaıTuza geç.ilnriş ve düşman burada da hayli gerilere ati.]mıştır. Neticede 7 Ağustos 1916 günü Muş da düşmandan kurtarılmıştLr. Mustafa Kemal Paşa, .geüşinden itibaren dört ay içinde Muş ve Bitlis'in düşmandan temizlenmesini sağlarken, bölge halkımn da çeHİ]deri işken­ ce ve katliamdan kurtulmasını temin etmiş oluyordu. Bu başan hü]riiınet nezdinde olduğu kadar müttefik devletlere karşı arzu edilen olumlu bir sonucu da getirmiş oluyordu. Aynca bölgeyi terk eden yüzbinlerce Tüık •­ göçmenjn de kazanılan bu zaferle geri dönmeleri .sağlanmış oluyordu.32 1.6. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, kazandı]dan zaferi 2. Ordu Komutam]ığma çeHiği s Ağustos 1916 tarihü telgrafta şunlan bil­ dir±yordıı:, `. Muş diln ı)e `Btflis bugün ..holordumLız taTa!f imdan zapt ve işgal edilmiştiT. Mağbıp ed;İlmiş d:flşmnTL lcuıJı)efleri taki;p .ed:İ]mbktedft." Zafer haberi bütün yurtta sevinçle karşflamırken 2. Ordu Komutanı Almet izzet paşa cevabi tĞlgrafta; . • `Biflis'te 16. Kol!ord;u Komıı±aııı Mustafia Kemal Paşa. hnzreüerine: K:um±ımd]a]'uz­ da bLlıınan ask:erierin:İzi hilsrtü muha:f iaza edıerek tüzum:u zamaıı:md]a göster dlğ..u­.­iz dcühigan6 ­İ¢udTet ı]e ­rımasetieT tBja bugurdıJğunuz, lcahTCLm.a.n lTİzmetteriL ddln±} L za.`tba.l.i_Ttizi tebrüLc edeT +.eşeTickiüi:lueTümi büdiririm ' d±yordu. .88 Muş ve Bitüs'in .geri almma.sı üzerine Mustafa Kemal Paşa'ya altm ]fllıçlr imtiyaz madalyası veri]miş ve taltif edi]miş, böylece kadirşinas Tüık Milleti O'nu kahramaı]hğmdan ve Tüık Milletine Hizmetten dolayı mükafaflandmlmasmı bi]miştir. 32 A.g.e., s. 48­52. 5 33 Şevket Baysanoğlu, A£«türk tJe Dft/czrba7czr, DiyaLrbdmr Ühiversitesi 100'üncü Yd Yaym, •DiyübaH. .1981. s. .`80. 24 Te­m2015 Bingöl. Araştımalan D erğisi\ Sonuç Ytıkmda açı]dadığım]z başanlı bazımuharebelere rağmen büyük bir har­ bin içinde olan Tüık Dffi]letinin rahat bir nefes a]ması müm]riin olmaımştır. RuslaLr Doğu Anadolu'da ald]]dan yenilgiler ve 1917 y]1mda çkan İhtflal üzerine Doğu Amdolu'dan çe]ri]meye başlamışlü ancak bölgeyi kendilerin­ den daha ac]masız Emıeri eşkıyalaımm İnsafina terk etmişlerdir. Bu du­ rum Tüifflerin daha da aleyhine tezaiıür etmiş, firsatı .garıjmet bilen Eımeri eşkıyalan kadm, çocuk, yaşh demeden büyük bir katüama girişmişlerdir. Bu duruma Birinci Dünya Savaşı sonunda Osman]ı Devleti'nin çok ağır şartlarda bir mützmeke imzalamasma etki etmiştir. Ermeniler yanm­ da diğer aLzınl]]darm da Tüık milletinjn yok edilmesine çalıştıHan görül­ müştür. I\fflletimiz zor günler geçirmiş ancak hiçbir zaman küamsarhğa d.üşmemiştir. Çün]ü zor .zamanlarda daima bir üder çkaımış ve hürriye­ tinden asla vazgeçmemiştir. Bingöl, ffiğı ve çevre vilayetler de bu çağrıya uyarak Müdafaa­ı Hu]nJk Cemiyetleri kapsamında derhd faaliyetlere geçmiş vatanm savunulması için kararlar a]mışlüdır. Ayııca, Eızurum'da toplanacak kongreye de'lege­ 1er gönderi]mesine karff vermişlerdir. Bunlar arasmda; Müftü Dursun Bey, HaHfl Efendi, Yusuf ziya Bey, Hacı Dede Efendi, Mehmet Dursun Bçy, Zey­ ne]zade Mustafa Bey, İbral]İm Bey ve Süleyman Bey'i söyleyebiHriz. Bölgede milis kuwetleri başmda Mithat {Turanll) Bey büyük yararlık­ 1ar gösteriıken, Erzurum'da fikir ve kalem adamlan da çok faydalı çalış­ malar içinde bulunmuşlardır. Bingöl, Ruslara Çapakçur.da büyük bir dffbe vuru.p, B.itlis v.e Muş.un geri alınmasma yardımcı olurken, TBMM.nin açıhşm.a, sonrasında Kuva­ yi Mflliye'njn oluşmasma, sonradan kurulacak mil]i ordunun teş]dl edi1­ mesine en son kalan evlatlarım da göıı_deıınelsten çeFdrı_m_e.m.İşlerdir. Kaİ]raman Bingöl hal]fl bununia da kaimainış TBMM açmşmda derh`st ­ seçilen mi]letvıe]ri]Ierini Ankara'ya göndemiş ve yeri "ık hükümetinin kuiduşımda yeriİri a]mıştır. Arikara'ya gelen rii]1etve]ri]leri­arasmda, A]i Vasff Bey, Fi]ri Bey, şeyh Fİ]ri Efendi, Dr. A]i Haydar Bey ve Hamdi Bey'i 8örüyo­. Birinci .Dün:ya HaLrbi sırasmda Bitlis.İn işga]i ve Eııneri ,İheza]İmi­ İle göç olaylan Bitlis'İn nüflısunu azaltmıştır. Hatta bir ara nüfisun .bi±kaç yüz kişiye düştüğü söylenmiştir. Nitekiİn 1919 yılında .BitHs Valisi Maz­ har Müfit Kansu bu ,durumu şöyle anlatmıştır: Te­ıE2015 25 F Bingöl AraştıHnalan Der8isi Bitlis'i tahayyül ve tasawur ettiğimden çok daİıa perişan bir halde bulmuş­ tum. Osman]ı Devleti'rin her türiü imkanlaımdan istifade etmiş olarak yürü­ yen ve doğu şehirierimizin en mamurlaLmdan biri olan BiUis bir harabeden farksızdı. Rus istflası ve Emeniler şehri tamamen yı]mış ve yakmış, göç, şe­ hjrde insan ve aile bırakmamştı. şehirde ve harabeler auasmda ancak 200'ü • geçmeyen insari olduğunu söylersem buna asla hayret edilmesin. 0 insanlar da açlıHan, her çeşit yoksulluHan perişan ve bit]rin durumda idiler.34 Bu dunun karşısmda Bitlis halkmın yeriden toparlanması ve göç ederierin geri gelip te]ffar yerleşmeleri zaman almış ve mi]]i mücadelede­ ki yerini alabilmek için büyük gayret sarf etmesi gere]miştir. Bitlis halkı, çek.tikleri acriara rağmen bu gayreti göstemiş ve Musta­ fa Kemal Paşa'nın Bitlis için yapt]]darını unutmayarak onun Erzun]m Kongresi'nde aldığı kararlan desteklemiştir. Bunun için seçtiHeri dele­ gelerden Eme]di Binbaşı Süleyman Paşa ile birlik±e Hacı Hafiz Mehmet Efendi ve Haflz Cemil Efendi'yi göndermişlerdir. Bitlis TBMM.nin açılması sırasında da seçtiği nrilletvekillerini birinci dönem minetve]d]leri olarak Ankara'ya {Arif Bey, Derviş Bey, H. Hüsnü Bey, Resul Bey, Sadullah Bey ve Vehbi Bey) göndermiştir. Böylece kahra­ man Bitfis hal]fl bugün hür ve müstakil olarak yaşamamız İçin kendine düşen görevi ya.pmaım mutluluğu içinde ha]dı bir gururu paylaşırken, mflü biriik ve beraberliğimizin sağlanınasmda alacağımız dersler yönün­ den canlı bir tarih olarak karşımızda dumaktadır. Tüfkiyemizin bu güzel beldesi bugün eski günleri bir daha yaşama­ mak üzere geleceğe güverie ba]ma]sta +ve değerli devlet adamlaıırıı sine­ siriden çıkmp vatan himetirie suimanııı kıvancmı yaşamaHadır. +t, •Ecaadma ya]flşH bir şe]drie har­eket edeıek şerefini, namusunu ve L +t* h­ütsai değerleriiri aj;­£]da­ alLt­irıat alirıak istc5;rerL düşHiaıia karşi Müs­ tafa Kemal'in liderfiğinde müttefilırL düşman oidriaıma karşı, İnönü'de Sakaıya'daveBüyükTaarruzd­akfiamancasavaşarakTü±kyurdunun ı e. ~, ,1 r + ve rnilletinin parçalanniisma.göz yummamışlardır. i, L Bugün ecdad]]m kihr±ari]ri ve fedakar]maı]nı bilen, orharia hak­ h bir gurura sahip olan Bingöl ha]]fl ,güzel beldelerinde yeri Tü±kiye Cumhuriyeü'riin bir vilayetinde hür olarak yaşamanm sevincini tatma]stadır. +^ &, JP 34 Mazhar Müfit Kansu, Erzzı7ım'dan Özümrine Kddczr Afczffi7*'Ze Beraber, c. 1, Anküa, 1966. s. 69; Ergün Öz Akçora, "Bitüs'te Rus­Emıeri Meza]imi ve Bitüs'İn Kürtuluşu", GerıelK:uTTmı)AslceriTdrihı]eStrctieüücveEtü±ı]eTüı;kAslGeri`TdTihKomisgonuBa;şkaTı= ltğı (AT}ASEJ, S. 23, Ankara,1988, s. 29. . 26 Te­uz 2015 Bingöl Araştımalan Dergisi KA"fflçA Alnçora, Ergiln Öz, Van ve Çeuresinde Ermeni İsyanLan (1896­1916), "ri Dün:yası Ara\şhr­ malan Vaffi Yay., Genişleti]miş 2. Baskı, İstaribul, 2007. Akçora, Ergün Öz, Röpor£cjLj. Bezcir Ylörüzc, Van, 1984. Akçora, Ergün Öz, "Bingöl Vilayetinin Dünya Savaşı ve Milli Mücadelemizdek Yeri" Genel K:u]Trıag Aslceri T\aTih ı]e Stra±eüüc ue Etüi ve 'ITlri Askeri Tlarih Komisuonu Başlcaııiğt (ATASEJ, S. 23, Ank"a, 1987, s. 79­87. Akçora, Ergün Öz, "Bitns'te Rus­Emeni Mezalimi Ve Bitns'in Kurtuluşu" Genel KUJT"Ü Aslceri T\arih ı]e StrcL±eüüc ı]e Etü± ve Tüik Asheri TaTih Komisgortu Başhml:ğt (AITASE) , S. 23. Ariffa, 1988. s. 48­49. Alay, Okan, Küztür DüngczmLzdcL Bingöz, 2. bash, Elaağ,1996. Amanoğlu, Fahir, 20. Yü2Üıl Sigcısi Td7ihi (1914­I gsoJ, "rkiye İş Bankası Yay., Ankara, 1983. Atase Başkanhğı Jhşiwi,1/1 K. 44 D. 207, F. 2. Al+z\se Bz*şA£arriğı:, 'Iüfk İsti]dal HCLTbL riiTİTıci Dünga. Hcu­bbLde 'Iüik HarbL Kısm 2, c. H. Ka€ kas CephesL Ankara,1978. Baran, Şadiye, Bingö£ Td7ihL ürayımlanmamış Lisans Tezi) , Fırat Ühiversitesi Tarih Bölümü, Elazığ, 1990. Baysanoğlu, Şevket, Atc"rk ı)e Digc"baJcır, Diyaurba]flr Ühiversitesi 100. Yü Yayını, Diyar­ bah, 1981. Bayur, Yusuf Hikmet, TtirJtige Deıjleti'nh Dış Sİucıseü Ankara, 1942. Bayur, Yusuf Hikmet, Ig]4­J9IS Gerıel SaucışL Tüık Tarih Kurumu Yay., Ankara. 1983. Bayur, Yusuf Hilmet, "1. Dünya Savaş Sırasmda Osmanlı Devleti'nin payalaşlması Haldfln'da Yapnan Anlaşmalar", CLmJmrİget'h 50. YizdörLtimü SemherL Ankam, 1975. Bayur, Yusuf Hi]met "rk jnkızczbı "7ihi C. 3, Ksım 1, Ankara, 1991. Belen, Fahri, Itir7c Ktzriuluş Scızjczşı, Küffir ve Turizm Bakan]ığı Yay. , Ankzma, 1983. Bulmuş, Mehmet, ÇezjziJc`£e yczşczddczr, Ankffa, 1995. Carfi. G.önri, Bhgöl TdrihL ürajnmlanınaHıış Lisans Tezi) Flrat Ühiversitesi Fen­Edebiyat Falültesi Tarih Bölümü, Elmğ, 2012. Emeni KPTnifielerinh A'mal Üe HaTek=eti İhfiLaİiuesL MafbeLa:yı Amire , ±stan:bul, 1916. GenĞılmrinay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi, No. 1/1, ms. 2287, Dos. 32/12, Fih. S­2. 6­3. C­enen+ıırmay A.TAŞ`L` YCLgırt{cL7ı, r. Dür?.5.cL Hc{rbinc{g 'jürk j±­c!rbi c. İİ, İüsım 2, İ<:aikas Cephe­ si. 2 nci Ordu H"ekatı (1916­1918}, Ankma, 1­978. Heyet. DoğLLS£arL GürtüJ7ıüze Bügti7c jszcım "7ihi C. HI, İstaııbul, 1993. İğdemir.. Uluğ,. Atc[ffiric'ün Yaşcu7tz, c. 1, Ankara, 1980. Kaİa]ı., Mustafa., "Kerkük TüİHeri", Törıe De7ı9isL Ankara, 1972. Kansu, Mazhm Müfit, ErzurLm'czan özüriirıe Kddcz7. AtcLtizric'Ze Beraber, c.1, Ankara, 1966. Karti, Emver Z±yaL, Tüıktge Cu:mh:urigeti Ttı]­ihi (1918­1965), ±stan:bti,1969. Kaya., Mehmet. "Bingöl Vflayetinin Kürulması ve İdari Yapflandmlması" , Bingöl Üniuersitesi SoşgcriBİIimzerDergis£ S.1, Bİpgöl, 2011, s.139­148. Kaya, Mehmet, Tek Parti Hü]ümeti Dönçminde Bingöl'e Yapflan Kamu Yatmmlan", m. Bingöl Ser7poz!/unm /17­19 Et/Züzj. Bingöl Üİıiversitesi Yaymlan. 2013. s. 331­338. K!odaman, Ba[yram, DQğuştan Gün:ümüze Bügü]c İstam TdTihi. C. 12. s. 1'79­180. Te­m2015 27 ¥+­ 4'+"1$ " 8f*t ` E? . , ir,*­ Bingöl Araştıımal€m D ergisi Köri, Hasan, `Tüık Arap inşEleri ve kmar veme fmalizi", SHczh[L KLtüzJe€Zer De7ıgkL S. 289, Ankara. 1984, s. 18. Kuran. Ercüment, "1. Dün:ya Savaşı" "Jciue Digcıne± WJCJi js!cmAnsiJcZopec{İs£ C. 6, İstan­ bul, 1992, s. 197. Mısıroğlu, Kadir Mıtsul Mes'e{esi ı)e JmJc "rkier, İstaribul, 1985. Nogalis, De Rafael, fflali A!hnda Dör£ Yiü İstanbul, 1931. Rüstü. Pakdemir. "Bİ£Zİs'İJı RZJsZGLr TmqfindarL jsgczzi". Q3asılmamış Makale), Haıp Tarihi Da­ İresi Kütüphamesi. Soylu, Hasbi, Şehft CoğntLJİ/czsL AÇzsLnddn Bh Arczşİ{rm BÜıgöL Eızurum, 2003. Taıısel, Selahettin, Mondoros£an Müda7tgcL'ga Kddar, C. 1, Ankara, 1977. Telstaş, Şevket, "Bingöl İlinin Tarihteki Yeri, Tarihsel Genşimi. Coğrafi Yapısı ve Ekononrisi" , 2. Bingök Sempozüum. T}emmıız 2008. s. 347 . Tezer, Şü]rii; Atizffirk'ün HatuıcL Dejied Anküa, 1972. Yaman, AbduHah, Emerti MesebsL istaribül, 1977. 28 TeümıE2015