One Mecmua Which is not Exist in Libraries

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or TurkicVolume 8/1 Winter 2013, p. 651-664, ANKARA-TURKEY KÜTÜPHANELERDE KAYITLI OLMAYAN BİR MECMUA Çetin YILDIZ** ÖZET Mecmualar, içerisinde barındırdığı pek çok şiir ve nesir parçalarıyla edebiyat tarihimize; doğum tarihleri, davetiyeler, ilaç tarifleri, çeşitli dualar gibi gündelik yaşama dair öğeleri içermesi bakımından da sosyal ve kültürel tarihimize katkıda bulunan önemli kaynaklardandır. Mecmualar, meydana getirilirken genellikle belli bir düzen takip edilmez. Bu açıdan araştırmacılar için çeşitli zorluklar barındırsa da içerisindeki geçmişe dair bilgiler oldukça kıymetlidir. Bu yüzden mecmuaların tanıtılması ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalışmada, Tokat’ta ikamet eden Hasan Erdem’in kişisel kütüphanesinden temin edilen bir mecmua tanıtılacaktır. Bu mecmuada gazel, beyit, nazm, kıt’a, muamma gibi manzum metinler bulunmaktadır. Bu manzum metinlerden gazellerin ve pend-namelerin ilk ve son beyitleri verilmiştir. Birer örneği bulunan ilahi ve murabbanın son dörtlükleri, nazm ve kıt’alardan ikişer örnek, muammalardan dört örnek, bir örneği bulunan davet-namenin ise tamamı verilmiştir. Mecmuada manzum metin olarak en çok beyitlere rastlanmaktadır. Bunlardan da şairi belirtilen ve belirtilmeyen beyitlerden örnekler sunulmuştur. Bunun yanında ilaç tarifi, dua, ayet, hadis gibi kültürel ve sosyal hayatla ilgili mensur metinler de mevcuttur. Daha çok manzum metinlerin üzerinde durulacağı bu çalışmada mecmuanın mensur kısımları da genel hatlarıyla tanıtılacaktır. Mecmuadaki mensur metinler içerisinde ilaç tarifleri oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle mecmuanın son varaklarında çeşitli hastalıklarla ilgili değişik ilaç tarifleri bulunmaktadır. Bunun dışında hastalıklardan korunma yolu olarak dua ve bu duaların uygulanış şekilleri de dikkate değerdir. Anahtar Kelimeler: Mecmua, manzum metin, mensur metin, sosyal hayat.  ** Tokat merkezde ikamet eden Hasan Erdem’in kişisel kütüphanesinden temin edilen bu mecmua elimizde fotoğraflanmış şekilde bulunmaktadır. Tokat’ta esnaf olan, el yazmaları ve antika eşyalara ilgisi bulunan Hasan Erdem’e bu çalışmada tanıtılan mecmuayı incelememize imkan tanıdığından teşekkürü borç biliriz. Arş. Gör., Adıyaman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, elmek: [email protected] Çetin YILDIZ 652 ONE MECMUA WHICH IS NOT EXIST IN LIBRARIES ABSTRACT Mecmuas are one of the most important sources since they contribute to our history of literature due to many poems and proses they contained and also they are fruitful to social and cultural history because of giving information on birth dates, invitations and drug recipes, various prayers. Mecmuas are irregular sources. Consequently, these are contains some difficulties for researchers, nevertheless the informations in mecmuas about history are very important. Therefore, introduction of mecmuas has a distinctive importance. This paper is going to introduce a mecmua obtained from personal library of Hasan Erdemli residing in Tokat. In this mecmua, there are poetical texts such as gazel, beyit, nazm, kıt’a, muamma. Gazel and pendnames’ first and last couplets are given. İlahi and murabba’s which have one sample in mecmua last quatrains are given. And two samples of nazm and kıt’as, four samples of muamma are also given. Davet-name which has one sample in mecmua exists full text. As a poetical text, beyit is the commonest text in mecmua. Different samples of beyit are given. In addition, there are prose texts in social and culturel life such as drug repice, prayer, the Qur’an and hadith. Also, the present paper focusing mostly on poetical texts mentions prose sections roughly. In prose texts, drug repices are more important. Especially in last pages of mecmua, different drug repices about some sickness are exist. Except these, praying, as a way of protecting sickness and its method of perform is remarkable. Key Words: Mecmua, poetic text, prose text, social life. GİRİŞ Eski kütüphanelerde veya şahısların ellerinde baba yadigârı, çoğu zaman anonim, el yazması birtakım mecmualarda, çoğunlukla medrese-mektep mensuplarının manzum-mensur; edebi, dini, tarihi, tasavvufi eserlerden yapmış oldukları seçmeler bulunur. 1 Dolayısıyla mecmualara kaydedilen şiirler ya ilgili dönemde sıkça işitilen, söylenen ya da mecmua yazarının özel ilgi duyduğu şiirlerdir. Bunun yanında mecmualar, içinde barındırdığı şiir ve şairle dönemin okuyucu zevkini ve şairin okunurluğunu, popülaritesini verir.2 Her hâlükârda geçmiş ile gelecek arasında köprü niteliğinde olan bu eserler3 yazıldığı dönem hakkında sosyal ve kültürel dokuya dair bilgiler veren, dönemin edebiyat ve sanat anlayışını yansıtan önemli kaynaklardandır. Divan edebiyatına ait bütün tür ve şekiller, Kur’an, tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi İslami ilimler ile simya, remil, sihir, rüya tabiri, nücum, zayiçe, musiki gibi diğer ilimler mecmuaları oluşturan öğelerdir.4 Bunların dışında incelemekte olduğumuz bu mecmuada da olduğu gibi doğum Şükrü Elçin, Halk Edebiyatı Araştırmaları I, Ankara 1997, s.11. Yaşar Aydemir, “Metin Neşrinde Mecmuaların Rolü ve Karşılaşılan Problemler”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, Volume2/3 Summer (2007), s.123. 3 Bahir Selçuk, İ. Halil Tuğluk, “Bir Mecmuanın Işığında 18. Yüzyılda İstanbul” Akademik Bakış, Sayı 16 (2009), s.223. 4 Şükrü Elçin, a.g.e., s.12. 1 2 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua 653 tarihleri, ilaç tarifleri, çeşitli hesaplamalar, dualar vb. hususların mecmualarda yer aldığı dikkati çekmektedir. Tokat’ta ikamet eden Hasan Erdem’in kişisel kütüphanesinden temin edilen bu mecmua deri ciltli olup 47 varaktan oluşmaktadır. Bu varaklardan 12’si boştur. Yazmanın zahriyesinde yazılan “bin iki yüz kırk” tarihinden ve (2a)’da geçen “işbu bin iki yüz altmış iki senesi māh-ı rebi’l-āhirün on sekizinci günü vakt-ı duhada kerîmem Rukiye hatun dünyāya gelmişdir” ifadesi ile “işbu bin iki yüz elli dört senesi māh-ı cemāzi’el-ahirün on beşinci günü salı gicesi kerîmem Fātıma hatun dünyāya gelmişdir” ifadesindeki doğum tarihlerinden anlaşıldığı kadarıyla bu mecmua 19. yüzyıla aittir. Mecmuanın müellifi konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir; ancak (5b)’de Muhammed Şemsî, (10b)’de ise Yûsuf Ahmed isimleri geçmektedir. Bu kişilerin yazmanın müellifi olup olmadıkları belirtilmemiştir. Bu mecmuada önemli bir kısmının kime ait olduğu belli olmayan Türkçe, Arapça, Farsça beyitler, kıt’alar, nazmlar, muammalar, davet-name; Rûhî-i Bağdâdî, Şemsî, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Niyâzi-i Mısrî’ye atfedilen gazeller, Azmî Efendi’ye atfedilen pend-nameler ve Yûnus Emre’ye atfedilen bir ilahi 5 bulunmaktadır. Bunlardan başka pek çok ayet, hadis, dua ve ilaç tarifi vardır. İçerik bakımından belli bir düzeni olmayan mecmuanın aynı varağında beyit, kıt’a, muamma, ilaç tarifi vs. bulunabilmektedir. Yazmadaki metinlerde tam bir imlâ birlikteliği yoktur. Bu çalışmada daha çok Klasik edebiyat ve Halk edebiyatı açısından önemli olan gazel, kıt’a, nazm, muamma, ilahi, pend-name, beyit, murabba ve davet-name üzerinde durulacaktır. Ayet, hadis, hutbe, dua gibi dini muhtevalı; ilaç tarifleri gibi gündelik yaşamla ilgili mensur parçalar ise genel hatlarıyla tanıtılacaktır. 1. Manzum Metinler Mecmuada şairi belli olan şiirlerin büyük bir kısmının dini-tasavvufi tarzda yazılmış olduğu görülmektedir. Nitekim Rûhî-i Bağdâdî, Niyâzî-i Mısrî, Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi şairlerin ortak özelliği tasavvufi duygu ve düşünceleri dile getiren şiirler yazmalarıdır. Pek çok mecmuada olduğu gibi bu mecmuada da kıt’a, nazım ve rubai nazım şekilleri birbirleriyle karıştırılmıştır. Bunlar aşağıda yeri geldikçe belirtilecektir. Mecmuada geçen manzum metinler şöyledir: Gazel, kıt’a, nazım, muamma, ilahi, pendname, davet-name, murabba ve beyit. Bu çalışma daha çok bir tanıtım yazısı olduğundan bu manzum metinlerin transkripsiyonları tam olarak verilmemiştir. 1.1. Gazel Bazı gazellerin başında şairin mahlası bulunurken bazılarında ‘gazel’ ifadesi bulunmaktadır. Çalışmada, gazellerin tanıtımı noktasında önemli olduğundan gazellerin başında yazılanlar aynen yazılarak gazelin ilk ve son beyitlerine yer verilmiştir. Şairi belli olan gazellerde kullanılan mahlaslar şunlardır: Rûhî, Şemsî, Hakkı, Niyâzî, Mısrî. Bu mahlaslardan Niyâzî ile Mısrî mahlaslarının Niyâzî-i Mısrî’ye ait olduğu aşikârdır. Yazmada kime ait olduğu bilinmeyen üç gazel vardır. Bunlar; (5b) ve (9b)’de iki beyti verilen satranç gazeller ile (26b) deki gazeldir. Ulaşılabilen kaynaklar doğrultusunda metinlerin tanıtılan kısımları karşılaştırılmalı olarak verilmeye çalışılmıştır. 5 Her ne kadar Yûnus Emre’ye atfedilse de bu ilahinin Bolulu Himmet’e ait olduğu tespit edilmiştir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Çetin YILDIZ 654 Niyāzī Pādişāhā ‘aşkunı gam-hāne6 kıl Mā-sivāyı ‘aşkuna bî-gāne kıl (ilk beyit) Cezbe-i feyzün şarābın toldurup Bu Niyāzī bendeni meyhāne kıl7 (son beyit) (30a) Niyāzī Rumūz-ı enbiyāyı vākıf-ı esrār olandan sor Ene’l-Hak sırrını cāndan geçüp ber-dār olandan sor (ilk beyit) Anadan toğma gözsüzler kemāhī görmez eşyāyı Niyāzī vech-i dildārı ulū'l-ebsār olandan sor8 (son beyit) (31a) Mısrī Kūs-ı rıhlet çaldı mevt ammā henüz cān bī-haber ‘Asker-i a’zāya lerze düşdi sultān bī-haber (ilk beyit) Yol eri yolda gerekdür çağ u çıplak aç u tok Mısriyā gel didi sana çünki cānān bī-haber9 (son beyit) (31a) Niyāzī Bugün bir meclise vardum oturmış pend ider vā’iz Okur açmış kitābını bu halkı ağladur vā’iz (ilk beyit) Yaraşur vā’z10 ana hakkā ki yanar yakılur her dem Niyāzī’nün hemān ancak cihānda adıdur vā’iz 11(son beyit) (32a) Divanda “hem-hāne” şeklindedir. Bkz. Kenan Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, 2. Baskı, Ankara 2008, s.291. Kenan Erdoğan, age., s. 291. 8 Age., s.234. 9 Age., 212. 10 Mecmuada “vā’iz” )‫ )واعظ‬şeklinde yazılmıştır; ancak kalıba göre va’z okunması gerekmektedir. Bkz. Age., s.262. 11 Age., s.262. 6 7 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua Niyāzī Kalbüni bāğ-ı cinān it ravza-i tevhīd ile Cān dimāğun kıl mu’attar nefha-i tevhīd ile (ilk beyit) Ey Niyāzī ‘ārif-i billah gönülden selb ider On sekiz bin perdeyi lem’a-i tevhīd ile 12(son beyit) (31b) Niyāzī Dervīş olan kişinün sözleri ‘ummān13 olur Sālik-i hak olanun rāhına bürhān olur (ilk beyit) Sanma Niyāzi özün dervīş olupdur senün Dervīş olan kişiler şöylece sultān olur14 (son beyit) (31b) Zāt-ı Hak’da mahrem–i ‘irfān olan anlar bizi ‘İlm-i sırda bahr-ı bī-pāyān olan anlar bizi (ilk beyit) Halkı koyup lā-mekân ilinde menzil tutalı Mısriyā şol cānlara cānān olan anlar bizi15 (son beyit) (31b) Niyāzī Devr idüp geldim cihāna yine bir devrān ola Ben gidem bu ten sarāyı yıkılup vīrān ola (ilk beyit) Her kim ister bu Niyāzī derdmendi ol zamān Sözlerini okusun kim sırrına mihmān ola16 (son beyit) (32b) Divanda “On sekiz bin perdeyi bir lem’a-i tevhīd ile” şeklindedir. Bkz. age, s.359. Divanda “umrān” şeklinde geçmektedir. Bkz. age, s. 227. 14 Age s. 227. 15 Age, s.380. 16 Age, s.369. 12 13 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 655 Çetin YILDIZ 656 Niyāzī Sana ‘āşık olan diller niderler hūr u gılmānı Cemālün seyr iden gözler niderler bāg u rıdvānı17 (ilk beyit) Niyāzī kaldı hayretde yanar dil nār-ı firkatde Şeb u rūz dār-ı gurbetde dün ü gün eyle efgānı18 (son beyit) (32b) Niyāzī Gel ey sofī çıkar sofu kıl insāf Ko sûret düzmegi kıl içüni sāf (ilk beyit) Nefes bahrinde lāl olmuş Niyāzī Sadā vü harf içinde ur[a]maz lāf19 (son beyit) (33a) Tārīh-i Niyāzī Bu fenānun ‘ızz u cāhı ‘īş u nūşı bir hayāl Görmedim bir ‘izzeti kim bulmaya āhir zevāl(ilk beyit) Hüsn-i hatmine Niyāzī didi tārīhin anun Allah Allah didi vü kıldı bekāya irtihāl20 (son beyit) (33b) Niyāzī Uyan gafletden ey nāim21 seni aldamasun dünyā Yakanı al elinden kim seni sonra kılar22 rüsvā (ilk beyit) Kemāl-i devlet istersen okı ‘āyāt u ahbārı 23 Ki her harfin içinde var Niyāzī bin dür-i yektā24 (son beyit) (34a) Divanda “bostanı” şeklindedir. Bkz. age, s.387. Divanda şöyle geçmektedir: “Düşüp bu dār-ı gurbetde dün ü gün eyler efgānı” Bkz. age, s.387. 19 Divanda “Sadā vü harf içinde olan urar laf” şeklinde geçmektedir. Bkz. age, s.266. 20 Age, s.289. 21 Divanda “gāfil” şeklinde yazılmıştır. Bkz age, s.173. 22 Divanda “kılur” şeklinde yazılmıştır. Bkz. age, s.173. 23 Divanda “āyāt-ı Kur’ān’ı” şeklinde yazılmıştır. Bkz. age, s.173. 24 Age, s.173. 17 18 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua 657 Hakkı Katreyüz ‘ālemde lākin dilde deryā olmuşuz Cevherüz dehrün bisātı üzre yek-tā olmuşuz (ilk beyit) ‘Āşıkuz misl-i Züleyhā dilberüz Yūsuf gibi Biz bizi sevmekde Hakkı ferd ü tenhā olmuşuz25 (son beyit) (33b) Hakkı Sergeştesin ey āsiya bilsem ne hāl olmuş sana Biz mahremiz esrārına söyle nedir bu mācerā (ilk beyit) Ey Hakkı cānsın hem cihān hem bahr u hem āb-ı revān Sensin değirmenci hemān hem dānesin hem āsiyā26 (son beyit) (30a) Rūhī-i Bağdādī Sanma ey hâce ki senden zer ü sīm isterler Yevme lā-yenfeu’da kalb-i selīm isterler (ilk beyit) Ezber it kıssa-i esrār-ı velī ey Rūhī Hāzır ol bezm-i ilahīde nedīm isterler27 (son beyit) (15b) Gazel Düşelden mekteb-i ‘aşka unutdum ders ü fetvāyı Girüp meyhāne-i derde yiğledüm zühd ü takvāyı (ilk beyit) Tabībe dahi şerh itme ‫ بو سنك سر صه سن‬Şemsī Bilürsin sūzını vaslı değer ancak bu yarayı (son beyit) (28a) Mustafa Güneş, Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı, Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2011, s. 177-179. Mustafa Güneş, age. s. 95-97. 27 Mecmuada dokuz beyit olarak verilen bu şiir, Rûhî-i Bağdâdî’nin Külliyât-ı Eş’ar’ında on üç beyit olarak geçmektedir. Bkz. Internet Archive: Digital Library of Free Books, Movies, Music…, University of Toronto Libraries, http://archive.org/details/klliyatiear00ruhiuoft., (ET: 22.03.2013). 25 26 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Çetin YILDIZ 658 Gazel Gönül Rûmuna çün basdı kadem ol pīr-i Şirvānī Bihamdillah şitā gitdi bahār oldu gülistānı (ilk beyit) Ekipdür tohm-ı tevhīde ẕemīni dilde çün mürşīd Sehāb-ı himmetinden umaram ki ire bārānı (son beyit) (26b) Esselādır ehl-i aşka işte meydan işte er Ehl-i aşka etme lāfı var ise göster hüner İşte meydān var ise elden gelen etme hazer İşte er göster hüner etme hazer gel ey beşer (5b) Gazel-i Satranç Mübtelālar dilrübālar hasretinde zār ider Dilrübālar bīvefalar ‘āşıka āzār ider Hasretinde ‘āşıka etmekdedir cevr ü cefā Zār ider āzār ider cevr ü cefā her bār ider (9b) 1.2. Kıt’a Mecmuada baş kısmında kıt’a yazılmış pek çok manzum metin vardır; ancak bunların önemli bir kısmı nazm özelliği göstermekte olup pek azı kıt’adır. Bundan başka baş kısmında rubai yazılan manzum parçaların bir kısmı da kıt’adır. ‘Ᾱkibet ka’be-i vuslatda olanlar Tāif Unutur vuslat ile hār-ı mugaylān elemin İrişen sohbet-i cānāna safā bezminde ‘Ᾱynına ala mı hīç cism ile ol cān elemin (28a) Şu gönlüm arsa-i haşre halāyık cem’ olacaktır Halās eyle o dem yâ Rab beni nār-ı nedāmetden Reh-i takvāda sultānım mecālim eylegil efzūn Safā-i nefse meyl ile beni sakla batāletden28 (28b) 28 Baş kısmında rubai yazılmasına rağmen bu şiir kıt’a nazım şekli özelliği göstermektedir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua 1.3. 659 Nazm Mecmuada nazm olarak belirtilen herhangi bir şiir yoktur; ancak baş kısmında rubai ve kıt’a yazılan pek çok nazm mevcuttur. Aşağıda mecmuadaki nazmlardan örnekler verilmiştir: Reh-i āmāle herkes buldu yol āvāre ben kaldım Kamu derd ehli buldu çāreler bīçāre ben kaldım İrişdi devlet ü ikbāle herkes bāb-ı lütfundan Şeb-i zulmetde bir baht-ı siyeh seyyāre ben kaldım29 (12b) Kulun kalbinde olsa havf-ı Bārî Olur kadrince anun i’tibārı Murād-ı nefsile olursa nā-pāk Havāle idiser mūr ile mārı30 (28b) 1.4. Muamma Elimizdeki mecmuada 13 muamma bulunmaktadır. Bu muammalardan bir kısmının cevabı verilmişken bir kısmının cevabı verilmemiştir. Aşağıda bu muammalardan örnekler yer almaktadır. İki nokta üç hurūf Dört kitāb andan çıkar (Kalem) (9a) Üç ‘ayınla bir elif gelse dile Müstakīm ādem gerek anı bile (Çār yār-ı güzīn) 9a Çıkar hamsīn içinden erbaīnün resmini Bilürsün sen o mahbūbun ismini (45a) Üç otuz ile bir otuz bir ad olur Bu muammāyı bilen üstād olur (45a) 29 30 Baş kısmında kıt’a yazılmış olmasına rağmen bu şiir şekil özellikleri bakımından nazmdır. Baş kısmında rubai yazılmış olmasına rağmen bu şiir şekil özellikleri bakımından nazmdır. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Çetin YILDIZ 660 1.5. İlahi Mecmuada bir ilahi bulunmaktadır. Bu ilahi Yûnus Emre’ye atfedilmektedir. Behey Yûnus sen de bir gün göçersin cānım Ya niçün dünyānın sonun güdersin cānım Ecel cāmın bir gün sen nūş idersin cānım Ömrün hebā oldu haberin var mı yâ hû31 (son dörtlük) (35b) 1.6. Pend-name Mecmuada Azmî Efendi’ye atfedilen 4 pend-name bulunmaktadır. Bunlardan sadece (12a)’da bulunan pend-namenin baş kısmında Azmi Efendi ifadesi geçmektedir. Diğerlerinin başında “lehü” ifadesi vardır. Her işe kıl Bismil ile ibtidā Zikrin olsun dāima hamd u senā (ilk beyit) Şem’-veş halk dilin itme dırāz Rūz gibi eyleme ifşā-yı rāz (son beyit) (12a) Nimetine kimsenin çekme hased Kādir isen kıl hased bābına sed (ilk beyit) Hem koma beytinde beyt-i ankebūt Nākıs olur ol ziyād oldukça kūt (son beyit) (12a) Mûşun artuğu durur ālemde semm Mīş u iştirāda senden geçme hem (ilk beyit) Mümkün olduğunca eyle ictināb Söz budur vallahu a’lem bi’s-sevāb (son beyit) (13a) 31 Mecmuada dört kıt’a olarak yazılan ve Yûnus Emre’ye atfedilen bu şiir, Bolulu Himmet Divanı’nda Dervīş Himmet mahlasıyla beş kıt’a olarak geçmektedir. Mecmuada geçen şiirin ilk üç kıt’ası Bolulu Himmet Divanı’nda geçen şiirin ilk üç kıt’asıyla hemen hemen aynıdır. Divandaki dördüncü kıt’a mecmuada bulunmamaktadır. Mahlasın bulunduğu son kıt’a ise tamamen farklıdır. Bkz. Meliha Tapsız, Bolulu Himmet Divan Manzum Tarikatname Adab-ı Hurdei Tarikat, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1995, s.126. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua 661 ……………………cān-ı peder Adlu adıyla çağırma kıl hazer (ilk beyit) İhtirāz eyle koma virir elem Ayak altına tirāşān-ı kalem (son beyit) (13b) 1.7. Davet-name Mecmuada bir davet-name mevcuttur. Ba’de arzu’l-hulūs ve’l-eşvāk Budur inhā-yı bende-i müştāk (ilk beyit) Eger olmazsa zahmet u teklīf Kılasız bende-hāneye teşrīf (son beyit) (3b) 1.8. Murabba Mecmuada Nîyâzi Mısrî’ye ait bir murabba bulunmaktadır. Eğer cān ise hüsninün bahāsı Hezārān32 cān anun olsun fedāsı Niyāzī’nün kadīmī āşināsı Haber vir bize cānān ellerinden33 (son dörtlük) (32a) 1.9. Beyit Mecmuada pek çok beyit bulunmaktadır. Bunların bir kısmı Arapça ve Farsça olmakla birlikte çoğunluğu Türkçedir. Muhtelif aruz kalıplarıyla yazılmış bu beyitlerin pek çoğunda şair belirtilmemiştir. Beyitlerden bazıları atışma şeklinde olduğu için, bazılarında ise doğrudan şairin ismi geçtiğinden bu beyitlerin şairleri bellidir. Bunlardan birkaçı şöyledir: El-firāk dahı kimden ümīd sıdk idersin Nābiyâ bilmem Sabāhun bir nefesde nısfı sādık nısfı kāzibdir (4a) 32 33 Divanda bu kelime “nice bin” şeklindedir. Bkz. Kenan Erdoğan, age., s.323-324. Age., s.323-324 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Çetin YILDIZ 662 Sual-i Şāh İsmā’īl Şāh-ı merdān devletinde giydiğim nārencidir Nāre karşu turmenem zīrā beni nār incidir Cevāb-ı Sultan Süleymān Han Şimdi bildim Rāfızīsin giydigin nārencidir Zāti sen nār ehlisin niçün seni nār incidir(4a) Merhūm Monlā Cāmī Şeyh Sa’dīnün Kerīmesini Gördükde Söylediği Beyit Cāmī menem merd-i nīk āmedem şehr leyk Merdüm-ra cān mī-dihī duhter selâmu’n aleyk34 Cevāb-ı Duhter Duhter-i Sa’di be-nām hergiz ne-hordem harām Rişed be-ken bi’t-temām monlā aleyke’s-selām35(12b) Şairi verilmemiş beyitlerden birkaçı şöyledir: Yüz bin kemāl u ma’rifet hep bir āferīnedir Yā Rab bu āferīn ne tükenmez hazīnedir (2a) Derd-i dilden çehre-i hurşīde ger çeksem nikāb Tā kıyāmet ehl-i dünyāya görünmez āfitāb (4a) Sever gönlüm şu dildārı vefāsı olsun olmasun Ferāgat eylemek olmaz cefāsı olsun olmasun (4b) Gerçi derdim senden amma her nefes yanımdasın Gayrılar yanımda amma sen benim cānımdasın (5a) ‫جامی منم مرد نیک امد ام شهر لیک‬ ‫مرد مرا جان مید هی دختر سالم علیک‬ 35 ‫دختر سعری بنام هر کز نه خوردم حرام‬ ‫ریشت بکن بالتمام منال علیک السالم‬ 34 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Kütüphanelerde Kayıtlı Olmayan Bir Mecmua 663 Bu manzum metinlerin dışında başlık kısmında dügâh yazılan bir şiir mevcuttur. Bu şiir muhtemelen dügâh makamında bestelenmiştir. İlk dörtlüğü şöyledir: Rūzigârımdan ferāgāt isterem Hīç yār olmaz benimle rūzigār Olmadım āsūde rāhat görmedim Hīç yār olmaz benimle rūzigār (ilk dörtlük) (13a) 2-Mensur Metinler Mecmuada mensur olarak doğum tarihleri, ilaç tarifleri, dualar, ayetler, hadisler, hutbe, Arapça, Farsça ifadeler vs. metinler bulunmaktadır. (2a) ve (7b)’de mecmua sahibinin Abide, Rukiye ve Fatıma adındaki kızlarının doğum tarihleri vardır. (2b)’de dini bir sual olarak; “hamamda gerçekleşen bir olayda tek bir kadının şahitliğinin kabul olup olmayacağına dair” bir soru ve cevabı bulunmaktadır. Mecmuada dua yolu ile çeşitli sıkıntılardan kurtulma, istediğini elde etme yöntemleri tarif edilmiştir. Sözgelimi; hasta olan bir kimsenin iyileşmesi, uyuyamayan çocuğun uyuyabilmesi için ya da önemli bir işin neticesini öğrenmek üzere istihareye yatarken okunacak dua ve bu duaların nasıl uygulanacağı anlatılmıştır (2b, 11a). Ayrıca Eyyüb Ensari ziyaret edildiğinde, önemli bir dilekte bulunulduğunda (11b), tohum ekildiğinde okunacak dualar (37b) ile İmam-ı Azam duası (36b), hutbe (20b) ve hadislere de mecmuada rastlanmaktadır (21b). Bunun dışında bir kimsenin doğru veya yanlış konuştuğunu tespit etmek için uygulanacak yöntemin anlatıldığı metin de dikkate değerdir(11a). Mecmuanın son kısımlarında pek çok tarif bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı çeşitli hastalıklardan kurtulmak için tavsiye edilen ilaç tarifleri iken bir kısmı tütün, gül yağı, mürekkep gibi nesneleri elde etme metotlarıdır. Hamile kalmak isteyen kadının yapması gerekenler, baş ağrısı, bel ağrısı, basur, göze karasu inmesi, kulak ağrısı, kulak sağırlığı (43a), yürek ağrısı, yürek titremesi, hararet ve karında oluşan yeli gidermek için; kuvvet ve şehveti arttırmak, uykuda konuşmaktan kurtulmak (44b), unutkanlığı gidermek, fazla kıllardan kurtulmak, diş ağrısı, baş ağrısı (45a), merak ve sevda hastalığı vs. için ilaç tarifleri verilmiştir(45b). Bunlardan başka hadis olarak nakledilen balgam, öksürük vb. hastalıklardan şikâyet edenler için ilaç tarifi (39a), tütün yapma (42a), mürekkep, gül yağı elde etme ve Şeyh Hüsamettin’in nane macunu tarifi de (46a) dikkate değerdir. (6a)’da ise âlimlerin görüşleri belirtilerek dini bir meselenin anlatıldığı Hüseyin Kayseri’ye ait bir risale bulunmaktadır. SONUÇ Genellikle eğitimli kişiler tarafından tutulan, defter niteliğindeki mecmualar, hem günlük hayata dair pek çok unsuru hem de edebiyata dair öğeleri içermesi bakımından araştırmacılar için önemli kaynaklardır. Bu yazılı kaynaklarda ilgili devrin sosyal, kültürel dokusunu, edebiyat ve sanat anlayışını bulmak mümkündür. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013 Çetin YILDIZ 664 Çalışmamızın konusu olan mecmuada geçen manzum metinler dönemin edebiyat anlayışını yansıtan önemli birer vesika niteliğindedir. Benzer şekilde dualar aracılığıyla çeşitli sıkıntılardan kurtulma yöntemleri ile çeşitli ilaç tarifleri dönemin inanç öğelerini ve halk hekimliği anlayışını yansıtır. Mecmuada Türkçenin yanında Arapça ve Farsça metinlerin de bulunması dönemin kültürel yapısı hakkında ipuçları vermektedir. KAYNAKÇA AYDEMİR Yaşar, “Metin Neşrinde Mecmuaların Rolü ve Karşılaşılan Problemler”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, Volume2/3 Summer 2007, s.122-137. ELÇİN Şükrü, Halk Edebiyatı Araştırmaları I, Ankara 1997. ERDOĞAN Kenan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, 2. Baskı, Ankara 2008. GÜNEŞ Mustafa, Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı, Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2011. SELÇUK Bahir, Tuğluk İ. Halil, “Bir Mecmuanın Işığında 18. Yüzyılda İstanbul” Akademik Bakış, Sayı 16 (2009), s.212-224. TAPSIZ Meliha, Bolulu Himmet Divan Manzum Tarikatname Adab-ı Hurde-i Tarikat, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1995. Internet Archive: Digital Library of Free Books, Movies, Music…, University of Toronto Libraries, http://archive.org/details/klliyatiear00ruhiuoft., (ET: 22.03.2013) Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013