Arkeolojik Veriler Işığında Ordu

Tarihi ve Kültürel Boyutlar yla ORDU I Editörler Sadullah GÜLTEN Tuğrul ÖZCAN Kamil YAVUZ FENOMEN YAYINLARI Eser Ad / Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Ordu I Yazar / Kollektif Edit rler / Sadullah GÜLTEN & Tuğrul ÖZCAN & Kamil YAVUZ Kapak Tasar m / Muhammet Cihat DÖLEŞ 1. Bask / Temmuz - 2021 ISBN / 978-625-7351-17-1 (Tk) 978-625-7351-18-8 (1.c) Dizgi / Buket ŞİMŞEK Bask e Cilt / Hermes Tanıtım Ofset Baskı Hizm. Kağıtçılık Ltd. Şti. Kazım Karabekir Cad. 39/16 İskitler Ankara K lt r Bakanl 49983 Fenomen Ya nc l k Sertifika No / leti im / Fenomen Yayıncılık Lalapaşa Mah. Çaykara Cad. Yakut Plaza Kat: 3 No: 93 Yakutiye / Erzurum www.fenomenyayincilik.com [email protected] [email protected] Bu yayının hiçbir bölümü yayıncının ve yazarlarının izni alınmadan kopya edilemez. Dipnot vermeden alıntı yapılamaz. Elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilemez ve yayımlanamaz. Bu eserde yer alan yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Ordu’nun l Olu unun 100. Yılı Anısına SADULLAH G LTEN 1978’de Yozgat’ın Çayıralan İlçesi’nde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Çayıralan’da tamamladı. 2001’de Gazi Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Entitüsü’nde yüksek lisansını ve doktorasını tamamladı. 2009 yılında Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne yardımcı doçent olarak atandı. 2019 tarihinden beri hâlen aynı üniversitede profesör unvanıyla görev yapmakta olan Gülten’in Türklerin Ali’si, Atayurttan Anayurda Yörükler, Bozok Türkmenleri, Heterodoks Dervişler ve Alevîler isimli kitaplarından başka akademik dergilerde yayımlanmış pek çok makalesi bulunmaktadır. TU RUL ZCAN 1977’de Ordu’nun Fatsa ilçesinde doğdu. İlk orta ve lise öğrenimi Fatsa’da tamamladı. 1999’da Ondokuzmayıs Üniversitesi’nin Tarih Öğretmenliği bölümünden mezun oldu. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Entitüsü’nde yüksek lisansını ve doktorasını tamamladı. 2010 yılında Kahramanmaraş Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne yardımcı doçent olarak atandı. 2014 yılında Ordu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği bölümüne geçti. 2017’de aynı üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi’nin Tarih bölümüne naklen atandı. 2018 yılından Yakınçağ Tarihi alanında doçentliğini aldı. Sosyal ve ekonomik tarih üzerine araştırmaları bulunan yazarın II. Abdulhamid Döneminde Orta ve Doğu Karadeniz’de Ermeni Olayları (2007), Sosyal ve Ekonomik Etkileri Açısından 18281829 Osmanlı-Rus Savaşı (2014), Merkezi ve Modern Eğitim Kapsamında Osmanlı Gayrimüslim ve Cemaat Okulları (2017) isimli kitaplarından başka birçok kitap bölümü ve akademik dergilerde yayımlanmış makaleleri mevcuttur. KAM L YAVUZ 1990 yılında Ordu’nun Aybastı İlçesi’nde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini burada tamamladı. 2012’de Ordu Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 2013-2014 İtalya’nın Foggia Üniversitesi’nde, 2017-2018 yıllarında ise Roma Sapienza Ünivesitesi’nde araştırmalarda bulundu. Anadolu’nun Türkleşmesi ve Oğuz boyları üzerine yayımlanmış çok sayıda çalışması olup, yine bu alanlarda çalışmalarına devam etmektedir. 2018 yılında Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne araştırma görevlisi olarak atanan Yavuz, aynı üniveristede doktora eğitimini sürdürmekte ve Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi’nin sekreterliğini yürütmektedir. TAKD M Kurul Kalesi’nde yakın dönemde yürütülen kazılarda elde edilen birçok buluntu, Ordu tarihinin milattan önceye dayandığını ortaya koymuştur. Buna karşılık zamanla ıssızlaşan Ordu ve çevresi, Türklerin bölgeye gelişleriyle birlikte yeniden canlanmıştır. Selçuklu, Danişmend, Hacıemiroğulları ve Osmanlı dönemlerinde büyük ölçüde iskân edilen Ordu, uluslararası birçok ticaret şirketinin rağbet ettiği iskelesi ve İç Anadolu ile bağlantısını sağlayan dere yolu sayesinde cazibe merkezi haline gelerek nüfus almaya başlamış ve bunun sonucunda da hızlı bir kentleşme sürecine girmiştir. Nihayet bu gelişmelerin ardından TBMM’de yapılan görüşmelerde 4 Nisan 1921’de il statüsüne kavuşmuştur. Yeni statüsüyle birlikte Ordu’nun siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında pek çok gelişme yaşanmıştır. Bu gelişmelerin ortaya çıkmasında ve sürdürülmesinde 2006’da kurulan Ordu Üniversitesi’nin katkısı tartışılmaz bir hakikattir. Yeni kurulmasına rağmen binlerce öğrenciye eğitim veren Ordu Üniversitesi; fakülteleri, enstitüleri, meslek yüksek okulları ve sosyal tesisleriyle bölgenin bir markası haline gelmiştir. Markalaşan değeriyle birlikte üniversitemizde görev yapan akademisyenler; Ordu’nun siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik hayatına doğrudan destek vermektedir. Ordu’nun il oluşunun 100. yılı kutlamaları vesilesiyle Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Ordu adıyla hazırlanan iki cilttik bu eser, üniversitemizin Ordu şehrinin tarihine ve kültürüne verdiği önemin ve desteğin sadece bir örneğidir. Nitekim bu eser, üniversitemizin Tarih, Sanat Tarihi, Türk Dili ve Edebiyatı, Sosyoloji bölümleriyle İlahiyat ve Ziraat Fakülteleri’nin farklı bölümlerinde görev yapan akademisyenlerin ortak çalışmalarıyla meydana gelmiştir. Üniversi- VIII | S a y f a temizin potansiyelini de ortaya koyan bu eserin vücut bulmasında makaleleriyle destek veren tüm katılımcılara teşekkür ederim. Ordu Üniversitesi şimdi olduğu gibi bundan sonra da şehrimizin siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişimine ve dönüşümüne destek vermeye devam edecektir. Prof. Dr. Ali AKDOĞAN Ordu Üniversitesi Rektörü TAKD M Ordu’muz doğal güzellikleri kadar tarihi ve kültürüyle de ön planda olmayı hak etmektedir. Tarihi, milattan öncesine dayanan ilimiz, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu dönemin izlerine bölgenin her tarafında rastlanmaktadır. Özellikle Kurul Kalesi’nde yapılan kazılarda tespit edilen materyaller Ordu tarihine ışık tutmaktadır. Karadeniz Bölgesi’nin tarihini değiştiren en önemli gelişme ise Malazgirt Savaşı’ndan hemen sonra bölgenin Türklerin hâkimiyetine geçmesidir. Oğuzların Çepni boyuna mensup konar-göçerlerin yerleşmesiyle Karadeniz’in hem sahil hem de dağlık kesimleri iskâna açılmış ve yeni yerleşim yerleri kurulmuştur. Çepnilerin Hacıemiroğulları Beyliği’ni kurmalarıyla birlikte Ordu’muzun da temelleri atılmıştır. Osmanlı döneminde gelişmesini sürdüren Ordu, TBMM’de yapılan görüşmeler sonucunda 4 Nisan 1921’de il statüsüne kavuşmuştur. İçinde bulunduğumuz 2021 tarihi Ordu’muzun il oluşunun 100. yılıdır. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte kültürel ve sosyal yönlerden gelişen Ordu, Karadeniz’in önemli kentlerinden biri haline gelmiştir. Ordu, yaylaları, doğal güzelliklere sahip şelaleleri ve ormanlarıyla her yıl yerli ve yabancı binlerce turistin ziyaret ettiği bir şehirdir. Ordu’muzu hak ettiği yere taşımak için bütün gayretimizle çalışmaya devam etmekteyiz. Ordu’muzun yüzyıllar içinde insanlığın ortak mirasına büyük katkıları olmuştur. Tarih, sanat, mimari, edebiyat, inanç ve folklorik değerlerini ortaya koyacak eserlerin yazılmasıyla bu mirasın sonraki kuşaklara aktarılması elzemdir. Bu bilinçle yazılan iki ciltten oluşan bu eser, ülkemizin farklı üniversitelerinde görev yapan akademis- X|Sayfa yenlerin ve Ordu tarihi ile kültürüne gönül veren araştırmacıların ortak bir ürünüdür. Bu eserde yer alan çalışmalar, sonradan ortaya konacak araştırmalara temel teşkil etmesi yönüyle bir ilk olarak değerlendirilebilir. Zira Ordu’muzun tarihi, sanatı, mimarisi, edebiyatı, inanç ve folklorik değerleri yüzlerce cilt tutacak kadar zengindir. Geniş bir çalışmanın ürünü olarak ortaya çıkan bu eserin bir başlangıç olmasını temenni eder; Düşünen, Yarışan ve Üreten Ordu sloganıyla çıktığımız bu yolda hayırlara vesile olmasını dilerim. Ordumuzun il oluşunun 100. yılı tüm Ordululara hayırlı olsun… Dr. Mehmet Hilmi GÜLER Ordu Büyükşehir Belediyesi Başkanı NDEK LER TAKDİM .............................................................................................. IX İÇİNDEKİLER................................................................................. XIII KISALTMALAR ............................................................................. XVII ÖNSÖZ ............................................................................................. XIX BİRİNCİ BÖLÜM LK A DA ORDU Harun OY Eskiçağ’da Ordu ve Yöresi ............................................................ 1 Fevziye EKER Arkeolojik Veriler Işığında Ordu ................................................ 29 S e a Y ce ENYURT & Atakan AK AY Kurul Kalesi Kazılarının Anadolu ve Karadeniz Arkeolojisine Katkıları .................................................................................................. 47 Atakan AK AY & S e a Y ce ENYURT Ordu İli Melet Irmağı Havzası Yüzey Araştırmaları (2018-2020 Yılı Çalışmaları) ................................................................................ 73 Davut Y TPA A & A YA CI Ordu Müzesi’nde Geç Demir Çağına Ait Bir Grup Figürin . 103 A TEM R Ordu-Kumru Kuşnafak Kalesi Üzerine Gözlemler ............... 127 XII | S a y f a İKİNCİ BÖLÜM T RK HAK M YET NDEN G N M ZE ORDU Ergin AYAN Ordu Adının Manası ve Mahiyeti .............................................. 151 Neca i DEM R Danişmendliler Dönemi’nde Ordu ........................................... 169 Feridun M. EMECEN Trabzon Canik Sınırı Ordu Bayramlı Vilayeti Teşekkülü Üzerine Notlar ................................................................................ 183 Bahaeddi YED YILDIZ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ordulu Bir Köylü Ailesinin Toprak İle İlişkileri ...................................................................................... 193 R a KARAG Z Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ordu’da Ayan ve Eşraf Üzerine 235 ha EK NC Tanzimat Dönemi Ordu Kazası Hakkında Bazı Bilgiler........ 263 S e a UYGUN Fransız Kaynaklarında Ordu...................................................... 293 Mesut KARAKULAK Karadeniz’de Rekabet: Rus Vapur Şirketi’nin Samsun ve Çevresindeki (İnebolu, Sinop, Ünye, Fatsa ve Ordu) Faaliyetleri .......................................................................................................... 353 Kemal SAYLAN Ordu Kasabasında Belediyenin Kurulması ve Faaliyetleri (1869-1914) ..................................................................................... 381 S a y f a | XIII ai ZER TBMM Zabıt Ceridelerine Göre Ordu’nun Liva Olma Serencamı ........................................................................................ 405 ha EK NC Ordu Şehrinin Tarihi Coğrafyası ............................................... 421 a e KESK N Ordu Kazası Vakıfları (1826-1935) ........................................... 467 Mustafa B Y K Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ordu Kent Nüfusu ..................... 511 E da H ROL 1831 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Bulancak, Piraziz ve Gülyalı’nın Nüfus Yapısı……………………………………539 Hikmet PALA 1921 Yılında Ordu’da Yaşanan Rüsumat No: 4 Vapuru Olayı .......................................................................................................... 555 Rah i EK Cumhuriyet Döneminde Ordu Vilayeti İdari Yapılanması (1923-1950) ..................................................................................... 569 Ha a G NG R Yerel Basına Göre II. Dünya Savaşı’nın Ordu Vilayetine Etkisi .......................................................................................................... 591 Fuat HACISAL HO LU Kuramdan Pratiğe Yerel Tarihçilik ve Ordu Dijital Kent Arşivi Projesi .............................................................................................. 611 Nedi PEK 19. Yüzyılda Fatsa Kasabası ....................................................... 631 XIV | S a y f a Ce a ERB L Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Karar Tutanaklarına Göre 1922-1928 Yılları Arasında Fatsa ....................................... 647 M afa B Y K Ordulu Bir Ailenin Tarihi: Eyüboğulları .................................. 661 ÜÇÜNCÜBÖLÜM ORDU'DA D L VE EDEB YAT Neci Fa DURU Payitaht’ta Karadenizli Bir Şâire: Hazinedar-Zâde Fıtnat Hanım .......................................................................................................... 707 Sa i K K Yapı ve Ses Bilgisi Bakımından Ordu İli Ağzında Tekrar Grupları ........................................................................................... 731 Abdullah EREN Ordu Yöresi Sevda Türküleri Üzerine ...................................... 759 Me TEK AN Ordulu Romancı Hamdi Koç’un Romanları ve Romancılığı 771 V a ODABA İki Dilli Bireylerde Görülen Kod Değiştirimleri (Kod Aktarımları): Fatsa Örneği ............................................................ 808 KISALTMALAR AÜ.DTCFD : Ankara Üniveristesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi bkz. : Bakınız BOA C. çev : Başbakanlık Osmanlı Arşivi : Cilt : Çeviren der. : Derleyen DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı haz. : Hazırlayan M.Ö. : Milattan Önce M.S. : Milattan Sonra MTA : Maden Tetkik Arama Enstitüsü NFS.d : Nüfus Defteri S s. ss. TBMM : : : : TC : Türkiye Cumhuriyeti TD : Tahrir Defteri yy. : Yüzyıl Sayı Sayfa Sayfa Sırası Türkiye Büyük Millet Meclisi NS Z Şehir tarihi araştırmaları, farklı disiplinlerde uzmanlaşmış araştırmacıların kolektif çalışmalarıyla mümkündür. Bu tür bir işbirliği neticesinde ilgili şehrin tarihiyle birlikte coğrafi yapısı, tarımı, iktisadi durumu, mimarisi, edebiyatı, sanatı, halk kültürü ve inançları gibi maddi ve manevi unsurları toplu şekilde ortaya konulabilir. Nitekim Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Ordu adıyla hazırladığımız iki ciltlik eser, bu anlayışın bir ürünüdür. Türkiye’nin birçok üniversitesinde görev yapan alanında uzman akademisyenlerin ve Ordu tarihi ile kültürüne gönül veren bazı araştırmacıların katkılarıyla hazırlanan eserde Ordu’ya dair pek çok konu hakkında bilgi bulmak mümkündür. Buna karşılık, hazırlanan bu eser, Ordu tarihi ve kültürünü tüm yönleriyle ortaya koyma iddiasından uzak olup Ordu’ya dair yapılacak çalışmalar için bir giriş niteliği taşır. Bu bağlamda ileride yapılacak çalışmalarda araştırmacılara yol göstermek amacıyla, iki ciltlik eserin yanında, Kamil Yavuz tarafından bir de Ordu Bibliyografyası hazırlanmıştır. Çalışmada farklı uzmanlık alanlarından bazılarına mensup araştırmacılara ait 65 makale yer almaktadır. Makaleler konu başlıklarına göre tasnif edilerek üçer bölüm halinde iki ciltte toplanmıştır. Birinci cilt İlkçağda Ordu, Türk Hâkimiyetinden Günümüze Ordu ve Ordu’da Dil ve Edebiyat; ikinci cilt ise Ordu’da Sanat ve Mimari, Ordu’da İnanç, Spor ve Folklorik Değerler, Ordu’da Tarım isimli bölümlerden oluşmaktadır. Eserin ortaya çıkmasında makaleleriyle katkıda bulunan kıymetli araştırmacılara teşekkürlerimizi sunarız. Ayrıca teşviklerinden dolayı Ordu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ali Akdoğan’a, eserin basılma- XVIII | S a y f a sında desteklerini esirgemeyen Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür, Sanat ve Turizm Dairesi Başkanı İzzet Gündoğar’a ve Ordu Büyükşehir Belediyesi Başkanı Dr. Mehmet Hilmi Güler’e müteşekkiriz. Sadullah GÜLTEN Ordu 2021 ARKEOLOJ K VER LER I I INDA ORDU Fevziye EKER* Giri Ordu İli Doğuda Giresun, Batıda Samsun, Güneyde Sivas ve Tokat, Kuzeyinde Karadeniz ile çevrili yeşil ve mavinin en doğal şekli ile birleştiği güzel şehirlerimizden birisidir. Melet Çayı sınır tutulduğunda hem Doğu Karadeniz hem de Orta Karadeniz bölümü içine giren kent halkının geçim kaynağının büyük bir kısmını fındık oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra deniz ve doğa turizmi, kivi ile çilek yetiştiriciliği de kentin geçim kaynakları arasında yerini almaktadır. Uygarlıklar beşiği olarak tanımlanan Anadolu’ya baktığımızda Karadeniz bölgesinin arkeolojik olarak diğer bölgelere nazaran daha az incelendiğini görmekteyiz. Ancak Karadeniz bölgesi önemli ticaret yolları üzerinde olması, maden rezervleri, orman ve su kaynaklarının çokluğu, doğal kaya sığınaklarının varlığı nedeniyle erken dönemlerden itibaren yaşam alanları olarak tercih edilmiş bir bölge olmuştur.1 Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin ilk yerleşimleri incelendiğinde Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illeri Yunancada “deniz” anlamına gelen ve “Pontus” olarak adlandırılan bölge içerisinde yer almaktadır2. Pontos batısında Halys Nehri (Kızılırmak), doğusunda Kolkhis, kuzeyinde Euxeinos (Karadeniz) ve güneyinde ise Kappadokia Armenia (Doğu Anadolu) ile çevrilidir3 Doç. Dr., Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, eposta: [email protected], ORCID ID: 0000-0001-5891-0793. 1 Ayşe Fatma Erol, “Ordu İli, Fatsa İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2011” 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, 2012, s. 183. 2 Fatma Acun, “Tarih Boyunca Pontus,” Milli Mücadele Döneminde Giresun Sempozyumu, Giresun, Türkiye, 1999, s. 19; S. Yücel Şenyurt - Atakan Akçay, “Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates Dönemi Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler”, Seleucia, VI, S. 6, 2016, s. 222. 3 Mehmet Özmenli, “Ortaçağ’da Doğu Karadeniz’de Oğuz ve Kıpçak Yerleşimi” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (2), (2016), s. 517. * 30 | S a y f a Fevziye Eker (Görsel 1). Bölge içerisinde yaşayan en eski halklardan arasında Kutlar, Kaşgalar, Kolhlar, Driller, Massyonikler (Mosinoikler), Halipler (Kalip) ve Tibarenler’i (Taballar) sayabiliriz4 (Görsel 2). Antik kaynaklarda da Kotyora’nın bir Grek kenti olduğu ve Tibarenler’in kolonisi olduğu ifade edilmektedir.5 MÖ. 675 yılından itibaren Karadeniz Bölgesi’ne art arda önce Kimmerler ardından MÖ. 654 yılında İskitler’in Kafkaslar’dan gelerek yerleştiği bilinmektedir. Çok kısa hakimiyet süren bu iki halk MÖ. 625 yılında Med’lerin bölgeye gelmesiyle yıkılmış ve bölgede yarım yüzyıllık bir Med egemenliği yaşanmıştır. Ancak Ksenophon’dan edindiğimiz bilgiye göre bu iki halk yerli halka karışarak bölgede yaşamaya devam etmişlerdir.6 MÖ. 659 yıllarında ekonomik ve siyasi nedenlerden dolayı yeni yerler arayan Miletoslular ticaret için oldukça elverişli bir liman konumunda olan ve Pontos Eukseinos (Misafirperver Karadeniz) olarak adlandırdıkları bölgede koloniler kurmuşlardır. 7 Grekler ilk başlarda Karadeniz'e "Pontos Aksenos (dost olmayan)" anlamına gelen adı vermişler ki bunun sebebini Keleş; Karadeniz’in hırçın dalgalarını aşacak kadar güçlü gemilerinin olmamasından kaynaklandığını ancak daha sonraları Karadeniz için "Pontos Euksenios (misafirperver)" ifadesi ile ise artık hırçın dalgaları aşabilecek sağlamlıkta gemiler üretmiş oldukları şeklinde açıklamıştır. 8 Grekler ilk olarak Sinop kolonisini kurmuşlar ve ardından Samsun, Ordu, Giresun gibi sahil kentlerinde koloniler kurmaya devam etAcun 1999, s. 19; Necati, Demir Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Tarihi Alt Yapısı (Tarih-Etnik Yapı-Dil- Kültür) Ankara, 2005, s. 5, 6; Mehmet Okur, “Pontus Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Karadeniz Bölgesinde Pontusçu Faaliyetler” Karadeniz Araştırmaları Dergisi (KARAM), Sayı 14, 2007, s. 1; Adem Işık, “Karadeniz Bölgesinde Eskiçağ Halkları” Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16, 2008, 177; Ahmet Ali Bayhan, Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri, ed. A. Yuka, K. Eker, F. Eker, Ordu, 2020, s. 18. 5 Ksenophon, Anabasis, (çev. T. Gökçöl), İstanbul 1974, V, s. 2-6. 6 Ksenophon 1974, V, s. 6, 7. 7 Gocha R. Tsetskhladze, “Arkaik ve Klasik Dönemlerde Karadeniz’de Ticaret: Bazı Gözemler” Karadeniz’in Tarih ve Arkeolojisi Üzerine, 2005, s. 10: Mesut Kınacı, “Mithradates Hanedanlığı’nda I. Pharnakes Dönemi”Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2016, s. 3. 8 Vedat Keleş, “Sikkeler Işıdında Karadeniz'de Grek Etkisi (G-Üneybölge)” International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures Proceedings II (ed. M. Işıklı, B. Can), 2015, s. 51. 4 Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 31 mişlerdir.9 Karadeniz'de kurulan bu kolonilerin büyük çoğunluğunun Milet tarafından sahil kentlerinde kurulduğu yazılı kaynaklarda ifade edilmektedir. Ancak arkeolojik veriler Samos ve Ephesos gibi diğer İon kentlerinin de Karadeniz’de kolonizasyon kurduklarını göstermektedir.10 Greklerden sonra MÖ. 521 civarında ise İran’da Medler’den sonra hüküm süren Persler Doğu Karadeniz bölgesini hakimiyeti altına almışlardır.11 Bu dönemde Greklerin kurduğu kolonilerde Pers yönetimine bağlanmıştır. MÖ. 449 yılında Persler Greklerle yaptığı savaşta yenilmesi sonucunda zayıflamış ve böylece Perslerin Anadolu’daki hamiyeti azalmıştır. MÖ. 334-323 yılları arasında Makedon hükümdarı Büyük İskender’in Anadolu üzerinden Hindistan’a yaptığı sefer sırasında Pontus bölgesini Perslerin elinden almıştır.12 Bu dönemde Perslerin yönetiminde olan Ordu’da Makedon Krallığı egemenliğine girmiştir. MÖ. 323 yılında İskender’in ölümü ile ortaya çıkan karışıklığı fırsat bilen Mithridates Hanedanlığı, stratejik ve ekonomik açıdan önem kazanmaya başlayan bölgede Pontus Krallığı olarak MÖ. 302-63 yılları arasında hakimiyet kurmuştur. MÖ. 197-159 yılları arasında III. Mithridates’in oğlu I. Pharnakes krallığın topraklarını genişletme politikası içerisinde Karadeniz’in önemli liman kentlerinden olan Sinope’yi egemenliği altına almış ve Pontus Krallığının başkentini Amaseia’dan Sinope’ye taşımıştır.13 I. Pharnakes’in ölümünden sonra Ordu’nun da içerisinde olduğu bu krallık bölgenin kaynaklarını kullanarak güçlenmeye devam etmiş ve IV. Mithridates Dönemi’nde (MÖ. 159-150) Roma ile yakın ilişkiler içerisinde olmuştur. MÖ. 150-120 yıları arasında krallığa hüküm süren V. Mithridates ise Yunanlılar ile yakın ilişkiler Hadiye Yılmaz, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Ordu Vilayeti (1925-1927), KARADENİZ, 2016, S. 31, s. 118. 10 M.Y. Triester, “Ephesos and the Northem Pontic Area in the Archaic and Classical Periods” 100 Jahre Ostterreichische Forschungen in Ephesos. (Eds. Friesinger, H. Krinzinger, F); Keleş 2015, s. 51. 11 Acun 1999, s. 22; Hacer Kumandaş, “Ordu İli Kaya Mezarları” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Erzurum 2014, s. 5; Bayhan 2020, s. 18. 12 Acun 1999, s. 22; Kumandaş 2014, s. 6. 13 Strabon, Geographika, Antik Anadolu Coğrafyası XII, XIII, XIV, (Çev. A. Pekman), İstanbul 2005, XII. 3. 11; Kınacı 2016, s. 166,188; Ayşe Fatma Erol, Yüzey Araştırmaları Işığında FATSA, Ankara 2020, s. 9. 9 32 | S a y f a Fevziye Eker sergilemiştir. V. Mithridates’in ölümü ile birlikte VI. Mithridates Eupator Dionysius (MÖ. 120-63) krallığı ele almış en geniş sınırlara ulaşmış böylece Roma İmparatorluğu’na karşı durabilecek duruma gelmiştir.14 Anadolu’yu egemenliği altına almak isteyen Romalılarla yapılan savaşlar ve alınan mağlubiyetler Pontus’u zayıflatmış ve neredeyse yarım yüzyıl süren bu dönem Roma’ya bağlandıktan sonra sona ermiştir. Pontus’un efsanevi kralı VI. Mithridates Eupator’in oğullarından II. Pharnakes, krallığın başına geçmek ve Roma’ya kaybedilen toprakları geri almak için, babasını öldürmek istemiştir. VI. Mithridates ise intihar etmeye çalışmış ancak bunu yapamamış ve askerlerinden yardım isteyerek MÖ. 63 yılında hayatına son verdirmiştir.15 Bu dönem sonrasında Anadolu ve doğal olarak Karadeniz Romalıların hakimiyetine girmiş ve MS. 395 yılına kadar Roma yönetiminde kalmıştır.16 MS. 395 yılından itibaren ise bölge Bizans İmparatorluğu’nun egemenliği altına girmiştir. 17 Yapılan araştırmalar gösteriyor ki hatırı sayılır bir tarihi geçmişe sahip Ordu il merkezi erken dönemlerde konum olarak günümüzdeki yerinden 1.5 km. batıda yer alan ve halk arasında “Bozukkale” olarak adlandırılan yerde “Kotyora (Grekçe, “Dağ eteği”)” adı ile kurulmuştur.18 Kotyora’nın Dağ eteği anlamına geldiği ifade edilse de Demir bu konuda farklı bir öneri sunmuş ve Kotyora kelimesinin Kut Yöresi anlamına geldiğini, bu alanda da Kut Türklerinin yaşadığını ifade etmiştir19. Boztepe’ye dayalı küçük bir alanı kaplaMesut Kınacı, - Hülya Boyana, “Klasik ve Hellenistik Dönemde Pontos Bölgesi’nde Üretim ve Ticaret” TAD, C. 38, S. 66, 2019, 99; Erol 2020, s. 10. 15 Birol Can, “Antik Kaynaklar Işığında Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarihi ve Kültürel Coğrafyası” Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları (Haz. B. Can, M. Işıklı), 2008, s. 196; Erol 2020, s. 11. 16 Adem Işık, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Ankara 2001, s. 10; KınacıBoyana 2019, s. 100. 17 Kumandaş 2014, s. 6. 18Sıtkı Çebi, Ordu Şehri Hakkında Derlemeler ve Hatıralar, Ordu 2000, s. 20; Ahmet Ali Bayhan, “Ordu/İkizce’den Bir Ahşap Cami: Laleli (Eski) Camii” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 14, 2005, s. 1; Demir 2007, s. 179; Hacer Kumandaş Yanmaz, “Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), C. 5, S.5, 2018, s. 110; Ordu Kültür Envanteri 2019. 19 Necati Demir, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Tarihi Alt Yapısı (Tarih-Etnik Yapı-Dil- Kültür) Ankara 2005, s. 7. 14 Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 33 yan bu yer doğal bir liman olma özelliği ile gemiciler için önem arz etmekteydi. Ord li e e resinde Yap lan Arkeolojik al malar Ordu ili ve çevresinde 1940’lı yıllarda Kökten’in Ordu İli Ünye İlçesi’nde yaptığı yüzey araştırmaları erken çalışmalar arasında görmekteyiz. Bu çalışmada elde edilen bulgulara istinaden Kökten; Ordu’ya ilk yerleşmelerin MÖ. 15. binlerden (Paleolitik Çağın son evreleri) itibaren başladığını ifade etmiştir.20 1990’lı yıllarda Özsait21 yapmış olduğu İç Anadolu’yu Karadeniz’e bağlayan Mesudiye ve Kumru ilçeleri yüzey araştırmalarında kentin arkeolojik tarihinin MÖ. 5000’lere kadar indirileceğini ifade etmiştir. Ayrıca çalışmalar sırasında Kalkolitik Çağ’dan Roma Dönemi’ne kadar uzanan buluntular veren 61 adet yerleşme ve İlk Tunç Çağı nekropol alanı ortaya çıkarmıştır. 2003 yılında da çalışmalarına devam eden Özsait ve ekibi22, Geç Kalkolitik Dönem’den Geç Antik Dönem’e kadar birçok höyük tespit etmiş ve bunlar üzerinde incelemeler yapmıştır.23 Aynı alanlarda 2018 yılından itibaren Atakan24 tarafından başlatılan yüzey araştırması çalışmalarında da bölgenin tarihinin MÖ. 4. bin yılsonu 3. bin yılbaşına kadar indiren seramik parçalarına rastlandığı belirtilmektedir. Bu bulgularda bize İsmail Kılıç Kökten, “Ünye'de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular” Anadolu Dil ve Tarih-Coğrofya Fakültesi Dergisi, C. IX, Sayı 3, S. 202; İsmail Kılıç Kökten, “Kuzey-Doğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri” A.Ü. DTCFD, 1/3, 1944, s. 465-486; Kumandaş Yanmaz, 2018, s. 108; Ordu Kültür Envanteri 2019. 21 Mehmet Özsait, “1990 Yılında Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları” IX. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1991), s. 357-376. 22 Mehmet Özsait, “2003 Yılı Amasya, Samsun ve Ordu İlleri Yüzey Araştırmaları” 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, (2004), s. 263-274. 23 Mehmet Özsait, “1990 Yılında Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları” IX. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1991), s. 362; Mehmet Özsait, “1991 Yılında Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları” X. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1992), s. 316; Mehmet Özsait, “1992 Yılında Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları” XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1993), s. 285-300; Mehmet Özsait, “1993 Yılı Ordu-Mesudiye Ve Sivas-Koyulhisar Yüzey Araştırmaları” XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1994), s. 461-468. 24 Atakan Akçay - S. Yücel Şenyurt - Seda Kara - Leyla Yorulmaz –Umut Zoroğlu – A. Emirhan Bulut “Ordu-Melet Irmağı Havzası Yüzey Araştırması 2018 Yılı Çalışmaları” 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 1, (2019), s. 171-192. 20 34 | S a y f a Fevziye Eker Ordu ilinin arkeolojik tarihinin oldukça eskiye dayandığını göstermektedir. 1997-2000 yılından itibaren Ordu Müze Müdürlüğü adına Kumandaş’ın25 Ordu Merkez ilçesine bağlı Bayadı Köyü’nde yaptığı Kurul Kayası çalışmalarında kentin tarihine ışık tutacak alanlar ve seramik buluntular ortaya çıkarılmıştır. 2010 yılında Ordu Müze Müdürlüğü’nün başkanlığında Şenyurt26 un bilimsel sorumluluğu altında başlayan, Ordu’da yapılan ilk bilimsel kazı olması ve Doğu Karadeniz’inde uzun süreli kazısı olması özelliği ile oldukça önem arz eden Kurul Kalesi kazı çalışmaları başlamış ve halen devam etmektedir (Görsel 3, 4). Son dönemlerde yapılan çalışmalarla Kurul Kalesi kazısı 12 ay süreli kazı statüsünde de yerini almıştır. 27 Böylece Ordu’nun arkeolojik tarihi konusunda daha fazla bilgilere ulaşılması konusu da hızlanacaktır. Kurul Kalesi’nde ortaya çıkarılan buluntuların en erkeni MÖ. 3. yüzyıla tarihlenmektedir. Özellikle 2016 yılında ortaya çıkarılan ve in-situ buluntu olması özelliği ile önem teşkil eden Kybele heykeli Kurul Kalesi’nin phrouria (kale-gornizon) tipinde bir yerleşim olmasından ziyade hem bir kült merkezi hem de savunma amaçlı olarak kullanılmış olduğunu göstermesi ve ortaya çıkarılan daha birçok eserle Ordu ilinin arkeolojik tarihindeki Hellenistik Döneme ışık tutması bakımından da önemlidir.28 Kale’de yapılan kazı çalışmalar kaledeki yerleşimin VI. Mithridates’in son dönemlerine denk gelen MÖ. 65/64 yıllarındaki Roma istilası ile son bulmuş olduğu ve daha sonra bir yerleşimin olup olmadığı hakkında bilgiye rastlanmadığını göstermektedir.29 Bu 10 yıllık çalışma ve ortaya çıkarılan eserler Ordu ve Karadeniz’in antik dönem sosyal, askeri ve Kumandaş 2018, s. 111. S. Yücel Şenyurt –Atakan Akçay –A. Emirhan Bulut – Umut Zoroğlu - Leyla Yorulmaz – O. Akgönül “Kurul Kalesi 2018 Yılı Kazı Çalışmaları” 41. KST, C. 4, Diyarbakır, 2019, s. 505-524. 27 Şenyurt-Akçay, 2016, s. 220. 28 S. Yücel Şenyurt-, Serra Durugönül, “Kurul (Ordu) Kalesi’nde Bir Kybele Heykeli” OLBA XXVI, 2018, s.7; S. Yücel Şenyurt – Atakan Akçay “Doğu Karadeniz Arkeolojisi KURUL KALESİ'yle Suskunluğunu Bozuyor” İstanbul Anadolu, S. 16, (2019), s. 80. 29 Şenyurt – Akçay, 2016: 234, 239; Şenyurt – Akçay 2017: 182; S. Yücel Şenyurt –Leyla Yorulmaz “Kurul Kalesi Kazılarında Ele Geçen Kalıp Yapımı Kabartmalı Kâseler” Seleucia X, 2020, s. 299. 25 26 Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 35 dini yaşamı konusunda bilgiler vermesi bakımından önem teşkil etmektedir. İlerleyen dönemlerde yapılacak olan kazı çalışmaları ile Ordu arkeolojisine faydalı bilgiler sunacaktır. Ayrıca çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan eserlerin layıkıyla sergilenebileceği bir müzenin inşası ile birlikte alanı ziyaret eden turistlerin eserleri de görebilecek olmaları Ordu’daki turizm potansiyelini de arttıracaktır. 2004 yılında Kumandaş’ın hazırlamış olduğu tez çalışması ile Ordu İli Kaya mezarları konusunda ayrıntılı bilgiler verilmiş 30, çalışma kaya mezarlarının benzerlerinin Paphlagonia Bölgesi’nde oldukça yaygın olduğunu göstermiştir. Bu bağlamda kaya mezarları incelendiğinde mezarların oluşumunda MÖ. 6. - 4. yüzyıllar arasında Urartu, Frig ve Pers sanatının etkili olduğunu ifade etmiştir. Ancak bu kültürlerin aynen aktarılmadığını yöresel etkilerinde olduğunu belirterek MÖ. 3. yüzyıl ve sonrasına tarihlemiştir. 31 Biliyoruz ki Ordu bir bütün olarak düşünüldüğünde kaya mezarları bakımından oldukça zengindir ve bu konuda yapılacak olan araştırmalar Kumandaş’ın yapmış olduğu çalışma üzerine daha farklı boyutlar katacaktır. Yine kaya mezarlarının ve mezarlara giden yolların temizlenerek bir kültür yolu projesi olarak kentin turizmine katkı sağlanması ve bu yönde çalışmaların olması ile yine Ordu arkeolojisinin kent turizmine katkı sağlaması kaçınılmaz olacaktır. 2011 yılında Fatsa- Cıngırt Kayasında Erol tarafından yapılan yüzey araştırmaları32 ve sonrasında Ordu Müzesi Başkanlığında 2012 yılında başlatılan kazı çalışmaları ile Ordu ilinin arkeolojik tarihine farklı bir alan ile ışık tutulmaya çalışılmıştır33 (Görsel 5). Deniz seviyesinden 200m. yükseklikte bir tepe üzerinde yer alan Cıngırt Kayası kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan arkeolojik veriler alanın Geç Hellenistik Dönem yerleşkelerinden olduğunu gösterKumandaş, 2004. Kumandaş, 2004, s. 48,49. 32 Erol, 2012: 183-196; Ayşe Fatma Erol, “Ordu İli, Fatsa İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2013” 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C 1, 2014, s. 384-400; Ayşe Fatma Erol - Deniz Tamer “Ordu-Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Hellenistik Dönem Kalıp Yapımı Kabartmalı Kâseleri” Anadolu / Anatolia 43, 2017, ss111145; Erol, 2020. 33 Erol-Tamer 2013; Ayşe Fatma Erol - Deniz Tamer “Cıngırt Kayası Erken Bizans Dönemi Cam Buluntuları” Seleucia ad Calycadnum, S. 6, 2016; ErolYıldırım 2018. 30 31 36 | S a y f a Fevziye Eker mektedir. VI. Mithridates döneminde inşa edilen ve kale yapısı olduğu düşünülen Cıngırt Kayası Roma ve Bizans Dönemi’nde de yerleşim görmüştür.34 Ancak 2011 yüzey araştırmasına rastlanılan Cıngırt Kayasının Kuzeydoğusu’ndaki İnönü Mevkii’nde yer alan bir mağara ve kaya altı sığınağından ele geçen taş aletler alandaki yerleşimin Paleolitik döneme kadar götüreceğini göstermiştir. 35 Aynı yıl içerisinde başlanıp 2015 yılına kadar devam eden Cıngırt Kayası çalışmaları sonucunda alanın VI. Mithridates Dönemi kale yerleşmelerinden birisi olabileceği ifade edilmiştir.36 Alan içerisinde cephesinde nişler bulunan ve dini merkezli bir yapı olan basamaklı kaya sunağı yer almaktadır. Bu basamaklı sunağın yanında yaklaşık 50 m. yükseklikte kale olduğu ifade edilen bir yerleşim bulunmaktadır. Cıngırt Kayası’nın Güneydoğu kısmında zirvede mezarlık alan tespit edilmiş ancak temizleme sonrasında herhangi bir mezar hediyesine rastlanmamıştır. Yapılan araştırma ve kazı çalışmalarının sonucunda Fatsa İli’nin arkeolojik geçmişinin Paleolitik Dönem’e kadar indiğini göstermektedir. Ancak Hellenistik Dönem’e kadar olan zamanın varlığına dair herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır. Hellenistik ve Roma Dönemi yerleşkesi olduğunu gösteren en önemli bulgular ise genellikle mezarlarda ortaya çıkarılmıştır. Fatsa ilçesinde yapılan araştırmalar ilçenin uzun bir tarihi geçmişi olduğunu göstermiştir. Bütün bu çalışmalar alanda yapılacak olan araştırmaların ve kazıların yeniden başlatılmasının Ordu’nun arkeolojik geçmişini aydınlatması açısından önemli bilgiler vereceği de bir gerçektir. 2018 yılında Akçay ve ekibi37 tarafından başlatılan Melet Irmağı Havzası Arkeolojik Yüzey Araştırmaları da son zamanlarda yapılan ve Ordu’nun erken dönemini aydınlatacak veriler ortaya koyan bir araştırma olmuştur (Görsel 6). Ordu-Mesudiye ilçesinde yapılan çalışmalarda Ordu’nun Protohistorik dönemlerini aydınlatacak höyükler ve buralarda ortaya çıkarılan MÖ. 4. bin yılsonu MÖ. 3. bin Erol, 2015, s. 453-461; Ayşe Fatma Erol – Ertaç Yıldırım Erol,” Ordu/Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Bronz Buluntuları” OLBA XXVI, 2018, 97-134; Ayşe Fatma Erol - Deniz Tamer, “Fatsa/Cıngırt Kayası 2012-2014 Sezonu Kazılarından Ele Geçen Unguentariumlar” SEFAD, 2018 (39): s. 267-292. 35 Erol, 2012, s. 183; Erol, 2020, s. 20. 36 Erol, 2014, s. 383-400. 37 Akçay - Şenyurt - Kara - Yorulmaz– Zoroğlu– Bulut, 2019, s. 171-192. 34 Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 37 yılın ilk yarısına tarihlenen seramikler önemli buluntular arasındadır. Devam eden çalışmalarda Ordu’nun arkeolojisi konusunda özellikle erken dönemini aydınlatıcı bilgilere de ulaşılması beklenmektedir. 2020 yılında Ordu Müzesi başkanlığında38 Ünye Kalesi temizleme çalışmalarına devam edilmiştir (Görsel 7). Dehliz 1 ve 2 de yürütülen çalışmalarda 2. dehlizde 160 m. den 250 m. derinliğe kadar inilmiş ve çalışmalar sırasında Hellenistik, Geç Roma, Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerine ait eserler ortaya çıkarılmıştır. Eserler arasında seramik parçaları, sikke ve gülleler yer almaktadır. Dehlizleri ve üzerindeki kaya mezarı ile araştırılması gereken Ordu’nun önemli arkeolojik alanlarından olabilecek bir konumda olduğu düşünülmektedir. Bu alanda yapılacak arkeolojik kazıların kent ve ilçenin tarihi konusunda daha farklı ve aydınlatıcı bulgulara ulaşılabilecek ve turizme katkı sağlayabilecektir. Son e De erlendirme Sonuç olarak; Anadolu bölgeleri içerisinde en az arkeolojik çalışmanın Karadeniz bölgesinde özellikle de Doğu Karadeniz’de yapıldığını görmekteyiz. Bundan dolayı Anadolu tarihinin de en az bilinen bölgesidir diyebiliriz. Araştırmaların diğer bölgelere göre daha az olmasının en önemli sebepleri arasında ise dağlık bir bölge oluşu ve yoğun bir bitki örtüsüne sahip olmasıdır ki bu durum Karadeniz araştırmaların sağlıklı bir şekilde yapılmasını engellemektedir. Ancak teknolojinin gelişmesi ile birlikte bu zorluğunda aşılabilecektir. Tarihi ve arkeolojisi konusunda son yıllarda yapılan çalışmaların artması ise sevindirici olmakla beraber yeterli olmadığı düşünülmektedir. Arkeolojik tarihi böylesi erken döneme verilen bir kentte yapılan çalışmaların artması kentin arkeolojisi konusunda daha faza bilgi sahibi olmamızı ve kentin hem kültürel hem de turizm yönünden daha verimli olmasını sağlayacaktır. Bu konuda yapılacak olan yeni Arkeolojik kazılar ve yukarıda da bahsettiğimiz gibi kaya mezarları ile ilgili olarak yapabileceğimiz yeni araştırmalar ve iyileştirme çalışmaları Ordu’nun arkeolojik yönüne daha fazla güzellikler katacaktır. Verdiği bilgilerden dolayı Müze araştırmacısı Arkeolog Kaan Özdemir’e teşekkür ederim. 38 38 | S a y f a Fevziye Eker Ka nak a ACUN, Fatma, “Tarih Boyunca Pontus”, Milli Mücadele Döneminde Giresun Sempozyumu, Giresun, Türkiye, 1999, ss. 19-34. AKÇAY, Atakan- ŞENYURT, S. Yücel - KARA, Seda - YORULMAZ, Leyla - ZOROĞLU, Umut – Bulut, A. Emirhan, “Ordu-Melet Irmağı Havzası Yüzey Araştırması 2018 Yılı Çalışmaları”, 37. AST C. 1, (2019), ss. 171-192. BAYHAN, Ahmet Ali, “Ordu/İkizce’den Bir Ahşap Cami: Laleli (Eski) Camii” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 14, 2005, ss. 1-22. _____, Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri (Ed. A. Yuka, K. Eker, F. Eker), Ordu 2020. CAN, Birol, “Antik Kaynaklar Işığında Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarihi ve Kültürel Coğrafyası” Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları (Haz. B. Can, M. Işıklı), 2008, ss, 189-206. ÇEBİ, Sıtkı, Ordu Şehri Hakkında Derlemeler ve Hatıralar, Ordu 2000. DEMİR, Necati, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Tarihi Alt Yapısı (Tarih-Etnik Yapı-Dil- Kültür) Ankara 2005. _____, “Ordu İlinin Eski Adı "Kotyora" ve Tarihî Alt Yapısı” Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2, 2007, ss. 180-184. EROL, Ayşe Fatma, “Ordu İli, Fatsa İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2011” 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı C. 2, 2012, ss. 183-196. _____, “Ordu İli, Fatsa İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması 2013” 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı C. 1, 2014, ss. 383-400. _____, Yüzey Araştırmaları Işığında FATSA, Ankara 2020. _____, Deniz Tamer, “Cıngırt Kayası Erken Bizans Dönemi Cam Buluntuları” Seleucia ad Calycadnum, S. 6 2016, ss. 199-239. _____, Deniz Tamer, “Ordu-Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Hellenistik Dönem Kalıp Yapımı Kabartmalı Kâseleri” Anadolu / Anatolia 43, 2017, ss. 111-145. _____, Deniz Tamer, “Fatsa/Cıngırt Kayası 2012-2014 Sezonu Kazılarından Ele Geçen Unguentariumlar” SEFAD, 2018 (39), ss. 267-292 Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 39 _____, Yıldırım Ertaç, “Ordu/Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Bronz Buluntuları” OLBA XXVI, 2018, ss. 97-134. IŞIK, Adem, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Ankara 2001. _____, “Karadeniz Bölgesinde Eskiçağ Halkları” Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16, 2008, ss. 177-183. KELEŞ, Vedat, “Sikkeler Işıdında Karadeniz'de Grek Etkisi (GÜneybölge)” International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures Proceedings II (Ed. M. Işıklı, B. Can), 2015, ss. 51-59. KILIÇ, KÖKTEN, İsmail, “Kuzey-Doğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri” A.Ü. DTCFD, 1/3, 1944, ss. 465-486. _____, “Ünye'de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular” Anadolu Dil ve Tarih-Coğrofya Fakültesi Dergisi, C. IX, Sayı 3. KINACI, Mesut, Mithradates Hanedanlığı’nda I. Pharnakes Dönemi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016. _____, Hülya Boyana, “Klasik ve Hellenistik Dönemde Pontos Bölgesi’nde Üretim ve Ticaret” TAD, C. 38, S. 66, 2019, ss. 97-115. KSENOPHON, Anabasis, (çev. T. Gökçöl), İstanbul 1974. KUMANDAŞ, Hacer, “Ordu İli Kaya Mezarları” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2014. KUMANDAŞ YANMAZ, Hacer, “Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), C. 5, S.5, 2018, ss. 106-129. OKUR, Mehmet, “Pontus Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Karadeniz Bölgesinde Pontusçu Faaliyetler” Karadeniz Araştırmaları Dergisi (KARAM), Sayı 14, 2007, ss. 1-28. ÖZMENLİ, Mehmet, “Ortaçağ’da Doğu Karadeniz’de Oğuz ve Kıpçak Yerleşimi” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (2), (2016), ss. 515-536. ÖZSAİT, Mehmet, “1990 Yılında Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları” IX. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1991), ss. 357-376. 40 | S a y f a Fevziye Eker _____, “1991 Yılında Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları” X. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1992), ss. 311-330. _____, “1992 Yılında Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları” XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1993), ss. 285-300. _____, “1993 Yılı Ordu-Mesudiye ve Sivas-Koyulhisar Yüzey Araştırmaları” XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1994), ss. 459482. _____, “2003 Yılı Amasya, Samsun ve Ordu İlleri Yüzey Araştırmaları” 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, (2004), ss. 263274. STRABON, Geographika, Antik Anadolu Coğrafyası XII, XIII, XIV, ( Çev. A. Pekman), İstanbul 2005. ŞENYURT, S. Yücel – AKÇAY, Atakan, “Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates Dönemi Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler”, Seleucia VI, S. 6, 2016, ss. 220-248. _____, Serra Durugönül, “Kurul (Ordu) Kalesi’nde Bir Kybele Heykeli” OLBA XXVI, 2018, ss. 305-344. _____, Atakan Akçay, A. Emirhan Bulut, Umut Zoroğlu, Leyla Yorulmaz, “Kurul Kalesi 2017 Yılı Kazı Çalışmaları” 40. KST, C. 3, Ankara, 2018, ss. 691-712. _____, Atakan Akçay, Atakan-BULUT, A. Emirhan -ZOROĞLU, Umut - YORULMAZ, Leyla - AKGÖNÜL, O. “Kurul Kalesi 2018 Yılı Kazı Çalışmaları” 41. KST, C. 4, Diyarbakır, 2019, ss. 505-524. _____, Atakan Akçay, “Doğu Karadeniz Arkeolojisi KURUL KALESİ'yle Suskunluğunu Bozuyor” İstanbul Anadolu, S. 16, (2019), ss. 78-82. _____, Leyla YORULMAZ, “Kurul Kalesi Kazılarında Ele Geçen Kalıp Yapımı Kabartmalı Kâseler” Seleucia X, 2020, ss. 297327. TRİESTER, M.Y. "Ephesos and the Northem Pontic Area in the Archaic and Classical Periods" 100 Jahre Ostterreichische Forschungen in Ephesos. (Eds. Friesinger, H. Krinzinger, F) Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 41 TSETSKHLADZE, Gocha R. “Arkaik ve Klasik Dönemlerde Karadeniz’de Ticaret: Bazı Gözemler” Karadeniz’in Tarih ve Arkeolojisi Üzerine, 2005, ss. 9-35. YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Ordu” TDV İslam Ansiklopedisi, C. 33, 2007, ss. 367-370. YILMAZ, Hadiye, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Ordu Vilayeti (1925-1927), KARADENİZ, 2016, S. 31, ss. 118-138. G rseller Görsel 1: Antik Dönemde Pontus Havzası (Erol-Tamer 2018, Resim 2). Görsel 2: Bölge İçerisinde Yaşayan En Eski Halklar (Can, 2008, Harita 8) Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 43 Görsel 3: Kurul Kalesi Kazı Alanları ( Şenyurt-Durugönül 2018, Fig. 1) Görsel 4: Ordu-Kurul Kalesi Kybele Heykeli (Şenyurt-Durugönül 2018, Fig. 5) 44 | S a y f a Fevziye Eker Görsel 5: Ordu- Fatsa Cıngırt Kayası (Erol-Tamer 2016, Levha 1) Görsel 6: Ordu-Melet Irmağı Havzası Arkeolojik Yüzey Araştırması Alanları ( Akçay- Şenyurt, vd. 2019, Harita 1). Arkeolojik Veriler Işığında Ordu S a y f a | 45 Görsel 7: Ordu-Ünye İlçesinde yer alan Ünye Kalesi (https://ordu.ktb.gov.tr /Resim/118898,unye-kalesi-24.png?0 )