FEL301U

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2588 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1557 MODERN FELSEFE-I Yazar Prof.Dr. Sara ÇEL‹K Editörler Prof.Dr. Sara ÇEL‹K Yrd.Doç.Dr. Serdar USLU ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Günnur Tuba Türksavafl Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Sebahat Yaflar Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Modern Felsefe-I ISBN 978-975-06-1252-7 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi.................... 2 MODERN FELSEFE VE RÖNESANS.............................................................. ‘Modern’ ve ‘Modern Felsefe’ Terimlerinin Anlam›..................................... Modern Felsefenin Genel Özellikleri ve Modern Felsefenin Bafllang›c› Olarak Rönesans .......................................................................................... Rönesans Döneminin Genel Özellikleri ..................................................... ‹NSANCILIK (HÜMAN‹ZM) VE BAfiLICA RÖNESANS HÜMAN‹STLER‹..... ‹nsanc›l›¤›n (Hümanizm) Anlam› ................................................................ Erken Dönem ‹talyan Hümanistleri ............................................................. ‹leri ve Geç Dönem Hümanistler ................................................................ RÖNESANSTA TOPLUM DÜfiÜNCES‹ VE TOPLUMSAL ÜTOPYALAR ..... Thomas More ............................................................................................... Tommaso Campanella ................................................................................. Francis Bacon ............................................................................................... RÖNESANS DÖNEM‹NDE S‹YASAL DÜfiÜNÜMLER ................................. Niccolo Machiavelli ...................................................................................... Jean Bodin ..................................................................................................... Hugo Grotius ................................................................................................. Johannes Althusius ....................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 3 4 5 5 5 6 8 13 13 16 18 19 19 20 22 24 26 29 31 31 33 Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes .............................................................. .. 34 RÖNESANS DÖNEM‹NDE BAfiLICA FELSEF‹ AKIMLAR............................. Rönesans Döneminde Platoncu Düflünce.................................................... Rönesans Döneminde Aristotelesçi Düflünce ............................................. Rönesans Düflüncesine Yön Veren Di¤er Felsefi Ak›mlar ........................ RÖNESANS DÖNEM‹NDE B‹L‹M VE BAfiLICA B‹L‹M ADAMLARI ............ Paracelsus ...................................................................................................... Bernardinus Telesius ................................................................................... Giordano Bruno ........................................................................................... Nicolaus Copernicus .................................................................................... Johannes Kepler ........................................................................................... Galileo Galilei................................................................................................ FRANC‹S BACON’UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI ............................... Bacon’un Bilgi ve Yöntem Konusuna Genel Bak›fl› .................................. Zihnin Putlar› ............................................................................................... Gözleme Dayal› Tümevar›m›n Uygulanmas› .............................................. RENE DESCARTES’‹N YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI ............................... Descartes’in Yöntem Anlay›fl› ...................................................................... Tümdengelim ............................................................................................... 1. ÜN‹TE 35 35 36 38 39 39 39 41 42 43 44 45 45 46 48 50 51 51 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Sezgi (intuition) Yöntemi ............................................................................ Do¤rulu¤un Ölçütü Olarak Aç›kl›k ve Seçiklik (Clara et Distincta) .......... Yöntemin Kurallar› ....................................................................................... Yöntemsel Kuflkunun Uygulanmas› ............................................................ Cogito Bilgisi ................................................................................................. Tanr› Bilgisi .................................................................................................. Matematik ve D›fl Dünya Bilgisi................................................................... DESCARTES’‹N TÖZ, RUH VE AHLAK ANLAYIfiI ..................................... Do¤an›n Tözsel Yap›s› ................................................................................ Köktenci Düalizmde Zihin-Beden Etkileflimi Sorunu ................................. ‹stenç Özgürlü¤ü ve ‹yinin Do¤as› .............................................................. ‹yinin Do¤as› Üzerine .................................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz ....... 70 KARTEZYEN DÜfiÜNÜRLER ........................................................................ Arnold Geulincx ........................................................................................... Nicolas Malebranche .................................................................................... BARUCH DE SP‹NOZA ................................................................................ Yöntem ve Bilgi Anlay›fl› ............................................................................. Bilgi Derecelenmeleri .................................................................................. Duyusal Bilgi (‹mgelem Bilgisi) ............................................................. Bilimsel Bilgi (Us Bilgisi)........................................................................ Tanr› Bilgisi (Tam Bilgi) ......................................................................... Zihin-Beden Paralelizmi................................................................................ Spinoza’n›n Etik Görüflleri ............................................................................ Spinoza’n›n Politik Kuram› .......................................................................... GOTTFR‹ED W‹LHELM VON LE‹BN‹Z ........................................................ Yöntem Anlay›fl› ........................................................................................... Bilgi Kuram› ................................................................................................. Töz Ö¤retisi ................................................................................................... Yal›n Tözler ya da Monadlar ...................................................................... Ruh-Beden ‹liflkisi ........................................................................................ Tanr› ve Önceden Kurulmufl Uyum ‹lkesi................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 4. ÜN‹TE 52 52 53 53 54 54 55 56 56 60 61 62 64 66 67 67 68 71 71 72 76 76 78 78 78 79 79 80 81 82 82 83 85 85 88 88 90 91 92 92 93 ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke ............ 94 THOMAS HOBBES’UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI .............................. Felsefesinin Amac› ve Do¤as›....................................................................... Felsefenin Bölümleri ..................................................................................... Felsefenin Yöntemi ....................................................................................... Bilgi Kuram›................................................................................................... 95 95 96 96 97 v ‹çindekiler Bilimsel Bilgi.................................................................................................. Cisimler Dünyas› ........................................................................................... HOBBES’UN AHLAK VE S‹YASET ANLAYIfiI ............................................ Zihnin Yap›s› ................................................................................................. ‹yi ve Kötü..................................................................................................... Hobbes’un Siyaset Kuram›nda Do¤al Savafl Durumu ............................... Do¤a Yasalar› ............................................................................................... Toplum Sözleflmesi ...................................................................................... JOHN LOCKE’UN B‹LG‹ VE D‹L ANLAYIfiI ................................................ Girifl .............................................................................................................. Do¤ufltan ‹deler Elefltirisi ............................................................................. ‹delerimizin Kaynaklar› ................................................................................. ‹deler ............................................................................................................. Locke’un Dil Anlay›fl› .................................................................................... Bilginin Neli¤i .............................................................................................. Bilginin Dereceleri ....................................................................................... LOCKE’IN AHLAKSAL VE S‹YASAL GÖRÜfiLER‹ ........................................ Do¤a Durumu .............................................................................................. Toplumsal Sözleflme .................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 98 99 100 100 101 101 101 102 103 103 103 104 104 107 108 109 110 110 111 113 114 115 115 116 Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume .......................... 118 GEORGE BERKELEY..................................................................................... Bilgi Kuram› ................................................................................................. Berkeley’in Metafizi¤i.................................................................................... DAVID HUME ............................................................................................... Hume’un Bilgibilimi (Epistemolojisi) ........................................................... Hume’un Etik Görüflü .................................................................................. Hume’un Politik ve Ekonomik Kuram› ...................................................... D‹⁄ER BAfiLICA EMP‹R‹STLER ................................................................... Etienne Bonnot De Condillac....................................................................... Thomas Reid.................................................................................................. Özet .............................................................................................................. Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar›............................................... 140 AYDINLANMA ÇA⁄I VE ÖNCÜ AYDINLANMA DÜfiÜNÜRLER‹ ............. Girifl .............................................................................................................. Voltaire........................................................................................................... Voltaire’in Deist Tanr› Anlay›fl›............................................................... ‹nsan ve ‹stenç Özgürlü¤ü ..................................................................... Montesquieu .................................................................................................. Claude Adrien Helvetius ............................................................................... 5. ÜN‹TE 119 119 122 123 123 128 130 131 131 133 135 136 137 137 138 141 141 142 142 143 145 147 6. ÜN‹TE vi ‹çindekiler ANS‹KLOPED‹STLER ..................................................................................... Denis Diderot ................................................................................................ Jean le Rond d’Alambert............................................................................... JEAN JACQUES ROUSSEAU ........................................................................ Yaflam› ve Yap›tlar› ...................................................................................... Kültür Elefltirisi .............................................................................................. Eflitsizli¤in Kökeni ve Sözleflme Gereksinimi.............................................. Genel ‹stenç Düflüncesi ................................................................................ Duygu E¤itimi................................................................................................ Toplum Sözleflmesi ....................................................................................... Özet .............................................................................................................. Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 149 149 151 152 152 153 155 157 157 159 160 162 163 163 164 Önsöz Önsöz Kökenleri Rönesans’a kadar dayanan ve sorunsal ya da kavramsal etkileri bak›m›ndan bir anlamda günümüze dek uzanan Modern ça¤, felsefe tarihin belki de en hareketli ve heyecan verici dönemidir. Bu dönemde Ortaça¤’›n ortak bilim ve felsefe dili olan Latince’den kopulmufl, ulusal dillerde yap›tlar verilmeye bafllanm›fl, bu geliflme k›sa süre içinde farkl› düflünme biçimlerinin, felsefi tutumlar›n ve ak›mlar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Ortaça¤ düflüncesi büyük ölçüde H›ristiyanl›k ya da Müslümanl›k etkisinde bir felsefi etkinli¤e sahne olmuflken, Modern felsefe, bir Anglo-Sakson felsefesinin, Alman felsefesinin, Frans›z felsefesinin geliflimine flahitlik etmifltir. Avrupa düflünürü henüz modern ça¤›n erken dönemlerinden itibaren düflünen bireyin özgür akli etkinli¤ini vurgulayan yeni tarzda bir felsefe etkinli¤i ortaya koydu. Ortaça¤ boyunca H›ristiyanl›¤›n büyük inanç kurumlar›n›n mensubu olarak yaflayan Avrupa insan›, Rönesans’tan itibaren zaman içinde özgür biçimde düflünüp eyleyen bir bireye dönüfltü; dünyay› ve toplumu kendi akli etkinli¤iyle yeniden yorumlamak ve kurmak yoluna gitti. Düflünen özne, Bat›’n›n düflünce sahnesine ç›kt› ve k›sa süre içinde felsefenin tüm önemli kavramlar› bu özne etraf›nda yeniden yorumland›. Bilimde ve teknikte ortaya ç›kan geliflmeler Bat› insan›nda, akl›n ve bilimin, insanl›¤›n karfl› karfl›ya kald›¤› tüm sorunlar› aflaca¤›na yönelik güçlü bir inanç do¤urdu ve bu inanç, k›sa süre içinde bilime ve özgür düflünceye dayal› yeni felsefi e¤ilimlerin ve ak›mlar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›. Her yeni geliflme, eskiden kararl› bir kopuflu, yeniye yönelik güçlü bir inanc› beraberinde getirmekte, ayd›nlanma, ak›lc›l›k, deneycilik, maddecilik gibi yeni felsefi ak›mlar, tutumlar ve yönelimler a¤›rl›k kazanmaktayd›. Bu uzun tarihsel dönem boyunca yap›tlar veren düflünürlerin say›s› ve önemi de gerçekten göz kamaflt›r›c›d›r. Montaigne, Erasmus, Mirandola, Petrarca gibi Rönesans hümanistleri, Descartes, Spinoza, Leibniz gibi k›ta rasyonalistleri, Locke, Hume, Berkeley gibi ‹ngiliz empiristleri, Rousseau, Diderot, D’Alambert gibi Ayd›nlanma düflünürleri, Machiavelli, Hobbes, Bodin, Grotius, Althusius gibi siyaset felsefesi dehalar›, More ve Campanella gibi ütopist düflünürler, Kant, Fichte, Schelling, Hegel gibi Alman idealistleri, Marksist düflünürler, Schopenhauer ve Nietzsche gibi özgün filozoflar hep bu dönemde yetiflmifl, felsefenin bugünkü kavram ve sorunlar›n›n biçimlenmesine önemli katk›larda bulunan birçok yap›tlar vermifllerdir. Uzaktan Ö¤retim tekni¤ine göre haz›rlanan elinizdeki kitap bu tarihsel dönemin Immanuel Kant’a kadarki bölümünü ele almakta ve okuru modern felsefenin bafll›ca düflünürleri, kavramlar› ve sorunlar›yla tan›flt›rmay› amaçlamaktad›r. Kitapta modern düflünceyi flekillendiren bafll›ca filozoflar›n görüflleri kronolojik bir s›rayla ve sistematik bir bütünlük içinde ele al›nm›fl, okurun kavram ve sorunlar›n geliflimini rahatl›kla takip edebilmesine imkân sa¤layan aç›k ve anlafl›l›r bir üslup kullan›lm›flt›r. Kitab›n tüm ö¤rencilerimiz için yararl› olmas›n› umuyor, iyi okumalar diliyoruz. Editörler Prof.Dr. Sara Çelik Yrd.Doç.Dr. Serdar Uslu vii MODERN FELSEFE-I 1 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Modern Felsefe’nin ne anlama geldi¤ini özetleyip modern felsefenin bafllang›c›n› oluflturan Rönesans dönemini de¤erlendirebilecek, Hümanizmin anlam›n› ve Dante, Petrarca ve Boccaccio, Mirandola, Erasmus, Luther, Montaigne gibi erken ve geç dönem hümanistlerin görüfllerini tart›flabilecek, Thomas More, Tommaso Campanella ve Francis Bacon’un toplumsal ütopyalar›n› de¤erlendirebilecek, Machiavelli ve Jean Bodin, Hugo Grotius ve Johannes Althusius’un siyaset felsefelerini tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Modernlik Modern Felsefe Rönesans Hümanizm Ütopya Do¤al Din • • • • • Do¤al Yasa Pozitif Hukuk Do¤al Hukuk Demokrasi Mutlak Monarfli ‹çindekiler Modern Felsefe-I Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi • MODERN FELSEFE VE RÖNESANS • ‹NSANCIL (HÜMAN‹ZM) VE BAfiLICA RÖNESANS HÜMAN‹STLER‹ • RÖNESANSTA TOPLUM DÜfiÜNCES‹ VE TOPLUMSAL ÜTOPYALAR • RÖNESANS DÖNEM‹NDE S‹YASAL DÜfiÜNÜMLER Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi MODERN FELSEFE VE RÖNESANS ‘Modern’ ve ‘Modern Felsefe’ Terimlerinin Anlam› ‘Modern Felsefe’ yayg›n anlay›fla göre 17. ve 18. yüzy›l felsefelerini betimleyen bir terimdir ve modern felsefenin Descartes ile bafllad›¤› kabul edilir. Anglo-Sakson dünyada modern felsefeyi Francis Bacon ile bafllatanlar da vard›r. ‘Modern’ terimiyse san›ld›¤›ndan daha esnek bir kullan›ma sahiptir ve 17. yüzy›ldan bafllay›p 20. yüzy›l›n ilk yar›s›na dek uzanan genifl zaman dilimini ifade eder. Bu zaman diliminde yap›lan felsefeye de modern felsefe denir. Modernli¤in bafllang›çlar›n› Ortaça¤ sonlar›na ya da Rönesans›n bafllar›na dek geri götürenler de vard›r. O halde Ortaça¤ sonlar›ndan günümüze dek uzanan felsefi sürecin genel anlamda modern felsefe olarak adland›r›lmas› uygundur. Yine de terimin spesifik anlamda 17.-18. yüzy›l felsefeleri için kullan›ld›¤› ve bu iki yüzy›l›n felsefesine bazen Yeniça¤ Felsefesi de dendi¤i unutulmamal›d›r. Biz burada terimi genifl anlam›yla ele almakta ve 17.-18. yüzy›llar›n bafll›ca felsefi yaklafl›mlar› olan rasyonalizm (ak›lc›l›k), empirizm (deneyimcilik) ve politika felsefesini, 19. yüzy›l idealizmini, ve yirminci yüzy›l›n ortalar›na dek uzanan fenomenoloji, varoluflçuluk, pragmatizm ve analitik felsefeyi modern felsefenin baflar›lar› olarak görmekteyiz. Modern felsefeyi önceki dönemlerin felsefelerinden ay›ran özellikleri ele almadan önce modern teriminin etimolojisine bakmak gerekir. ‘Modern’ terimi Latince, ‘modus’ teriminden gelmektedir. ‘Modus’ tarz, kip anlamlar›na gelir. Bu terimden türetilen ‘modo,’ içinde bulunulan zaman ya da son zamanlar anlam›na gelmektedir. Yine bu sözcükten türetilen ‘Mode,’ (Türkçesi moda) giyimde ve tutumlarda flu an geçerli olan tarz demektir. ‘Modern’ terimi ise en son tarzlar, yöntemler ya da fikirlerle yapmak, yapmay› sürdürmek anlam›ndad›r ve sanat, müzik, edebiyat ve dansta belirli ça¤dafl e¤ilimlere ve okullara iflaret eder. ‹kinci anlam›, Ortaça¤›n bitiminden günümüze dek gelen zaman aral›¤›na iliflkin olan ya da bu zaman aral›¤›nda yer alan fleylere iflaret eder. Üçüncü olarak, bir dilin geliflim sürecinin en son aflamas›na göndermede bulunur. Dördüncü olarak kelimesi kelimesine al›nd›¤›nda, modern zamanda yaflayan bir kifliyi niteleyebilir. Asl›nda modern fikirleri, inançlar›, ölçütleri benimseyen kifli gerçek anlamda modern kifli olarak nitelenir. Bunlara ek olarak ‘modernlik,’ modern olma niteli¤i ya da durumudur. ‘Modernizm’ ise modern uygulamalar, yönelimler ve fikirler ya da bunlardan herhangi birine duyulan sempati anlam›ndad›r (Websters,1970: 913). ‘Modern Felsefe’ deyimi genifl anlamda Rönesanstan yirminci yüzy›l›n ortalar›na kadarki süreyi, spesifik anlamda ise 17.-18. yüzy›l felsefesini ifade eder. 4 Modern ça¤›n bafll›ca belirleyeni yenilik ve yenileflmedir. Modern Felsefe-I Bu etimolojik anlam aç›klamalar›n›n ›fl›¤›nda modern teriminin yaklafl›k on yüzy›l süren ortaça¤-skolastik yaflam biçiminden s›yr›larak yepyeni bir yaflam biçimine geçifli anlatmak için kullan›lm›fl bir terim oldu¤u görülmektedir. Ortaça¤ sonlar›nda yeni yaflam biçimlerini aray›fl, özleyifl, kurulu düzenden uzaklaflma iste¤i yaflam›n her alan›nda kendini hissettiriyordu. Bu flekilde duyguda, düflüncede, insana ve topluma bak›flta, sanatta, felsefede ve bilimde yeni yönelimler ve tarzlar kendini göstermeye bafllad›. K›saca söylemek gerekirse, Ortaça¤›n sonunu ilan eden dönem, bunu, her alanda getirdi¤i yeniliklerle baflarm›flt›r. Yenilik ve yenileflme, modern ça¤› modern ça¤ yapan en temel göstergedir. Modern Felsefenin Genel Özellikleri ve Modern Felsefenin Bafllang›c› Olarak Rönesans Rönesans döneminde H›ristiyanl›¤›n kurdu¤u düflünsel otorite zay›flad› ve insan düflünen ve eyleyen bir özne olarak ortaya ç›kt›. Bu durum sanatta ve felsefede bir insanc›l›k (hümanizm) ak›m›n›n do¤mas›na yol açt›. Bu nas›l olanakl› olabilirdi? ‹nsan›n, tüm Ortaça¤ boyunca düflünceye egemen olan Tanr›sal ve dinsel nitelikli kavram ve nosyonlar› bir tarafa b›rak›p özgür akl›n›n yol göstericili¤inde dünyay› yeniden keflfetmesiyle, inanç yerine duyulara ve akla dayal› yepyeni bir bilim -do¤a bilimi kurmas›yla olanakl› olabilirdi. Bu yeni düflünme, araflt›rma ve eyleme biçimi Rönesansta belirginleflti. Sonunda tanr›sal özne bir tarafa b›rak›ld› ve bireysel insan, düflünen ve eyleyen özne olarak tarih sahnesinde yerini ald›. Bunlar modern ça¤› ve felsefeyi ayr›mlaflt›ran niteliklerdir. Rönesans döneminde ilk kez kendini gösteren bu modernleflme at›l›m› Yeniça¤da iyice olgunlaflt› ve 20. yüzy›l›n ortalar›na dek süregeldi. Bu girifl tümcelerinden modern ça¤› Rönesans ile bafllatman›n neden anlaml› oldu¤u anlafl›labilmektedir. Modern ça¤da ortaya ç›kan tüm ürünlerin ‘modern’ olarak nitelenmeleri do¤al olaca¤›ndan ‘modern felsefe’ ve ‘modern bilim’ terimleri Rönesanstan günümüze dek gelen felsefe ve bilim dönemlerini niteleyen terimlerdir. Modern felsefe yeni tarzda yap›lan felsefe oldu¤una göre, bu yeni tarz›n ne oldu¤u üzerinde durulmal›d›r. Burada felsefeyi kotaranlar Tanr› ad›na konuflan din adamlar› de¤il, özgürce düflünüp eyleyen bireylerdir: Birey kendi elefltirel akl›na güvenerek dünyay›, toplumu, bilimi kurma eylemine giriflmifltir; düflünen ve eyleyen özne art›k kendisidir; Tanr› ya da Tanr›’n›n temsilcileri de¤il. ‹nsan bireyi art›k özgüvenine kavuflmufltur. Kendisi ad›na düflünüp eyleyecek aflk›n bir varl›¤a ya da kayna¤a gereksinimi yoktur. Rönesans döneminin düflünsel ve eylemsel giriflimleri tümüyle bu ruhu yans›t›r. Özellikle 17. yüzy›la gelindi¤inde, gerçek anlamda modern felsefe bafllam›fl olur. Çünkü felsefe yap›tlar› bireyin kendi özel düflüncelerini, inanç ve yaklafl›mlar›n› içeren ve hatta birinci flah›s anlat›mla kaleme al›nan yap›tlar olma özelli¤ini tafl›maktad›rlar. Bu ba¤lamda ‘modern felsefe’ deyimi her fleyden önce Ortaça¤ felsefesinden bir kopuflu anlat›r. Çünkü 14.-15. yüzy›llara gelindi¤inde, insanlar›n kiliseden duyduklar› hoflnutsuzluk iyice artm›flt›. Ortaça¤ dinsel yönetimi insanlar üzerinde dinsel yaflam biçiminin d›fl›na ç›k›lmamas› bak›m›ndan yo¤un bir bask› uygulam›fl, insanlar›n her alandaki özgürce yenilik aray›fl›na, yaratma istemine ket vurma yoluna gitmifltir. Oysa H›ristiyanl›¤›n içyap›s›ndaki çeliflkiler ve kilise yönetiminin din ad›na uygulad›¤› mant›ks›z ve anlams›z uygulamalar, insanlar› yavafl yavafl dinden koparma noktas›na getirdi. ‹nsan otoriteye mutlak olarak boyun e¤mek zorunda olmad›¤›n› keflfetti. ‹nsan bireyi art›k kendi akl›na ve duygular›na güvenerek do¤rulu¤u kendisi arama yoluna girmifl oldu. Bundan böyle düflünebilen ve eyleyen varl›k, yani özne insan bireyinin kendisinden baflkas› de¤ildi. ‹nsan›n her konuda kendisine duydu¤u bu güven, gerçek bir ‘insanc›l›k (hümanizm)’ düflüncesiyle gelifltirilip pekifltirilebilirdi. Yaz›n, sanat ve felsefe alan›nda bu flekilde bafllayan bir insanc›l›k ak›m›yla ortaça¤-skolastik dönemi son bularak yepyeni bir döneme ge- 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 5 çilmifl oldu. Bu yeni dönemin ad› Rönesanst›r ve genelde 15. ve 16. Yüzy›llar› kapsayan bir dönem olarak düflünülür. Rönesans Döneminin Genel Özellikleri Rönesans’ terimi, ‘yeniden do¤ufl’ anlam›na gelmektedir. Burada yeniden do¤an ya da do¤mas› istenen nedir? Daha önce bir kez do¤mufl oldu¤una inan›lan özgür düflünce ve bu düflüncenin ürünlerinin yeniden do¤mas›, yeniden insan yaflam›n› anlamland›rmas› istenmektedir. Bu özgür düflünceyi ve bunun ürünlerini ise antik kültür - eski Grek ve Roma kültürü- temsil etmektedir. fiu halde somut anlamda yeniden do¤mas› gereken eski Grek ve Roma kültürüdür. Her fleyden önce bu antik kültüre geri dönmek, bu kültürün ürünlerini yeniden gün ›fl›¤›na ç›karmak gerekmektedir. Bu ülküyü gerçeklefltirmek ad›na at›lan ilk ad›mlar, gerçeklefltirilen kültürel çal›flmalar hümanizm (insanc›l›k) ad› alt›nda dile getirilmifltir. Rönesans tam bir keflif ve özgürleflme dönemidir. Her alanda yeni keflifler yeni bulufllar yap›lm›flt›r. Kolomb ve onu takip eden bafll›ca denizciler okyanuslarda yeni ulafl›m yollar› aram›fl ve sonunda Amerika k›tas›n› keflfetmifllerdir. Teknik alanda matbaan›n icad› yaz›n, bilim ve felsefe alan›ndaki geliflmelere ivme kazand›rm›fl, pusulan›n icad› deniz yollar›ndaki baflar›l› kefliflerin yolunu açm›flt›r. Sanat ve yaz›n dünyas›nda yeni duygular›, duyarl›l›klar›, alg›lar› yans›tan sanatç› ve yazarlar dikkat çekmeye bafllam›fllard›r. Giotto, Michelangelo, da Vinci gibi büyük sanatç›lar döneme damgalar›n› vurmufl, Dante, Petrarca, Boccaccio gibi yazarlar Rönesans ruhunu temsil eden hümanizmin öncüleri olmufllard›r. Bilim alan›nda da önemli bulufllar gerçekleflmifl, örne¤in William Harvey kan dolafl›m›n› bulmufl, Copernicus, Kepler, Galileo Galilei bilimde önemli geliflmelere imza atm›fllard›r. Bu keflifler ça¤›n›n merkezi ‹talya ve Fransa olmuflsa da öncelikle ‹talya kent devletleri bu meflaleyi yakm›fllard›r. ‘Rönesans’ terimi genel anlam›yla yeniden do¤ufl demektir ama bu yeniden do¤ufl ifadesi özellikle Grek ve Roma kültürünün yeniden do¤uflunu ifade eder. ‹NSANCILIK (HÜMAN‹ZM) VE BAfiLICA RÖNESANS HÜMAN‹STLER‹ ‹nsanc›l›¤›n (Hümanizm) Anlam› ‘‹nsanc›l›k’ (hümanizm) terimi en genel anlam›yla insan akl›n›, etik ve adalet kavramlar›n› temele alan, bat›l inan›fllar› ve do¤aüstü olan her fleyi yads›yan bir dünya görüflüdür. Bu yaklafl›m hümanizmin dünyevi (seküler) yorumudur. Bu seküler biçimiyle “hümanizm, çal›flmalarda, felsefede ve pratikte insansal de¤erlere ve ilgilere odaklanan bir yaklafl›md›r.” Bu yaklafl›m anti-hümanist (insanc› olmayan) her türlü kavram, düflünce ve uygulamay› d›fllama yoluna gider. Yukar›daki iki tan›m› bütünleyen bir tan›m da fludur: hümanizm, tüm insanlar›n de¤erli ve onurlu oldu¤unu öngören ahlak felsefelerinin genel bir kategorisini anlatan bir terimdir. Rönesans döneminde “hümanizm genelde kültür ve e¤itim alan›nda akademisyenler, yazarlar ve kamusal liderler taraf›ndan gerçeklefltirilen her türlü yenilefltirme-reform etkinliklerini anlatan bir terimdir.” Özel anlam›yla hümanizm, Grek ve Latin dillerinin, kültürlerinin ve sanatlar›n›n araflt›r›lmas› esas›na dayanan ve sonralar› insan araflt›rmalar›na odaklanan devrimsel Rönesans devinimi ya da yönelimidir. Yarat›c›l›kta en üst s›n›rlara ulaflm›fl bu zengin kayna¤› özümseyip ard›ndan yeni ufuklara yelken açmak amac› güdülmüfltür. Araflt›rma ve keflif özellikle yaz›n ve felsefe örnekleri üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Grekçeyi iyi bilmek gerekti¤i için Grek dili üzerindeki çal›flmalara öncelik verilmifltir. Bu coflkulu ve dinamik aray›fllar dönemi günümüze dek süregelen modern ça¤›n flafa¤›n› oluflturmufltur. Röne- Hümanizm, insan akl›n›, etik ve adalet kavramlar›n› temel alan, teorik ve pratik alanda insansal de¤er ve ilgilere odaklanan, tüm insanlar›n de¤erli ve onurlu olduklar›n› öngören ahlak felsefelerinin genel bir kategorisini anlatan bir terimdir. 6 Modern Felsefe-I sans gibi hümanizmin vatan› da ‹talya’d›r ve erken dönem hümanistler hep Dante, Petrarca ve Boccaccio gibi ‹talyanlar olmufltur. Erken Dönem ‹talyan Hümanistleri Dante dönemin ortak yaz›n ve bilim dili olan Latincede de¤il, kendi dili olan ‹talyancada yap›tlar üreterek Modern ça¤›n bir özelli¤i olan “ulusal dillerde yap›t üretme” etkinli¤ine öncülük etti. Dante papan›n kutsal egemenli¤i yerine imparatorun dünyevi egemenli¤ini yücelterek Ortaça¤’›n geleneksel siyaset anlay›fl›ndan kopmufltur. Erken dönem ‹talyan hümanistlerinin bafll›calar› Dante, Petrarca ve Boccacio’dur. Bunlardan Dante (1265-1321), Rönesans›n bafllar›nda yaflam›fl büyük bir flairdir. fiiirlerini Latincede de¤il ‹talyancada yazarak erken Rönesans›n bir temsilcisi olmufltur. Çünkü Rönesans›n bir özelli¤i de Latin dilinden ana dillere dönüflte kendini gösterir. Dante dönemin önemli kent devletlerinden Floransa’da do¤mufl, Ravenna’da sürgündeyken ölmüfltür. En önemli yap›t› Divina Commedia (Kutsal Komedi) ‹talyancan›n en önemli eseri ve dünya yaz›n›n›n baflyap›tlar›ndand›r. Dante bu yap›tla ‹talya’da “en büyük flair” olarak bilinir ve “‹talyan dilinin babas›” olarak an›l›r. Kutsal Komedi üç bölümden oluflur: Cehennem (Inferno), Araf (Purgatorio) ve Cennet (Paradiso). Yap›t, Dante’nin Cehennemden bafllay›p Cennette son bulan yolculu¤unu betimlemektedir. Bu yolculukta hayranl›k duydu¤u Latin flair Vergilius ve sevdi¤i kad›n olan Beatrice ona yol göstericilik yaparlar. Dante’nin cehenneme yönelik betimlemeleri çok canl›d›r ve modern okuyucuyu da etkilemektedir. Araf lirik bir anlat›mla kotar›lm›flt›r. Cennet en teolojik içerikli bölüm oldu¤u için dili oldukça a¤›rd›r. Dante en güzel, mistik ve ekstatik pasajlarda günah ç›kar›r ve yolculu¤un sonunda Tanr› ile yüz yüze gelmeyi baflar›r. “Bu en yüce aflamada betimleme kapasitemi kaybettim,” diye yazar. Yap›ttaki Rönesans ruhu eserin içeri¤i kadar, ‹talyanca yaz›lm›fl olmas›ndan da kaynaklan›r. Eski klasik yazarlarla rekabet edebilecek yerli yaz›n yaratma çabalar›yla O, Rönesans’›n bir öncüsü olmufltur. Böylesine ciddi içerikli bir yap›ta neden komedi denildi¤i merak edilebilir: Dante’nin zaman›nda tüm ciddi, ö¤retici yap›tlar Latince yaz›lmaktayd›. Latince d›fl›ndaki dillerde kaleme al›nan yap›tlar önemsiz ve s›radan görülüyordu. Ayr›ca “komedi” sözcü¤ü, klasik anlam›nda, düzenli bir evrene duyulan inanc› yans›tan yap›tlara göndermede bulunuyordu. Buna göre evrendeki tüm olaylar mutlu ya da “e¤lenceli” bir sona do¤ru yönelmekle kalm›yor, ama ayn› zamanda, her fleyi sonul bir iyiye do¤ru düzenleyen bir kutsal istenç taraf›ndan etkilenmifl olan bir son söz konusu oluyordu. Buna göre Dante için yap›tta cehennemden cennete do¤ru ilerleyifl, terimin paradigmatik ifadesini yans›tmaktayd›. Etik yönden bir ruhsal bulan›kl›ktan, sonunda Tanr›n›n bir görülüflüne ulaflabilmek de söz konusu anlamla uyumludur. Dante’nin siyasi görüflleri ise Monarchia isimli bir baflka eserinde ortaya konur. Burada evrensel bar›fl› oluflturabilmek için evrensel bir monarflinin zorunlulu¤una de¤inmekte, bu ba¤lamda Katolik Kilisesinin üstlenebilece¤i rolün evrensel bir bar›fl için yol göstericilik oldu¤unu söylemektedir. Bu görüfllerinden dolay› yap›t Dante’nin ölümünden sonra dönemin Papas› taraf›ndan toplat›l›p yak›lm›flt›r. Dante bu eserde Thomas Aquinas’tan beri süregelen Papa m›, imparator mu tart›flmas›nda imparatordan yana olmufl, Ortaça¤ imparatorunun konumunu idealize etme yolunu tutmufl, Bat› Roma imparatoru olan Alman kökenli bir yöneticiyi halen tüm insanl›¤›n dünyevi yöneticisi olarak göstermifltir. Bu imparator tüm gücünü papadan de¤il Tanr›dan alm›flt›. Dante’nin yöneticinin gücünü papal›ktan ba¤›ms›z ve onun üstünde düflünmesi Ortaça¤ geleneksel ruhuna ters düflen bir yeniliktir. Bir di¤er öncü ‹talyan hümanisti ise hümanizmin babas› olarak an›lan Petrarca’d›r (1304-1374). Dönemin büyük flairlerinden biri olarak Dante ve Boccaccio gibi modern ‹talyan dilinin oluflumuna katk›da bulunmufltur. Ortaça¤ için “Karanl›k Ça¤lar” deyimini ilk kullanan kifli oldu¤u söylenir. Ayn› zamanda bir akademisyen 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi ve verimli bir mektup yazar›d›r. En önemli yap›tlar› Canzoniere (fiark›lar), ve Trionfidir (Zaferler). Bir baflka önemli eseri olan Secretum’u (Benim Gizli Kitab›m) olabildi¤ince kiflisel, suçluluk duygusu içeren, Augustinus ile imgesel iliflki içinde olan bir diyalog fleklinde yazm›flt›r. De Vita Solitaria (Yaln›z Yaflam Üzerine), yaln›zl›¤› seçerek, derin düflünmeye adanm›fl bir yaflam biçimini över. D›fl dünyaya ve do¤aya büyük hayranl›k duyan Petrarca, Avrupa’y› dolaflm›fl ve ilk turist unvan›n› alm›flt›r. Akademisyenler, Dionigi’ye yazd›¤› mektupta bir do¤a parças›n›n güzelli¤ini betimleyiflinde estetik be¤eninin modern bir tutumunun güçlü biçimde sergilendi¤ini belirtirlerse de onun bu modern tutumu onda bulunan Ortaça¤ ruhunu asla tam olarak bast›ramam›flt›r. Bir Augustinus hayran› olarak onun ruhun üstünlü¤ü fikrine inanm›fl, d›flsal güzelliklerle sürekli vakit geçirmek yerine ruhun derinliklerine dalmaya yönelmifltir. Kendi beninden hareket etmek düflünmelerinin kayna¤›n› oluflturmufltur. Ruhun d›fl›nda kalan hiçbir fley ondan daha büyük de¤ildir çünkü d›fl dünyadaki hiçbir do¤a güzelli¤i kendisinin ne oldu¤unu bilememekte, sadece ruh kendi kendisinin bilincinde olmaktad›r. Bu esas üzere ruhun edimlerini, özellikle kat› mant›ksall›¤a karfl›t olarak ruhun derinliklerindeki do¤al duygular›, sevinç ve üzüntüleri betimleme yoluna gitmifltir. ‹nsan›n kendisini gelifltirebilmek için sessizli¤e ve yaln›zl›¤a gereksinimi oldu¤unu, yaln›zl›¤›n san›ld›¤› gibi olumsuz bir fley olmad›¤›n›, yarat›c›l›k ve üretkenlik için gerekli oldu¤unu savunmufltur. Ortaça¤ tutumu olan içe dönüklük ile Rönesans tutumu olan d›fla dönüklü¤ü harmanlayan bir düflünür olarak gerçek bir hümanist tutumu yans›tmaktad›r. Felsefi görüflleri bak›m›ndan daha çok insan›n etik yaflam› üzerinde durmufl, ideal bir yaflam biçiminin temel ilkelerini belirlemeye çal›flm›flt›r. Bu aç›dan kendisine Stoa felsefesini örnek alm›flt›r. ‹nsan yaflam›n›n sonul ere¤i olan mutluluk, ruhu d›fl etkilerden ve iç dürtülerden ba¤›ms›z k›lmakla sa¤lan›r. Ruhun özgürlük ve dirli¤i mutluluk demektir. Bunun için d›flsal kayg›lardan ve isteklerden s›yr›larak, ruhun derinliklerine dalabilmek gerekir. Bu ise bir tür yaln›zl›¤› seçmek demektir. Yaln›z yaflam baflkalar›ndan kaçmak için de¤il salt böyle bir etik görev için gereklidir. Yaln›z Yaflam Üzerine adl› yap›t›nda bu etik yaflam koflullar›n› enine boyuna irdelemifltir. Rönesans dönemi hümanistlerinin bir di¤eri olan ‹talyan flair ve yazar Boccaccio (1313?/1371) Dante ve Petrarca’dan etkilenmifl, özellikle Petrarca ile s›k s›k buluflarak onun telkinleriyle Latince ve Grekçeye yönelmifltir. Özellikle Grekçeye büyük bir sevgiyle ba¤lanarak bu dili ö¤renmifl, Homeros, Euripides ve Aristoteles’ten çeviriler yapm›flt›r. ‹lkça¤ dinlerini de¤er olarak H›ristiyanl›kla bir tutmas›, böylece dinlerin göreli bir do¤ruluklar›n›n bulundu¤unu öne sürmesi Rönesans dönemine özgü yeni bir anlay›fl› yans›t›r. Bafll›ca yap›t› dönemin günlük yaflam›ndan çeflitli kesitleri öykülefltirdi¤i Decameron’dur. 1349 tarihli yap›tta yer alan profan nitelikli öyküler çok ilgi çekmifltir. Genealogia Deorum Gentilium Libri isimli bir baflka yap›t› klasik mitoloji üzerine çal›flanlar için dört yüzy›l boyunca temel baflvuru kayna¤› olmufltur. Bir hümanist olarak insan do¤as›n›, insan›n duyusal kapasitesini ve duygulan›mlar›n› aç›k bir üslupla, tüm do¤all›¤› içinde betimleme yoluna gitmifl, bu flekilde insan yaflam›n› kilise ve törelerin bask› ve s›n›rlamalar›n›n ötesinde yal›n bir gerçeklik olarak ele alma cesaretini göstermifltir. Bu üç erken Rönesans hümanistinin eski Grek ve Latin yap›tlar›n› keflfetmek için bu dillerde inceleme ve araflt›rma yapma sürecinde çok büyük katk›lar› ve etkileri olmufltur. Ayr›ca yerel ‹talyan dilinde eserler vermeleri ‹talyan dilinin ve yaz›n›n›n geliflmesinde de çok büyük bir bafllang›ç sa¤lam›flt›r. Bu üç büyük ‹talyan düflünürün bafllatt›¤› rüzgar ‹talya’n›n on beflinci ve on alt›nc› yüzy›llarda da Rönesans›n befli¤i olma özelli¤ini sürdürmesini sa¤lam›flt›r. 7 Petrarca Ortaça¤›n içe dönüklük tutumu ile Rönesans›n d›fla dönüklü¤ünü harmanlam›fl, d›fl dünyan›n ve insan ruhunun ayna anda keflfedilmesi amac›na yönelmifltir. Boccaccio’nun dinlerin göreli bir do¤ruluklar›n›n bulundu¤unu öne sürmesi Rönesans dönemine özgü yeni bir anlay›flt›r. 8 Modern Felsefe-I ‹leri ve Geç Dönem Hümanistler Mirandola, insan› Tanr›’n›n bu dünyadaki benzeri olan onurlu bir varl›k olarak görmüfl ve bilgiye ulaflmada sürekli araflt›rman›n önemini vurgulam›flt›r. ‹nsan›n görevi üç aflamal›d›r; 1. Zorunlu ahlaksal geliflim, 2. Ussal bilgilenme, 3. Mutlak gerçeklikle özdeflleflip yetkinleflme. Bafll›ca geç dönem hümanistlerden biri olan Mirandola (1463-1494) ‹talya’da Modena yak›n›ndaki Mirandola’da do¤du. Bologna’da hukuk, Ferrara’da felsefe e¤itimi ald› ve ö¤renimine o dönemde Aristotelesçili¤in merkezi olan Padua’da devam etti. Latince, Grekçe, ‹branice ve Arapça ö¤rendi. 22 yafl›nda skolastik felsefe ve teolojinin Bat›daki en önemli merkezi olan Paris Üniversitesine gitti. Burada henüz 23 yafl›ndayken din, felsefe, do¤a bilimi ve sihir üzerine bilinenlere karfl›t olarak, 900 tez haz›rlad› ve tezleri Papal›k taraf›ndan H›ristiyanl›¤a ayk›r› bulundu¤u için yasakland›. Bu tezlere önsöz oluflturan De Hominis Dignitate (‹nsan›n De¤eri Üzerine Kehanet) adl› yaz›s› felsefi yaklafl›m›n› tan›mak bak›m›ndan önemlidir. Rönesans›n Manifestosu olarak an›lan bu yaz› Rönesans hümanizminin temel metinlerinden biridir. Bu eserde Pico, Yeni Platoncu bir anlay›fl içinde insan›n bilgiye ulaflmak için sürekli araflt›rma yapmas›n›n önemini vurgulam›flt›r. ‹nsan soyu varl›¤a gelince, Tanr› her fleyi kolayca görsün ve kolayca bilgi elde edebilsin diye onu evrenin merkezine koymufl, kendisini bildi¤i gibi gerçeklefltirsin diye ona özgür düflünce vermifltir. Böylece insan rastgele bir varl›k de¤il, kendi yerini kendisi yapan, Tanr›n›n bu dünyadaki benzeri olan bir varl›kt›r. Bir tür makrokosmos yan›nda mikrokosmosdur. Bu nedenle Tanr› kat›nda de¤eri ve onuru en yüksek varl›kt›r. Görüldü¤ü gibi Mirandola, Ortaça¤›n temel nosyonunun d›fl›na ç›kamam›fl olmakla birlikte, bu fikirle uyumlu olarak insan›n de¤erini ve onurunu ön plana ç›karmay› baflararak Rönesans ruhuna uygun davranm›flt›r. Mirandola, bu 900 tezde Platonculu¤u, Yeniplatonculu¤u, Aristotelesçili¤i, Hermetisizmi ve Kabala ö¤retisini bir araya getirmifl ve Rönesans eklektisizminin ideal bir örne¤i olmufltur. Bu tezlerden 72 tanesindeyse do¤an›n komple bir sistemini betimlemeye çal›flm›flt›r. Evrensel uzlaflmadan yana oldu¤unu vurgulamakla birlikte tezlerinde Yeniplatonculu¤un a¤›r bast›¤› görülür. Pico, bu tezlerinden birinde “s›n›rl› bir varl›¤a sahip olan bir ölümlünün günah›, sonsuz olarak belirlenmemeli, ama sadece süreli bir cezaya karfl›l›k olmal›d›r” demifltir. Ona göre “‹nsansal görev flu üç aflamay› izleyen mistik bir görevdir: öncelikle zorunlu olan ahlaksal geliflim gerçeklefltirilecektir; ard›ndan ussal bilgilenmeyi baflarmak gerekir ve nihayet mutlak gerçeklik ile özdeflleflme sa¤lanarak sonul yetkinlik yakalanm›fl olur.” Bu söylemde Yeniplatonculuk aç›kça kendini ortaya koymaktad›r. Bu mistik süreç resmi H›ristiyanl›¤›n hofl göremeyece¤i bir aç›klama biçimidir. Bu ve buna benzer yaklafl›mlar› yap›t›n›n neden aforoz edildi¤inin aç›k bir kan›t› olmaktad›r. Pico bu ünlü yap›t›nda genelde Platon’un etkisinde olmuflsa da Aristotelesçi Marsilio Ficino’nun etkisiyle Aristoteles’e de derin bir sayg› duymufltur. Pico’nun amac› Platoncu ve Aristotelesçi okullar› uzlaflt›rmakt›. Çünkü bunlar›n farkl› terimlerle ayn› kavramlar› ifade ettiklerine inan›yordu. E¤itimli bir kiflinin ayr›ca ‹brani ve Talmudçu kaynaklar›, Hermetik kaynaklar› da bilmesi gerekti¤ine inan›yordu. Bunlar›n Eski Ahitte görülen Tanr› kavram›n› farkl› sözcüklerle sunduklar›na inan›yordu. K›sa yaflam›nda en fazla etkilendi¤i kiflilerden biri de fliddetli bir anti hümanist olan dominiken Girolamo Savonarola idi. Floransa’da Rönesans›n hamisi olan Lorenzo de Medici’nin 1492’deki ölümünden sonra beliren politik istikrars›zl›k, fliddetli bir Rönesans düflman› olan Savonarola’n›n güçlenmesine yol açt›. Bu kifli Medici ailesiyle çat›flt›¤› için aile Floransa’y› terk etmek zorunda kald›. Buna karfl›n Pico, Savonarola’n›n sad›k bir takipçisi oldu. Keflifl olmaya karar verip tüm fliirlerini imha ettiyse de 1494’de 31 yafl›ndayken gizemli flekilde öldü. Savonarola ile yak›n iliflkileri nedeniyle sekreteri taraf›ndan zehirlendi¤i söylenir. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi Bir di¤er geç dönem hümanist düflünür olan Erasmus (1466-1536) Hollanda’n›n Rotterdam kentinde do¤mufl, ‹sviçre’nin Basel kentinde ölmüfltür. Rönesans›n en ünlü hümanistlerinden birisidir. “Hümanistlerin Prensi” unvan›na sahiptir. Ayn› zamanda bir Katolik rahibi ve teologdur. Tam bir akademisyen olarak yetiflmifl, Grekçe ve Latinceyi küçük yafllarda ö¤renmifl, 1499’da ‹ngiltere’de hümanist John Colet ve Thomas More ile tan›flmas› entelektüel yaflam›nda dönüm noktas› olmufltur. Yap›tlar› aras›nda, “Delili¤e Övgü,” bugün de okumaya devam edilen en ünlü yap›t›d›r. H›ristiyan fiövalyenin El Kitab›, Çocuklar›n Terbiye Edilmesi Üzerine, Julius Exclusus, Özgür ‹stenç Üzerine Deneme bafll›ca yap›tlar›d›r. John Colet’in Grekçe bilmeden ‹ncil üzerine vaazlar verdi¤ini görünce Grekçeyi ö¤renip Yeni Ahit’in Latince çevirisini yapm›flt›r. Ayr›ca pek çok klasik eserin bas›m iflinin gerçekleflmesine önayak olmufl ve bu yolla hümanizmin geliflimine katk› sa¤lam›flt›r. Rönesans ruhuna yapt›¤› bir di¤er önemli katk›ysa, yaz›nsal anlat›da yeni bir biçem oluflturma yoluna gitmifl olmas›d›r. Ona göre gerek felsefede gerek teolojide dilsel kesinlik, sözdizimsel do¤ruluk ve retorik parlakl›k öncelikle ele al›nmal› ve gerçeklefltirilmeydi. Bu aç›dan skolastik e¤itim dilini ölü ve yavan buluyordu. Ona göre büyük klasik yazarlar›n düflünceleri ‹ncillerle uyum içindeydi. Özellikle, Platon’un felsefesi ve ‹sa’n›n ö¤retileri aras›nda büyük benzerlikler vard›. ‹sa’n›n yal›n ö¤retisi ile Papal›¤›n dogmatik ve kibirli tutumu aras›nda derin bir uyuflmazl›k bulundu¤unu fark etmiflti. Erasmus, ilk modern entelektüel nitelemesini de kilisenin ve siyasi yöneticilerin gölgesinde düflünen ve eyleyen toplumun zihinsel çerçevesini ve dünya görüflünü etkilemeye ve yenilefltirmeye çal›flmas› nedeniyle kazanm›flt›r. Delili¤e Övgü adl› ünlü kitab›nda ruhban s›n›f›n›n delilik denebilecek uygulamalar›n›, papal›ktaki memuriyet düzenini, akla ve mant›¤a s›¤maz skolastik uygulamalar› elefltirmifltir. Günah ç›karma, üçleme, Tanr›n›n ‹sa olarak insan k›l›¤›na girmesi, tözün dönüflümü gibi dinin temel dogmalar› üzerine yap›lan sonu gelmez tart›flmalar› gülünç bulmufl, manast›rlardaki yaflam›, dinin özünden uzak olan garip ayr›nt›lar ve uygulamalar nedeniyle yads›m›flt›r. Erasmus’un bu konudaki temel elefltirisi dinin as›l do¤as›ndan uzaklafl›ld›¤›, din insanlar›n›n ipe-sapa gelmez ayr›nt›lar içinde yollar›n› kaybettikleri yolundad›r. Bu nedenle skolastik e¤itim program›n›n tümüyle elden geçirilmesi ve yenilefltirilmesi gerekti¤ini düflünüyordu. Erasmus’un rahiplerin delili¤ine övgüsü gerçek anlamda ironik, yani alayc›d›r. Ama bir baflka delili¤i ciddi anlamda övmektedir: Bu, iman›n yal›nl›¤› ile özdefllefltirilen deliliktir. O gerçek dinin bir kafa sorunu de¤il, yürek sorunu oldu¤unu hissetmifltir. Bu nedenle Erasmus, skolastik konular› hicvetmesine karfl›n dinin özüne iliflkin konularda gerçek bir kuflkucu de¤ildi. Sadece kilise ile tart›flmay› seviyordu: biricik iste¤i, kilisenin ö¤retilerini yeni hümanistik ö¤retimle uyumlu k›lmakt›. Bu yüzden Katolik kilisesinin kendi içinde ciddi bir reforma gereksinimi oldu¤unu sürekli olarak vurgulama yoluna gitti. Bu elefltirel bak›fla uygun olarak Erasmus, bafllang›çta Martin Luther’in kiliseye karfl› yöneltti¤i elefltirilerin temel noktalar›n› içtenlikle paylaflm›flt›r. Luther de Erasmus’un bilgisinin derinli¤ine ve geniflli¤ine daima hayranl›¤›n› belirtmifltir. Onun H›ristiyanl›¤› akla uygun hale getirebilmek için yapt›¤› çal›flmalar› övmüfl ve k›sa süre içinde Lutherci partiye kat›laca¤› umudunu dile getirmifltir. Ancak Erasmus yaflam›n›n ere¤i olarak gördü¤ü kat›ks›z bilgin olma giriflimindeki lider durumunun tehlikeye girece¤ini düflünerek, Luther’den uzak durmaya karar vermifltir; inanc›na göre, salt ba¤›ms›z bir bilim adam› dindeki reformu etkilemeyi umut edebilirdi. Luther, Erasmus’u ya amaç yoklu¤u ya da korkakl›k nedeniyle sorumluluktan kaçmakla suçlam›flt›r. Oysa Erasmus, H›ristiyan ö¤retideki kökenden bir de¤iflikli¤i uygun bulmuyordu; ona 9 Erasmus H›ristiyanl›¤› Hümanizm ile uzlaflt›rmaya çal›fl›yor, dinin as›l do¤as›ndan uzaklafl›ld›¤›n›, gerçek dinin kafa de¤il, yürek sorunu oldu¤unu düflünüyordu. 10 Luther, akl› s›n›rl› insan›n s›n›rl› bir yetisi olarak görmekte, Tanr›’y› ak›lla kavramaya çal›flman›n onu s›n›rland›raca¤›n›, bu yüzden iman›n ak›ldan önce geldi¤ini düflünmekteydi. Luther’e göre özgürce Tanr›ya yönelmek ve Tanr›’ya iman ederek yaflamak yeterlidir. Bunun için kilise kurumlar›na ve kilisenin zorlad›¤› kal›plaflm›fl uygulamalara gerek yoktur. Modern Felsefe-I göre varolan formüller içinde kalarak yap›lacak olan bir reform daha anlaml› ve de¤erli olabilirdi. Luther bir eylem adam› olarak davran›rken, Erasmus bir düflünür, elefltirmen olarak kalm›flt›r. Hümanizmin ahlaksal ilerleme için büyük bir kapasiteye sahip oldu¤u fleklindeki Rönesans düflüncesine ba¤l›l›¤›n› Özgür ‹stenç Üzerine Deneme bafll›kl› kitab›nda da dile getirmifltir. Burada e¤itimin aptall›¤› ve cehaleti önünde sonunda ortadan kald›raca¤›na olan inanc›n› vurguluyordu. Erasmus dar anlamda dini hümanist olarak nitelense de Rönesans hümanizminin tüm de¤erlerini savunan biri olarak kat›ks›z bir hümanist oldu¤u söylenebilir. Bir di¤er geç dönem hümanist, genelde H›ristiyanc› hümanizmin temsilcisi olarak görülen Alman rahip ve teolog Luther’dir (1483-1546). Köylü bir Alman ailenin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Hukuk okumufl ama baz› olaylar nedeniyle rahip olmay› seçmifltir. H›ristiyan dininin kökenden bir reforma gereksinimi oldu¤u düflüncesi, Luther’in devrimsel nitelikli girifliminde yaflama geçmifl, böylece, H›ristiyan dini içinde yeni bir mezhep ortaya ç›km›flt›r: Protestanl›k. Protestanl›¤›n Fransa’daki uzant›s› Calvin’in öncülü¤ündeki Kalvencilik (Calvinism) olmufltur. Felsefi bak›mdan Ockhaml› William’dan çok etkilenmifltir. Ockham bilgi konusunda s›k› biçimde empirik, bir anlamda kuflkucu bir görüfl ortaya koymufltur. O, flunu öne sürer: “Bir fleyin varoldu¤unun bilinmesi olgusundan, bir baflka fleyin varoldu¤u ç›kar›mlanamaz. Baz› fleylere, baflka fleylerin neden oldu¤unu söylemek, do¤al düzenin nedeninin Tanr› oldu¤unu söylemek için hiçbir kan›t oluflturmaz” (Stumpf, 1994: 209). Ockham bundan Tanr› hakk›nda hiçbir fley bilmiyoruz sonucunu de¤il, desteksiz bir ak›l Tanr›y› keflfedemez sonucunu ç›kard›. fiu halde Tanr› bilgisi inayetin bir arma¤an›d›r ve bir iman edimi taraf›ndan garantiye al›nabilir. Luther St. Augustinus’un yaz›lar›nda da bu görüfle etkili bir destek bularak, bu temel üzerinde teolojik yaklafl›m›n› infla etme yoluna gitti. Augustinus’un yaz›lar›nda iman›n önemine iliflkin bir baflka önemli destek daha buldu: ‹nsan›n özünden günahkârl›¤›na yol açan kötü hali onun cehaletinden ya da geliflmemifl akl›ndan de¤il, istencinin zay›fl›¤›ndan gelmifltir; bundan dolay› bu kötü halin üstesinden ak›l de¤il, iman gelebilir. Ak›l için olanaks›z olan bir fley imana uygun olabilir. Ona göre akl›n tafl›d›¤› güçlük, onun her fleyi kendi s›n›rl› perspektifine indirgeme e¤iliminde olan s›n›rl› insanl›¤›n bir yetisi olmas›d›r. Bu özellikle, do¤al akl›n, do¤ay› ve Tanr›’n›n kapasitelerini anlamak istedi¤inde do¤rudur. Burada insan akl› Tanr›n›n ne oldu¤unu ve ne yapabilece¤ini hesaplamaya kalk›fl›nca, Tanr›y› s›n›rlama yönelimi gösterir. Böylece Luther Tanr›y› anlama yolunda ussal güçlüklere dikkat çekti ve Tanr›ya giden yolda iman›n zorunlulu¤una yer verdi. Dinsel reform girifliminde akla karfl› iman tezinden güç alarak savafl›m›n› sürdürdü. fiu halde H›ristiyan yaflam›n Lutherci versiyonu hem skolastik teolojinin Ortaça¤ sistemine meydan okumak, hem de din adamlar›n›n söylediklerini yaparak bireysel ve toplumsal yetkinli¤in kazan›labilece¤i yolundaki iyimser görüfle prim vermemek anlam›na geliyordu. Luther’e göre, do¤ruluk, özgürlük ve H›ristiyan yaflam için tek fley zorunludur; o da ‹sa’n›n ‹ncilidir. Bunun d›fl›nda kilisenin istedi¤i ya da zorlad›¤› öteki kal›plaflm›fl uygulamalar›n hiçbirinin de¤eri yoktur: Bu aç›dan, özgürce Tanr›ya yönelmek, salt Tanr›’ya iman ederek yaflamak yeterli olacakt›r. ‹nsan›n Katolik kilisesinin bir sürü dinsel törenleri yerine, kurtulufl yolunda öncelikle, kiflinin kurtulaca¤›na inanmas› ve bu inanc›n› sürdürerek Tanr›ya iman etmesi yeterli olacakt›r. Bu görüflleriyle Luther, Tanr› ile kul aras›nda arac›l›k yapan din adamlar› s›n›f›n›, bir baflka deyiflle kilise örgütünü etkisiz duruma getirmifl oluyordu. Politik düflünceleri de bu teolojik görüfllerine paralellik göstermifltir. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi Luther’e göre, devlet yönetimi, Tanr›’n›n takdiridir; bu nedenle devletin ifllevleri bar›fl›n korunmas› amac›na yönelik olarak düflünülebilir: ‹nsan›n günahkâr do¤as›n›n sebep oldu¤u isyankârl›¤›, güçlü bir yöneticiyi zorunlu k›lm›flt›r. Tanr› insanlar› do¤alar› gere¤i otoriteye tabi k›lm›flt›r. Politik yaflamda imana karfl›l›k gelen fley bundan dolay› yetkeye boyun e¤me, yani itaat davran›fl›d›r. Birey ne tür bir emir verilirse verilsin yöneticiye itaat e¤melidir: çünkü onun emirleri, bar›fl›n ve düzenin korunmas›na yöneliktir. Yöneticinin gücü yetersiz ise, halk›n merkezileflmesi anarfliye yol açabilir ve böylece dünya kaosa sürüklenebilir. Asl›nda bu dünyadaki yaflam en önemli olan fley de¤ildir. Önemli olan, ruhun kurtulufludur. Yani öbür dünyada esenli¤e ve mutlulu¤a kavuflmakt›r. Bir yönetici ne yaparsa yaps›n ruha zarar veremez, sadece bedene ve mala zarar verebilir. Ac› çekmek ruhu y›pratmaz, tersine onu gelifltirir. Ama e¤er bir yönetici bedene ve mala zarar verirse, elbette ona karfl› koymal› ve onunla mücadele edilmelidir. Luther görüldü¤ü gibi, dünyevi yönetici ve onun yasalar›n› do¤rulayabilmek için, politik görüfllerinde teolojik temele yer vermifltir. Bu aç›dan St. Thomas ise flöyle bir saptama yapm›fl idi. “Bir yönetici eliyle yap›lan pozitif bir yasa e¤er do¤al yasalara ayk›r› düflüyorsa, o zaman bu yasa yürürlükten kald›r›lmal›d›r. Çünkü ona itaat edilmesi gerekmez.” Burada do¤al yasadan kas›t temellerinin Tanr›da oldu¤u düflünülen temel hak ve özgürlüklerdir. Görülüyor ki her iki düflünür de teolojik temellerden hareket etmekle birlikte, her birinin toplum düzeni bak›m›ndan inananlardan beklentileri çok farkl› olmufltur. Bu dönemde ilk kez Machiavelli, hukuk yasalar›n› laik temellerden hareketle aç›klama yolu tutmufltur. Rönesans hümanizmi dendi¤inde akla gelen ilk isimlerden biri de kuflkucu hümanizmin temsilcisi olarak kabul edilen Montaigne’dir (1533-1592). Fransa’n›n Bordeaux kenti yak›nlar›ndaki Montaigne flatosunda do¤mufl, ayn› yerde ölmüfltür. O da tüm Rönesans hümanistleri gibi küçük yaflta Latince ve Grekçe ö¤renmifltir. Hukuk e¤itimi alm›fl, Parlamentoda konsil olarak çal›flm›flt›r. As›l kal›c›l›¤›n› baflyap›t› kabul edilen Denemeler isimli eserde ortaya koydu¤u hümanist düflüncelere borçludur. Bu yap›tla deneme türünü popüler hale getirmifl ve dünya edebiyat›nda sayg›n bir yer edinmifltir. Düflüncelerinin niteli¤i bak›m›ndan “modern kuflkuculu¤un babas›” olarak an›l›r. Descartes, Pascal, Rousseau, Nietzsche, Stefan Zweig, Asimov ve Shakespeare gibi birçok ismi etkilemifltir. Denemelerine flu ünlü kuflkucu soruyu sorarak bafllar: “Ne biliyorum?” Bu sorunun ›fl›¤›nda kendi yarg›lama gücü arac›l›¤›yla dünyay› sorgulamaya bafllar. Bu arada ussal bilgi ile kiflisel öykü anlatma aras›ndaki ustaca dengeyi iyi kurmufltur. Bu iki özellik onun modern okuyucuyla kolayca iletiflim kurmas›n› sa¤lam›flt›r. Entelektüel geliflimi aç›s›ndan Montaigne, ilk ça¤›n ilk kuflkucu düflünürü olan Pyrrhon’dan ve Helenistik ça¤›n büyük kuflkucusu Sextos Empeirikos’dan etkilenmifltir. Antikitenin bu düflünürleri, ‘kuflkuculuk’ terimini modern anlam›ndan farkl› bir anlamda kullan›yorlard›. Bu terim Montaigne’in zaman›nda kuflkucu bir ruhsal durum içinde olmak biçiminde anlafl›l›yordu; buna göre herhangi bir fleyin kesin biçimde bilinebilece¤inden kuflku duymak, kuflkucu ruhsal durum içinde olmay› anlat›r. Oysa Montaigne’e göre, ‹lkça¤da kuflkuculu¤un kurucusu Pyrrhon insanlar›n neyi bilip neyi bilemeyece¤i konusunda ya da neyin varoldu¤u neyin varolmad›¤› konusunda kat› bir ö¤reti formüle etmemiflti. Bu nedenle Montaigne, klasik kuflkucular›n tutumunda günlük yaflam›n özgürlefltirilebilecek bir tarz› için bir reçete bulmufltur: Klasik kuflkuculu¤un merkezi noktas›, tümüyle örnek bir yaflam yaflamaya duyulan arzunun efllik etti¤i bir araflt›rmac› ruhsal durumda bulunmakt›. Bu, Montaigne’nin de birincil ilgisini oluflturmufltur. Özellikle ilgilendi¤i 11 Montaigne “ne biliyorum?” sorusu ile yola ç›kar ve bu soru ›fl›¤›nda kendi yarg›lama gücü arac›l›¤›yla dünyay› sorgulamaya giriflir. 12 Modern Felsefe-I Klasik kuflkuculu¤u izleyen Montaigne örnek yaflam için, tüm insansal yetilerini kullanabilece¤i bir araflt›rmac› ruhsal durum içinde bulunmay› önemsedi. fley, sürekli yeni anlamlar keflfedebilece¤i ve ayn› zamanda insan olarak sahip oldu¤u tüm güçleri kullanabilece¤i bir yaflam tarz› idi. Bu arada Montaigne kendisi de kat› düflünceler ileri sürmemifl, istedi¤i yaflama biçiminin, akla yatk›n itirazlar do¤urabilecek baz› ö¤retilere kendisini ba¤larsa olanakl› olamayaca¤›n› düflünmüfltür. Çünkü pek çok sorunun aç›k, net bir çözümü olmad›¤›n› hissetmifltir. Örne¤in Sokrates öncesi filozoflar› sürekli u¤raflt›ran “nesnelerin gerçek do¤as› nedir?” sorusu gibi sorular yan›ts›z kalmaya mahkûm gibi görünmektedirler. Montaigne, kuflkucular›n bu aç›klamalar›nda özgürlefltirici bir güç bulundu¤unu keflfetti. Buna göre hiç kimse herhangi bir ö¤retiye iliflkin kesin karar veremez ama sürekli bir araflt›rma tutumu içinde oldu¤unu söyleyebilir. Kesin ve de¤iflmez do¤rulu¤u yakalad›¤›n› öne süren tutumlar fanatizmi ve dogmatizmi ortaya koyar sadece. Montaigne dönemindeki ürkütücü fanatizm örneklerinden yak›nmaktad›r: Uzun süredir devam eden din savafllar›, dini kovuflturma ve iflkenceler bu fanatizmin aç›k örne¤idir. Yine, dönemin toplumda genel davran›fl›, insaniyetsizlik ve ihanet noktas›nda belirginleflmektedir. Dehflet ve korku salmaya yönelik tüm bu davran›fl sapk›nl›klar› fanatizmin ürünüdür. Bu dönemde insan ruhunun iç bar›fl›n›n kaybolmufllu¤u kendini toplumsal kargaflada yans›tmaktad›r. Montaigne, yap›c› bir kuflkucu tutumun, zalimli¤in bu tür patlamalar›n› önleyebilece¤ine içtenlikle inanm›fl olarak kuflkuculu¤a sar›lm›flt›r. Ona göre do¤ru kuflkucu tutumda insan enerjisi kontrol edilebilen konulara ve amaçlara yönlendirilebilir. Montaigne, bu aç›dan evren ve onun kaderine iliflkin bilinmezliklerle u¤raflmak yerine, insanlar›n kendilerine en yak›n konular üzerine düflünmek suretiyle kendi yaflam felsefeleriyle ifle bafllamalar›n› ö¤ütlemifltir. Bunun için en iyi bafllang›ç noktas›n›n ise kiflinin kendi deneyimlerinden yola ç›kmak oldu¤unu belirtir. Çünkü “her insan kendisinde bütün bir insanl›k koflulunu tafl›maktad›r.” Bu aç›dan fluna ikna olmufltur: Birisinin kendisine yararl› oldu¤u kan›tlanan her hangi bir fley bir baflkas› için de yararl› olarak görülebilir. Rönesans ruhuna uygun olarak Montaigne, teknik jargonun bulan›kl›k ve belirsizli¤ini yads›yarak, insanlar›n do¤al ve normal eylemleri üzerine aç›k ve net bir söylem ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Oysa bu aç›dan Ficino ve Hebraeus gibi Aristotelesçileri elefltirir: “Benim gündelik yap›p etmelerim Aristoteles taraf›ndan ele al›nd›¤› zaman onlar›n ço¤unu anlayam›yorum” demekten kendini alamaz. Onlar akademisyene paye ç›karmak için ya çok süslenerek anlat›lmakta, ya da üzerlerine perde çekilerek anlat›lmaktad›rlar. Oysa gereksinim duyulan fley, bu kiflilerin do¤ay› yapay hale getirdikleri kadar sanat› da olabildi¤ince do¤al hale getirmeleridir. Montaigne için kuflkuculuk, ne tutum olarak bir kötümserlik, ne de davran›fl kural› olarak bir reçete idi; tersine o, kuflkuculukta insan yaflam›n›n tüm görünümleri için olumlay›c› bir tutumun kayna¤›n› keflfedebilmiflti. Ona göre en derin anlam›nda insan olmak tam anlam›yla bilinçli deneyimlere sahip olmak demekti. Yani bir kifli, karfl›s›na ç›kan almafl›klar› bilinçli bir biçimde tartabiliyorsa ve bunun sonunda bir yarg›ya varma edimi arac›l›¤›yla davran›fl›n› kontrol edebiliyorsa, flu halde tümüyle bilinçli deneyimlere sahip olabiliyor diyebiliriz; insan için yarg›lamak, bir yarg›ya ulaflabilmek çok önemli bir edimdir; bu yarg› gücü insan› insan yapmaktad›r. Ama önemli olan bilinçli bir karara varmak ve bir yarg›da bulunabilmektir. Karar verme mekanizmas› insan›n tüm yetilerinin tam bir ifadesine izin verir, buna duygulan›mlar ve heyecanlar da dâhildir ve ruhumuz flu anki ya da rastlant›sal ya da yabanc› koflullar taraf›ndan uyar›labilir ve ikaz edilebilir ve bunun sonucunda insan bir karar verebilir, bir hüküm verebilir ya da bir yarg›da bulunabilir. Montaigne’e göre yeryüzünde itiraz götürmez bir düflünce yoktur. Bu yüzden mutlu olmak isteyen kifli kendisini hiçbir görüfle ba¤lamamal›, sürekli araflt›rma ve keflfetme durumu içinde olmay› ye¤lemelidir. Montaigne’e göre kuflkuculuk ne kötümserlik ne de bir reçetedir; insan yaflam›n› olumlay›c› bir tutumun kayna¤›d›r. 13 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi Montaigne klasik kuflkuculu¤un merkezsel bir bak›fl aç›s›na kendisini adapte etmifltir: “Dururum, gözden geçiririm ve sonra duyular›m›n sa¤lad›¤› deneyimi ve toplumsal uygulamalar› kendim için k›lavuz edinirim,” demektedir. Duyular insanlara hem kendileri hem de gerçek haz ve fiziksel devaml›l›k kayna¤› olan fiziksel dünya hakk›nda yeteri kadar güvenilir bilgi verir. Toplumsal uygulamalar ise hemen hemen onlar›n nesnel do¤ruluklar›n› hesaba katmadan ve yine bizlere bir de¤er alan› sunarlar. Örne¤in din ve yasalar dünyaya iliflkin pozitif olgulard›r; bunlar› yads›mak demek, bir uçurumun kenar›nda duran birisinin hiçbir tehlike içinde olmad›¤›n› söylemesi ile hemen hemen ayn› fleydir. Pratik hüküm bir kiflinin yurttafl› bulundu¤u ülkenin formel koflullar›n› ve düzenini kabul etmesini gerektirir. Yine pratik yarg›, bir kiflinin yaflam›ndaki uygun ve uygun olmayan s›n›rlar› ay›rt etmesini sa¤layabilir. Bu durum, Montaigne’in kuflkuculu¤unun devrimsel eylemlere yol açan bir kuflkuculuk olmad›¤›n› gösterir. Kendisi de toplumsal de¤iflimin birdenbire olmamas› gerekti¤ine inanan muhafazakâr bir durufla sergilemiflti. Çünkü toplumlar›n kendilerine do¤ru devinmek zorunda olduklar› mutlak do¤ruluklar ve özel hedefler yoktur. Bu nedenle insanlara yaflam› oldu¤u gibi kabul etmelerinin, bir fleyi kesinlikle bilmenin ne denli güç oldu¤unu anlamalar›n›n erdemlilik oldu¤unu anlatmaya çal›flm›flt›r. Rönesans hümanizmi onunla doruk noktas›na ulaflm›flt›r. Montaigne kuflkucu bir düflünür olmakla birlikte bu kuflkuculu¤u insan›n mutlulu¤u u¤runa kullanmay› baflarabilmifltir. Gündelik kullan›mda karars›zl›k ve belirsizlik içinde yaflayan insanlar› ifade etmekte kullan›lan kuflkuculu¤un Montaigne’in düflüncesinde nas›l olup da mutluluk için bir araç haline getirilebildi¤ini tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 1 RÖNESANSTA TOPLUM DÜfiÜNCES‹ VE TOPLUMSAL ÜTOPYALAR Rönesans döneminde insanlar›n nas›l bir toplum düzeninde yaflamalar› gerekti¤i konusunda yo¤un bir aray›fl dikkati çeker. Ortaça¤›n bireysel özgürlükleri k›s›tlayan teolojik yap›s› insanlar› nefes alamaz duruma getirmiflti. Dünyevi zenginliklerin bir avuç feodal aristokrat›n elinde toplanm›fl olmas›, birçok insan›n onlar›n topraklar›na ba¤›ml› yar› köle biçiminde yaflamalar› ve emeklerinin karfl›l›¤›n› alamamalar›, toplumsal huzursuzluklar› her geçen gün art›rmaktayd›. Böyle bir ortamda insanlar›n hak aray›fllar›, bireysel özgürlük, toplumsal adalet ve eflitlik istemleri gün yüzüne ç›kt›. Bu dönem ayn› zamanda toplumsal savafl›mlar›n da yo¤un biçimde yafland›¤› bir dönemdi. Özgür ve adil bir toplum düzeni aray›fl›na baz› ayd›n yazarlar ve iyi niyetli aristokratlar da kuramsal destek sa¤lamaktayd›. Sonuçta ortaya öncelikle ütopik toplum düzenleri öneren çal›flmalar ç›kt›. Bu bölümde, bunlardan en bilinenleri ele al›nacakt›r. Thomas More Thomas More (1478-1535) hümanist bir ‹ngiliz düflünürü ve bakanl›¤a kadar yükselmifl bir devlet adam›d›r. Katolik olmas› nedeniyle, VIII. Henri’nin eflinden boflan›p ikinci bir evlilik yapmas›na adalet bakan› olarak izin vermemifl, bunun üzerine vatana ihanet suçuyla 1535 y›l›nda idam edilmifltir. 1516 y›l›nda yay›nlad›¤› Ütopia adl› yap›t›yla kal›c› bir ün sa¤lam›fl, ad› bu yap›tla adeta özdeflleflmifltir. Ütopya teriminin etimolojik anlam›; Grekçe ‘ou,’ yani ‘olmayan,’ ve ‘topos’ yani ‘yer’ sözcüklerinden gelir. Bu ikisi birleflince ‘olmayan yer’ anlam› ç›kar. More’un yap›t›na göre bu isimde bir imgesel ülke olsa da bu ülkenin toplum ve dev- Ütopya sözcü¤ü Yunanca’da olmayan anlam›na gelen ‘ou’ ve yer anlam›na gelen ‘topos’ sözcüklerinin birefliminden oluflur ve ‘olmayan yer’ anlam›na gelir. 14 Platon’un Devlet’inde belirlenen toplum düzeni yönetici ve asker s›n›flar› içine alan bir tür sosyalizm ütopyas› iken Thomas More s›n›fs›z bir yap› öngörerek sosyalist yap›y› toplumun tüm katmanlar›na yayar. Modern Felsefe-I let modeli gerçekten olamayan, yani ütopik bir modeldir. Yap›tta tümüyle kamumalc›, sosyalizm benzeri bir toplum yap›s› betimlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ütopik devlet modelinin ilk örneklerinden biri, hat›rlanaca¤› üzere, Platon’un Devlet adl› yap›t›nda verilmekteydi. Bu yap›tta üç s›n›fl› bir toplum yap›s› önerilmekte, bunlardan yönetici ve asker s›n›f için sosyalizm benzeri bir düzenleme düflünülmekteydi. Halk tabakas› ise kendi haline b›rak›lmaktayd›. Yönetici ve koruyucu s›n›flar›n mülk edinmeleri yasaklanmakla birlikte emekçi s›n›f› mülk edinebilmekteydi. Yönetici s›n›f›n aile kurmas› yasakt› ama halka aile kurma izni de tan›nm›flt›. Asker s›n›f›n evlilikleri ise denetime tabiydi ve çocuklar› ellerinden al›nmakta, devletin belirledi¤i bak›c›lar taraf›ndan büyütülmekteydi. Platon’a göre, özel mülkiyet ve aile düzeni insanlar›n genel ahlak›n› bozdu¤u için yönetici s›n›ftakilerin bunlardan uzak durmas› gerekmekteydi. Ancak bu flekilde kendilerini devlet ifllerine verebilir, devletin güvenli¤i, geliflimi ve mutlulu¤u ancak bu flekilde sa¤lanabilirdi. Görüldü¤ü gibi, Platon’un belirledi¤i toplum ve yönetim biçimi toplumun iki üst s›n›f›n› içine alan bir sosyalizm ütopyas›yd›. Thomas More ise tümüyle s›n›fs›z bir toplum düflünerek sosyalist yap›y› toplumun tüm katmanlar›na yaym›flt›r. Toplumda eflitlik ilkesi egemendir. Çünkü toplumun mutlulu¤unu gerçeklefltirmenin tek yolu eflitlik ilkesinin uygulanmas›d›r; mal mülkün tek tek kiflilerde topland›¤›, mülkiyetin tek kifli için hak say›ld›¤› yerlerde eflitlikten söz edilemedi¤i gibi gerçek bir toplumsal huzur ve refah da bulunmaz. Bunun için ülkenin zenginliklerinin insanlar aras›nda adilce bölüfltürülmesi ve özel mülkiyetin ortadan kald›r›lmas› gerekir. Ütopia’daki toplum betimlemesi bu esasa dayan›r. Bu devlette sosyal adalet ve eflitlik ilkesi ad›na özel mülkiyet yasaklan›r. Eflitlik ilkesi her alanda eflit bir biçimde uygulan›r. Buna göre her fley kamunundur; kamu ad›na devlet taraf›ndan yönetilir ve denetlenir. Toplum yap›s›n›n temel ünitesi ailedir ve aileler her bak›mdan birbirlerine eflit düzeydedirler. Oturduklar› evler tümüyle birbirine benzer, bu evleri on y›lda bir de¤ifltirmek zorundad›rlar. Evlerin kap›lar› kilitlenmez çünkü h›rs›zl›k yapmay› gerektiren bir durum yoktur. Bu toplumda para ve alt›n kullan›m› yasakt›r. Laz›ml›klar ve kölelerin zincirleri alt›ndan yap›l›r; bu flekilde herkesin alt›ndan nefret etmesi sa¤lan›r. ‹nci ve elmas ise küçük çocuklar için süsleme gereci görevini görür, büyükler için hiçbir anlam ifade etmezler. Ütopia’da tar›m birincil ekonomik etkinliktir. Her aile iki y›l boyunca k›rsal kesimde kalarak yo¤un bir biçimde çiftçilik yapar. K›rsal kesimde aileler say›lar› k›rk kifliyi bulan çiftlik evlerine dönüflürler, bu ailelerde iki köle bulunur. Aileyi yafll› ve bilge bir kad›n ve erkek yönetir. Bu görev bir tür askerlik görevidir. ‹ki y›l› tamamlayan aileler yaflad›klar› kente ve eski ifllerine dönerler. A¤›r ve pis iflleri köleler yapar. Köleler ya savafl esirleri ya da a¤›r suç iflleyip cezas›n› çeken kiflilerdir. Ütopya’da kölelerin bulunmas› mutlak eflitlik ilkesini zedeler gibi görünmektedir. Thomas More bile, bu insanl›k ay›b›n› zihinsel düzeyde bile olsa aflmay› baflaramam›flt›r. Ütopya’da lüks üretim yasakt›r. Sadece evli kad›n, evlenmemifl kad›n ve evli erkek, evlenmemifl erkek kategorileri vard›r. Aile düzeni ataerkildir. Evlenen erkekler baba evinde kal›p baba taraf›ndan yönetilirler. Çok geniflleyen ailelerin çocuklar› baflka ailelere aktar›l›r. Evlenmelerde erke¤in de kad›n›n da bakir olmas› aran›r. E¤er bu koflul gerçekleflmezse ilgili kifli cezaland›r›l›r. Efl adaylar› evlenmeden önce birbirlerini yak›ndan görür ve tan›rlar. Efllerden birisinin ötekini aldatmas› ve fliddetli geçimsizlik boflanma nedenidir. Boflanmada suçlu görülen taraf yeniden evlenemez. Yasal çal›flma süresi alt› saat olarak belirlenmifl, çal›flma süresi d›fl›ndaki saatler kültürel ve estetik geliflime yönelik etkinliklere ayr›lm›flt›r. Akflam yeme- 15 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi ¤inden sonra bir saat oyun oynan›r. Gece sekizde yat›l›r, uyku saati sekiz saattir. Sabah›n erken saatlerinde konferanslar verilir. Ancak bunlar› dinlemek zorunlu de¤ildir. Önemli olan bofl gezmemek, yarars›z ifl yapmamakt›r. Devlet yöneticileri bilge kifliler aras›ndan seçimle ifl bafl›na gelirler. Bunlar›n bafl›ndaki yönetici yaflam boyu görevinde kal›r, sadece despotlu¤a do¤ru gitti¤i anlafl›l›rsa görevinden al›nabilir. Hükumet temsili bir demokrasidir. Do¤rudan seçim sistemiyle kurulur. Ülkede özel bilimsel bilgiye sahip kifliler bilim insan› olarak seçilirler ve bilgileri yeterli bulundu¤u sürece sadece bu ifli yaparlar. Kentler çok büyüdü¤ünde belli bir nüfus baflka kente gönderilir. Tüm kentler kalabal›klaflt›¤›ndaysa yeni kentler kurulur. Hâlihaz›rda 54 kent oldu¤undan söz edilmektedir. Bu kentlerdeki hastanelerde hastalar tedavi edilir, amans›z hastal›klarda hastaya intihar önerilir, kabul etmezse bak›m› özenle sürdürülür. Ütopya’da farkl› dinlere inanan kiflilere hoflgörüyle yaklafl›l›r. Hoflgörü yasas›n› çi¤neyenler sürgün cezas›yla cezaland›r›l›r. Bir yarat›c›n›n varl›¤›na inanmak bak›m›ndan tüm dinler eflittir ve herkes Tanr›ya ve ölümsüzlü¤e inan›r. Ütopya’da ateist insanlara da yer vard›r. Bunlar yurttafll›ktan ve siyasete kat›lma hakk›ndan mahrum olsalar da rahats›z edilmezler. Ortaça¤›n dinsel hoflgörüsüzlü¤ünden sonra, bu tutum Rönesans ruhunun verdi¤i bafll›ca mesajlardan olsa gerektir. Bugün çeflitli dinlerin birbirine karfl› gösterdi¤i hoflgörüsüzlük düflünüldü¤ünde, More’un hoflgörü ilkesi gerçek anlamda bir ütopya gibi görünmektedir. Ütopyal›lar savafltan da kaç›n›rlar; savaflmak zorunda kald›klar›ndaysa paral› askerler kullan›rlar. Bunlar›n da mümkün oldu¤unca sa¤ kalmalar› istenir. Asl›nda kendileri savafla neden olmad›klar› için savafla yol açan toplumu içten zay›flatarak savafla giriflmekten cayd›rma yolunu tutarlar. Onlar için savaflma nedeni, ya kendi ülkelerinin sald›r›ya u¤ramas›d›r, ya müttefik olduklar› ülkenin sald›r›ya u¤ramas›d›r ya da sald›r›ya u¤rayan güçsüz devletlerin kendilerinden yard›m istemeleri durumunda bu iste¤i kesinlikle geri çevirmemeleridir. Tüm bu durumlarda yöntemle-içten zay›flatma takti¤ini uygulamak sald›rgan›n savafl› bafllatmas›n› önlemek aç›s›ndan temel yöntemdir. Savaflmak zorunda kal›rlarsa paral› askerlerin ücretini karfl›layabilmek için alt›n ve gümüfl biriktirmek yararl› görülür. Ütopyal›lar kad›n erkek ay›rt etmeksizin kendileri savaflacakm›fl gibi savaflç› olarak yetifltirilirler ama insan yaflam› de¤erli oldu¤u için ilk ilke, öteki ülkelerin insanlar›ndan paral› askerler devflirmektir. Ütopyal›lar savaflç› ruhlar›n› ola¤anüstü stratejiler gelifltirme yolunda kullan›rlar ve karfl› taraf› içten çökerterek savafl› kazanmaya çal›fl›rlar. Burada bir çifte standart var gibi görünebilir çünkü evrensel insanl›k sevgisi ad›na Ütopyal›lar, çabalar›n› müzakere yoluyla savafl› önlemeye yöneltebilirlerdi. Daha do¤rusu More bu yöne do¤ru bir düflünme çizgisi gelifltirebilirdi. More bu noktada gerçekçi ve natüralist davranm›fl görünüyor. ‹stilac› niyetlerle savafl bafllatan bir ülke mutlaka olaca¤›na göre, savunma amaçl› stratejiler bir bak›ma hakl› görülebilir. Ama bu stratejiler büyük kurnazl›k örnekleri olarak karfl›m›za ç›kmakta, bu da Ütopyal›lar›n ahlaksal duyarl›l›klar›na ters görünmektedir. Thomas More’un Ütopyas›nda pek çok uygulama insan do¤as›na ayk›r› görünmektedir. Bu türden toplum önerilerini ütopya k›lan da zaten bu yönleridir. Ütopyalar arac›l›¤›yla dönemin toplumlar›na yasal eflitli¤in sa¤lanmas›, haks›z kazanc›n önlenmesi, tembelli¤in ortadan kald›r›lmas› gibi noktalarda mesaj verildi¤i düflünülebilir. More’un eserin 1. kitab›nda dönemin ‹ngiltere’sindeki toplumsal ve siyasal düzensizlikleri betimlemesinin sebebi de budur. Yap›t›n 2. kitab›nda betimlenen ütopik düzenin, söz konusu düzensizliklerin giderilmesi ad›na bir çözüm olarak önerildi¤i düflünülebilir. More’un Ütopyas›nda tüm dinlere ve hatta dinsiz insanlara hoflgörüyle yaklafl›l›r. Bu durum Rönesans ruhunun verdi¤i en temel mesajlardand›r. Ütopyal›lar›n bar›fl için müzakere etmek yerine kurnaz savafl stratejileri gelifltirmeleri ve köleli¤i sürdürmeleri, ahlaksal duyarl›l›klar›yla çeliflir görünmektedir. More, Ütopyada ülkesinin içinde bulundu¤u toplumsal ve siyasi düzensizli¤i elefltirmekte ve bu düzensizlikler için ç›k›fl yolu önermektedir. 16 Modern Felsefe-I Tommaso Campanella Campanella’ya göre bilginin temeli duyumdur. Do¤a, Tanr›’n›n bir görünümüdür ve inanç da bir bilgi biçimidir. Campanella’ya göre ideal toplum düzeni do¤ayla uyumlu olmal›yd› ve böyle bir düzen Tanr›’n›n bilgeli¤inin bir yans›mas›yd›. Campanella’ya göre ideal devlet parçan›n bütünde, bütünün parçada birbirini tamamlad›¤› ideal bir politik birliktir. Günefl Ülkesinde tek ayr›m bilgi bak›m›ndand›r. Devleti en bilgili kifli yönetir. Üç yard›mc›s› ise Güç, Ak›l ve Sevgi adlar›n› tafl›rlar. Tommaso Campanella (1568-1639) Güney ‹talya’da do¤du ve küçük yafllarda Dominiken mezhebine girdi. Erken yafllardan itibaren Aristoteles muhalifi oldu. Bernardino Telesius’un empirizmine ba¤land› ve bilginin temelde duyum oldu¤unu ve her fleyin do¤as› bak›m›ndan duyuma sahip oldu¤unu öne sürdü. Ona göre, felsefi bilgi ve her türden bilim, yaln›zca duyumun farkl› biçimleridir. Do¤a ayn› zamanda Tanr›n›n bir görünümüdür. ‹nanç ise bir bilgi biçimidir. Aristotelesçili¤e ve resmi kilise ö¤retilerine karfl› ald›¤› düflmanca tav›r ve devlet yap›s›n›n de¤ifltirilmesi konusundaki görüflleri nedeniyle yarg›lanm›fl, 27 y›l›n› hapislerde geçirmifl, yine de düflünce ve inançlar›ndan ödün vermemifltir. Biz burada, toplum düflüncesi bak›m›ndan onun Günefl Ülkesi adl› yap›t› üzerinde duraca¤›z. Bu yap›tta fliddetten, bask›dan, düzensizlik ve ak›l d›fl›l›klardan ar›nm›fl, eflitlik ve sosyal adalet ilkelerini gerçeklefltirmifl, do¤a ile uyum içinde olan ideal bir toplum düzeni betimlenir. Bu toplum düzeni, Tanr›n›n içkin sanatç›l›¤› ve bilgeli¤ini yans›tmaktad›r. Yap›t, Colomb’un keflif gezilerine kat›lm›fl Cenoval› bir kaptanla Ospitalario adl› kifli aras›nda geçen fliirsel bir konuflmad›r. Campanella kendi döneminin toplumlar›n›, do¤al yaflamdan tümüyle uzaklaflarak, adaletsizli¤in ve mutsuzlu¤un labirentine dönüflmüfl gördü¤ü için bir ütopya yazmak gere¤ini duymufltur. Onun düflündü¤ü, politik olarak düzenlenmifl bir toplumdur; tüm bireysel parçalar›, toplumsal bütünlük ile uyumlu olan, parçan›n bütünde, bütünün parçada birbirini tamamlad›¤› ve tan›mlad›¤› bir ideal siyasal birlik olarak bir devlet her fleyden önemli görünmektedir. Bu devlet ve toplum idealini Günefl Ülkesi ad› verilen yerde gerçekleflmifl olarak düflünür. Buras› Seylan’a ba¤l› Topraban adas›ndad›r. Günefl Ülkesi iklim bak›m›ndan insan sa¤l›¤›na uygun olan bir co¤rafyada kurulmufltur ve iç içe s›ralanm›fl daire biçiminde duvarlarla korunmaktad›r. Say›ca yedi olan dairesel duvarlar aras›nda çeflitli yerleflim alanlar› oluflturulmufltur. Bu ütopik devlet, komünizm benzeri bir yap› sergiler: Özel mülkiyet yani mal mülk ve kazanç ayr›m› yoktur. Tüm kazan›mlar herkesindir ve bu ba¤lamda devletindir. Tüm yap›lanlar devlet ve toplum ad›na yap›l›r. Bu ülkenin dünya görüflünde bilim ve felsefe egemendir; yaflama biçiminin ve devlet yönetiminin temelinde bilgi ve bilimsel ayd›nlanma yatar; do¤ayla uyumlu bir bilimsel geliflme öngörülür. Oysa ça¤›m›zda bilim ve teknoloji do¤a için bir tehdit haline gelmifltir. ‹nsanlar aras›ndaki biricik ayr›m bilgi bak›m›ndand›r; bilgi üstünlü¤üne göre çeflitli görevlere getirilirler. Görevlerini en iyi yapanlar toplum kat›nda daha itibarl› duruma gelirler. Devleti yönetenler kuramsal bilgileri bak›m›ndan da pratik bak›mdan da iyi yetiflmifl kimselerdir. Günefl Devletinin bafl›nda hem filozof hem de rahip kimli¤i olan bir hükümdar bulunmaktad›r. Ülkenin en bilge insan›d›r ve görevini ölünceye dek sürdürebilir ama kendisinden daha bilge biri ç›karsa yerini ona b›rakmak zorundad›r. Felsefeci ve din adam› kimli¤ine uygun olarak Metafizikçi ya da Baflrahip adlar›yla an›lan bu en üst yönetici, güç, bilgelik ve sevgi edimlerini kiflili¤inde birlefltirmifltir. Üç yard›mc›s› da Güç, Ak›l ve Sevgi adlar›n› tafl›rlar. Güç, savafl bar›fl ve askerlik ile iliflkili iflleri yönetir. Bilim dallar›, bu bilim dallar›nda çal›flan araflt›rmac›lar, tüm meslekler ve mesleki ifller, Akl›n görev alan› içinde yer al›rlar. Bilimlerin bafl›ndaki uzmanlar onun buyru¤u alt›ndad›r. Bütün bilimler Bilgi ad› verilen tek bir kitapta flafl›rt›c› bir aç›kl›kla özetlenmifltir. Sevgi ise ülkede sa¤l›kl› kuflaklar yetifltirilmesi görevini üstlenmifltir. E¤itim ö¤retim ifllerinin düzenlenmesi de onun sorumlulu¤undad›r. Bu ülkede More’un yaklafl›m›na karfl›t olarak aile ve evlilik kurumlar› yoktur. Sa¤l›kl› ve birbirine uygun bireyler devlet izniyle birlikte olup sa¤l›kl› çocuklar dünyaya getirirler. Sevgi, tüm 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi sa¤l›k konular›n› titizlikle izler ve düzenler. Yaflam da dâhil her fley ortaklaflad›r. Tüm çocuklar devletindir ve devlet taraf›ndan büyütüp e¤itilirler. Kamuya ait evlerde yaflarlar, kad›nlara ve erkeklere ayr›lm›fl k›s›mlarda hemcinsler olarak yatarlar. Söz konusu evlerde uzun masalar›n çevresine oturarak hep birlikte kar›nlar›n› doyururlar. Ülkede tümüyle komünal-toplulukçu bir yaflam söz konusudur. Hiçbir kimsenin hiçbir fleyi olmamas› temel ilkedir. Çünkü bir fleylere sahip olmak bencilli¤i körükleyecek insanda her fleyden önce bulunmas› gereken yurt sevgisini azaltacakt›r. Matematik ve do¤al bilimler temeli üzerine oturtulmufl olan e¤itim-ö¤retim her aflamada zorunlu tutulmufltur. Ö¤renciler yeteneklerine ba¤l› olarak farkl› meslekler için özel e¤itim al›rlar ve herkes yeteneklerine göre bir ifle yerlefltirilir. Hiçbir konu rastlant›ya b›rak›lmaz. Spor e¤itimi aç›k havada gerçeklefltirilir. Çocuklar›n ve yetiflkinlerin e¤itim almas›n›n en ilginç yolu, kent duvarlar›na çizilmifl olan resim ve flekillerin sürekli önlerinden geçildikçe izlenmeleri ve alg›lanmalar› yoluyla olur. Duvarlarda sanatsal resimlerin yan› s›ra, temel ansiklopedilerin içerdi¤i tüm bilgilerin resmedilmifl biçimleri bulunur. En iç duvardan en d›fl duvara do¤ru ve küçükten büyü¤e do¤ru her bir duvara bir gezegen resmi çizilerek, bunlar›n tan›nmalar› ve ö¤renilmeleri sa¤lanmaktad›r. Duvarlar ayr›ca bir tiyatro sahnesi görevi de görmektedir. Küçük çocuklar alfabeyi, okuma yazmay› ve daha baflka pek çok bilgiyi bu duvarlar üzerindeki çizimlerden salt bir oyun oynar gibi ö¤renirler. E¤itim süreçlerinde çeflitli aletlerden de yararlan›l›r ve oldukça ileri e¤itim yöntem ve teknikleri önerilir. Ülkede çarfl›-pazar al›flverifli ve para bulunmaz. Lüks tüketim de dâhil her fley devlet taraf›ndan karfl›lan›r ve kiflilere do¤al bir hak olarak da¤›t›l›r. Yine de yabanc›lardan baz› fleyler almak için ülkenin belli bir paras› vard›r. Günlük çal›flma 4 saatle s›n›rl›d›r. Bu süre Platon’da 8, More’da 6 saatti. Ülkede insanlar çok çal›flkan ve verimli olduklar› için 4 saatlik bir çal›flma yeterlidir. Tembellik en büyük etik de¤ersizliktir ve cezaland›r›l›r. Çal›flma d›fl›ndaki vakitler bireysel geliflimi amaçlayan etkinliklere ayr›lm›flt›r. Ülkede herkes gereksedi¤ini ve hak etti¤ini elde eder. Kimse baflkas›n›n durumuna ya da konumuna göz dikmez. Her konuda temel ölçüt toplumun iyili¤idir. Bu flekilde hem birey hem de toplum mutlu olur. Campanella’n›n bu görüflleri gelifltirirken dönemin koflullar›ndan etkilendi¤i anlafl›lmaktad›r. O dönemin ‹talyan Kent devletlerinde kalabal›k kitleler a¤›r ifllerde ezilirken bir avuç aristokrat aylakl›k içinde soysuz bir hayat sürmekte, sonuçta her iki kesim de mutsuz olmaktayd›. Oysa Günefl Ülkesinde herkesin ifli vard›r, ifl yükü a¤›r de¤ildir ve kalan süreler bedeni ve ruhu gelifltiren u¤rafllara ayr›lm›flt›r. Campanella yasal eflitlik ilkesi üzerine s›n›fs›z bir toplum modeli önerse de devletin bafl›nda görev ve yetkileri mutlak bir monark bulunur. Bu, bir tür evrensel papal›k monarflisi olarak yorumlanm›flt›r. Çünkü bu ideal toplumun dinsel tercihi H›ristiyanl›kt›r ve bireylerin içtenlikli ve saf bir dinsel e¤itim almalar› önemsenmektedir. Yurttafllar, her fleyin ortakl›¤›n› savunan havarilerin yaflamlar›n› örnek al›rlar. Yine de bu toplumda bilimsel ayd›nlanma ve bilgiye verilen yüksek de¤er, More’un Ütopyas›na göre daha dikkat çekicidir. Adeta bir bilgi toplumu yarat›lmak istenmifltir. Campanella’n›n More’dan bir yüzy›l sonra yazm›fl olmas› ileri Rönesans yüzy›llar›nda bilgiye ve bilimsel ilerlemeye verilen de¤erin bir yans›mas›d›r. More, Ütopya’s›nda daha çok toplumsal koflullar›n iyilefltirilmesiyle ilgilenmekteydi. Campanella ise ad› gibi ayd›nl›k olan ülkeyi bilgi ve bilimin ayd›nlatmas›n› istemifltir. Bu istem Francis Bacon’un Yeni Atlantis’inde doruk noktas›na ulaflacakt›r. 17 Günefl Ülkesinde kimsenin hiçbir fleyi olmamas› temel ilkedir. Çünkü sahiplik duygusunun bencilli¤i körükleyece¤ine inan›l›r. More’dan yaklafl›k bir yüzy›l sonra yazan Campanella’n›n ütopyas›nda bilime More’dan daha çok de¤er vermesi, bilimin Rönesans›n ilerleyen dönemlerinde giderek artan önemine iflaret eder. 18 Modern Felsefe-I Francis Bacon Ben Salem’in bilim kurulunun asli görevi olaylar›n sebepleri ve gizli nedenlerini ö¤renmek ve insan›n do¤a üzerindeki egemenli¤inin s›n›rlar›n› geniflletmektir. Bacon’un, bilim üzerine kurulu ütopik devlet tasar›m›, her fleyin din üzerine kurulu oldu¤u Ortaça¤’›n H›ristiyan devlet tasar›m›na bir alternatif sunmas› bak›m›ndan anlaml›d›r. SIRA S‹ZDE 2 Francis Bacon (1561-1626) Yeni Atlantis (Nova Atlantis) adl› yap›t›nda bilimsel ve teknik geliflmelerin toplum ve devlet yap›s›n› belirledi¤i bir ütopya kaleme alm›flt›r. Güney Yar›m Kürede Büyük Okyanusun ortalar›nda yer alan Ben Salem isimli bir adada kurulmufl olan bu devlet d›fl dünyadan kopuk bir yaflam sürdürmekte, sadece 12 y›lda bir d›fl ülkelere bir gemi göndererek oralardaki bilimsel geliflmeleri ve yenilikleri izlemektedir. Öteki ülkeler bu devletin varl›¤›ndan haberdar olmad›¤›ndan heyet icraatlar›n› k›l›k de¤ifltirerek ve kimseye belli etmeden yürütür. Okyanusta yolunu kaybeden yabanc› bir gemi, mürettebat›yla bu adaya düflünce adal›lar bu yabanc›lara içtenlikli bir konukseverlik gösterirler ve bir yetkili adan›n toplum ve devlet yap›s›n› bu yabanc›lara betimlemeye bafllar. Adada dikkati çeken en temel nokta, bilimsel ayd›nlanman›n, bilimsel ve teknik geliflmenin ulaflt›¤› yüksek düzey ve buna ba¤l› olarak sa¤l›kl› ve kültürlü bir toplum yetifltirilmifl olmas›d›r. Ülkeyi bir bilim kurulu yönetmektedir. Süleyman Evi denilen yerde çal›flmalar›n› sürdüren ve Bilimler Haznesi ad›yla an›lan bu kurulunun görevi “olaylar›n sebepleri ve gizli nedenleri üzerine bilgi edinmek, mümkün olan her fleyi yapabilmek için insan›n do¤a üzerine egemenli¤inin s›n›rlar›n› geniflletmektir.” Kurul 36 kifliden oluflur ve üyelerinin her biri bilimin belli bir alan›nda derin bir uzmanl›¤a sahiptir. Bunlar›n çal›flmalar› gizlidir, sadece kendilerinden sonra gelecek olanlar› yetifltirirler. Ifl›k Toplay›c›lar› ad› verilen 12 kiflilik grup gizlice yabanc› ülkelere giderek son bilimsel geliflmeleri ülkeye tafl›rlar. Geri kalanlarsa bilimsel araflt›rma ve incelemenin tüm farkl› veçhelerini gerçeklefltirerek bilimsel geliflmeyi ileriye tafl›maya çal›fl›rlar. Bunlar üçer kifliden oluflan on iki gruba ayr›l›rlar ve gruplar yapt›klar› ifllere göre adlar al›rlar. Örne¤in üç üye bütün kitaplarda bulduklar› denemeleri toplad›klar› için bunlara ‘ya¤mac›lar’ denmektedir. Geri kalan gruplar ise ‘s›r adamlar›,’ ‘madenciler,’ ‘toplay›c›lar,’ ‘drahomac›lar,’ ‘lambalar,’ ‘aflç›lar’ ve ‘do¤a yorumcular›’ adlar›yla an›l›rlar. Süleyman Evinin bilginleri tüm evreni ayd›nlatacak olan ›fl›¤› yakalam›fllard›r. Kurumun çal›flma araçlar› ya da ortamlar› 21 grupta toplanmaktad›r: Derin ma¤aralar, yüksek kuleler, yapma kaynaklar, yapma do¤a evleri, sa¤l›k odalar›, hamamlar, bahçeler ve tüm geri kalanlar bilimsel araflt›rmalar›n sonuçlar› olan kazan›mlar ya da yeni inceleme ve araflt›rma alanlar›d›r. Bilimsel geliflmenin en üst düzeyini ve evrensel ›fl›¤› yakalam›fl olmak bu toplumun tüm bireylerini ayd›nlanm›fl ve erdemli k›lm›flt›r ve bu yüzden mutlu bir yaflam sürdürmektedirler. Bilimin sa¤lad›¤› nimetlere böylesine kat›ks›z bir inanç, uzun yüzy›llar boyunca her fleyin dinle aç›kland›¤› ve halen de aç›klanmaya devam edildi¤i bir dönemde dinsel kurumlara meydan okuma ve bir alternatif sunma olarak anlaml›yd› hiç kuflkusuz. Bilimsel ilerleme ve bulufllar›n yaratt›¤› güven ortam› ve iyimser hava her türlü güçlü¤ü bilimin çözece¤ine olan inanc› pekifltiriyordu. Bacon’un bu bilim toplumu ütopyas›, dönemindeki geliflmelerin bir yans›mas› olarak kabul edilebilir. Ayn› ideal Campanella’da da bulunmaktayd›. Ne var ki günümüzde bilimsel ve teknolojik geliflmelerin yol açt›¤› çevre felaketleri bu konu üzerinde yeniden düflünmeyi ve öz elefltiri yapmay› gerektirmektedir. ‹deal bir devlet ve toplum düzenine duyulan özlemi yans›tan ütopyalar›n, kaleme al›nd›klar› dönemin toplumsal ve siyasal olaylar›yla ilgilerini, ünitenin buraya kadarki k›sm›nda verilen bilgiler ›fl›¤›nda tart›fl›n›z. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 19 RÖNESANS DÖNEM‹NDE S‹YASAL DÜfiÜNÜMLER Niccolo Machiavelli ‹talya’n›n Floransa kentinde do¤an Machiavelli, Rönesans hümanizminin önemli isimlerinden ve modern siyaset biliminin kurucular›ndand›r. Filozof, yazar, diplomat, müzisyen ve oyun yazar› olman›n yan› s›ra döneminin Floransa Devletinin önemli devlet adamlar›ndand›. Modern siyaset felsefesinin baflta gelen isimlerindendi. Söylefliler adl› yap›t›nda politika yaz›lar›n› bir araya getirmifl, Savafl Sanat›’nda ise ileri savafl taktiklerini incelemifltir. Kal›c› ününü Prens adl› baflyap›t›na borçludur. 1513 tarihli bu yap›t nedeniyle ad› politikada aldat›c› taktiklerin kullan›m›n› içeren bir siyaset yapma biçimi olan makyavelizm terimiyle özdeflleflmifltir. Bu durum k›smen bir haks›zl›kt›r, çünkü Machiavelli’nin amac› kötü ve çirkin politika yapma yollar›n› olumlamak de¤il, politikan›n olgusall›kta böyle yürüdü¤ünü göstermekti. Prens’te bir prensli¤in nas›l kurulaca¤›, nas›l yönetilece¤i, nas›l yitirilece¤i, tarihsel ve deneyimsel yollarla anlat›l›r. Yaflad›¤› dönemin siyasi kar›fl›kl›klar› nedeniyle güçlü bir devlet yönetimini savunmufl, mutlak monarfliye duyulan gereksinimi koflullar› ve araçlar›yla gözler önüne serilir. Yap›t, bu özelli¤iyle politik realizm ile politik idealizm aras›ndaki köklü ayr›ma büyük katk› yapm›flt›r. Oysa Machiavelli Söylefliler isimli yap›t›nda Sparta, Roma, Venedik gibi geçmifl kent devletlerinin deneyimlerinden hareketle cumhuriyet yönetiminin üstünlüklerini savunmaktayd›. Gerçi bu yap›t› ‹talya kentlerinin siyasi istikrara kavufltuklar› daha geç bir dönemde yazm›flt›. Oysa Prens’i yazd›¤› dönemde ‹talya kent devletleri kar›fl›kl›k içindeydi. Yönetim zay›fl›¤›, toplumsal bafl›boflluk, ahlaksal düflüfl, duyarl› yurtseverleri düflündüren boyutlara varm›flt›. Kilise’nin devlet ve bireyle olan iliflkileri de duruma tuz biber ekmekteydi. Machiavelli, her fleyden önce ‹talyan birli¤inin gerçekleflmesi amac›na yöneldi. Bu amac›n önce mevcut kent devletlerinin güçlendirilmesi ve istikrara kavuflturulmas›yla gerçekleflebilece¤ini düflünmekteydi. Birincil arzusu yurttafl› oldu¤u Floransa Kent Devletini istikrara kavuflturmakt›. Bu sebeple mutlak monarfliyi savunmaktayd› ve yöneticilere yol göstermek için Prens’i kaleme ald›. Yap›tta yöneticinin egemenlik alan›ndaki kontrolü sa¤layabilmek için uygulamas› gereken gizli önlemleri ve taktikleri ortaya koyar. Özellikle egemenli¤i eline yeni geçiren bir prensin bu taktikleri uygulamas› gerekecektir çünkü onun ilk görevi sa¤lam bir politik yap› infla edebilmek için elde etti¤i gücü sabitlemesidir. Ayn› zamanda kamusal bir figür, bir halk adam› olmas› gereken prens, devletin bekas› için gerekti¤inde her türlü etik d›fl› eylemi yapmak zorundad›r. Devletin esenli¤i için bazen yurttafl› aldatmak kaç›n›lmaz olabilir. Machiavelli tarihteki baflar›l› yöneticilerin de ayn›s›n› yapt›¤›n›, tarihsel verilerle kan›tlad›¤› iddias›ndad›r. Prensin, siyasal amaçlar›n› gerçeklefltirebilmesi için H›ristiyan eti¤ine uymas› gerekmedi¤ini vurgular. Bu tarz bir etik türü insanlara sadece boyun e¤meyi, savafltan ve kavgadan kaç›nmay› ö¤ütlemektedir. Bunlar›nsa güçlü yöneticiye hiçbir yarar› olmayacakt›r. fiu halde yap›t ahlakl›l›¤›, politik aç›dan yeniden tan›ml›yor görünmektedir; buna göre hükümdara iliflkin olarak kabul edilebilir gaddar eylem fleklinde ifade edilebilecek bir eylem tarz› ölçüt olarak öne sürülmüfl görünmektedir: bu ölçüte uyan bir eylem, h›zl›, etkili ve k›sa süreli olmal›d›r. “Machiavelli iyi sonuçlar›n kötü eylemlerden geldi¤i noktas›ndaki ironinin kuflkusuz fark›ndayd›.” Ama mutlak yönetici olman›n ona göre baflka bir yolu görünmüyordu. Böylece önemli olan›n amaç oldu¤u, amaca götürecek arac›n iyi ya da kötü olmas›n›n hiçbir önemi olmad›¤› vurgulanm›fl oluyordu. Machiavelli politik realizm ile politik idealizm aras›ndaki ayr›ma büyük katk› yapm›flt›r. Prens’ten sonra kaleme ald›¤› Söylefliler’de cumhuriyet rejiminin erdemlerini savunan Machiavelli, Prens’i kaleme ald›¤› dönemin Floransa’s›n›n siyasal kar›fl›kl›klar›ndan etkilenerek bu yap›t›nda tam tersine mutlak monarfliyi ye¤lemifltir. Ahlakl›l›¤›n politik aç›dan yeniden tan›mland›¤› Prens’te, önemli olan›n amaç oldu¤u, amaca götüren araçlar›n iyi ya da kötü olmalar›n›n önemi olmad›¤› vurgulanmaktad›r. 20 Modern Felsefe-I Ahlakl›l›¤›n politik aç›dan yeniden tan›mland›¤› Prens’te, önemli olan›n amaç oldu¤u, amaca götüren araçlar›n iyi ya da kötü olmalar›n›n önemi olmad›¤› vurgulanmaktad›r. Machiavelli sa¤layaca¤› toplumsal yarar aç›s›ndan din kurumunu kabul etmekte, dinin insanlar üzerinde hâkimiyet sa¤lamay› kolaylaflt›raca¤›na inanmaktayd›. Ama insanlar› politik bilinçten uzaklaflt›ran ve edilgin hale getiren H›ristiyan ahlak› yerine, yurtseverlik duygular›n› öne ç›karan eski Roma tarz› bir dini ye¤lemekte, dine, dinin kendi de¤er ve hat›r› için de¤il, sa¤layaca¤› toplumsal yarar nedeniyle yönelmekteydi. Onun ana ideali, birleflik, ba¤›ms›z ve özgür bir ‹talyan ulusuydu. Ulusun politika, bilim ve din aç›s›ndan Kilise’nin egemenli¤inden tam olarak ba¤›ms›z olmas›yd› (Thilly, 2007: 20). Prens’teki tüm savlar bu amaca hizmet etmek üzere kotar›lm›flt›r. Platon ve Aristoteles’in ideal toplum düzenlerinde yöneticinin güç istemi hofl karfl›lanmazken Machiavelli, düzenin korunmas› için kaba kuvvetin bazen zorunlu bir yöntem oldu¤unu, toplumsal düzende ceza-ödül sistemini, iflveren ve iflçi kavramlar›n› vurgular. Alman düflünür Ernst Cassirer, Machiavelli’nin politik yaflam›n olgular› ile etik yaflam›n de¤erleri aras›nda ayr›m yaparken bir bilim insan› gibi davrand›¤›n› dile getirir ve onu “politikan›n Galileo’su” diye anar. Buna karfl›l›k ‹talyan filozof Benedetto Croce, politik liderlerin karar al›rken etik de¤erleri gözetmediklerini savunan gerçekçi ve pragmatist bir düflünür oldu¤unu savunur. Amerikal› politika filozofu Leo Strauss ise Machiavelli’nin “kötünün ö¤retmeni” oldu¤u yolundaki geleneksel görüfle yak›n durur. Çünkü ona göre Machiavelli prenslere adalet, merhamet, itidal, bilgelik ve insan sevgisi gibi de¤erlerden kaç›nmalar›n› ve zalimlik, fliddet, korkutma ve aldatma gibi yollar› ye¤lemelerini ö¤ütlemektedir. Görüldü¤ü gibi Machiavelli üzerine farkl› de¤erlendirmeler söz konusudur ve bunlar›n her biri kendi aç›s›ndan hakl› görünmektedir. Bir taraftan, Machiavelli’nin yöneticilere önerdi¤i baz› yöntemler etik de¤erlerle ba¤daflmaz görünmekte, hile ve yalan, ö¤ütlenmese de, tutulmas› gereken do¤al yolmufl gibi gösterilmektedir. Öte yandan Machiavelli’nin sonul amac›, yöneticinin kendi ç›karlar› de¤il, devletin gücü ve ç›karlar›d›r. ‹talya’n›n içinde bulundu¤u kar›fl›kl›klar yurtsever bir düflünür olan Machiavelli’yi etkilemifl ve onu daha otoriter bir devlet düzenini savunmaya itmifl olabilir. Özetle, Machiavelli’nin Prens’te vermek istedi¤i mesaj, devletin devaml›l›¤› ve halk›n istikrarl› bir yaflama kavuflturulabilmesi için tek erkli, güçlü bir yönetim biçiminin oluflturulmas› gereklili¤idir. Bu amaca ulaflmak için baflvurulacak araçlar›n etik ilkelerle ba¤daflmas› her zaman mümkün olmayabilir; bu nedenle bu yolda bu türden yani etik ilkeler aranmasa da olur. Ne var ki bu noktada yine etik mi, siyaset mi gibi bir ikilemle karfl› karfl›ya kalmaktan kaç›n›labilir mi acaba? SIRA S‹ZDE 3 Machiavelli, Prens’in, siyasal amaçlar›n› gerçeklefltirebilmek için baflvuraca¤› araçlar›n etik bak›mdan iyi ya da kötü olmalar›n›n önemli olmad›¤›n› savunarak etik ve siyasal de¤erler aras›nda zaman zaman ortaya ç›kan çat›flmada tutumunu belirlemifltir. Machiavelli üzerine yukar›da verilen bilgiler ›fl›¤›nda, onun bu konudaki tutumunu tart›fl›n›z. Jean Bodin Frans›z hukukçu ve siyaset felsefecisi Jean Bodin (1530-1597) güçlü devlet idealinin bir di¤er temsilcisidir. Fransa’da, Angers’da do¤du. Paris Parlamentosunun üyesi oldu ve Toulousse Üniversitesinde ö¤retim üyeli¤i yapt›. Dinsel Reform döneminde yaflad› ve Fransa’da Kalvenistlerle devlet-destekli Katolik Kilisesi aras›ndaki çat›flmalar› elefltiren yaz›lar yazd›. Yaflam› boyunca Katolik kalmas›na ra¤men papal›k otoritesini elefltirmekten geri durmad›. Bu yüzden bazen gizli Kalvenist olarak suçland›. Yaflam›n›n ilerleyen dönemlerinde kaleme ald›¤› bir yap›tta, tüm inanç sistemlerinin uyumla bir arada yaflad›klar› bir dünya ülküsünü dile getirdi. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 21 Bir veba salg›n› esnas›nda Laon’da öldü. Devlet Üzerine Alt› Kitap adl› temel yap›t›nda mutlak monarfli rejimini savunmufl ve kuram›n› laik, hukuksal temelden hareketle egemenlik kavram› üzerine oturmufltur. Ona göre egemenlik, bir ülkede yaflayanlar üzerinde Devletin en mutlak ve süregiden gücüdür. Devlet ad›na egemenli¤i hükümdar-kral kullan›r. Kral›n kulland›¤› egemenlik bölünmez, parçalanmaz ve devredilemez. Kral do¤al hukuk ve ahlak yasalar›na ba¤l›d›r ve kendisini sadece Tanr›ya karfl› sorumlu görür. Bu son tümceye bak›larak Bodin’in ‘krallar›n tanr›sal haklar›” kuram›ndan yana oldu¤u san›lmamal›d›r. Tersine, Bodin tarihsel, felsefi ve hukuksal temellerden hareketle dünyevi (seküler) bir mutlak monarfli kuram› oluflturmufltur. Bu ba¤lamda devletin kayna¤› Tanr› de¤il, ailedir. “Devlet birçok ailelerin ve onlarla birlikte malik olduklar› fleylerin egemen kudret taraf›ndan hukuka uygun olarak adaletle yönetilmesidir” (akt. fienel, 1998: 313). Ataerkil aile anlay›fl›na ba¤l› olan Bodin’e göre, nas›l ki ailenin reisi babad›r, bir aileler toplam› olan devletin reisi de krald›r. Aile reisi, aile bireylerinin gereksinimlerini karfl›layarak, mutlulu¤unu sa¤lamaya çal›fl›r. Kral da devleti oluflturan gruplar›n güvenlik ve esenli¤i için çal›fl›r. Onun varl›k koflulu budur. Kral›n egemenli¤i ona ayn› zamanda yasa ç›karma hakk› da verir. Yasa ç›karma hakk›n›n baflka toplumsal güçlere devredilmesi, kral›n egemenli¤inin s›n›rland›r›lmas› anlam›na gelir. Yasa ç›karma hakk›n›n aristokratik bir meclisin elinde oldu¤u rejimlere aristokrasi, halk meclislerinin elinde oldu¤u yönetimlere demokrasi, tek bir kral›n elinde oldu¤u rejimlere mutlak monarfli denir. Egemenli¤in bu üç güç oda¤› aras›nda da¤›t›ld›¤› karma bir yönetim biçimi olamaz çünkü egemenlik bölünemez. E¤er bölüflülürse, taraflar aras›nda anarfli ç›kar, zamanla devlet düzeni ortadan kalkar ya da egemenlik bu güç odaklar›ndan birisinin eline geçer. Bu durumda en iyi rejim mutlak monarflidir. Çünkü öteki yönetim biçimleri anarfliye dönüflmeye e¤ilimlidirler. Egemen, yurttafllara karfl› sorumlu olmamakla birlikte tümüyle sorumsuz da de¤ildir. Kral›n her fleyden önce do¤al yasaya karfl› sorumlulu¤u vard›r; kral› do¤a yasas›na uymaya zorlayansa vicdan›d›r. E¤er vicdan›n›n sesini dinlemeyerek do¤a yasas›n› çi¤nerse Tanr›ya karfl› sorumlu olur. Bodin, laik siyaset kuram›n› bu noktada dinsel bir düflünceyle desteklemek zorunda kalm›flt›r. Bu noktada H›ristiyanl›ktan de¤ilse de, do¤al din anlay›fl›ndan yanad›r. Kimi yorumcular, onun bu son tutumunu Papal›k kurumuyla olan hesaplaflmas›na yormufllard›r. Çünkü Bodin, Papal›k yönetiminin mutlak egemenlik istemine ve diretmesine karfl›l›k ulusal devletin bafl›ndaki hükümdar›n hem otoritesinin mutlak oldu¤u, hem de sorumlulu¤unun papaya de¤il, sadece Tanr›ya karfl› oldu¤u inanc›n› vurgulamaktayd›. Nitekim Bodin’in memleketi olan Fransa’daki toplumsal güçler, Papal›k idaresine karfl› koyan ilk güçler olmufllard› ve Bodin de papal›¤a karfl› ulus devlet fikrini savunan öncü düflünürlerden biriydi. Egemenli¤in kullan›m›nda mutlak monarfliden yana olan Bodin, mülkiyet hakk›n›n da mutlak oldu¤u inanc›ndad›r. Özel mülkiyet kavram› kral›n egemenlik alan› d›fl›nda kal›r. Kral ailelerin mülklerinin sahibi de¤ildir. Onlar› baflkas›na devredemez, sahibinin r›zas› olmadan onlara dokunamaz. Bu nedenle yurttafllardan vergi al›rken genel oya baflvurmak zorundad›r. Bodin tüm bu görüfllerinde bafll›ca Aristoteles’ten etkilenmiflti. Yine Aristoteles’in etkisiyle yap›t›nda devrim konusuna da de¤inmifltir. Ona göre devrimlerin bafll›ca nedeni zenginle yoksul aras›ndaki uçurumdu. Devrimlerin önlenebilmesi için bu ekonomik yap›n›n de¤ifltirilmesi gerekmekteydi. Bodin bu amaçla ekonomi üzerine de çal›flt› ve Avrupa’daki fiyat art›fl›n› Yeni Dünya’dan gelen alt›n ve gümüfle ba¤layan ilk düflünürlerden oldu. Bodin, savunuculu¤unu yapt›¤› mutlak monarfli rejimini, laik ve hukuksal bir temelden hareketle oluflturdu¤u egemenlik kavram› üzerine oturtmufltur. Devletin kayna¤› Tanr› de¤il ailedir. Ailede baba neyse devlette kral da odur. Bodin’e göre yasa ç›karma hakk›n›n aristokrat bir meclisin elinde oldu¤u rejime aristokrasi, halk› temsil eden bir meclisin elinde oldu¤u rejime demokrasi, tek kral›n elinde oldu¤u rejime mutlak monarfli denir. Karma rejimler olamaz çünkü egemenlik bölünemez. Kral do¤al yasaya karfl› sorumludur ve onu buna zorlayan fley vicdan›d›r. Vicdan›n›n sesini dinleyip do¤a yasas›na uymazsa Tanr›’ya karfl› sorumlu olur. Bu görüflleriyle Bodin H›ristiyanl›¤a karfl› do¤al dini desteklemifl olur. Bodin, papal›k idaresine karfl› ulus devlet fikrinin öncü savunucular›ndand›r. 22 Modern Felsefe-I K›saca Colloquium olarak bilinen 1588 tarihli yap›t›nda ise do¤rulu¤un do¤as› üzerine yedi e¤itimli kifli aras›nda geçen bir konuflmay› konu edinmifltir. Bunlar›n biri bilim filozofu, biri Kalvenist, biri Müslüman, biri Pagan, biri Katolik, biri Yahudi, sonuncusu ise kuflkucudur. Hepsi de felsefe e¤itimi alm›fl olan bu kifliler, konuflman›n sonunda, temsil ettikleri inanç sistemlerine ba¤l› insanlar›n birbirleriyle uzlafl›p uyum içinde yaflayabilecekleri sonucuna var›rlar. Leibniz, bu yap›t nedeniyle Bodin’i Bat› dünyas›nda dini tolerans›n kurucular›ndan biri olarak övmüfltür. Bu dinsel hoflgörü anlay›fl›, Bodin’in hükümdar›n tüm inançlara hoflgörüyle yaklaflmas› gerekti¤i düflüncesinde siyasal bir boyut kazan›r ve papal›¤›n kat› hoflgörüsüzlü¤üne yan›t oluflturur. Hugo Grotius Stoac›lar insanlar›n ak›l denen ortak bir ö¤eyi paylaflt›klar›n›, Tanr›’n›n da Ak›l oldu¤unu, böylece insanlar›n ortak özünün Tanr› oldu¤unu savunmaktayd›. Böylece ak›l, evrensel ve do¤ru yasa olmakta ve Stoac›lar, tüm insanlar›n ayn› evrensel yasaya uyduklar› bir dünya devleti ülküsüne yönelmekteydi. Hollandal› bir hukukçu ve filozof olan Hugo Grotius, küçük yaflta hümanist ve Aristotelesçi bir e¤itim alm›fl, Hollanda Devletinin resmi tarih yaz›c›s› olarak çal›flm›fl ve ilk görevi de uluslararas› hukuk üzerine uzmanlaflmak olmufltur. Uluslararas› hukuku do¤al yasa kavram› temelinde kuran öncü düflünürlerdendir. Bu alanda yaratt›¤› etki günümüzde de geçerlili¤ini korumaktad›r. Bu alandaki en önemli yap›t› Savafl ve Bar›fl Hukuku Üzerine: Üç Kitap (De jure belli ac Pacis: Libri Tres) ad›n› tafl›r. Ayn› alanda Serbest Deniz (Mare Liberum) adl› yap›t› da ünlüdür. Modern dönemde do¤al yasa kavram› 17. yüzy›lda ortaya ç›km›fl ve etik, politik ve hukuksal düflüncede kal›c› bir etki yaratm›flt›r. Grotius’un bu kuram›n savunulmas›ndaki öncü rolü yads›namaz. Onun do¤al yasa kuram› uluslararas› hukukun yap›tafllar›ndan biri olmufltur. Politik hak ve düzenin temel tafl›y›c›s› olarak görülen do¤al yasa kuram›, sonraki dönemlerde bu haklardan türetilen akla dayal› yönetim biçimlerinin do¤mas›na yol açm›flt›r. Asl›nda kavram›n mucidi Grotius de¤ildi. Henüz M.Ö. 5. yüzy›lda Sofistler, do¤al olan (physei) ve insan eliyle konulmufl olan (thesei) aras›nda bir ayr›m yapm›fllard›. Bu ayr›m özellikle hukuk alan›nda etkisini göstermifl ve do¤al olan, kayna¤›n› do¤ada bulan yasalar (do¤al hukuk) ile insanlar taraf›ndan oluflturulan yasalar (pozitif hukuk) aras›nda bir ayr›m yap›lm›flt›. ‹nsan eliyle yap›lm›fl yasalar san›lara (doksa) dayan›rlar ve bu nedenle güçsüzdürler ve geçerlilikleri de tart›flmal›d›r. Do¤al yasalar ise varl›¤›n› do¤adan al›rlar ama ne yaz›k ki bunlar sonradan konulmufl yasalar taraf›ndan bast›r›lm›fllard›r. Ancak do¤al yasalar aç›s›ndan görüldü¤ünde tüm insanlar birbirine eflit olacaklard›r. Sofistlerden sonra Stoa Okulu, bu düflünceyi daha bilinçli bir biçimde dillendirmifltir. Stoac›lara göre tüm insanlar ayn› ortak ö¤eyi paylafl›rlar; bu ortak ö¤e ak›ld›r ve Tanr› da bir tür Ak›l olarak görülür. Böylece insanlar›n ortak özü ve Tanr› asl›nda ayn› fleydir. Ak›l ya da do¤a insanlar›n ortak özü oldu¤una göre ak›l, evrensel ve do¤ru olan Yasad›r. fiu halde tüm insanlar ortak olarak bu evrensel do¤al yasaya sahiptir ve bu yasa özü bak›m›ndan adalet ya da tüm insanlar›n eflitli¤idir. ‹nsanlar ayn› yasay› yani adaleti paylaflt›klar›na göre ayn› devletin, yani bir dünya devletinin üyesi olmal›d›rlar. Adaletin, evrensel do¤al yasa olmas› düflüncesi tüm insanlar›n evrensel kardeflli¤i fikrini de gündeme getirmektedir. H›ristiyanl›k bu yasay› kendi görüfllerine göre yorumlam›fl ve uygulam›flt›r. Do¤al yasan›n Tanr› olmas› ya da köklerinin Tanr›da bulunmas›, tanr›sal adalet ve H›ristiyan cemaatin kardeflli¤i gibi düflüncelere dolay›mlanm›flt›r. Do¤al yasa kavram›n›n modern ça¤da özgün anlam›yla lay›k oldu¤u yere tafl›nmas› ise Grotius eliyle olmufltur. Yeniça¤da H›ristiyan inanc›n›n parçalanmas› ve egemen ulus devletlerin ortaya ç›kmaya bafllamas› Grotius’un görüfllerini önemli k›l›yordu. Gerek bu ulus devletleraras›ndaki iliflkiler, gerekse bu devletlerin deniz 23 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi afl›r› egemenlik kurma tutkular› Grotius’un görüfllerinin yak›ndan incelenmesini gerekli k›lm›flt›. Grotius’un bu alana getirdi¤i yenilik, do¤al yasa kuram›n› seküler (dünyevi) bir yolda yorumlam›fl olmas›d›r. Böylece Thomist ya da Aristotelesçi gelene¤in k›r›lma süreci de bafllam›fl oluyordu. Grotius’a göre do¤al yasalar (ius naturale) kayna¤›n› t›pk› Stoan›n belirtti¤i gibi insan›n ussal do¤as›nda bulmaktad›r. Bu do¤ay› hiç kimse, hatta Tanr› bile de¤ifltiremez. Do¤al yasalar insan›n ussal do¤as›ndan gelen do¤al haklard›r. Buna karfl›l›k konulmufl hukuk yasalar› (ius civile) insan topluluklar›n›n tarihsel süreç içinde birtak›m gereksinimlere ba¤l› olarak ve isteyerek oluflturduklar› hukuk sistemidir. Bu yasalar yeni koflullara uygun olarak de¤ifltirilebilirler. Oysa do¤al haklara dayanan do¤al hukuk yasalar›, tarihsel süreç içinde de¤iflikli¤e u¤ramayan ve her türlü konulmufl yasadan önce gelen yasalard›r. Devlet de yapay bir yarat›m de¤il, do¤al bir kurulufltur. O da insan akl› ve insan do¤as› üzerine temellenmifltir. Bu nedenle devlet bireylerin do¤al haklar›n› garantiye almakla yükümlüdür. Halk›n da egemenlik hakk› vard›r, ama bunu bir hükümdara ya da yönetici s›n›fa devredebilir. Uluslararas›nda gerçekleflen savafllar asl›nda do¤al haklara yap›lan sald›r›dan baflka bir fley de¤ildir. Grotius do¤al haklar ve do¤al hukuk görüflleriyle demokrasi kavram›na giden yolu aralasa da, meflrutiyet kuram›na geçerlilik sa¤lamaya çal›flmaktayd›. Ayr›ca uluslararas› iliflkilerin do¤al haklar zemininde geliflmesinin temellerini araflt›r›yordu. Grotius, bölümün bafl›nda sözünü etti¤imiz ünlü yap›t›na “Roma yasalar› yo¤un bir biçimde incelenmesine karfl›n devletlerin ve onlar›n yöneticilerinin aralar›ndaki karfl›l›kl› iliflkilerle ilgili yasalar grubuna çok az dikkat yöneltilmifltir” sözleriyle bafllamaktad›r. Grotius, pek çok kiflinin, bu yasalar grubunun asl›nda hiçbir gerçekli¤i olmad›¤›na inand›¤›n› belirterek devam eder. Çünkü bir kral ya da kent devletinin bak›fl› aç›s›ndan yararl› olan hiçbir fleyin adaletli olmad›¤› düflünülmektedir. Oysa ona göre bu alanda do¤al hukuka göre davran›lmas› gerekti¤inin gösterilmesi flartt›r; Grotius yap›t›nda bu görevi baflarmaya çal›fl›r. Uluslararas› iliflkilerde neden adalet kavram›n›n uygulanamaz oldu¤unu göstermekle ifle bafllar. Bunun nedeni, büyük devletlerin yaflam için gerekli olan her fleyi kendilerinin sa¤lad›klar›na inanmalar›d›r. Oysa bu inanç iki yönden hatal›d›r. Birincisi; hiçbir devlet ticaret ve savunma söz konusu oldu¤unda bir baflkas›n›n yard›m›na gereksinim duymayacak denli güçlü de¤ildir. ‹kinci olarak maddi kazanç ya da avantaj sa¤lamak yasan›n ve toplumsal düzenin biricik temeli de¤ildir. Yasan›n temel nedeni, toplumsal düzenin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas›d›r ama bu, insanlar›n maddi gereksinimlerinin karfl›lanmas›nda oldu¤u gibi basit bir konu de¤ildir; insanlar ayn› zamanda “toplum için sürükleyici bir arzuya” da sahiptirler. Herhangi bir fleyden yoksun bile olsak, yine de do¤am›z bizi toplumdaki karfl›l›kl› iliflkiler içine sürükleyecektir; baz› fleylerden yoksun kalmak, topluma ba¤lanmam›z için fazladan bir sebep olabilir. fiu halde içimizden gelerek toplumsal yaflam› arzulamam›z bir do¤a yasas›d›r. Grotius do¤al yasan›n içeri¤ini iki yöntemle doldurmaya çal›fl›r: Birincisi a priori yöntemdir: bu aç›dan salt ussal refleksiyon ile insan do¤as› ve insansal koflul üzerine e¤ilir: Buna göre, e¤er tolere edilebilir bir toplum yaflam› olanakl› olacaksa, toplum yaflam›n› düzenleyen belirli kurumlar ve kurallar da olacakt›r. ‹kincisi, a posteriori yöntem olarak ise, insan do¤as›n›n ve koflullar›n›n olgular›ndan hareket etmek yerine, büyük ölçüde paylafl›lan bir fikirden hareket eder. Bu da tüm uluslar aras›nda do¤al yasan›n gere¤i oldu¤una inan›lan bir fleyi ya da uygarl›k yolunda ilerlemeye yol açan fleyleri yap›laflt›rmaktan ibarettir. Grotius bu ortak ka- Grotius’a göre devlet, insan akl› ve do¤as› üzerine kurulmufl do¤al bir kurumdur ve bireylerin do¤al haklar›n› güvenceye almakla yükümlüdür. Halk›n egemenlik hakk› vard›r ama bunu yöneticiye devreder. Grotius bu görüflleriyle demokrasi fikrinin önünü açm›flt›r. Grotius’a göre içimizden gelerek toplumsal yaflam› arzulamam›z bir do¤a yasas›d›r. 24 Modern Felsefe-I bullerin ya do¤a yasalar›ndan ya da genel uzlafl›dan do¤ru bir sonuç olarak ç›kt›¤›n› öne sürer. Bu flekilde Grotius, tüm uluslararas› iliflkilerin do¤al yasa kavram› üzerinde temellendirilmesi gerekti¤ini öne sürer. Onun do¤al yasa ilkelerinin, do¤al haklar ilkelerine geçifl sa¤lad›¤›na iflaret edilmektedir. Bu iddia do¤ruluk pay› tafl›sa da Ortaça¤da bireysel haklar›n anlaml› bir rol oynad›¤›na de¤inen teorisyenler de yok de¤ildir. Grotius’un belirlemelerinde kendini koruma- yaflam› sürdürme hakk› kadar, kendi kendisinin sahibi olma hakk› da önemli rol oynar. Grotius için çat›flmadan uzak bir toplumsal düzen için haklar önemlidir. Çat›flma, öteki insanlar›n haklar›na tecavüz etmenin sonucu olarak ortaya ç›kar. Pozitif yasa, çat›flmayan haklar›n ideal bir yap›s›n›n izini sürmeli ve düzensizli¤e yol açan hak ihlallerini önlemelidir. Grotius bireysel haklar›n korunabilmesi için egemen bir otoritenin gereklili¤ine de dikkati çekmifltir. Ancak ona göre prenslerin ya da yöneticilerin otoritesi de¤ifltirilemez bir biçimde s›n›rs›z da de¤ildir. Onlar›n gücü, halk taraf›ndan onlara aktar›lan haklar terimleri içinde ele al›nabilir. Burada Hobbes’da oldu¤u gibi bir sözleflme kavram› söz konusu de¤ildir. Birisi kendisini isterse köle yapabilir ya da kendi kendisini yönetme hakk›n› bir baflkas›na devredebilir. Ne var ki hiç kimsenin isyan etme hakk› yoktur. Çünkü devlet bu haklar› ortak huzur ve sükûnet için ortaya koymufltur. Elbette burada da bir istisna vard›r, e¤er yönetici, düflmanca bir niyetle insanlar› imha etmeye kalk›fl›rsa onun da yönetim haklar› elinden al›nabilir. Görüldü¤ü gibi Grotius temel hak ve özgürlüklere dayal› demokratik toplum yap›s›n›n kap›lar›n› aralar gibi görünmektedir ama henüz yolun çok bafl›nda bulunuldu¤u da söylenebilir. Johannes Althusius Althusius’a göre biricik egemen güç halkt›r ve yönetici halk›n seçti¤i bir görevlidir. Böylece Althusius, halk egemenli¤i düflüncesine kesin formunu kazand›ran ilk düflünür olmufltur. Hukukçu ve Kalvenist bir siyaset felsefecisi olan Johannes Althusius (1563-1638) 1603 de yay›nlanan Politica Methodice Digesta, Atque Exemplis Sacrir et Profanis Illustrata adl› ünlü yap›t›nda federalizm kavram›n›n geliflimine büyük katk› yapm›fl ve ilk federalistlerden biri olarak nitelenmifltir. Althusius’un düflünce yaflam›n›n en verimli dönemlerini geçirdi¤i Almanya’n›n Emden kenti, bölgedeki politik ve dinsel etkinli¤in kesiflim noktas›ndayd›. Hollanda ve Fransa’y› ‹ngiltere’ye ba¤layan zengin bir liman kentiydi ve politik özgürlü¤ün o dönemdeki güçlü merkezlerinden biriydi. Güçlü bir Kalvenist ruha sahip olsa da Katolik ve Lutherci unsurlar› da bar›fl içinde bir arada bulunduruyordu. Althusius yaflad›¤› kentin bu özgürlükçü ortam›ndan etkilenerek mutlak monarfliye karfl› demokratik devlet düflüncesine hizmet eden görüfller öne sürdü. Althusius, insanlar›n ba¤›ms›zl›¤›n›n yöneticilere devredilemeyece¤i görüflündeydi. Çünkü ona göre devletin bafl›ndaki kifli halk›n efendisi de¤il, sadece halk›n seçti¤i bir görevliydi. Biricik egemen güç halk›n kendisiydi. Althusius bu görüflleriyle “halk egemenli¤i” düflüncesine kesin formunu kazand›ran ilk düflünür oldu. Bu aç›dan Rousseau’nun kendisine çok fley borçlu oldu¤u düflünülmektedir. Egemenlik halka ait oldu¤una göre, baflta bulunan yönetici halk ad›na ve halk›n yerine eylemde bulunabilir, “o, birtak›m s›n›r ve ba¤larla devleti yönetmek için halk taraf›ndan görevlendirilmifl bir kimsedir; bu görevin ne oldu¤unu ve s›n›rlar›n› da halk›n istencinden do¤mufl olan yasa belirler. Devlet baflkan› yasan›n üstünde de¤il alt›ndad›r, yasa onun istencine bir s›n›r çizer; o, bu s›n›r› aflmaya kalk›fl›rsa, halk da ona karfl› ayaklanabilir.” (Gökberk, 1998: 188) Görüldü¤ü gibi Althusius’un görüflleri tümüyle demokratik yönetim biçimini betimleyen görüfllerdir ve “halk egemenli¤i” kavram› demokratik yönetimlerin en temel ilkesi olmufltur. 25 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi Althusius da Bodin gibi egemenli¤in bölünmez, parçalanmaz, bir baflkas›na devredilemez bütünsel bir kavram oldu¤unu düflünmekteydi. Egemenli¤in tek kifliye aktar›lmas›n› ise özellikle yanl›fl buluyordu. Ona göre egemenli¤in aktar›lmas›, insanlar›n özgürlüklerini yöneticiye aktarmalar› demekti ki, bu da do¤al haklara ayk›r› bir durumdu. ‹nsanlar›n özgür olmalar› en baflta gelen do¤al hakt›r. Bodin egemenlik hakk›n›n bir krala devredilebilece¤inden söz ederken Althusius, mutlak monarfli fikrine daima kararl›l›kla karfl› ç›kt›. Ona göre monarfli insan›n ussal özüne, yani do¤al yasaya ayk›r› bir yönetim biçimiydi. Althusius’a göre egemenlik do¤rudan halktan ç›kt›¤› için, sadece halk›n elinde bulunabilir. Çünkü insan›n ak›ll› özü egemenli¤in de kayna¤›d›r. Egemenlik akl›, ak›l ise tüm insanl›¤›halk› temsil eder. Devleti de bir sözleflmeye dayal› olarak halk kurmufltur. Dolay›s›yla egemenlik de devleti kuranlar›n yani halk›n hakk›d›r. Halk kendini bir Parlamento ile temsil ettirir. Parlamentonun yetkileri hiçbir biçimde ortadan kald›r›lamaz. Devlet erkini yürütenler her aflamada halka ba¤l›d›rlar. Halk›n egemenli¤e sahip ç›kmas› en do¤al hakk›d›r; bir baflka deyiflle halk›n egemen olma hakk›, do¤al haklar›n bafl›nda gelir. Böylece Althusius do¤al haklar kuram›n› halk egemenli¤i yönünden tamamlamaya çal›flm›flt›r. Buna karfl›n, genifl topraklar› bir merkezden yönetmenin zorluklar› karfl›s›nda federatif devletlerden oluflan federal devlet modelini önermifl, bu konuda da öncü düflünürlerden biri olmufltur. Do¤al yasa ve do¤al hak kavramlar›ndan ne anl›yorsunuz? Bu kavramlar›n özgürlükçü, demokratik devlet düzenlerinin kurulmas› bak›m›ndan tafl›d›klar› önemi tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 4 26 Modern Felsefe-I Özet N Modern Felsefe’nin ne anlama geldi¤ini özetleyip modern felsefenin bafllang›c›n› oluflturan Rönesans dönemini de¤erlendirebilmek. ‘Modern Felsefe’ genifl anlam›yla Rönesanstan bafllay›p 20. Yüzy›l›n bafllar›na dek uzanan süreci, spesifik anlam›yla ise 17.-18. yüzy›l felsefesini ifade eder. Modern Felsefe terimi ise; 1. En son tarzlar, yöntemler ya da fikirlerle yapmak, 2. Ortaça¤›n bitiminden günümüze kadarki zaman diliminde yer alan fleyler, Bir dilin geliflim sürecinin en son aflamas›, 4. Modern zamanda yaflayan ve modern fikirleri, inançlar›, ölçütleri benimseyen kifli anlam›na gelir. Modernlik ortaça¤-skolastik yaflam biçiminden s›yr›larak yeni bir yaflam biçimine geçifli anlat›r. Bu da Tanr›sal buyruklar›n bir tarafa b›rak›l›p insan›n özgür akl›n›n yol göstericili¤ine güvenilerek baflar›labilirdi. Bu süreç Rönesansta bafllad›. Rönesans inanç yerine, duyulara ve akla dayal› yeni bir bilgi anlay›fl›n›n do¤mas›na yol açt› ve bu süreçte insan düflünen ve eyleyen özne olarak öne ç›kt›. Bu yüzden modern ça¤ Rönesans ile bafllat›labilir. Ortaça¤da düflünen özne genel ve evrensel bir özne olarak Tanr› istencinde toplanm›flt›. Bu yeni dönemle birlikte insan dünyay›, toplumu ve bilimi kendi elefltirel ak›lsal sorgulamalar›yla kurmaya bafllad›. Rönesans insan›n kendi dünyas›n› kurmak ad›na kendi yeteneklerine duydu¤u bu güven ‘insanc›l›k’ (Hümanizm) ad› verilen bir ak›mda ifadesini buldu. Rönesans terimi genel anlam›yla bir yeniden do¤uflu, özel anlam›yla ise Grek ve Roma kültürünün yeniden diriltilip özümsenmesini ifade eder. Yeni k›tan›n keflfi ve matbaan›n icad› gibi geliflmeler Rönesans’›n ruhundaki yenilik ve yenileflme ülküsünü güçlendirmifl ve Rönesans insanl›¤›n düflünsel tarihinde yeni bir dönemin bafllang›c› olmufltur. N Hümanizmin anlam›n› ve Dante, Petrarca, Boccaccio, Mirandola, Erasmus, Luther Montaigne gibi erken ve geç dönem Rönesans hümanistlerinin görüfllerini tart›flabilmek. ‘‹nsanc›l›k’, insan akl›n›, etik ve adalet kavramlar›n› temel alan, teorik ve pratik alanda insansal de¤er ve ilgilere odaklanan, tüm insanlar›n de¤erli ve onurlu olduklar›n› öngören ahlak felsefelerini anlat›r. Özel anlam›yla ise Grek ve Latin A M A Ç 1 A M A Ç 2 kültürünün özümsenmesine dönük Rönesans yönelimidir. Hümanistlerden Dante, yap›tlar›n› Latincede de¤il, ‹talyancada yazarak modern ça¤›n özelli¤i olan ana dilde yap›t üretme e¤ilimine öncülük etmifltir. Kutsal Komedi’de evrende Tanr›sal bir düzen oldu¤u ve tüm olaylar›n kutsal istenç taraf›ndan mutlu bir sona do¤ru yönlendirildikleri fikrini savunur. Monarchia’da ise Kilisesinin görevinin evrensel bir bar›fla yol göstermek oldu¤unu söyler ve papan›n kutsal gücü karfl›s›nda imparatorun dünyevi gücünü yüceltir. ‹mparatorun yetkiyi papadan de¤il, do¤rudan Tanr›’dan ald›¤›n› söyleyerek Ortaça¤’›n geleneksel siyaset anlay›fl›ndan kopmufltur. Bir di¤er hümanist düflünür Petrarca ise Augustinus’tan ruhun üstünlü¤ü fikrini alm›fl, kendi beninden hareket etmek düflünmelerinin kayna¤›n› oluflturmufltur. Ruh kendi kendisinin bilincinde oldu¤u için do¤adaki her fleye üstündür. Buna karfl›n Petrarca do¤a araflt›rmalar›yla da ilgilenmifl, Ortaça¤›n içe dönüklük tutumu ile Rönesans›n d›fla dönüklü¤ünü harmanlam›fl, mutlulu¤un ancak d›fl etkilerden ve iç dürtülerden ar›nmakla elde edilebilece¤ini düflünmüfltür. Dinlerin göreli bir do¤ruluklar›n›n oldu¤unu savunan Boccaccio ise insan›n do¤as›n›, duyusal kapasitesini ve duygulan›mlar›n› tüm do¤all›¤› içinde betimlemifl, insan yaflam›n› kilise ve törelerin bask›lar›n›n ötesinde yal›n bir gerçeklik olarak ele alm›flt›r. Mirandola Yeni Platoncu bir anlay›flla insan›n bilgiye ulaflmak için sürekli araflt›rma yapmas›n›n önemini vurgulam›flt›r. Ona göre Tanr› insan› evrenin merkezine koymufl, her fleyin bilgisini elde etmesini kolaylaflt›rm›fl, kendisini gerçeklefltirmesi için ona seçme özgürlü¤ü ve onur vermifltir. Böylece insan Tanr›n›n bu dünyadaki bir benzeri, makrokosmos yan›nda mikrokosmosdur. Mirandola Yeniplatonculu¤u, Aristotelesçili¤i, Hermetisizmi ve Kabala ö¤retisini sentezleyerek insana üç aflamal› bir görev yüklemifltir: 1. Zorunlu ahlaksal geliflim, 2. Ussal bilgilenme, 3. Mutlak gerçeklikle özdeflleflip yetkinleflme. Erasmus ise klasik yap›tlar›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›n hümanist kültürün güçlenmesi ad›na önemli oldu¤unu düflünmüfl ve birçok klasik yap›t› kendi diline kazand›rm›flt›r. Felsefe ve teolojide dilsel kesinlik, sözdizimsel do¤ruluk ve retorik parlakl›¤a önem vererek 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi yeni bir dilsel anlay›fl gelifltirmeye odaklanm›flt›r. Delili¤e Övgü adl› yap›t›nda ruhban s›n›f›n›n delilik denebilecek uygulamalar›n› elefltirmifl dinin as›l do¤as›ndan uzaklafl›ld›¤›n›, skolastik e¤itimin bafltan afla¤› elden geçirilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Buna karfl›n dinin özüne yönelik kesin bir kuflkuculuk ortaya koymam›flt›r. Gerçek dinin kafa de¤il, yürek sorunu oldu¤unu düflünmüfltür. Luther ise H›ristiyanl›¤›n reformdan geçirilmesini savunmufl, Tanr›’n›n bilinmesinde akl›n rolüne kuflkuyla yaklaflm›fl, ak›l karfl›s›nda iman› öne ç›karm›flt›r. Günah›n istenç zay›fl›¤›ndan türedi¤ine inanm›fl, iman yoluyla istenci güçlendirmeye yönelmifltir. Luther’e göre özgürce Tanr›ya yönelmek ve Tanr›’ya iman ederek yaflamak yeterlidir. Bunun için kilise kurumlar›na ve kilisenin zorlad›¤› kal›plaflm›fl uygulamalara gerek yoktur. Tanr› insan› do¤as› gere¤i yetkeye tabi k›lar. Bu yüzden politik yaflamda devlete itaat etmek imana karfl›l›k gelir. Çünkü devletin buyruklar› evrensel bar›fl›n sa¤lan›p korunmas›na yönelmifllerdir. Bu amaca yönelmemifl buyruklara karfl› koymaksa meflru bir hakt›r. Bir baflka hümanist olan Montaigne “Ne biliyorum? sorusundan yola ç›km›fl ve dünyay› kendi yarg›lama gücü arac›l›¤›yla sorgulamaya giriflmifltir. Antik dönem kuflkucular›ndan etkilenerek örnek bir yaflam için insan›n tüm yetilerini kullanabilece¤i sürekli bir araflt›rma ruhu içinde bulunmak gerekti¤ini düflünmüfltür. Ona göre yeryüzünde itiraz götürmez bir görüfl yoktur ve bu yüzden mutlu olmak isteyen kifli kendisini herhangi bir görüfle ba¤lamamal›, üretken bir kuflku ve araflt›rma durumunu sürdürmelidir. Ona göre ‹nsan olmak tam anlam›yla bilinçli deneyimlere sahip olmakt› ve insan ancak en iyi bildi¤i konularda böyle bir bilinci elde edebilirdi. Ona göre duyular insanlara hem haz verir hem de onlar› fiziksel dünya hakk›nda güvenli ve yeterli biçimde bilgilendirir. Montaigne, yaflad›¤› toplumun olumlu birikimlerini de kabul eder. Bu da kuflkuculu¤unun devrimci olmaktan çok bireysel bir yaflama ilkesiyle ilgili oldu¤unu düflündürür. N A M A Ç 3 27 Thomas More, Tommaso Campanella ve Francis Bacon’un toplumsal ütopyalar›n› de¤erlendirebilmek. Toplumsal düzensizlik ve huzursuzluklar Rönesans’ta ütopya ad› verilen ideal düzen aray›fllar›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Ütopya kavram› Thomas More’un, olmayan yer anlam›na gelen Ütopya isimli yap›t›ndan gelir. More, bu yap›t›nda s›n›fs›z, sosyalist bir düzen önerir. Yap›tta özel mülkiyet yads›nd›¤›, zenginli¤in halka adilce paylaflt›r›ld›¤›, sosyal adalet ve eflitlik ülküsünün gerçeklefltirildi¤i bir devlet tasar›m› gelifltirilir. Para ve lüks tüketim yasaklan›r, ataerkil bir aile düzeni vurgulan›r. Yönetici, bilgeli¤i kan›tlanm›fl kifliler aras›ndan seçim yoluyla belirlenir ve temsili bir demokrasi önerilir. Tüm dinlere ve hatta dinsizli¤e hoflgörüyle bak›l›r. Savafltan kaç›n›lsa da zorunlu hallerde kurnazca savafl stratejilerine baflvurulabilece¤i söylenir. Campanella’n›n Günefl Ülkesi ise parçan›n bütünü, bütünün parçay› tamamlad›¤› politik bir birlik düzenidir. Burada da özel mülkiyet ve kazanç yoktur. Tüm kazan›mlar devletindir ve herkese aittir. Devlete bilim yol gösterir ve yurttafllar aras›ndaki tek ayr›m bilgi düzeyi bak›m›ndand›r. En bilge kifli ülkeyi yönetir. Onun üç yard›mc›s› devlette gücü, akl› ve sevgiyi temsil ve tesis eder. Tembellik en büyük etik de¤ersizliktir ve temel ölçüt toplumun mutlulu¤udur. Günefl Ülkesi bu özellikleriyle yasal eflitlik ilkesi üzerine kurulmufl s›n›fs›z bir toplum modeli önerir. Bacon’un Yeni Atlantis’i, sürekli araflt›rma durumu içinde olan bir Bilim Kurulu’nca yönetilen Ben Salem isimli bir ada devletini konu edinir. Kurulun görevi olaylar›n gizli sebeplerini a盤a ç›kararak insan›n do¤a üzerindeki egemenli¤inin s›n›rlar›n› geniflletmektir. Bu devlet tasar›m› Ortaça¤’›n H›ristiyan devlet tasar›m›na bir alternatif sunmas› bak›m›ndan anlaml›d›r. 28 Modern Felsefe-I N A M A Ç 4 Machiavelli, Jean Bodin, Hugo Grotius ve Johannes Althusius’un siyaset felsefelerini tart›flabilmek. Machiavelli, politikada aldat›c› taktikleri meflru gören makyavelizm terimiyle özdeflleflmifltir. Oysa amac› kötü ve çirkin politika yapma yollar›n› olumlamak de¤il, bunlar›n, politikan›n gerçekli¤i oldu¤unu göstermekti. Söylefliler isimli geç yap›t›nda cumhuriyeti savunan Machiavelli, Prens’te ise mutlak monarfliyi savunmay› ye¤lemifltir. Yap›tta, amaca giden her yolun meflru oldu¤u fikri savunulur. Önemli olan devlette dirlik ve düzeni sa¤lay›p korumakt›r. Bu amaç u¤runa etik olmayan yollara baflvurulabilir. Machiavelli bireysel ç›kar› de¤il, devletin ç›kar›n› savunmufl, politik gerçeklikle politik idealizm aras›nda yapt›¤› ayr›m nedeniyle önemsenmifl, siyasal düzeni insan do¤as›n›n gerçekli¤ine dayand›rd›¤› için modern siyaset biliminin öncüsü kabul edilmifltir. Jean Bodin ise laik ve hukuksal bir mutlak monarfliyi savunur. Ona göre egemenlik bölünmez, parçalanmaz, devredilemez bir güçtür ve Kral’a aittir. Devletin kayna¤› Tanr› de¤il, ailedir. Ailede baba neyse devlette kral odur. Yasama hakk›n›n aristokrat bir mecliste oldu¤u rejime aristokrasi, halk meclislerinde oldu¤u rejime demokrasi, kralda oldu¤u rejime mutlak monarfli der ve sonuncusunu ideal rejim olarak görür. Kral do¤al yasaya karfl› sorumludur; onu do¤a yasas›na uymaya zorlayan ise vicdan›d›r. Vicdan›n› çi¤nerse do¤rudan Tanr›’ya karfl› sorumlu olur. Böylece Bodin papal›k idaresine karfl› ulus devlet fikrinin öncüsü olmufltur. Mülkiyet hakk›n›n kral›n yetkileri d›fl›nda oldu¤unu söyler. Tüm dinlerin birlikte uyum içinde yaflayabileceklerine inanm›flt›r. Hugo Grotius ise do¤al yasa kavram›n› ilk kullanan isimlerdendir. Sofistlerin physei-nomoi ayr›m›ndan ve Stoac› evrensel yasa fikrinden etkilenerek insan akl›na ve do¤as›na dayal› do¤al yasa ile sonradan konan hukuk yasalar› aras›nda ayr›m yapm›fl, ilkini ikincisine üstün k›lm›flt›r. Ona göre do¤al bir yap› olan devletin görevi insanlar›n do¤ufltan getirdikleri do¤al haklar› korumakt›r. Egemenlik halka aittir ama bir yönetici s›n›fa devredilebilir. Bu görüflleriyle demokrasi fikrine kap› aralam›flt›r. Toplum halinde yaflaman›n do¤al bir yasa ve e¤ilim oldu¤unu savunmufl, uluslararas› iliflkilerde adalet kavram›n›n önemini vurgulam›flt›r. Johannes Althusius ise demokrasi ülküsünü iyice vurgulam›fl, egemenli- ¤in halka ait olup baflkas›na devredilemeyece¤ini savunmufltur. Ona göre yönetici daima halk ad›na eylemelidir. Yasa devlet baflkan›n› bile ba¤lar. Halk kendini parlamento ile temsil ettirir ve parlamentonun yetkileri ortadan kald›r›lamaz ama genifl topraklar› tek merkezden yönetmek güç olaca¤› için federatif devletlerden oluflan federal bir devlet modeli gelifltirilmelidir. Bu düflüncesiyle Althusius, devlet yönetiminde federal düzenin öncü savunucular›ndan olmufltur. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 29 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “modern” teriminin sözlük anlamlar›ndan biri de¤ildir? a. En son tarzlar, yöntemler ya da fikirlerle yapmak. b. Ortaça¤›n bitiminden günümüze kadarki zaman diliminde yer alan fleyler. c. ‹nsan›n sürekli bir kuflku ve sorgulama hali içinde olmas› durumu. d. Bir dilin geliflim sürecinin en son aflamas›. e. Modern zamanda yaflay›p modern fikir ve ölçütleri benimseyen kifli. 2. Afla¤›dakilerden hangisi insanc›l›¤›n (hümanizm) içeri¤ini oluflturan görüfl ve amaçlardan biri de¤ildir? a. Grek ve Latin kültürünün yeniden diriltilmesi b. Tüm düflünsel alanlarda insani de¤er ve ilgilere yönelinmesi c. Tüm insanlar›n de¤erli ve onurlu olduklar›n›n kabul edilmesi d. ‹nsanc› olmayan her tür kavram, düflünce ve uygulaman›n d›fllanmas› e. H›ristiyanl›k yerine eski uygarl›klar›n do¤aüstü inan›fllar›n›n yüceltilmesi 5. Erasmus ile Luther aras›nda yap›lan afla¤›daki karfl›laflt›rmalardan hangisi do¤ru de¤ildir? a. Luter H›ristiyanl›¤›n köklü bir reformdan geçirilmesi gerekti¤ini düflünürken Erasmus H›ristiyanl›¤›n özüne iliflkin konularda gerçek bir kuflkucu de¤ildi. b. Luther Katolik Kilisesinin kald›r›l›p iman›n yeniden yorumlanmas›n› savunurken Erasmus Katolik Kilisesinin reformdan geçirilmesi gerekti¤ini düflünmekteydi. c. Erasmus Kilisenin kurumsal yap›s›na karfl› saf iman› yüceltirken Luther Tanr›’n›n ve di¤er dinsel olgular›n anlafl›lmas›nda akl›n rolünü vurgulamaktayd›. d. Luther bir eylem adam› olarak davran›rken, Erasmus bir düflünür ve elefltirmen olarak kalm›flt›r. e. Her iki düflünür de H›ristiyanl›¤› hümanizm ile bir flekilde uzlaflt›rma e¤ilimindeydi. 3. Dante’nin Kutsal Komedi isimli eserinde geçen “komedi” kavram›, yap›t›n hangi özelli¤ine iflaret etmektedir? a. Her fleyin kutsal istenç taraf›ndan sonul bir iyiye do¤ru düzenlendi¤ine yönelik bir inanc› yans›t›yor olmas› b. ‹nsanl›¤›n o dönemde içinde bulundu¤u gülünç durumlara yönelik komik tasvirler içeriyor olmas› c. Dönemin siyasal kurumlar›na yönelik örtük ve ironik birçok göndermelere sahip olmas› d. Evrenin her yerinde gözlemlenmekte olan düzenin arkas›nda büyük bir düzensizlik ve güvensizlik gizli oldu¤u inanc›na dayan›yor olmas› e. ‹nsanl›¤›n beklentileriyle ak›beti aras›ndaki ironik tezata iflaret etmekte olmas›. 6. Montaigne, kuflkuculu¤u hangi özelli¤i nedeniyle döneminin fanatik toplumsal taflk›nl›klar› için bir çözüm olarak önermektedir? a. Hayat›n anlams›z oldu¤u ve u¤runa mücadele edilebilecek hiçbir de¤er bulunmad›¤› inanc›na dayanmas› b. Her tür yetkenin reddedilmesi devlet otoritesinin tamamen ortadan kald›r›lmas› amac›na yönelmifl olmas› c. ‹nsan do¤as›nda yaln›z yaflamaya dönük pasif bir taraf oldu¤u ve bunun insan› tüm toplumsal eylemlerden uzaklaflt›raca¤› öngörüsüne dayan›yor olmas› d. Tanr›sal yetkeye kay›ts›z flarts›z itaat düflüncesine dayan›yor olmas› e. Her görüflün tart›flmal› oldu¤u ve hiçbir görüfle körlemesine ba¤lan›lmamas› gerekti¤i düflüncesine dayanmas› 4. Mirandola’ya göre bir insan mutlak gerçeklik ile özdeflleflip yetkinleflme ödevini gerçeklefltirebilmek için hangi aflamalardan geçmelidir? a. Ahlaksal geliflim ve ussal bilgilenme b. Saf iman ve ahlaksal geliflim c. Kuflkucu sorgulama ve ussal bilgilenme d. Ahlaksal geliflim ve kuflkucu sorgulama e. Kuflkucu sorgulama ve saf iman 7. Afla¤›dakilerden hangisi More’un ve Campanella’n›n önerdikleri ütopik toplum düzenlerinin ortak özelliklerinden biridir? a. S›n›fs›z bir toplum önermekte olmalar› b. Özel mülkiyeti yasaklamalar› c. Her gün belli bir süre çal›flmay› zorunlu tutmalar› d. Para kullan›m›n› yasaklamalar› e. Lüks tüketimi yasaklamalar› 30 Modern Felsefe-I 8. Platon ile Thomas More’un ütopyalar› aras›nda afla¤›da yap›lan karfl›laflt›rmalardan hangisi do¤rudur? a. Platon’un s›n›f esas›na dayal› bir toplum düzeni önerirken More s›n›fs›z bir toplum önermektedir. b. Her iki düflünür de askersiz bir devlet düzeni önermektedir. c. Platon özel mülkiyete k›smen yasaklarken More özel mülkiyete izin vermektedir. d. Her iki düflünür de aile kurumunu bencilli¤i teflvik edece¤i gerekçesiyle yasaklamaktad›rlar. e. Platon’un devletinde yönetici önemli bir unsurken More yöneticisi olmayan bir toplum yap›s› önermektedir. 9. Machiavelli’nin politik düflüncelerinin yöneldi¤i nihai amaç afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yurttafllar›n genel ahlak düzeylerinin art›r›lmas› b. Devletin iç düzeninin ve siyasal birli¤inin sa¤lan›p korunmas› c. Bar›fl içinde bir dünya devletinin kurulmas› d. H›ristiyanl›¤›n ve Katolik ö¤retilerin yay›lmas› e. Toplumun genel mutluluk düzeyinin art›r›l›p korunmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi Hugo Grotius ile Johannes Althusius’un siyasal düflüncelerinin ortak noktalar›ndan biridir? a. Egemenli¤in bölünemez ve devredilemez oldu¤unu düflünmeleri b. Halk egemenli¤ini savunmalar› c. Federasyon düflüncesini savunmalar› d. Ütopik toplum ve devlet düzenleri önermeleri e. “Do¤al yasa” düflüncesine karfl› ç›km›fl olmalar› 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 31 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. e 3. a 4. a 5. c 6. e 7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Modern Felsefe ve Rönesans bafll›kl› bölümünü yeniden inceleyiniz. Modern sözcü¤ünün “sürekli bir kuflku ve sorgulama hali içinde olma” anlam›na gelmedi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin ‹nsanc›l›k ve Bafll›ca Rönesans Hümanistleri bafll›kl› bölümünü yeniden inceleyiniz. Bir Rönesans hareketi olan hümanizmin insan akl›n› yücelterek her tür do¤aüstü unsuru yads›ma yoluna gitti¤ini ve hümanistlerin önemli bir k›sm›n›n H›ristiyanl›¤› tümden reddetmeyip yeniden yorumlamay› ye¤ledi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin ‹nsanc›l›k ve Bafll›ca Rönesans Hümanistleri bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Komedi sözcü¤ünün Dante’nin kulland›¤› klasik anlam›n›n, evrende bir tanr›sal düzen bulundu¤u ve herfleyin Tanr›sal istenç taraf›ndan mutlu bir sona do¤ru düzenlendi¤i inanc›n› içerdi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin ‹nsanc›l›k ve Bafll›ca Rönesans Hümanistleri bafll›kl› k›sm›n›n ilgili bölümlerini yeniden inceleyiniz. Mirandola’n›n insana üç aflamal› bir ödev yükledi¤ini ve bunlar›n ahlaksal geliflim, ussal bilgilenme ve mutlak gerçeklikle özdeflleflip yetkinleflme aflamalar› oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin ‹nsanc›l›k ve Bafll›ca Rönesans Hümanistleri bafll›kl› k›sm›n› yeniden inceleyiniz. Luther’in akl› de¤il, iman› yüceltti¤ini ve akl›n Tanr›n›n anlafl›lmas›nda yap›s› gere¤i yetersiz kalaca¤›n› savundu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin ‹nsanc›l›k ve Bafll›ca Rönesans Hümanistleri bafll›kl› k›sm›n› yeniden inceleyiniz. Montaigne’nin dünyada itiraz götürmez hiçbir görüfl olmad›¤›n› bu yüzden hiçbir görüfle körü körüne ba¤lanmamak gerekti¤ini düflündü¤ünü ve bu tutumun fanatik siyasal tart›flmalar› durultaca¤›na inand›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Rönesansta Toplum Düflüncesi ve Toplumsal Ütopyalar bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. More’un lüks üretimi ve dolay›s›yla tüketimi yasaklad›¤›n›, buna karfl›l›k Campanella’n›n insanlar›n lüks tüketim ihtiyaçlar› da dâhil her türlü ihtiyac›n›n devlet taraf›ndan karfl›lanmas›n› önerdi¤ini göreceksiniz. 8. a 9. b 10. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Rönesansta Toplum Düflüncesi ve Toplumsal Ütopyalar bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Platon’un devletinin üç s›n›ftan olufltu¤unu, buna karfl›l›k More’un s›n›fs›z bir toplum önerdi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Rönesans Döneminde Siyasal Düflünümler bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Machiavelli’nin siyasal düflüncelerinin amac›n›n devletin, özellikle de ‹talyan devletinin iç birli¤inin ve düzeninin sa¤lanmas› oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Rönesans Döneminde Siyasal Düflünümler bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Her iki düflünürün de egemenli¤in bölünemezli¤i ve devredilemezli¤i düflüncesinde olduklar›n› göreceksiniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Kuflkuculuk ifadesi gündelik kullan›mda kötümserlik, belirsizlik, karars›zl›k gibi olumsuzluklarla iliflkilendirilse de Montaigne için ne tutum olarak bir kötümserlikti ne de insana bir davran›fl kural› ya da reçetesi sunmaktayd›. O, kuflkuculukta insan yaflam›n› olumlay›c› bir tutumun kayna¤›n› keflfetmiflti. Örne¤in duyular›n sa¤lad›¤› bilginin güvenilirli¤inden endifle duymam›fl, içinde yaflad›¤› toplumun kabul görmüfl ve yarar› kan›tlanm›fl uygulamalar›na, örne¤in yasaya ya da dine büsbütün s›rt›n› dönmemiflti. Ama bunlar›n fanatiklikten uzak, sorgulay›c› bir tutumla ele al›nmalar› gerekti¤ine inan›yordu. ‹nsan, karfl›s›na ç›kan almafl›klar› bilinçli biçimde tartabildi¤i sürece bir karara varabilir ya da yarg›da bulunabilir ama yeryüzünde tart›flma götürmez hiçbir görüfl olmad›¤› için hiçbir görüfle körü körüne, fanatikçe ba¤lanmamal›d›r. Aksi takdirde toplumsal çat›flmalar, partizanca y›k›mlar do¤ar ve birey bir görüfle körü körüne ba¤land›¤› sürece mutlulu¤u yakalayamaz. Bunun yerine sürekli bir kuflku ve sorgulama durumu içinde olmak gerekir. Montaigne yaflam› oldu¤u gibi kabul etmenin, herhangi bir fleyi kesinlikle bilmenin ne denli güç oldu¤unu anlaman›n erdemin temel flartlar› oldu¤unu düflünmekte ve böylece kuflkuculu¤u erdemli ve mutlu bir yaflam için araç haline getirmekteydi. 32 Modern Felsefe-I S›ra Sizde 2 Ütopya türünde verilen bafll›ca örnekler dikkatle incelendi¤inde belli konularda ortakl›k sergiledikleri görülür. Örne¤in hepsinin de farkl› olana hoflgörüyle yaklaflt›klar›, yenili¤e ve yeni olana ilgi duyduklar›, bilimi ve bilgiyi önemsedikleri görülür. Yap›tlarda özel mülkiyet, aile düzeni, siyasal eflitlik, zenginli¤in paylafl›m›, sosyal adalet gibi konularda, dönemin sorunlar›na göndermeler yapan yepyeni uygulamalar anlat›l›r. Bütün bu ideal düzen tasar›lar› dönemin sorunlar›ndan etkilenilerek oluflturulmufl tasar›lard›. Dinsel hoflgörüye yönelik vurgu, dönemin dinsel kurumlar›n›n kat› hoflgörüsüzlü¤üne yönelik bir elefltiriydi. Yenili¤e, bilim ve bilgiye yönelik vurgu Rönesans’›n düflünsel baflar›lar›na ve yönelimlerine karfl›l›k vermekteydi. Özel mülkiyete yönelik yasak ya da s›n›rlamalar, insanlar›n ve uluslar›n servet edinmek u¤runa ortaya koyduklar› bencil ve y›k›c› mücadelelere yönelik bir elefltiriydi. Aile düzenine yönelik öneriler yozlaflm›fl aile de¤erlerinin ihyas› amac›na yönelmifl, siyasal eflitlik ve sosyal adalet vurgusu Bat› ülkelerinin s›n›fl› toplum yap›lar›na ve zenginli¤in paylafl›m›ndaki haks›zl›klara bir itiraz olarak gelifltirilmiflti. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ütopyalar dönemin mevcut siyasal ve toplumsal düzenlerine bir antitez olarak görülebilir. Öte yandan insan do¤as›na ayk›r› uygulamalar içermeleri nedeniyle ayn› zamanda insan do¤as›n›n gerçekli¤ine de bir antitez oluflturduklar› düflünülebilir. Zaten bu yüzden ütopya olarak kalm›fllard›r. S›ra Sizde 3 Machiavelli Prens isimli yap›t›nda ahlakl›l›¤› siyasal aç›dan yeniden yorumlayarak Prens’in politik amaçlar›n› gerçeklefltirirken her türlü etik kayg›dan ba¤›ms›z oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu durum ilk bak›flta Machiavelli’nin politikada hileli yollar›, kurnazl›k ve aldatmacay› meflru gördü¤ü fleklinde yorumlanabilir. Oysa onun döneminde yönetim zay›fl›¤›, toplumsal bafl›boflluk ve ahlaksal düflüfl, duyarl› yurtseverleri düflündüre boyutlara varm›flt›. Bu yüzden öncelikle yaflad›¤› devletin iç kar›fl›kl›klar›n› ortadan kald›r›p birli¤i sa¤lamaya yöneldi. Bireyin ya da yöneticilerin özel ç›karlar›n› de¤il, devletin ç›karlar›n› vurgulad› ve yöneticinin de daima bu amac› gözetmesi gerekti¤ini savundu. Burada; “etik de¤erlere ba¤l›l›k yöneticiyi zay›f gösterecek ve siyasal kar›fl›kl›klara yol açacaksa, bu de¤erler, siyasal düzen, istikrar ve mutluluk ad›na görmezden gelinebilirler mi?” diye sorulabilir. Machiavelli asl›nda etik de¤erlere kay›ts›zl›¤› olumlamamakta, sadece siyasal olaylar›n do¤as›nda yatan ahlaks›z ö¤eleri sergilemeye çal›flmaktay- d›. Yani ona göre siyasal ifllerle u¤raflanlar ister istemez bu gerçekli¤e uygun davranmak zorundayd›lar. Bu kötülükleri kaç›n›lmaz bir do¤al durum olarak gördü¤ü içindir ki Prens’e gerekti¤inde bu kötü yollara baflvurabilece¤ini, o baflvurmazsa düflmanlar›n›n zaten bunlar› kendi aleyhinde kullanacaklar›n› söylüyordu. Böylece siyasal istikrar ve etik de¤erler ikileminde Machiavelli siyasal düzenden ve istikrardan yana tav›r sergilemiflti. Bu tutum döneminin koflullar› içinde de¤erlendirildi¤inde belki bir ölçüde anlafl›labilir ama de¤iflen toplum ve siyaset durumlar›ndan ba¤›ms›z olarak ele al›nd›¤›nda daima tart›flmal› kalaca¤› ortadad›r. S›ra Sizde 4 Do¤al yasa, kayna¤›n› insan›n ussal do¤as›ndan alan, yani insan›n do¤ufltan beraberinde getirdi¤i, Tanr›’n›n bile de¤ifltiremeyece¤ine inan›lan yasalard›. Buna karfl›l›k hukuk yasalar›n›n toplumsal ve siyasal koflullara göre sonradan konan yasalar olduklar› düflünülmekteydi. Hukuk yasalar› de¤ifltirilebilir ama do¤al yasalar ak›l esasl› evrensel yasalard›r ve zamansal koflullardan etkilenip de¤iflmezler. Yasa yapma, devleti kurma ve yönetme haklar› geçmiflte ya Tanr› ya da soy esas›na oturtulmaktayd›. Oysa do¤al yasa ve hukuk kavramlar›, siyaset filozoflar›na, yasa yapma ve devlet yönetme haklar›n› insan akl› ve do¤as› üzerinden yeniden yorumlayabilmeleri için meflru bir temel sa¤lad›. Böylece temel yasal düzenlemelerin insan›n do¤as›na yönelik, evrensel ve de¤iflmez temellere dayand›¤› savunulur oldu. Yöneticilere ve yasa koyuculara öncelikle bu do¤al haklar›n temini ve korunmas› görevi yüklenir oldu ve devlet, bireyin do¤al haklar›n› güvenceye almakla yükümlü k›l›nd›. Bu düflüncenin, sonraki y›llarda halk egemenli¤i ve evrensel insan haklar› temelinde özgürlükçü ve demokratik devletlerin kurulmas›na giden yolu aralad›¤› söylenebilir. Çünkü egemenlik art›k Tanr›’dan ya da soy esas›ndan türetilmek yerine insan akl› ve do¤as›ndan türetilir oldu. Ayn› tarihlerde geliflmeye bafllayan do¤al din düflüncesi, Tanr›sall›¤›n ve dini inançlar›n da bu do¤al haklar temelinde yeniden yorumlanmas›n› sa¤lad› ve ça¤dafl demokrasi ülküsünü flekillendiren çekirdek düflünceler olgunlaflma yoluna girdi. 1. Ünite - Rönesansta ‹nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi 33 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ajdukiewicz, K. (2007). Felsefeye Girifl. Çeviren: Ahmet Cevizci, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Bacon, F. (1957). Yeni Atlantis. Çeviren: Hâmit Dereli, ‹stanbul: Maarif Vekaleti Yay›nlar›. Bacon, F. (1998). Denemeler. Çeviren: Akflit Göktürk, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers 1. Great Britain: Oxford Unv. Press. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers: 2, New York: Oxford Unv. Press. Brun, J. (2003). Stoa Felsefesi. Çeviren: Medar At›c›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nc›l›k. Campanella, T. (1965). Günefl Ülkesi. Çeviren: Vedat Günyol, Haydar Kazgan, ‹st., Çan Yay. Çelik, S. (2010). Bilgi Felsefesi: ‹lkça¤’dan Yeniça¤’a. ‹stanbul: Doruk Yay›nevi. Erasmus, D. (2010). Delili¤e Övgü. Çeviren: Hasan ‹lhan, Ankara: Alter Yay›nc›l›k. Farago, F. (2003). Sanat. çeviren: Özcan Do¤an, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›. Faure, P. (1992). Rönesans. Çeviren: Hüseyin Boysan, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. Çeviren: Feride Kurtulmufl, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Gökberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Honer, S., Hunt M., Okholm, T., (2003) Felsefeye Ça¤r›. Çev: Hasan Ünder, Ankara: ‹mge Kit. Jimenez, M. (2007). Estetik Nedir? Çeviren: Aytekin Karaçoban, ‹stanbul: Doruk Yay›mc›l›k. Machiavelli, N. (1994). Prens. Çeviren: Naz›m Güvenç, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar Yay›nlar›. Montaigne, M. (1999). Denemeler. Çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›. More, T. (1965). Ütopya. Çeviren: Vedat Günyol, ‹stanbul: Çan Yay›nlar›. Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell Publ. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤. çeviren: Muammer Sencer, ‹st: Say Yay. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. Çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Skinner, Q. (2004). Machiavelli. Çeviren: Cemal Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nlar›. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. USA: McGrow Hill Inc Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü-II: Ça¤dafl Felsefe. çev: ‹brahim fiener, ‹st., ‹zdüflüm Yay. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. Çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar› Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu. çeviren: ‹smail Hakk› Duru, Ankara: V Yay. Webster’s Dictionary. Wikipedia, Org. The Free Encyclopedia. MODERN FELSEFE-I 2 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Rönesans döneminde ortaya ç›kan bafll›ca felsefi ak›mlar› de¤erlendirebilecek, Rönesans döneminde ortaya ç›kan bilimsel geliflmeleri aç›klayabilecek, Francis Bacon’un felsefi görüfllerini tart›flabilecek, Rene Descartes’in bilgi ve yöntem anlay›fl›n› de¤erlendirebilecek, Descartes’in töz, ruh ve ahlak anlay›fl›n› genel hatlar›yla özetleyip tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Kopernik Devrimi Cogito Sezgi Töz Ruh-Madde ‹kili¤i Kartezyen Düalizm • • • • • • Aç›kl›k ve Seçiklik Kartezyen Do¤a Tasar›m› Kepler’in Gezegen Yasalar Tümdengelim Tümevar›m Zihnin Putlar› ‹çindekiler Modern Felsefe-I Rönesansta FelsefeBilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes • RÖNESANS DÖNEM‹NDE BAfiLICA FELSEF‹ AKIMLAR • RÖNESANS DÖNEM‹NDE B‹L‹M VE BAfiLICA B‹L‹M ADAMLARI • FRANC‹S BACON’UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI • RENE DESCARTES’‹N YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI • DESCARTES’‹N TÖZ, RUH VE AHLAK ANLAYIfiI Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes RÖNESANS DÖNEM‹NDE BAfiLICA FELSEF‹ AKIMLAR Rönesans Döneminde Platoncu Düflünce Yunan ve Latin düflüncesine ait eserlere yönelik çeviri etkinlikleriyle bafllayan Hümanizm hareketi ‹lkça¤ düflünürlerinin eserlerini çevirme ifline özellikle 15. Yüzy›lda yo¤unlaflt›. ‹lk dikkat çeken eserler de Platon’unkilerdi. Öncü Platonculardan biri olan Plethon, Cosimo de Medici’nin deste¤i ile Floransa’da bir Platon Akademisi kurdu (1440). Bu akademi Platon’un yap›tlar›n›n ilk elden çevirisini yapma amac›n› gütmekteydi. Platonculu¤u Aristotelesçili¤e karfl› savunmak temel görevlerindendi. Bu çabalar bir süre sonra Platonculuktan ziyade Yeni-Platoncu çizgilerin a¤›r bast›¤› bir düflünceyle sonuçland›. Akademi sayesinde Platon’u kayna¤›ndan ö¤renen birçok düflünür Platoncu kanatta yer ald›lar. Bunlardan biri önceki ünitede görüfllerini ele ald›¤›m›z Pico Della Mirandola, bir di¤eri ise Marsilius Ficinus (1433-1499) idi. Ficinus’a göre Platonculuk, insan bilgeli¤inin özüydü ve e¤er Katolik ö¤retisiyle uyumlu k›l›nabilirse bu ö¤retiyi gençlefltirebilir, onu daha tinsel nitelikli bir ö¤reti haline getirebilirdi. Ona göre Platon ve Aristoteles’in felsefeleri, asl›nda ayn› hakikatin iki farkl› ifadesiydi. Ficinus H›ristiyanl›¤› Tanr›n›n kendisini açmas›n›n bir biçimi olarak görmüfl ve bu dini felsefe ile uzlaflt›rmaya çal›flm›flt›r. Evren en bafl›nda Tanr›’n›n bulundu¤u düzenli bir basamaklar sistemidir. ‹nsan ruhu da Tanr›dan türemifltir ve ölümden sonra yine Tanr›ya dönecektir. Evrenin bütün ba¤lant›lar› insan ruhunda bulunur. Bu yüzden insanda tüm evreni bilme gücü vard›r. Bu fikirler Platoncu olmaktan çok yeni- Platoncu görüfllerdir. Yeni Platonculuk etkisindeki en özgün düflünür Nicolaus Cusanus’tur (14011464) Bafll›ca yap›tlar›: De Docta ‹gnorantia (1440). De Conjecturis (1440). De Pace Seu Concordantia Fidei (1453). Cusanus’un felsefi yaklafl›m› skolastik etkiler ile Rönesans ruhu aras›nda gidip gelmektedir. Bu nedenle bir geçifl dönemi düflünürü olarak kabul edilebilir. Yeni-Platoncu bir düflünür olarak felsefesinde Tanr› bilgisinin önemli yer tutmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Ona göre us, Tanr› bilgisini elde etmekte yetersiz kal›r. Gerçi us bize bir dünya bilgisi verebilir: Duyular›m›z arac›l›¤›yla bilince gelen da¤›n›k duyu verilerini imgelem yetisi birlefltirir ve bunun sonucunda tasar›mlar ya da kavramlar ortaya ç›kar. Bu tasar›mlar ya da kavramlar üzerinde iflleyen akl›m›z, bunlar aras›ndaki iliflkileri keflfederek bunlar› birlefltirir ve böylece bilgilerimiz oluflur. Ne var ki düflünme yetimiz bu kez de bilgiler aras›ndaki ayr›l›klar› ortadan kald›rarak mutlak bir birlik oluflturmaya yönelir ama bu 36 Modern Felsefe-I Ak›l, bilgilerimizi bir birlik alt›nda toplamaya yetili de¤ildir. Bunun fark›na varan ak›l, ö¤renilmifl bilgisizlik denen duruma ulafl›r ve mutlak birli¤i temsil eden Tanr›’ya ak›lla de¤il, bir tür sezgiyle, mistik ayd›nlanmayla ulafl›l›r. yolda t›kan›r. Çünkü ak›l çokluklar ve farkl›l›klar olmadan ifl göremez. Bu nedenle Cusanus, mutlak birli¤i temsil eden Tanr› bilgisine bu yolla, yani düflünme yetisi ile ulaflamayaca¤›n› anlar. Bu duruma Cusanus ö¤renilmifl bilgisizlik (docta ignorantia) ad›n› vermektedir. Bunun anlam› düflünüm yetisinin s›n›rlar›n› bilmesidir ve Tanr› bu s›n›r›n ötesinde kalmaktad›r. O halde Tanr›ya ulaflman›n baflka bir yolu olmal›d›r. Cusanus’a göre bu yol bir tür sezgi yolu, baflka deyiflle mistik bir ayd›nlanma yoludur. Bu flekilde kavray›fl ya da kavramsal bilgi olmadan bir görünüm elde edilebilir. Bir baflka deyiflle Tanr› gönül gözüyle görülebilir. Mistik kifli bir esrime (coflku içinde kendinden geçme) yaflant›s› içinde Tanr›n›n kavramsal bilgisine de¤il belki ama görünümüne ulaflabilir. Tanr› tüm karfl›tlar›n kendisinde birli¤e ulaflt›¤› mutlak varl›kt›r; fleylerin içindeki sonsuz tözdür. Böylece öz ve töz, görünüm ve gerçeklik, gizlilik ve aç›kl›k onda bir ve ayn› fleydir. Onda tüm de¤erler mutlak olarak bulunur. Dünya Tanr›n›n bir aç›l›m›d›r. Birlik olan varl›k çoklu¤a dönüflmüfltür; çokluk da Tanr›’da birlik olmaktad›r. Tanr› her fleyin gizil özüdür, böylece her gerçek fley de bütün fleylerin özüdür. Bu bir tüm-tanr›c›l›k demektir. Oysa bu nokta Cusanus’un felsefesinde bir çeliflki oluflturmaktad›r. Çünkü H›ristiyan görüfle sar›larak dünyan›n Tanr›dan farkl›l›¤›n› onaylamaktad›r: Tanr› tüm karfl›tlar›n birli¤idir, do¤ada ise tüm karfl›t güçler zaman ve mekâna da¤›lm›fl olarak görünürler. “fieylerin özü Tanr›sal öz ile özdefl de¤ildir; fleyler sonludur ve tanr›sal idealar› tam olarak gerçeklefltiremezler” (Thilly, 2007: 7). Bu nedenle sonul anlamda Tanr› ve do¤a özdefl de¤ildirler. Cusanus bilim konusundaysa Aristotelesçi evren anlay›fl›n› yads›yan bir tutum tak›nm›flt›r: Ona göre evrende yetkin bir daire bulunamaz, bu nedenle gezegenlerin yörüngelerinin düzgün bir daire olmas› düflünülemez. Bu görüfl Kepler’e giden yolu açm›flt›r. Ona göre evrenin bir s›n›r› oldu¤u görüflü de kabul edilemez. Evrenin ne bir merkezi, ne de çevresi vard›r. Öznenin durdu¤u yer merkez görevi görür. Bu gezegende bulundu¤umuz için buras›n› merkez kabul etmiflizdir. Cusanus’un tüm bu görüflleri bilim ad›na ilerici görüfllerdir ama evrenin bilimsel bir kuram›n› sistematik olarak ve hakl› ç›kar›labilir nitelikte ortaya koyamam›flt›r. “Do¤aya iliflkin tüm görüfllerini daha çok kendi soyut uslamlamalar›na ve mant›ksal ölçümleme ve sonuç ç›karmalar›na dayand›rm›flt›r. Tüm bu görüfllerinden Copernicus’un haberdar oldu¤u ve ça¤ aç›c› çal›flmas›nda bu görüfllerden yararland›¤› kabul edilmektedir” (Çelik, 2010: 209). Rönesans Döneminde Aristotelesçi Düflünce Rönesans›n felsefe alan›ndaki hümanist nitelikli bir baflka önemli yönelimi Aristoteles’i yeniden keflfetmek olmufltur. Aristoteles’in eserleri, hümanizma ruhuna uygun olarak, Yunanca orijinallerinden okunup incelendi¤inde, Skolastik dünyan›n Aristoteles yorumu ile gerçek Aristoteles aras›nda ciddi ayr›l›klar oldu¤u ortaya ç›kt›. “Kilisenin en sa¤lam temeli say›lan sistemin birçok esasl› noktalarda ondan ayr› oldu¤u görüldü ve resmi peripatetizme z›t olarak, büyük k›sm› laik unsurlardan oluflan özgürlük taraftar› bir Aristoteles okulu meydana geldi” (Weber, 1993: 187). Rönesans dönemi Aristotelesçilerinin en ünlüsü kuflkusuz, Petrus Pomponatius olarak da bilinen Pietro Pomponazzi’dir (1462-1525). 1516 tarihli Ruhun Ölmezli¤i Üzerine (Tractatus de immortalitate animae) adl› yap›t›nda bireysel ruhlar›n ölmezli¤i inanc›n›n Aristoteles’in ilkeleri ile ba¤daflmad›¤›n› savunur. Oysa Aziz Thomas dinin bu temel dogmas›n›n Aristoteles’in felsefesine uygun oldu¤unu öne sürmekteydi. Bu durumda Pomponatius’un hem Aziz Thomas’a hem de dinin bu temel dogmas›na kökenden karfl› ç›kt›¤› söylenebilir. Pomponatius tüm insanlar›n zihinsel 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 37 yetkinli¤e yetenekli olduklar› düflüncesini reddetmekle birlikte ahlaksal yetkinli¤in yeryüzünde gerçeklefltirilemeyecek bir ideal oldu¤u görüflüne karfl› ç›kar. Herkesin kendi iflinin gerektirdi¤i ödevleri yapmas›, bu konuda yetkinlik olarak anlafl›labilir. “Vicdanl› ve namuslu bir yarg›ç, kendi alan›nda muktedirdir ve kendine özgü mükemmelli¤e varm›flt›r.” Bu alanda ‘mutlak’ terimini kullanmak gereksiz olacakt›r; mutlak yetkinlik salt mutlak varl›¤a özgüdür. Erdemin karfl›l›¤›n›n sonsuz bir ödül olmas›, yani cennete gidilecek olmas› ve yap›lan kötülükleri bir cezan›n beklemesi fikirlerine dayanarak ruhun ölümsüzlü¤ünün öne sürülmesini yanl›fl bulmaktad›r. Çünkü erdemlilik ç›kar ya da karfl›l›k beklenerek gerçeklefltirilemez. Erdemlilik gerçek anlamda bir de¤er oldu¤u için gerçeklefltirilmelidir. Kötülük de zaten kendi öz cezas›n› kendi içinde saklamaktad›r. Böylece bunlara d›flsal bir koflula ba¤l› olarak varl›k kazand›r›lmas› tam bir yan›lg›d›r. Aristoteles’in kesin bir dille ifade etti¤i gibi ruh bedenin bir fonksiyonu ise, beden olmadan ruhun olamayaca¤› aç›kt›r. Bundan, ruhun ölümsüz olmad›¤› sonucu ç›kar. E¤er ruh ölmez de¤ilse, bütün dinler yan›l›yorlar ve bafltan afla¤› insanl›k kendi kendini aldat›yor. Platon, birçok fleylerde bütün insanlar›n ayn› bir önyarg›n›n oyunca¤› olduklar›n› söylemiyor mu? Gene consensus gentium’dan (insanlar›n ayn› fikirde olmalar›) ç›kar›lan kan›t›n de¤erini pek az bir fleye indirgemiyor mu? Nihayet ölülerin görünmesi, yeniden dirilmesi ve hortlaklara gelince, gelecek hayat lehindeki bu türlü kan›tlar, safdilli¤in yard›m etti¤i hayal gücünün fevkalade kudretinden baflka bir fleyi ispat etmezler (Weber, 1993: 189). Bunun sonucu olarak da büyücülük, ruhlar›n ça¤›r›lmas›, do¤aüstü güçler gibi fleyler tümüyle anlams›z ve bat›l fleyler olmaktad›rlar. Bu görüfllerinin ›fl›¤›nda, Pomponatius, Büyüler Üzerine adl› yap›t›nda eflyan›n do¤al bir düzeni olmas› nedeniyle her türlü mucizeyi yads›ma yoluna gitmifltir. Engizisyonun h›flm›ndan kurtulabilmek için ‹sa ve Musa’n›n mucizelerini kabul ediyor gibi görünse de bunlar› do¤al yollarla aç›klamaya çal›flmakta ve bunu yaparken yine Aristoteles’in otoritesine baflvurmaktad›r. Böylece bunlar› da dolayl› yoldan yads›m›fl olmaktad›r. Kader Üzerine adl› yap›t›ndaysa Tanr›’n›n önceden her fleyi bilmesiyle, ahlaksal özgürlük ö¤retilerinin birbirleriyle çeliflik oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. Çünkü e¤er Tanr› her fleyi önceden görerek belirlemiflse, o zaman insanlar›n özgür istence sahip olduklar›ndan söz edilemeyecektir; ama e¤er insanlar özgür istence sahip iseler o zaman da Tanr› insanlar›n hareketlerini arkadan izleyecek ve bir bak›ma yarat›lm›fl olana tabi olacakt›r. Bu durum Tanr›n›n sonsuz gücü ve bilgeli¤i ile ba¤dafl›r görünmemektedir. Gerçekte tüm bunlar› üstü kapal› olarak belirtme yoluna gider ve kilise ile bozuflmamak ad›na, “mant›k Tanr›n›n önceden belirleyicili¤inden yanad›r” demek zorunda kal›r. Böylece kendisi de bir çeliflkiye sürüklenmeyi göze alm›fl görünür. Bu ba¤lamda, iyilik de kötülük de Tanr›dand›r diyerek skolastik nominalizme karfl› ç›km›flt›r. Görüldü¤ü gibi Pomponatius, Rönesans dönemine uygun hümanist ve yenilikçi bir ruhla, Skolasti¤in mant›k d›fl› dogmalar›n› Aristoteles’in özgün felsefesiyle ba¤daflmazl›klar› yönünde çürütme yoluna gitmifltir. Bu dönemde Aristoteles’i, Ortaça¤da yap›lan yorumlar üzerinden tan›tmaya çal›flan iki grubun çal›flmalar› da oldukça etkili olmufltur. Bunlardan ilki ‹bni Rüfld’ü izleyen Averroistler, ötekiyse Afrodisias’l› Aleksandros’un yorumlar›n› izleyen Aleksandristler’dir. Bu iki grup birbirlerine rakip olsalar da baz› konularda uyuflmaktayd›lar. Örne¤in dogman›n ileri sürdü¤ü bireysel ruhlar›n ölümsüz oldu¤u görüflünü kabul etmiyorlard›; her iki grup da, insan bireylerinin ruhlar›n›n ölümsüz oldu¤u ve bu dünya yaflam›n›n öbür dünyadaki yaflama bir haz›rl›ktan baflka bir fley olmad›¤› fikrine itiraz ediyorlard›. Bu devinim içinde Aristotelesçilik ile Platonculu¤u uzlaflt›rmaya çal›flan bir görüfl de belirdi. Mirandola bu giriflimin Platoncu kesimi- Pomponatius’a göre mutlak yetkinlik mutlak varl›¤a has olsa da iflinin gerektirdi¤i ödevleri yapan her insan ahlaksal yetkinli¤e eriflebilir. 38 Modern Felsefe-I nin, Caesalpinus ise Aristotelesçi kesiminin bafl›n› çektiler. Her ikisi de Platon ile Aristoteles’in belli bir temelde birlefltirilebilece¤ine inan›yorlard› ama bu uzlaflt›rma çabalar› sonuç vermedi. Rönesans Düflüncesine Yön Veren Di¤er Felsefi Ak›mlar Rönesansta öne ç›kan felsefi ak›mlardan biri de Stoac›l›kt›r. Örne¤in Petrarca, Stoac›lardan etkilenerek söylemlerinde bu ak›m›n görüfllerini dillendirmiflti. Genelde etik bir dünya görüflü olan bu ak›m, bir yaflama biçimi önerisiyle dönemin üst düzey aileleri ve e¤itimli s›n›flar› üzerinde etkili olmufltur. Seneca klasik Stoac› ilkeyi kabul etmifltir. Ona göre do¤aya uygun yaflamak ahlakl›l›¤›n temeliydi ve Do¤a ile ak›l özdeflti. Do¤aya uygunluk akla uygunluk demekti. Duygular ve tutkulardan uzaklaflarak akla uygun yaflamak bilgece yaflamak demekti. fiu halde ahlakl› yaflam›n amac› bilgece bir yaflam sürdürmekti. Seneca, Bilge kifliyi, haz ve ac›ya eflit düzeyde duyars›z, her konuda kendi kendine yeten, özgür istenciyle erdemlili¤i seçen, kendini evrenin efendisi olarak gören kifli olarak tan›mlam›flt›r. Yine bir etik ö¤reti olan Epikürosçuluk da yaflam›n hazlar›n› yakalama ve mutlu bir yaflam sürme gibi ö¤ütleriyle Rönesansta kendine epey yandafl bulmufltur. Hazz› biricik mutluluk kayna¤› olarak gören Epikürosçuluk, Ortaça¤da çok yanl›fl yorumlanm›fl bir ak›md›. O dönemde Epikürosçu demek putperest, pagan, do¤ru yoldan sapm›fl gibi anlamlara geliyordu ve ayr›ca yüksek tinsel de¤erlere s›rt›n› çevirmifl sadece basit dünyasal hazlar peflinde koflan kiflileri niteleyen bir s›fat durumundayd›. Oysa gerçek Epikürosçulukta bedensel hazlar de¤il, tinsel hazlar ön planda gelir. Bedenin ac›s›zl›k içinde olmas› bedensel haz olarak yeterlidir. Tinsel hazlar ise daha doyurucu ve süreklidir. ‹nsan› gerçek mutlulu¤a götüren tinsel hazlard›r ve bu da yine bir bak›ma bilgece yaflama iflaret etmek demektir. Bu vurgu içinde Epikürosçulu¤un da gerçek de¤eri ve anlam› yine Rönesans döneminde anlafl›lmaya bafllanm›flt›r. Helenistik dönemin bir felsefesi olan Epikürosçuluk da Rönesans döneminde felsefe çal›flmalar› aras›na kendine bir yer bulabilmifltir. Bu dönemde kuflkuculu¤un da bir ölçüde etkisi olmufltur. ‹lkça¤ kuflkucular›n›n Rönesans döneminde bir keflfi ve bunlar›n felsefelerinden etkilenerek belli bir dünya görüflü oluflturma edimi de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Montaigne bunun bir örne¤idir. Son olarak Atomcu görüfllerin sözü edilebilir. Rönesansta atomculuk Demokritos’tan ziyade Epiküros üzerinden ele al›nm›flt›r. Epikürosçulu¤u yukar›da daha çok etik bir ö¤reti olarak ele ald›k. Çünkü Epiküros felsefesi, t›pk› Stoa felsefesi gibi, do¤an›n yap›s›na iliflkin belli bir yaklafl›m› içermesinin yan› s›ra, özellikle ruhsall›k ve ahlak konusundaki önerileriyle etkili olmufltur. Oysa Demokritos’un insana de¤gin görüflleri henüz iyice dikkati çekecek olgunlukta belirmemiflti. Bu nedenle Rönesans döneminde özellikle bir yaflam tarz›na yol açma bak›m›ndan Epikürosçuluk belli say›da insanlar üzerinde etkisini göstermifltir. Bu dönemde, Epiküros’un ahlak görüflleri “epikürosçuluk,” metafizik görüflleri ise “atomculuk” ad› alt›nda ele al›nm›fl olmaktad›r. Epiküros da Demokritos’un yolundan giderek evrenin yap›tafllar›n› atomlar olarak görür; her fley atomlar›n boflluk içinde devinim halinde iken birbirleriyle çarp›flmalar› sonucunda oluflur. Atomlar sadece niceliksel yap›da varl›klard›r yani boyut, a¤›rl›k, hac›m devinim h›z› gibi özellikleri vard›r, ama renk, ses, tat, koku gibi nitelikleri yoktur. Görüldü¤ü gibi bu tür bir yaklafl›m do¤an›n matematiksel aç›klan›fl›na giden yolu açar gibi görünmektedir. Ayn› zamanda mekanik do¤a anlay›fl›n›n da öncüsü olmufltur. Bu görüflü yeniça¤›n ilk yar›s›nda yaflayan bir Frans›z düflünürü olan Pierre Gassendi (1592-1655) benimsemifl ve Epiküros atomculu¤unun Rönesans›n genel anlay›fl›na uygun olarak, yeniden özgün formuna kavuflmas›n› sa¤lam›flt›r. 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 39 RÖNESANS DÖNEM‹NDE B‹L‹M VE BAfiLICA B‹L‹M ADAMLARI Paracelsus Rönesans döneminin gerçek yenili¤i bilim alan›nda olmufltur. Bu dönemde Copernicus, Kepler, Galileo gibi hem bilim insan› hem filozof olarak nitelenebilen büyük kifliler yetiflmifl, bunun d›fl›nda kuramsal düzlemde bilim düflüncesine çeflitli katk›larda bulunan pek çok düflünür ç›km›flt›r. Bunlardan Paracelsus (1493-1541) Rönesans’›n bafllar›nda yaflam›fl ‹sviçreli Alman bir düflünür, hekim ve kimyac›d›r. Do¤a felsefesi alan›nda Yeni-Platoncu temelden yola ç›km›fl ve görüflleri bilimsel temelden uzaklaflarak gizemci boyutlar kazanm›flt›r. Do¤a biliminin yeni yeni k›p›rdand›¤› bir dönemde bu tür bir yaklafl›m pek flafl›rt›c› de¤ildir. Ortaça¤ sonlar›nda Ockhaml› William’›n nominalizmi savunmas› ve çifte hakikat kuram›n› öne sürmesi teoloji ile felsefeyi birbirlerinden ay›rm›fl görünüyordu. Bu ayr›flmada bilim ve felsefe aras›nda bir ayr›m yap›lmamaktayd›. Paracelsus için de felsefe, do¤a bilgisinden baflka bir fley de¤ildi ve bu yüzden, felsefe ad›na, do¤aüstü güçler içeren bir metafizik ortaya koydu. Ona göre do¤a canl›d›r ve tanr›sal güçlerle -ruhlarladoludur. Her varl›k türünün kendine özgü bir ruhu olsa da do¤an›n da bir bütün olarak genel ve kapsay›c› bir ruhu ya da güç oda¤› vard›r. Paracelsus buna “vulcanus” ad›n› vermektedir. Do¤ay› tam olarak bilebilmek için her fleyi kendi özüyleruhuyla bilmenin yan› s›ra, bir de vulcanusu yani do¤an›n genel özünü bilmek gerekir. Do¤a bir makrokosmos iken, insan onun içinde yer alan bir mikrokosmostur. Bu nedenle insan kendisinden hareketle do¤ay› daha iyi anlayabilir. ‹nsan› anlaman›n yolu t›p biliminden geçer; insan vücudundaki do¤a güçlerini ö¤renen bir doktor, bunlar› makrokosmosta, yani do¤ada yeniden bulacakt›r; bu flekilde do¤ay› insana yararl› ve zararl› ö¤eleriyle tan›m›fl olacakt›r. Bunun için do¤adan korkmamak, tam tersine onunla bütünleflerek, onunla birlikte duyarak, yaflayarak, eylemde bulunmak gerekir. Bu flekilde do¤ay› anlamak olanakl› olabilir. ‹nsanda onun özel ruhu olarak ‘archeus’ bulunur. Bu bir tür insana özgü ruh ya da yaflam gücü demektir. ‹nsan› çok iyi tan›yabilmek için, bu yaflam gücünü çok iyi keflfetmek ve bilmek gerekir. Bir insan›n sa¤lam olmas› onun archeusunun engelsiz ifllemesine ba¤l›d›r; hastal›k, archeus’un yabanc› bir güce ba¤lanm›fl olmas›d›r. Bu nedenle hastal›¤› karfl›t güçlerle de¤il, insan›n özünü sa¤lamlaflt›rmakla iyilefltirmelidir. Hasta bir organa ancak onun kendisinden yap›lm›fl bir madde ile yard›m edilebilir. Baflar›l› bir hekim her fleyden önce do¤adaki iyi ve kötü ruhlar› (geister) birbirinden ay›rt edebilmeyi bilmeli, iyileri desteklemeyi, kötülerle savaflmay› ö¤renmelidir. Bunun yolu ise birtak›m gizemli-büyülü ifllemlerden baflkas› de¤ildir. Ayr›ca bir de her fleyde evren ruhu (vulcanus) bulundu¤una göre, bütün hastal›klar› iyilefltirecek bir tümel-ilac›n da var olmas› gerekir. Bu da bütün bilgelerin pefline düfltü¤ü ama henüz bulamad›klar› o ‘tafl’t›r. Paracelsus da bu tafl› bulabilmek için pek çok kimya deneyleri yapm›fl, bu arada kimyan›n baz› temel yönlerini ayd›nlatmak gibi olumlu baz› sonuçlara ulaflm›flt›r. Ama bunlar kuflkusuz rastlant›sal olmaktan öteye gitmez. Bernardinus Telesius Bir di¤er Rönesans bilimcisi olan Bernardinus Telesius (1509-1588) ‹talya’n›n güneyinde bulunan Cosenza’da do¤du. Milano, Roma ve Padua’da e¤itim ald›. Klasik kültür, felsefe ve bilim alanlar›nda çal›flt›. Baflyap›t›: De Rerum Natura Iuxta Propria Principia (Kendi ‹lkelerine Göre fieylerin Do¤as› Üzerine) ad›n› tafl›r. Bir do¤al Paracelsus’a göre her varl›k türünün kendine özgü bir ruhu olsa da evrenin bir bütün olarak da ruhu vard›r ve bu ruha vulcanus denir. Paracelsus’a göre her insanda archaeus denen bir yaflam gücü bulunur. Sa¤l›k archaeusun engelsiz ifllemesi, hastal›ksa yabanc› bir güce ba¤lanmas›d›r. 40 Telesius’a göre do¤ruya ulaflmak için duyulara baflvurmak kaç›n›lmazd›r ve do¤ru bilgi duyu alg›s› üzerine kurulur. Telesius’a göre madde daha en bafltan bilinçlidir ve ruhun yap›ld›¤› kumafl maddeseldir. Telesius otoriteden ve soyut ak›l yöntemlerinden deney yöntemine geçiflte ›srar ederek felsefi empirizmin öncülerinden olmufltur. Modern Felsefe-I bilimci-do¤a felsefesi çal›flan kifli olarak skolasti¤in Aristotelesçili¤ini elefltirerek ifle bafllar. Bu nedenle soyut akl›n yetkesini kabul edenleri protesto etmek için oluflturulan büyük Güney ‹talyan Deviniminin baflkanl›¤›n› üstlenmifltir. Buna göre salt ussal ifllemlerle bir do¤ruya ulaflmak pek olanakl› de¤ildir, tersine duyulara baflvurmak zorunludur; araflt›rmalar›m›z› duyularla sa¤lanan veriler üzerinde yapmak gerekir: Çünkü ona göre do¤ru bilginin tümü gerçek anlamda duyu alg›s› üzerinde kurulur. Ne var ki duyu alg›s› kuram› Aristoteles’in De Anima (Ruh Üzerine) adl› yap›t›ndaki görüfllerin yeniden bir ele al›n›fl› olarak dikkati çeker. Ayr›ca salt duyu alg›s› üzerinde do¤ru bilginin tam olarak nas›l oluflaca¤› sorusu aç›klamalar›nda tam yan›t bulmufl gibi görünmemektedir. Evren anlay›fl› bak›m›ndan flunlar› öne sürer: Tüm varolufl madde ve güç ilkeleri üzerinde temellenir. Güç birbirine karfl›t iki ö¤eden oluflur; bunlar s›cak ve so¤uktur; s›cak yay›l›ma yol açar, so¤uk ise büzüflmeye götürür. Ayr›ca s›cak beraberinde kurulu¤u getirirken, so¤uk faktörü nemli ya da ›slak olanla birlikte gider. Bu iki güç etkeni varoluflun tüm form ya da çeflitlerinden sorumludur. Ama madde her türlü güce maruz kalmas›na karfl›n temelde ayn› olarak kal›r. Tüm sistemin uyumlulu¤u her bir ayr› fleyin bu etkenler içinde kendi do¤as›na uygun olarak geliflmesi ve geliflimi esnas›nda geri kalanlara hem yarar sa¤lamas› hem de onlardan yararlanmas› biçiminde olur. Telesius’a göre, devinim içinde s›cak olan Günefli, so¤uk olan bu Dünyay› temsil etmektedir. Ne var ki onun bu görüflü Copernicus’un ellerinde çürütülmüfl olma flanss›zl›¤›na u¤rayacakt›r. Ama ay üstü ve ay alt› dünyalar› aras›ndaki s›n›r› kald›rmas› do¤ru bir öngörüdür ve kendinden öncekilerin hiçbiri taraf›ndan düflünülmemifl bir noktad›r. Madde ile zihin aras›ndaki iliflkiye de¤gin aç›klamalar› da geleneksel aç›klamalara karfl› ç›kmaktad›r: maddesel güçler varsay›m gere¤i duygulanabilirler-hissedebilirler; maddeye daha iflin bafl›nda bilinç bahfledilmifl olmal›d›r; çünkü bilinç vard›r, böyle oldu¤una göre, yokluktan oluflmufl olamazd›. Ruh maddesel koflullardan etkilenen bir yap›ya sahiptir. Çünkü ruhun kumafl› maddeseldir. “Ruh, içinde ›s›y› bar›nd›ran iyi bir maddedir, beyinde yo¤unlaflm›fl ve tüm vücuda yay›lm›flt›r. Ruh organizman›n parçalar›n› bir arada tutar ve onlar›n devinimini bafllat›r” (Thilly, 2007 13). Görüldü¤ü gibi Telesius’un bu yaklafl›m› ruhu maddeye indirgemekte, böylece ruhu tinsel yap›da gören ve maddeye karfl›t bir töz olarak kabul eden düalist (ikici) yaklafl›mlara da meydan okumufl olmaktad›r. Ne var ki tüm bu fleman›n sonunda belki teolojik bask›lar›n da etkisiyle sisteme tümüyle yabanc› bir ö¤eyi kabul etmifltir; daha yüksek bir itici güç; var olan ruhsall›¤›m›za Tanr› taraf›ndan eklenen bir ruhsall›k türü daha vard›r: Bu, bir tür ölümsüz olan ruh arac›l›¤›yla duyu dünyas›n›n ötesine geçmeyi baflarabiliriz. Bireysel ruhlar›n ölümsüz bir parças›n›n da bulundu¤u fikri yukar›da gördü¤ümüz gibi ‹bn Rüfldçülerin de öne sürdü¤ü bir husustur. Ne var ki bireysel ruhun ölümlü oldu¤unu aç›klad›ktan sonra, bir de ölümsüz bir parças› oldu¤unu iddia etmek çeliflik olmaktad›r. “Ak›l bile duyularla gelen izole edilmifl verilerin bir toplam›ndan -y›¤›n›ndan baflka bir fley de¤ildir” dedikten sonra, böylesine soyut, ölümsüz bir ilkeyi öne sürmesi somut ve empirik nitelikli aç›klamalar›yla hiç ba¤daflmamaktad›r. Telesius’un otorite ve soyut ak›l yöntemlerinden deney yöntemine geçilmesi gerekti¤inde ›srar etmesi ve bireysel sorumlulu¤a geçifl döneminin bir simgesi kabul edilmesi nedeniyle bu s›fat› hak etti¤i düflünülmektedir. fiu tümcesi onun do¤a bilimine bak›fl›n› özetlemektedir:” Dünyan›n yap›s› ve onun içinde yer alan nesnelerin büyüklü¤ü ve dünyan›n do¤as›, eskilerin yapt›¤› gibi ak›l yoluyla araflt›r›lamaz, ancak gözlem araçlar›yla anlafl›labilir.” Gerçi, onun gözlem anlay›fl› günümü- 41 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes zün modern gözlem anlay›fl›ndan k›smen ayr›l›r: Ona göre gözlem, verilerin kaydedilmesinden çok daha genifl kapsaml› bir zihinsel süreçtir ve ayr›ca analojik düflünceyi de içine almaktad›r. Do¤al dünyan›n bilgisini elde edebilmek için gözlem yöntemini tüm yöntemlerden üstün ve gerekli gördü¤ü ve yine skolastik otoriteye karfl› ç›kt›¤› için, Rönesans sonunun büyük düflünürü Bacon, kendisini “modernlerin ilki” olarak nitelendirir. Sizce Bacon, Telesius’u hangi özellikleri nedeniyle modernlerin ilki olarak nitelendirmifltir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 1 Giordano Bruno Giordano Bruno (1548-1600), bir rahip olmakla birlikte iyi bir matematik, astronomi ve felsefe e¤itimi alm›fl ve bu alanlarda orijinal düflünceler üretmifltir. Ömrü Avrupa’y› bir kaçak gibi dolaflarak geçti¤i halde birçok metin üretmifltir. Kozmolojik yaz›lar›na ek olarak an›msama sanat› üzerine de genifl kapsaml› çal›flmalar yapm›flt›r. Copernicus’un günefl-merkezci astronomi görüflünü içtenlikle benimsemifltir. Buna göre Dünya Güneflin çevresinde ve ayr›ca kendi ekseni etraf›nda dönmektedir. Günefl dâhil, öteki gök cisimlerinin dünyan›n çevresinde dönüyor gibi görünmeleri dünyan›n kendi ekseni etraf›nda dönüflünden kaynaklanan bir duyu yan›lsamas›d›r. Dünya günefl çevresindeki dönüflünü bir y›lda, kendi ekseni etraf›ndaki dönüflünü ise yirmi dört saatte, yani bir günde tamamlamaktad›r. Günefl gökyüzünde birbirinden ba¤›ms›z olarak devinen s›n›rs›z say›daki y›ld›zlardan sadece birisidir. Öteki y›ld›zlar›n çevresinde de daha baflka gezegenler dönmektedir. Günefl kendi gezegenleriyle birlikte evrende bir sistem oluflturur- Günefl Sistemi. Öteki y›ld›zlar›n da kendi sistemleri vard›r. Geleneksel sistemde ay alt› ve ay üstü dünyalar›n ana kurucu maddeleri de birbirlerinden yap›ca farkl› idiler. Bruno bu noktay› da yads›yarak, evrenin ay alt› ve ay üstü gibi ayr›mlaflt›rmadan her noktas›nda homojen bir yap›ya sahip oldu¤unu öne sürer. Bu söylemle ba¤lant›l› olarak evrenin hiyerarflik bir yap› tafl›d›¤› fikri de düflmüfl olur. Dünyam›z da t›pk› günefl gibi bir gökcismidir. Evrenin her noktas›nda ayn› fiziksel yasalar geçerlidir. Buraya dek Copernicusçu evren anlay›fl›n›n bir tür tekrar› olmufl oldu. Bruno Copernicusçu evren aç›klamas›ndan evrenin süreklilik gösteren bir varl›k oldu¤u sonucunu ç›karm›flt›r. Evren her noktas›ndan d›fla do¤ru yay›lan bir sürekliliktir (continuum). Evren ayn› zamanda sonsuzdur; sonsuz olan Tanr›n›n sonsuzlu¤unu s›n›rs›z büyüklü¤ü içinde yans›t›r. Böylece o da sonsuz olur. Tanr› do¤alaflt›ran do¤ad›r (natura naturans), evren ise do¤alaflt›r›lm›fl do¤ad›r (natura naturata). fiu halde Tanr› evrenin öncesiz sonras›z varl›k nedeni ya da ilkesidir. Evren ise do¤allaflt›r›lanlar›n -meydana getirilenlerin toplam›ndan baflka bir fley de¤ildir. Tanr›n›n etkin neden olufluna karfl›l›k evren edilgin varl›kt›r. Dinsel aç›dan tüm-tanr›c›l›¤› (panteizm) kabul eder gibi görünmemekle birlikte, evren ve Tanr› bir madalyonun iki yüzü gibidir. Tanr› bir bak›ma evrendir. Çünkü var olanlar›n içkin ve sürekli nedeni, onlar› oluflturan, düzene koyan, yöneten, hem özdeksel hem formel nedendir; hiçbir varoluflsal iliflkiye girmeden cinslerin, türlerin ve bireylerin say›s›z çoklu¤unu oluflturur. Bruno bu evren-Tanr›y› bazen ‘madde’ terimiyle de karfl›lamaktad›r. Bu anlay›flta madde Aristoteles’in prote hyle (ilk madde) dedi¤i fleydir; bu madde asl›nda soyut bir fikirden baflka bir fley de¤ildir; yer kaplamaz, varl›¤›n› kendisinden baflka bir ilkeden (formdan) almaz; tersine bütün formlar›n temelidir. Her fley tohum olarak onda sakl›d›r ve onlar› zaman› geldikçe varl›¤a getirir, mutlakt›r ve sonsuzdur. Görüldü¤ü gibi burada sözü edilen madde- Bruno’ya göre evren Tanr›’n›n sonsuzlu¤unu s›n›rs›z büyüklü¤ü içinde yans›t›r. Tanr› do¤allaflt›ran do¤a, evren ise do¤alaflt›r›lm›fl do¤ad›r. 42 Modern Felsefe-I nin bildi¤imiz somut maddi cisimlerin hem maddi hem de formel nedeni oldu¤u aç›kt›r; bu flekliyle de tanr›l›k bir ilke oldu¤u ortadad›r. Bruno bu görüflleriyle 17. yüzy›l›n büyük panteist düflünürü Spinoza’y› öncelemifl görünüyor. Panteist görüflleri ve Copernicuscu gökbilim kuram›n› savunmas› nedeniyle sapk›nl›kla suçlanm›fl, yak›larak idam edilmifltir. Nicolaus Copernicus Rönesans döneminde bilim düflüncesinde gerçek anlamdaki geliflimin öncüsü Copernicus’dur (1473-1543). Do¤a bilimi alan›nda “Copernicus Devrimi”olarak an›lan büyük baflar›y› gerçeklefltirmifltir. Bu alandaki temel yap›t› olan De Revolutionibus Orbium Coelestium (Gök Cisimlerinin Devinimleri Üzerine) ile H›ristiyanl›¤›n ve Aristoteles’in evren anlay›fl› tepe taklak etmifl, H›ristiyanl›¤›n yer-merkezci (geosentrik) evren anlay›fl› yerine günefl-merkezci (heliosentrik) bir evren anlay›fl› önermifltir. Bilindi¤i gibi yer-merkezci yaklafl›m Aristoteles-Ptolemaios kuram› olarak bilinir. Bu kuram sanki tanr›sal bir aç›nlanma imifl gibi, H›ristiyan teolojisinde en temel dogmalardan birisi olarak yer alm›flt›r. Copernicus taraf›ndan bu yaklafl›m›n do¤ru olmad›¤› kan›tlan›nca Copernicus’un kuram› Kilise taraf›ndan yasaklanm›flt›r. Bu yeni yaklafl›ma göre, evrenin merkezinde Dünya de¤il, Günefl yer almaktad›r. Dünya hem kendi ekseni, hem de güneflin çevresinde olmak üzere iki devinim tarz› içindedir. Günefl çevresindeki dairesel bir yörünge üzerindeki devinimini bir y›lda tamamlar, kendi ekseni çevresindeki dönüflünü ise bir günde tamamlamaktad›r ve öteki gezegenler ve gök cisimleri de yine günefl çevresinde kendi yörüngeleri üzerinde dairesel bir devinim içindedirler. Ancak Copernicus devinimsiz bir y›ld›zlar grubunu da yani sabit y›ld›zlar denen fleyi de kabul etti; bunlar bu durumda Güneflten çok uzakta olmal›yd›lar. Kuflkusuz ö¤retisinde henüz ayd›nlanamam›fl birtak›m gökbilimsel açmazlar oldu¤unu da belirtmemiz gerekir. Bafllang›çta pek ilgi görmeyen Copernicus’un görüflleri Galileo taraf›ndan ciddiyetle savunulunca dikkat çekmifl ve Kilise taraf›ndan yasaklanm›flt›r. Baflta Galileo olmak üzere bu görüflü savunmaya devam edenlerin bafllar›na olmad›k ifller gelmifltir. Bu gökbilim ö¤retisinden ç›kan metafizik ö¤retiye de k›saca de¤inirsek, evrenin yal›n, basit, nitelik iliflkilerinden daha çok nicelik iliflkilerine dayanan bir yap›s› oldu¤unu söylemek gerekir; nicelik iliflkileri evrenin matematiksel bir yap›s› oldu¤unun bir iflaretidir. Bu matematiksel yap› evrene düzenli, amaca uygun bir görünüm sa¤lar; bu düzenlilik evrene hangi aç›dan bak›l›rsa bak›ls›n bozulmaz. Evrendeki düzenli iflleyifl matematiksel oran ve orant›larla ifade edilebilen ve gerçekte az say›da olan do¤a yasalar›n›n do¤aya egemen oluflunun bir sonucudur. Bilimsel bilgi ad›na as›l önemli olan bu do¤a yasalar›n›n keflfedilebilmesidir. Bu yap›s› matematiklefltirilmifl bir gözlem yönteminin uygulanmas›na ba¤l›d›r. Bundan böyle do¤an›n iflleyiflinin keflfi, sa¤lam matematiksel verilerle ifl görmeye çal›flan bir gözlem yöntemi olmal›d›r; do¤ay› birtak›m gizlerle ve gizemli ifllemlerle ayd›nlatman›n olana¤› yoktur. Tüm bu tür yollar terk edilmelidir. Copernicus’un önerdi¤i yöntem, daha önce sistematik olmayan ve bölük-pörçük ölçümleme yollar›n› kullanan yöntem anlay›fl›n›n tümüyle devre d›fl› kalmas›na yol açm›flt›r. Copernicus’un sistemi öne sürdü¤ü niteliklerdeki evren gibi sistematik örgüsü bak›m›ndan örne¤in bir Aristoteles-Ptolemaios sistemine göre çok daha yal›n bir yap›dad›r. Sistemin yap›s› tümdengelimseldir ve bu yönüyle Euclid geometrisine benzemektedir; tüm kurucu ö¤eler tümdengelimsel olarak birbirlerine ba¤l›d›rlar ve bu tümdengelimsel yap›s› bak›m›ndan Euclid’e göre çok daha yal›nd›r. Ancak içerdi¤i nicelik ö¤eleri bak›m›ndan öyle pek de yal›n oldu¤u söylenemez. Coper- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 43 nicus sonuç olarak gökbilimde bir devrimi gerçeklefltirmifl ve modern do¤a biliminin kurucular› aras›nda en önde gelenlerden birisi olarak onurlu yerini alm›flt›r. Johannes Kepler Copernicus’un açt›¤› yoldan ilerleyen Johannes Kepler (1571-1630) gezegen yörüngelerinin biçimi ve h›zlar›na iliflkin keflfetti¤i yasalarla bilim tarihinde kendine önemli bir yer sa¤lam›flt›r. Yine önemli bir gökbilimci olan Tycho Brahe’nin (15461601) asistanl›¤›n› yapm›fl, onun y›llarca süren gökbilimsel gözlemlerinin sistematik biçimde dökümü yap›lm›fl verilerinden çok yararlanm›flt›r. Yine de kendi ad›yla an›lan yasalar›n keflfi ya da formülasyonu kuflkusuz kendi ussal baflar›s›d›r. Copernicus’un öne sürdü¤ü günefl- merkezci kuram› ilk kabul edenlerden birisidir. Ne var ki Brahe’nin gözlem verileri gezegenlerin yörüngelerinin Copernicus’un öne sürdü¤ü gibi daire biçiminde oldu¤unu do¤rular nitelikte de¤ildi. Bu nedenle çal›flmalar›n› sürdürerek, sonunda bu alanda yenilik getiren üç yasas›n› öne sürdü. Ayr›ca yal›n gözlemi nesnel bir dille ifade etmenin zorunlu oldu¤unu hissederek bu yasalar›, matematik formüler efllemleri ile dile getirmeyi baflard›. Bunlardan birincisine göre, gezegenlerin merkezde bulunan güneflin çevresindeki devinimlerini gerçeklefltirirken izledikleri yol, yani yörüngeleri elips biçimindedir. ‹kinci yasaya göre, her gezegen günefl çevresinde çizdi¤i yörüngede efl zamanda efl uzunlu¤u geride b›rak›r. Bu esas üzere gezegenler Günefle yaklaflt›kça h›zlar› artar, Güneflten uzaklaflt›kça h›zlar› azal›r. “Üçüncü yasa, Gezegenlerin dönüflü üzerine: Dönüfl zaman›n›n karesinin, gezegenin Güneflten ortalama uzakl›¤›n›n küpüyle orant›l› oldu¤unu ö¤retir” (Russell, 1997: 278). Bu bulufllar gerçekten modern do¤a biliminin do¤ru yolda ilerledi¤inin en gerçekçi iflaretleri durumundayd›. Copernicus’un yolunu açt›¤› ça¤dafl evren anlay›fl› bir ad›m daha ileriye tafl›nm›fl oluyordu. Yörünge olarak çemberlerin yerine elipslerin geçmesi Pythagoras’tan bu yana devam eden estetik evren anlay›fl›n› da sona erdiriyor, bunun yerine mekanik evren anlay›fl› geliyordu. Bu alanda son sözü Galileo Galilei söyleyecektir. Kepler gerçekte Pythagoras’tan etkilenmifl bir düflünürdür. Pythagoras’a ve Pythagorasç›lara göre evrenin yap› tafllar› say›lard›r. Evren say›larla, say›lar aras› orant›larla örülmüfl olan bir sistemdir. Bu nedenle evrende her fley orant›sal olarak birbirleriyle uyumludur; iflte bu uyumluluk estetik olmay› yani güzel olmay› da sonuç olarak getirmektedir. Ancak bu ö¤retide tinsel ve ruhsal ö¤elere de oldukça yer verilir, çünkü Pythagorasç›l›k ayn› zamanda bir din ö¤retisini de sunar. Bu nedenle Pythagorasç›lar evren ö¤retilerine pek çok mistik ö¤eler katm›fllard›r. Kepler bu sistemin say›sal dokusunu benimsemekle kalmay›p, yapt›¤› deney ve gözlemlerle bu sistemi desteklemeye çal›flm›flt›r, bunu yaparken de mistik ö¤eleri tümüyle d›flta b›rakmay› baflarm›flt›r. Kepler’e göre de do¤an›n yap›s› matematik dile uygundur; fleyler ve olgular aras› iliflkiler niceliksel oran ve orant›larla aç›klanabilir. Do¤an›n mekanik yap›s› birtak›m ruhsal güçlerle, gizler ve gizemlerle aç›klanabilecek durumda de¤ildir. “Yapt›¤› gözlemler sonucu Kepler, özellikle günefl sistemi içinde, yal›n geometrik oranlar bulundu¤unu göstermekle gök cisimlerinin düzenleniflinin genel yap›s›n› da keflfetti¤ine inanm›flt›r. Bu da matematiksel, geometrik ve böyle oldu¤u için de yal›n, aç›k, az say›da ilke ile aç›klanmaya uygun olan bir yap› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r” (Çelik, 2010: 214). Kepler’in gerçek baflar›s›, gezegen yörüngelerine iliflkin birinci yasas›ndan gelir. Gezegen yörüngelerinin daire biçiminde de¤il de elips biçiminde oldu¤unu keflfetmesi yüzy›llard›r süregelen dairesel yörüngeler inanc›n› y›km›fl ve bilimde yeni bir yaklafl›m›n öncüsü olmufltur. Kepler Yasalar›: 1. Gezegenlerin yörüngeleri eliptiktir. 2. Her gezegen günefl çevresinde çizdi¤i yörüngede efl zamanda efl uzunlu¤u geride b›rak›r. 3. Gezegenlerin dönüfl zaman›n›n karesi, gezegenin güneflten ortalama uzakl›¤›n›n küpüyle orant›l›d›r. 44 Modern Felsefe-I Galileo Galilei Galileo Galilei (1564-1642) modern bilimin kuruluflu bak›m›ndan Copernicus ve Kepler’in açt›¤› yolda ilerlemifl, gerek ça¤dafl gökbilim dinami¤inin, gerekse mekanik fizi¤in temellerini atm›flt›r. Dinamik ve mekanik fizi¤in genel yasalar›n› aç›k ve net biçimde ortaya koydu¤u için modern do¤a biliminin kuruluflu Galileo’nun sisteminde gerçekleflmifl, bu yolda son ad›m Newton’dan gelmifltir. Galileo, Copernicus’un günefl-merkezci görüflünü benimsemifl bir bilim insan› olarak bu kuram› pratik ve teorik bak›mdan savunmufltur. Bafll›ca ‹ki Evren Sistemi Üzerine Konuflma adl› yap›t›nda Aristoteles’in ve kilisenin yer merkezci evren anlay›fl› ile Copernicus’un günefl-merkezci sistemi karfl›laflt›rm›fl Copernicusçu sistemden yana tav›r alm›flt›r. Bu yüzden kilisenin kovuflturmas›na u¤ram›fl ve göz hapsinde yaflam›flt›r. Galileo ayn› zamanda teleskopla yapt›¤› kefliflerle de ünlenmifl, Teleskopuyla Güneflin lekelerini, Venüs gezegeninin evrelerini, ay yüzeyinde da¤lar, vadiler gibi birtak›m engebeler bulundu¤unu ve Jüpiter’in dört uydusunu saptam›flt›r. Tüm bu keflifler kilise taraf›ndan sineye çekilebilir fleyler de¤ildi. Çünkü yedi rakam› H›ristiyanl›kta kutsald› ve gökyüzünde dünya, dört gezegen, ay ve günefl olmak üzere yedi gök cisminin varl›¤›na kutsal gözüyle bak›l›yordu. Oysa Galileo dört uyduyu da iflin içine kat›nca on bir gök cismi söz konusu olmaktayd›. Geleneksel inançtakiler teleskobun ortaya birtak›m imgeler ç›kard›¤›n› öne sürdüler. Bunlardan Cremonini teleskopla gökyüzüne bakmak yerine, Aristoteles’in kan›tlar›n› kendi duyular›na ye¤lemifl, Galileo’nun bulgular›n› duyu yan›lg›lar› olarak görmüfltü (Gjertsen, 2000: 166). Fakat zaman Galileo’yu birçok konuda hakl› ç›kard›. Galilei’nin as›l büyük katk›lar› fizik alan›nda olmufl, onun bu alandaki bulufllar› modern fizik biliminin kurulmas›n› kesinlefltirmifltir. Galileo, do¤adaki devinimin her türüne iliflkin geçerli yasalar› formüle etmifltir. Bu nedenle mekanik fizi¤in babas› say›lmaktad›r. Cisimlerin serbest düflme ve serbest sal›n›m yasalar›n›, sarkaç yasalar›n› bulmufltur. Düflen cisimlerin deviniminde çok önemli bir gerçeklik olan ivmeyi ilk bulan kiflidir. ‹vme h›z›n büyüklük ve yön aç›s›ndan de¤iflmesi demektir. Böylece, bir daire içinde tek biçim olarak devinen bir cisim, bütün zaman noktalar›nda dairenin merkezine do¤ru bir ivmeye sahiptir (Russell, 1997: 280). Bu kavram›n ›fl›¤›nda Galileo, düflen cisimler yasas›n› formüle etti: e¤er bir cisim bofllukta serbestçe düflüyorsa, onun h›z› her geçen saniyede sabit bir oranda art›fl gösterir; ivme yani saniye bafl›na h›z›n artma oran› ortalama 30.48 cmdir. Buna göre havas› boflalt›lm›fl bir ortamda kurflun ya da tüy, tüm cisimler ayn› h›zla ve ayn› sürede düflerler. Galileo devinim yasalar› içinde ayr›ca süredurum yasas› denen yasay› da bulmufltur. Buna göre devinim içinde olan bir cisim, e¤er önüne hiçbir engel ç›kmazsa devinimini sonsuza dek sürdürür. Ancak h›zda ya da devinim yönünde herhangi bir de¤iflme oluyorsa, bu herhangi bir kuvvetin eylemiyle aç›klanmay› gerektirir. Bu yasa, Newton’un elinde eylemin ilk yasas› haline gelecektir. Onun için bu yasaya eylemsizlik yasas› da denir. Oysa ortamda daima yer çekimi ve hava bas›nc› gibi etkenler bulundu¤u için, bafllang›çta yere paralel at›lan bir cisim sözgelimi bir ok, bir süre yatay olarak gittikten sonra, devinimin bafllad›¤› zamandan beri geçen zamanla orant›l› bir h›zla düflme konumuna geçmifl olarak yere yaklaflacakt›r. Bu arada ald›¤› yolun çizgisi bir parabol biçiminde olur. San›ld›¤› gibi birdenbire keskin bir biçimde düflüfle geçmez. Bu alanda buldu¤u tüm yasalarla Galileo dinami¤in de kurucusu olma yönünden büyüklü¤ünü kan›tlam›flt›r. Galileo Galilei’nin gerçeklefltirdi¤i uygulay›msal çal›flmalarda izledi¤i yöntemin baflar›l› sonuçlar almas›nda önemli bir rolü oldu¤u aç›kt›r: Bu yöntem gözlem 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 45 ve deney yöntemidir. Do¤a olaylar› titiz bir biçimde gözlemlenmekte ve ulafl›lan sonuçlar yap›lan deneylerle do¤rulanm›flt›r. Yine bu yöntemde olgular›n dili matematik-geometrik bir dildir: Galileo’nun fizik alan›nda buldu¤u tüm yasalar t›pk› Kepler’in yapt›¤› gibi matematik formüler bir dille ifade edilmifltir ve bunun baflka bir almafl›¤› da yoktur. Çünkü do¤adaki olgular aras› iliflkiler matematik oran ve orant›lar olarak ölçümleme yoluyla ancak ifade edilebilen bir yap› gösterirler. Bu nedenle fizik bilimi Galileo ile art›k tam bir nicelik bilimi haline gelmifltir. Oysa Aristoteles’e göre fiziksel olgular genelde nesnelerdeki nitelik de¤ifliminden baflka bir fley de¤ildi. Nitelikler ise ölçümlemeye bir baflka deyiflle matematiksel bir dille ifade edilmeye hiç uygun de¤ildir. Bu nedenle Aristoteles’in nitelik fizi¤i, do¤adaki olgular›n iliflkisel aç›klan›fllar›nda ister istemez yetersiz kalm›flt›r. Oysa Galileo’ya göre, “Do¤a matematik dille yaz›lm›fl bir kitapt›r.” Bu nedenle do¤an›n flifrelerini ancak matematik dili kullanan bir yöntemsel yaklafl›mla çözümlemek gerekir. FRANC‹S BACON’UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI Rönesans›n sonlar›na do¤ru gerçek modern düflüncenin öncüsü olan isimler ortaya ç›kt›lar ve bunlar›n bafll›calar›ndan biri de Yeniça¤da özerk felsefi düflünüme önemli katk›lar› olan Francis Bacon (1561-1626) idi. Bacon, Londra’da dünyaya gelmifltir. Ailesi ‹ngiliz siyasi yaflam›nda sayg›n bir yere sahipti. Yüksekö¤renimini Cambridge Üniversitesinde tamamlam›fl, ard›ndan iki y›l Paris ‹ngiliz elçili¤inde görev yapm›flt›r. ‹ngiltere’ye döndükten sonra, önemli mevkilere yükselmifl, Baflsavc›, Mühür Bakan› ve Lord Chancellor olmufltur. Daha sonra rüflvet almakla suçlanarak Parlamentodaki yerini kaybetmifltir. Yaflam›n›n geri kalan k›sm›n› ussal etkinliklerle geçirmifltir. Bilime ve bilimsel konulara büyük bir ilgisi vard›: Rönesans sonlar› ve Yeniça¤ bafllar›nda, modern bilimin yöntem anlay›fl›na kuramsal düzeyde katk› sa¤layanlar›n bafl›nda gelir. Yöntem ve bilgi üzerine ana kitab› Novum Organum (Yeni Organon) ad›n› tafl›r. Bilimsel bilginin toplum yaflam›ndaki yararl› sonuçlar›na yer veren Nova Atlantis (Yeni Atlantis) isimli bir baflka önemli yap›ta imza atm›flt›r. Ayr›ca bilimsel geliflmelerin toplum yaflam›nda ortaya ç›kard›¤› teknolojik geliflmelere ve kolayl›klara de¤inen De Dignitate et Augmentis Scientiarum (Bilimlerin De¤eri ve Ço¤al›p Büyümeleri Üzerine) adl› bir yap›t› daha vard›r. Novum Organum, do¤a bilimlerinde tümevar›m yönteminin nas›l uygulanmas› gerekti¤ini gösteren ve Bacon’un kendi tümevar›m anlay›fl›n› gözler önüne seren bir yap›tt›r. Biz de Bacon’un bilim ve bilimsel bilgiye iliflkin görüfllerini daha çok bu yap›t üzerinden incelemeye çal›flaca¤›z. Bacon’un Bilgi ve Yöntem Konusuna Genel Bak›fl› Bacon gelece¤in insan dünyas›n›n bilim yoluyla ayd›nlanaca¤›n› sezmiflti. Ona göre yaflamda bilgi önemliydi. Onun ünlü deyifliyle “bilgi güçtü.” Buradaki bilgi, bilimsel bilgiden baflkas› de¤ildir. Çünkü bilimsel bilgi do¤an›n iflleyiflini bilmemizi sa¤lar ve bu da do¤a olaylar›n› kontrol alt›na almay› kolaylaflt›r›r. Yani “bilmek do¤aya egemen olmakt›r.” Ancak do¤a olaylar›n›, do¤adaki iflleyifli keflfedebilmek kolay de¤ildir. Bu konuda do¤aya de¤gin bölük pörçük çal›flmalar yapmakla bir yere var›lamaz. Do¤adaki bilinmezlikleri sistematik bir biçimde s›ral›, güvenilir ad›mlarla çözümleyebilmek için do¤an›n yap›s›na uygun gelen, bilinçle seçilmifl, oluflturulmufl bir yöntemimiz olmal›d›r. Sa¤lam bir yöntemimiz olmad›kça bilimsel çal›flmalar yavafl ve rastlant›sal olmaya mahkûmdur. O güne dek gerçeklefltirilen bilimsel bulufllar›n, bilim insanlar›n›n ussal yap›l› bir yöntemi uygulamalar›na ba¤- Bacon’a göre bilgi güçtür ve bilmek do¤aya egemen olmakt›r. 46 Bacon’a göre tümdengelim yöntemi, öncül görevi gören tümel nitelikli önermelerde içerilen bir fikri sonuç olarak ortaya koydu¤u için do¤a hakk›nda yeni bir fley söylemeyen çözümleyici bir yöntemdir. Bu yüzden do¤a bilimleri için uygun de¤ildir. Tümevar›m yöntemi, gözlem yapmak, tek tek gözlenen fleyler üzerinde düflünmek ve sonunda tüm gözlenenleri ortak olarak ifade edebilecek bir genel aç›klamaya varmak esas›na dayan›r. Modern Felsefe-I l› olarak de¤il de, adeta rastlant›sal olarak gerçekleflti¤ini öne sürmektedir. Fakat rastlant›sal olarak nereye dek gidilebilir? Bu nedenle bilimsel çal›flmalarda rasgele ve bireysel yöntem anlay›fllar›yla de¤il, ussal yap›l› bir bilimsel yöntemle çal›fl›lmas›n›n zaman› gelmifltir. Bacon’a göre bu ussal yap›l› bilimsel yöntem tümevar›md›r (induction). fiimdiye dek iflbafl›nda görünen yöntem anlay›fl›n› elefltirerek ifle bafllar. Bu da tümevar›m›n tam tersi olan tümdengelim (deduction) yöntemidir. Yüzy›llardan bu yana bunun en belirgin örne¤i olarak Aristoteles’in tas›m (k›yas) yöntemi sanki bir bulufl yöntemi imifl gibi gösterilmifltir. Oysa bu yöntemle do¤adaki olaylara de¤gin yeni bulufl, yeni bir aç›klama ortaya konabildi¤i söylenemez. Çünkü bu yöntemin yap›s› do¤a araflt›rmalar›na uygun de¤ildir. Tümdengelimde öncül görevi gören genel ve tümel nitelikli önermelerde içerilen bir fikir sonuç olarak ortaya konur. Bu nedenle ulafl›lan bu sonuç yeni bir bulufl ortaya koymaz; sadece zaten bilinen bir fleyi daha aç›k ve seçik bir hale getirerek gözler önüne serer. Bu nedenle bu yöntem çözümleyici bir yöntemdir; yeni bulgulara ulaflt›ran bir yöntem de¤ildir. fiu halde, yap›s› gere¤i, tek bafl›na do¤a bilimlerinde yeni bulufllar yapmaya uygun bir yöntem de¤ildir. Tümdengelime yönelik yapt›¤› bu elefltirilerde Bacon hakl›d›r. Ancak ayn› elefltiriyi Galileo da kesin bir dille ortaya koymufltur. O dönemde do¤abilimsel yöntem araflt›rmas› yapan kifliler öncelikle Aristotelesçi klasik yöntem anlay›fl›n›- tümdengelimsel k›yas yöntemini elefltirerek ifle bafllamaktad›rlar. Bu nedenle Bacon, do¤a bilimlerinde tümdengelimin z›tt› olan tümevar›m› yeni bulufllara götüren bir yöntem olarak düflünmüfltür. Asl›nda bunlar›n ikisi de tek bafl›na yeterli de¤ildirler, olsalar olsalar Galileo’da gördü¤ümüz gibi genel bir bilim yönteminin birer segmenti olabilirler. Oysa Bacon do¤a bilimlerinin yöntemi olarak sadece tümevar›m› düflünmüfltür. Bacon’un yöntemindeki eksiklikleri, onun tümevar›m anlay›fl›yla ilgili aç›klamalar›m›z›n sonunda daha iyi görmüfl olaca¤›z. “Neden tümevar›m?” diye sorabiliriz. Çünkü do¤a olaylar› üzerinde gözlem ve deney yap›lmadan bu olaylar›n iflleyiflini ayd›nlatabilmenin olana¤› yoktur. Do¤a olaylar›n› aç›klayabilmek aç›s›ndan gözlemin ve deneyimin vazgeçilemezli¤ini savunan Bacon, Copernicus, Kepler ve Galileo’nun önemli bilimsel bulufllar›n›n yo¤un ve sab›rl› gözlem süreçleri sonunda baflar›ld›klar›n›n fark›ndayd›. Gözlem yaparak, gözlenen fleyler üzerinde düflünmek ve sonunda tüm gözlenenleri ortak olarak ifade edebilecek bir genel aç›klamaya ba¤lamak tümevar›m yapmak demektir. Bacon do¤a bilimleri alan›nda tümevar›mdan baflka bir araflt›rma yöntemi olamayaca¤›n› kendince hakl› olarak düflünmektedir; Bu nedenle gerçek bilgi modeli olarak düflünülen bilimsel bilgiye sistematik olarak güvenle götürecek olan biricik yöntem tümevar›mdan baflkas› olamazd›. Ne var ki do¤a olgular› üzerinde gözlem yapmak ve gözleme dayal› tümevar›mda bulunmak hiç de kolay bir uygulama de¤ildir. Bunun pek çok koflullar› ve aflamalar› vard›r. Zihnin Putlar› Bacon öncelikle tümevar›m yapacak bilim kiflisinin özellikleri üzerinde durur: Çünkü tüm insanlar›n oldu¤u gibi, bilim insan›n›n zihninde de çeflitli etkiler sonucu oluflmufl bir tak›m önyarg›lar vard›r. Bu önyarg›lar kiflinin dünyaya, do¤aya bak›fl›n› olumsuz yönde etkileme gücüne sahiptir. Bilim insan› do¤a üzerine inceleme ve araflt›rmalara giriflmeden önce tabiri caizse bir zihinsel temizlik yapmak durumundad›r. Bacon temizlenmesi gereken bu önyarg›lara putlar (idoller) ad›n› verir ve bunlar› dört grupta toplar. 1. Soy (Tribus) Putlar›: Bunlar insan soyunun ortak özelliklerinden kaynaklanan önyarg›lard›r. ‹nsanlar›n do¤aya ve dünyaya bak›fllar› ço¤u kez do¤a- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes n›n yap›s›ndan de¤il, insan›n yap›s›ndan hareketle oluflturulur: Örne¤in insanlar do¤a güçlerini de kendileri gibi insanlaflt›rma yoluna giderler; buna göre do¤a insanlara bazen iyi davran›r bazen kötü davran›r; bazen onlar› ödüllendirir, bazen cezaland›r›r. Oysa do¤a insansal bir varl›k de¤ildir; o kendi yasalar›na göre ifller. ‹nsanlar›n bu önyarg›lar›n›n arkas›nda duygu ve heyecansal yap›lar›, duyusal, zihinsel güçlerinin s›n›rl›l›¤›, alg›n›n yap›s› gibi ortak do¤alar›ndan gelen etkenler bulunmaktad›r. Bacon’un flu e¤retilemesi bu olguyu çok güzel aç›klamaktad›r: “‹nsan zihni ›fl›nlar› yaymas›, çarp›tmas› ve fleklini bozmas› bak›m›ndan kendi özelliklerini farkl› nesnelere veren içbükey ve d›flbükey aynalara benzer” (Bacon, 1999: 16). fiu halde, do¤ay› ola¤an boyutlar› içinde yans›tan normal aynalar gibi olmal›y›z. Özellikle bilim insan› bu için çok daha büyük bir zorunluluk tafl›maktad›r. 2. Ma¤ara (Species) Putlar›: Soyunun genel özelliklerine ek olarak, her insan›n kendi mizaç özelliklerinin, ald›¤› e¤itimin ve toplumsal etkilerin sonucu olarak belli bir zihinsel tutum ve al›flkanl›¤› oluflur ve dünyaya, olgulara bu zihinsel tutum ve al›flkanl›klar› ba¤lam›nda bakar. Platon’un benzetmesinden yola ç›karsak, her insan kendi ma¤aras›n› oluflturur. Oysa bu ma¤aran›n d›fl›na ç›kmad›kça nesnel dünyay› kendi yap›s› içinde kavrayamayacak, s›n›rl› bir bak›fl aç›s› içinde kalarak gerçekçi bir dünya ya da do¤a alg›s›na ulaflamayacakt›r. Bu aç›dan Bacon Herakleitos’un flu sözünü aktar›r; “‹nsanlar bilgiyi küçük dünyada ararlar, daha büyük ve ortaklafla yaflad›¤›m›z dünyada de¤il” (Bacon. 1999. 16). Örne¤in Bacon’a göre baz› insanlar nesneler aras›ndaki farkl›l›klar› ayr›mlaflt›r›rken çok baflar›l›d›rlar ve bu aç›dan afl›r›l›¤a giderler, baz›lar› da fleyler aras›ndaki benzerlikleri bulma yolunda istekli ve gayretlidirler ve bu yönden afl›r›l›¤a gidebilirler. Baz›lar› ‹lkça¤a hayranl›k gösterir, baz›lar› modernlikten ve yenilikten yanad›r. Kiflilik özelliklerinden kaynaklanan bu özel durumlar, olgular›n do¤ru betimlenmesi bak›m›ndan zararl› olabilir. Bu nedenle, kifliye özel zihinsel putlardan da bilim insan›n›n s›yr›labilmifl olmas› beklenir. 3. Çarfl›-Pazar (Fori) Putlar›: Sözcüklerin kullan›m› ile iliflkili putlaflt›rmalard›r. ‹nsanlar gerek moda, gerekse kendi hassasiyetleri nedeniyle baz› sözcüklerin kullan›m› konusunda duyarl›d›rlar. Her konuyu o sözcüklerle ba¤lant›l› olarak aç›klama yoluna giderler. Bu aç›dan insanlar aras›ndaki yayg›n kullan›m, dini alanda karfl›m›za ç›kar; insanlar her konuyu dinsel aç›dan aflk›n varl›klar›n terimleri ile iliflkilendirerek ele alma yoluna giderler. Bu terimlerin en bafl›nda da ‘Tanr›’ terimi gelir. Bunun d›fl›nda çarfl› pazarda az de¤eri olmakla birlikte çok s›kl›kla kullan›lan bozuk para gibi baz› sözcükler de, yeterli bilgisel de¤ere sahip olmad›klar› halde s›kl›kla kullan›l›rlar ve bunlar› duyanlar da sanki karfl›lar›ndaki kifli çok önemli bir fley söylüyormufl gibi etki alt›nda kal›r. Gerçi bunlar somut durumlar› betimliyormufl gibi görünürler ama tam olarak ne anlama geldikleri belirsizdir. Çünkü fleylerden ya da durumlardan çok acele ve düzensiz bir biçimde soyutlanm›fl ve tan›mlanm›fllard›r. Bu nedenle s›k s›k tart›flmaya ve yanl›fl anlamalara yol açarlar. Bacon’a göre sözcüklerin bir k›sm› da zaten gerçek varl›¤› olmayan fleylerin adlar›d›rlar ve bunlar gerçek varl›klar› gösteriyormufl gibi ele al›n›rlar. Bu yüzden insan zihnini en fazla zorlayan ve kargaflaya götüren de bu türden terimlerdir. Hatta filozoflar bile bu türden terimleri kullanarak oldukça kafa kar›flt›r›c› olmay› baflar›rlar. Örne¤in ‘kader,’ ‘talih,’ ‘ilk k›m›ldat›c›,’ gibi terimler bir fleyleri varm›fl gibi gösteren terimlerdir. Bu türden terimlerin zih- 47 48 Modern Felsefe-I nimizde putlaflt›r›lmas› fleylerin do¤ru düzeni bak›m›ndan zihni yanl›fl kanallara sürüklemifl olacakt›r. Bu nedenle Bacon putlar›n en kayg› vericisi olarak bunlar› gösterir. Bilim insan›n›n terimleri gerçek anlamlar› içinde ve abartmadan kullanmas› son derece yaflamsal bir konudur. 4. Tiyatro (Theatre) Putlar›: Birtak›m felsefe sistemlerinin ya da kuramlar›n zihnimize yavafl yavafl yerleflerek ve düflünme tarz›m›z› belirleyerek orada etkili olmaya bafllamalar›d›r. Her konuyu bu kuramlar›n ›fl›¤›nda ele alarak yorumlayan ve de¤erlendiren, kendi us ve anlama yetilerinin gücüne ve keskinli¤ine çok az yer veren kifliler anlama yetilerini körelterek kendilerine en büyük kötülü¤ü yapacaklard›r. Elefltirel tart›flmadan koparak tekdüzeli¤in içine düflecekler ve ayr›ca gerçekliklerin ve yeniliklerin çok uza¤›nda kalacaklard›r. Bacon, “bu nedenle sofistik, empirik ve bat›l inançl› olmak üzere üç hata kayna¤› ve üç çeflit yanl›fl felsefe vard›r,” der (Bacon, 1999: 28). Birinciye örnek Aristoteles’in felsefi sistemidir: Oluflturdu¤u mant›k sistemi üzerinden evren ve do¤aya iliflkin önermelerini sistematiklefltirme yoluna gitmifltir, böylece formel mant›¤›n güdümünde son derece sofistike bir ö¤reti ortaya ç›km›flt›r. Bacon’a göre do¤adaki olgular›n do¤all›¤›ndan uzaklaflan, keyfi denebilecek ontolojik ayr›mlaflt›rmalarla do¤ay› aç›klamaya çal›flan, devinimin ilk nedeninin d›flsal bir kaynak -‹lk k›m›ldat›c›- oldu¤unu belirten bir do¤a ve evren aç›klamas› gerçeklik taban›ndan tümüyle uzaklaflm›fl olur. Oysa bu tür bir evren aç›klamas› yüzy›llar boyunca otoriter bir ö¤reti olarak tiyatro sahnesinde kald› ve bilimin do¤ru yolda ilerlemesini ketledi. Bacon, empirik okul üzerine flunlar› söylemektedir: Empirik okul Sofistik veya kuramsal okuldan daha flekilsiz ve anormal biçimlidir; ancak birkaç deneyin s›n›rl› karanl›¤› içinde kalmaktad›r genellikle. Buna karfl›n Bu felsefe türü bu deneyler üstünde günlük uygulama yapan kiflilere mümkün ve hemen hemen kesin görünür. Bu nedenle de onlar›n imgelemini bozmufltur. Fakat ötekilere ak›l almaz ve bofl görünür.” (Bacon. 1999.30). Görüldü¤ü gibi tiyatro sahnesinde böyle bir okul da rol alabilmektedir. Bacon’a göre “üçüncü grup, iflin içine inançlar›ndan ve dine olan sayg›lar›ndan dolay› teolojiyi ve gelenekleri sokarlar. Onlar›n aras›ndan baz›lar›n›n saçmal›¤› ruhlarla, cinleri araflt›rmak ve onlardan bilim elde etmeye kadar ileriye gitmifltir.” Bu nedenle bu teolojik okul da zihinlerde putlaflt›r›lan ve insanlar› dogmatik inançlara sürükleyen yanl›fl felsefe örneklerinden en yayg›n olan›d›r. fiu halde do¤a olgular›n› gözlemleyerek, bilimsel tümevar›m yapacak olan bilim insan›n›n tüm bu düflünsel putlardan zihnini temizleyebilmifl olmas› gerekir. Ancak o zaman olgunun yap›s›na uygun olarak yani nesnel bir biçimde bilimsel inceleme ve araflt›rma yapmak olanakl› olabilecektir. SIRA S‹ZDE 2 Bacon’un zihnin as›ls›z önyarg›lar› olarak kabul etti¤i dört zihin putunun gündelik yaflam›m›zdaki izdüflümleri üzerine tart›fl›n›z. Gözleme Dayal› Tümevar›m›n Uygulanmas› Do¤a olgular›n› tek tek dikkatli biçimde gözlemlemeden, bunlara iliflkin ortak bir genellemeye ulaflmak kolay de¤ildir. Tümevar›m, do¤an›n s›k› biçimde gözlemlenmesini gerektirir. Ancak bu gözlem akl›m›za esti¤i gibi kotar›lan bir gözlem de¤ildir. Tersine belirli bir mant›ksal iflleyifli olan birtak›m temel ifllemlerin s›ras›yla gerçeklefltirilmesini gerektiren ve özelden genele do¤ru yükselen bir iflleyifle sahiptir. Bu konuda Bacon öncelikle flunlar› söylemektedir: “Zaten hem çok çeflitli hem de 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes kar›fl›k olan do¤al ve deneysel tarih, gerekti¤i gibi bir düzen içinde belirlenip düzenlenmemesi durumunda anl›¤› kar›flt›r›r ve flafl›rt›r. Bu nedenle bir plan dâhilinde hareket ederek, bir s›ra içinde örneklerin tablolar›n› ve ortak düzenlemelerini oluflturmal›y›z ki, anl›k onlara etki etmeye olanak bulabilsin” (Bacon, 1999: s.110). Bacon’›n bu tür bir yöntem anlay›fl› ile ulaflmak istedi¤i tümevar›msal genelleme, bir do¤a olay›n›n özünü, onun deyifliyle formunu yakalamakt›r. Form sözcü¤ünü kullanmakla bu noktada Aristotelesçi jargondan henüz kurtulamad›¤›n› göstermektedir. Ancak burada form deyince tümüyle soyut bir kavram düflünülmemekte, ele al›nan olgunun özsel iflleyifl biçimi, özdeksel bir yap› düflünülmektedir. Bir baflka deyiflle burada düflünülen form bir do¤a yasas›d›r. Telesius do¤an›n etken formlar› s›cakl›k ve so¤ukluktan söz etmekteydi. Bacon da bu nedenle s›cakl›¤›n/›s›n›n formunu ya da yasas›n› keflfetme ifline giriflir. Bacon, bu alanda amaca ulaflt›racak bir tümevar›m için, dört basamakl› bir ifllem süreci öngörür: Birinci basamak olarak do¤ada ›s› (s›cakl›k) içeren bütün olgular›n belirlenmesi, bir baflka deyiflle listelenmesi gerekmektedir. Bacon bu aflamay› kabaca, olgunun içinde bulundu¤u fleyler listesi olarak betimlemektedir. Buna göre, s›cakl›k, günefl ›fl›nlar›nda, yanan meteorlarda, yanarda¤lar›n püskürttü¤ü alevlerde ve henüz sönmemifl lavlarda, yanan kat›larda, do¤al s›cak banyolarda, ›s›t›lm›fl s›v›larda ve buna benzer fleylerde bulunur. Bacon bu alanda 27 tane belirgin durum saym›fl, 28. olarak da di¤er örnekler demekle yetinmifl ve içerik göstermemifltir. Ancak bu flekilde yap›lan gözlemlerin ucu aç›kt›r ve tümevar›m›n genel yap›s›, Aristoteles’in de belirtti¤i gibi, az çok yans›t›lm›fl olmaktad›r. Bundan sonra Bacon’un belirtti¤ine göre olgunun içinde bulunmad›¤› fleylerin listesi olarak betimlenebilecek olanlar evresi gelmektedir: Bacon, “Ay›n, y›ld›zlar›n, kuyruklu y›ld›z›n ›fl›nlar› s›cakl›k hissi vermez. Hatta en fliddetli so¤u¤un dolunay zaman›nda oldu¤u gözlenmifltir,” (Bacon, 1999: s.114) der. Gökyüzünün orta bölgesi diye adland›r›lan yerdeki Günefl ›fl›nlar› ve Günefl ›fl›nlar›n›n kutup bölgelerindeki yans›malar› da s›cakl›k içermez. Ayr›ca ölü bedenlerde de s›cakl›k yoktur. Bu flekilde içinde s›cakl›k bar›nd›rmayan fleyler de tespit edilmeye çal›fl›l›r. Bundan sonra, olgunun içlerinde dereceli olarak bulundu¤u fleyler listesi, bafll›¤› alt›nda bir seri araflt›rma yap›l›r: Çünkü s›cakl›k, Bacon’a göre nesnelerde ayn› ›s› derecesinde bulunmaz. Örne¤in insan bedeninin s›cakl›¤› ile kuflun beden s›cakl›¤› ayn› de¤ildir. Bal›k, y›lan, solucan gibi pek çok hayvan›n s›cakl›klar› da birbirinden farkl›d›r. Cans›z nesneler aras›nda da s›cakl›k farkl›l›klar› vard›r. Örne¤in, tahta, maden, kükürt, güherçile ve daha pek çok fley farkl› s›cakl›k e¤ilimleri gösterirler. Bunlarda s›cakl›¤›n birbirlerine göre az bulunmas› ya da çok bulunmas›, baflka neyin bulunmas›na ya da bulunmamas›na yol açmaktad›r? Daha da önemlisi; ele al›nan her bir nesnede normal s›cakl›¤›n artmas› ya da azalmas› durumunda bu durumlara paralel olarak ço¤alan ya da azalan ö¤e ne olmaktad›r? Bu ö¤enin belirlenebilmesi belki de s›cakl›¤›n formunun yani gerçek yap›s›n›n ne oldu¤unu a盤a ç›karacakt›r. Bacon bu noktaya gelindi¤inde ele al›nan olgunun formuna hemen hemen ulafl›labilece¤ini düflünmekle birlikte, sonucu ilan etmeden önce son bir aflamay› daha devreye sokmak ister. Bu da olgunun içinde bulunmayanlar›n d›flta b›rak›lmas› aflamas›d›r. Bunu sonucun kesinli¤inden emin olabilmek, herhangi bir yanl›fl› olabildi¤ince önlemifl olmak ad›na gerçeklefltirmenin iyi olaca¤›n› öne sürer. Bu aflama sonunda tümevar›m gerçekleflmifl olaca¤› için, dikkatli bir inceleme ile sonuca gidilmesi gerekmektedir: Bu esas üzere s›cakl›¤›n formu belirlenirken s›cakl›¤› bar›nd›rmayan fleyler ya da özellikler, yanl›fll›kla iflin içine kar›flmas›nlar diye d›flta b›rak›lmaya çal›fl›l›r- 49 Bacon’un tümevar›m yöntemiyle ulaflmak istedi¤i genelleme, bir do¤a olay›n›n özünü, formunu yakalamak esas›na dayanmaktayd›. 50 Modern Felsefe-I lar. Bu flekilde s›cakl›¤› içermeyenlerin yeniden bir listesi yap›l›r. Örne¤in baz› fleylerin ›fl›¤›nda s›cakl›k bulunmamaktad›r. Onun için ›fl›k s›cakl›¤›n formu olamaz ve bu nedenle d›flta b›rak›lm›flt›r. Bu durumda s›cakl›k bar›nd›rmayan fleyler, mümkün oldu¤unca d›flta b›rak›ld›ktan sonra, s›cakl›¤›n bulundu¤u fleylerde ›s› artt›kça artan, azald›kça azalan fley, s›cakl›¤›n bulunmad›¤› fleylerde ise hiç bulunmayan fleyi, Bacon s›cakl›¤›n/›s›n›n formu olarak ilan eder. Buna göre s›cakl›¤›n/›s›n›n formu devinimdir. S›cakl›k devinimin özel bir görünümünden baflka bir fley de¤ildir. fiu halde s›cakl›¤›n formu belli türden bir devinimdir. S›cakl›¤› niteleyen devinimi Bacon öncelikle bir genleflme devinimi olarak belirler: cisimler ›s›lar› artt›kça giderek genifller ve önceki durumlar›ndan daha genifl bir mekan doldururlar. ‹kinci olarak s›cakl›k art›fl› d›flar›ya do¤ru yönelen bir genleflme devinimidir, ayn› zamanda yukar›ya do¤ru yönelir. Ayr›ca bu genleflme devinimi cismin içkin yap›s›ndaki en küçük parçac›klar›n›n bir devinimidir. Bacon’un s›cakl›¤›n formuna iliflkin belirlemeleri genel çizgileriyle bunlard›r. Bacon tümevar›m›n gerçeklefltirilmesi aflamas›nda acele genellemelerden kaç›narak, anl›¤›n öteki katk›lar›ndan da yararlanmak gerekti¤ini vurgulamaktan kaç›nmaz. Buna göre, belirginleflmifl örnekleri bir kez daha gözden geçirmek yararl› olacakt›r. “Ayr›ca tümevar›m›n dayanaklar›n›, tümevar›m›n do¤rulu¤unu, konunun tabiat›na göre araflt›rmay› de¤ifltirmeyi, araflt›rman›n ilk ve son nesnesinin ne olmas› gerekti¤ini düflünmeyi, pratik amaçlar›n uygulanmas›n› ya da insana ba¤l› olan fleyin ne oldu¤unu, ayr›ca genel aksiyomlar›n ifllevlerini gözden yitirmemek gerekti¤ini ve tüm bunlar›n üzerinde ayr› ayr› durulduktan sonra, tümevar›msal genellemenin yap›lmas›n›n uygun olaca¤›n› dile getirir” (Çelik, 2010: .227). Tüm bu aç›klamalardan da görülebildi¤i gibi Bacon’un tümevar›m yöntemini belirleme biçimi tümüyle kendine özgüdür ve modern bilimin yöntemini salt tümevar›m olarak düflünmesi de bugünkü bilimsel yöntem anlay›fl›na uymamaktad›r. Bugün tümdengelim ve tümevar›m bilimsel yöntemde birbirini tamamlayacak biçimde iç içe kullan›lmaktad›r. Her fleyden önce bilimsel araflt›rma bir varsay›mla bafllamakta, bu varsay›mdan tümdengelimsel birtak›m sonuçlar ç›kar›lmakta ve bu sonuçlar›n olgulara uyup uymad›¤› gözlem ve deney yoluyla araflt›r›lmaktad›r. Sonuçta yine tümevar›msal olarak varsay›m yasalaflmakta ya da yanl›fllanmakta, bu durumda araflt›rma yeni bir varsay›ma dayal› olarak yeniden bafllat›lmaktad›r. Ayr›ca modern bilimsel yöntemde ele al›nan olgu, neden-etki ba¤lam›nda araflt›r›larak bir yasal›l›¤a ba¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Bacon’un tümevar›m uygulanmas›nda olgunun bir tür özü araflt›r›lmakta ve neden etki-ba¤lam› bilinç alan›na bile gelmemektedir. Ve yine modern bilimsel yöntemin dili tümüyle matematiksel formüler bir dildir. Bacon bu matematiksel dili ya da dokuyu dikkate almam›flt›r. Yöntemini tümevar›mla s›n›rl› tutmak gibi bir hataya düflmüflse de Bacon kuflkusuz felsefenin geliflimi bak›mdan önemli bir ad olmufltur. RENE DESCARTES’‹N YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI Modern felsefenin babas›, Yeniça¤ felsefesinin kurucusu gibi nitelemelerle an›lan René Descartes (1596-1650) Ortaça¤ etkilerinden kurtulma yolunda tümüyle olgunlaflm›fl felsefi tutumun ilk büyük örne¤ini ortaya koyarak özgür düflünen özne felsefesinin kurucusu olma onurunu elde etti. Fransa’da Tourainne kentinde do¤du. La Fleche Cizvit kolejinde güçlü bir e¤itim ald›. Matematik, mant›k ve felsefe konular›nda yetiflti. Üniversiteyi bitirdikten sonra, bir süre Bavyera ordusunda askerlik yapt›. Avrupa’y› bafltanbafla dolaflt›. 1628 y›l›nda Hollanda’ya yerleflti. Bilinen tüm önemli yap›tlar›n› orada yazd›; Yöntem Üzerine Konuflma (1637), ‹lk Fel- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 51 sefe Üzerine Düflünceler (1641), Felsefenin ‹lkeleri (1644) ve Ruhun Tutkular› (1649). 1649’da kraliçe Christina taraf›ndan felsefe dersleri vermek üzere ‹sveç’e davet edildi, 1650 fiubat›nda ülkenin sert iklimine dayanamad›¤› için pnömoniye yakalanarak öldü. Descartes’in Yöntem Anlay›fl› Descartes, matematikteki kesinlikten yola ç›karak bilginin tüm öteki alanlar›n› temelden kavrayacak kesin evrensel bir ilke bulunup bulunmad›¤› konusuyla yak›ndan ilgilendi: Cizvit okulunda ald›¤› e¤itim s›ras›nda matematikteki kesinli¤in öteki bilgi alanlar›n›n hiçbirinde bulunmad›¤›n› alg›lam›flt›. Öteki bilgi alanlar›na iliflkin kuflkular›n› Yöntem Üzerine Konuflma adl› kitab›nda aç›klamaktad›r. Yaz›n alan›, fliir, tarih, felsefe, teoloji alanlar›n›n hiç birinde gerçek kesinli¤i bulamad›¤›n›, bu alanlardaki pek çok bilginin tart›flmaya aç›k ve kuflkulu oldu¤unu belirtir. Bu alanlarda uygulanan yöntemin ne oldu¤u da belirgin de¤ildir. Bu nedenle, tüm bilim dallar›n›n ana tafl›y›c›s› olmas› nedeniyle, felsefi kesinli¤in pefline düfler ve felsefede kesin ve sa¤lam bilgiye ulaflabilmek için matemati¤e kesinli¤ini veren yöntem ya da yöntemleri izlemek gerekti¤ine ikna olur. Matematikteki kesinlik ussal kesinli¤in en güzel örne¤idir. Felsefi kesinli¤in de ussal olarak yakalanmas› gerekti¤ini düflünür. Çünkü Avrupa’daki seyahatleri esnas›nda görmüfltür ki, insanlar›n duyusal temelli deneyimleri, inançlar›, kan›lar› birbirinden farkl›d›r ve bunlar›n uzlaflmas› da olanakl› gibi görünmemektedir. Bu nedenle deneyimsel, duyusal yolla felsefi kesinli¤in ele geçirilebilece¤ini olanakl› görmemektedir. Geriye sadece ussal kesinlik almafl›¤› kalmaktad›r. Bu durumda evrensel do¤rulu¤u salt kendi usundan, kendi us gücüne dayanarak bulup ç›karmas› gerekmektedir. Bu flekilde salt usa dayal› yöntem ya da yöntemler ne olabilir diye düflünür. Örnek karfl›s›ndad›r; ussal kesinli¤in en güzel örne¤i olan matemati¤in kesin, aç›k ve net bir bilgi dal› olmas›n›n nedeni hiç kuflkusuz uygulad›¤› yöntem ya da yöntemlerden ileri gelmektedir. Peki, bunlar nelerdir? Bak›ld›¤›nda görülür ki matematikte tümdengelim (deduction) ve sezgi (intuition) yöntemleri kullan›lmaktad›r. fiu halde, ussal kesinli¤i içeren evrensel bir do¤rulu¤a ulaflabilmek için felsefede de bu yöntemlerin uygulanmas› uygun olacakt›r. Descartes felsefede kesin ve sa¤lam bilgiye ulaflabilmek için matemati¤e kesinli¤ini kazand›ran yöntemleri izlemek gerekti¤ini düflünmekteydi. Tümdengelim Aristoteles’ten gelen klasik biçimiyle tas›m (k›yas) diye adland›r›lan uslamlama biçimi tümdengelimin en tipik örne¤ini oluflturur. Buna göre tas›m, verilen tümel ve genel karakterli öncüllerden ç›kar›labilecek zorunlu sonucu ç›karmakt›r. E¤er öncüller do¤ru ise sonuç da do¤ru olur. Aksi takdirde sonucun zorunlulukla ç›kmas› sonucun do¤rulu¤unu getirmeyecektir. Matematikte ise do¤rulu¤u apaç›k ortada olan, do¤rulu¤undan hiçbir biçimde kuflkulan›lmayan, aksiyom ya da postulat olarak bilinen öncüllerden ç›kar›lan sonuçlar da zorunlulukla ve kesinlikle do¤ru olurlar. Bu nedenle matematikte kullan›lan tümdengelim kuflkuya yer b›rakmayan sa¤lam bir ç›kar›m yoludur. Çünkü ele al›nan öncüllerin do¤rulu¤u aç›k ve seçik ortadad›r. Bu öncüllere tümdengelimsel ç›kar›m yolu, yani bir tür tas›m örne¤i uygulan›nca sonuç da kuflkuya yer b›rakmadan kesinlikle do¤ru olmaktad›r. Bu yüzden Descartes matematikte uygulanan tümdengelimi kesin bir bilgi türetme yolu olarak gösterir. Ama Descartes’in tümdengelim tan›m› biraz farkl›d›r: O, “ kesin olarak bilinen olgulardan yap›lan tümüyle zorunlu ç›kar›m, tümdengelim yapmakt›r” biçiminde bir söylemde bulunur. Buradaki temel soru fludur; “kesin olarak bilinen olgular nelerdir?” ya da “do¤rulu¤u apaç›k bilinen öncüllerin do¤rulu¤unu Descartes’e göre tümdengelim, kesin olarak bilinen olgulardan yap›lan zorunlu ç›kar›md›r. 52 Modern Felsefe-I nas›l biliyoruz?” Bu noktada sezgi (intuition) dedi¤imiz düflünme biçimi ya da yöntem devreye girmektedir. Sezgi (intuition) Yöntemi Descartes’e göre zihinde hiçbir kuflkuya yer b›rakmayan bir aç›kl›k ve seçikli¤in zihinsel olarak görülüflü sezgidir ve matematikteki bafllang›ç önermeleri do¤rulu¤u sezgisel olarak bilinen do¤ruluklard›r. Felsefenin de bu tür kendili¤inden aç›k bafllang›ç önermelerine ihtiyac› vard›r. Descartes, “zihinde hiçbir kuflkuya yer b›rakmayan bir aç›k seçikli¤in zihinsel olarak görülüflü ya da anlafl›lmas› sezgidir,” der. Sezgi yoluyla sadece aç›k seçik ideleri de¤il, gerçekli¤e iliflkin baz› do¤ruluklar› da anlam›fl ya da kavram›fl oluruz. Örne¤in “ben düflünüyorum,” ya da “ ben var›m” gibi, gerçeklik alan›na ait do¤ruluklar sezgisel (intuitif) do¤ruluklard›r. Bu do¤ruluklar basit, kökel ve indirgenemez türdendir. Bir do¤ruluktan bir baflka do¤rulu¤a arac›s›z ve ani olarak geçebiliyorsak, bu türden do¤ruluklar da sezgisel do¤ruluklar olurlar. Örne¤in; “bir fleye eflit olan iki fley birbirine de eflittirler” gibi. ‹flte matematikteki aksiyom ve postulatlar, bir baflka deyiflle bafllang›ç önermeleri, do¤rulu¤u sezgisel olarak bilinen do¤ruluklard›r. fiu halde felsefede öncelikle bu türden sezgisel (intuitif) do¤ruluklara ulaflabilmek gerekmektedir. Bunlar›n do¤rulu¤u arac›s›z olarak zihne aç›k ve seçik olarak verilebilmelerinden gelmektedir. Öyle ise Descartes’a göre do¤rulu¤un ölçütü aç›kl›k ve seçiklik olmaktad›r. fiuras› kesin ki bir sonuç önermesinin do¤rulu¤u öncüllerin do¤rulu¤undan gelir. Buna karfl›l›k, do¤rulu¤u sezgisel olarak bilinen öncüllerin do¤rulu¤u nereden gelmektedir? Descartes’in yan›t› fludur; bu öncüllerin zihnimizde tümüyle aç›k ve seçik olarak kavranabilmifl olmalar›ndan gelmektedir. Do¤rulu¤un Ölçütü Olarak Aç›kl›k ve Seçiklik (Clara et Distincta) Descartes’e göre aç›kl›k bir kavram›n zihnimize do¤rudan verilmesi, yani onun fark›nda, bilincinde olmam›zd›r. Seçiklik ise kavram› zihnimizdeki di¤er idelerden ay›rt edebilmemiz, s›n›r›n› çizebilmemizdir. Descartes’a göre bir önermenin zihin için sadece aç›k olmas› onun do¤rulu¤u için yeterli de¤ildir; ayn› zamanda seçik olmas› da gerekmektedir. fiu halde bir kavram›n ya da fikrin aç›k olmas› ne demektir? Bu fikrin zihnimize do¤rudan verilmesi, bir baflka deyiflle onun fark›nda yani bilincinde olmam›z, bu fikrin bizim için aç›k oldu¤unu gösterir. Ama do¤ruluk için bu fikrin ayn› zamanda seçik olmas› gerekmektedir. Bir fikrin seçik olmas› için onu zihnimizdeki öteki idelerden ay›rt edebilmemiz, yani s›n›r›n› çizebilmemiz gerekir. Bir baflka deyiflle söz konusu ide ne anlama geldi¤i bak›m›ndan kesin ve net olmal›d›r; belirsiz ya da bulan›k olmamal›d›r. Descartes, düflünen benimizin bedenimizden kesin bir biçimde ayr› oldu¤unu dolay›s›yla “düflünen ben” idesinin seçik bir ide oldu¤unu öne sürer. Seçiklik aç›kl›¤› içerir. Böylece seçik bir fikir kesinlikle do¤ru olmufl olur. Descartes, bu konuyu bir de duyular›m›zla iliflkili olarak aç›klamaya yönelmifltir. Örne¤in günefl ›fl›¤› alt›nda gördü¤ümüz bir fley bize ne oldu¤u bak›m›ndan aç›k bir bilgisini vermifl olur. Ancak henüz bu yeterli de¤ildir; gördü¤ümüz fleyi tüm yönleriyle kavrama olana¤› bulabilirsek, bir baflka deyiflle onun uzmanca bir bilgisine sahip olabilirsek, iflte o zaman bu fleyin seçik bir bilgisini elde etmifl oluruz. Yani ele ald›¤›m›z konunun tüm kurucu ö¤elerini ay›rt edebilmemiz gerekir. Descartes, bu konuda flu örne¤i verir: diflimizin a¤r›d›¤›n› bilmek bizim için aç›k bir bilgi ifade eder ama bir diflçinin bu konudaki tan›s› seçik bir bilgi düzeyini dile getirir. Çünkü o hangi diflin a¤r›d›¤›n› ve ne durumda oldu¤unu aç›k ve net bir biçimde bilir. Burada önemli olan nokta fludur: e¤er bir konuda sadece aç›k bir fikrimiz var ise henüz o konunun tam do¤ru bir bilgisine ulaflamam›fl›z demektir. Bu durumda araflt›rmaya devam etmemiz, olgunun tüm kurucu ö¤elerini tan›mam›z ya da gün ›fl›¤›na ç›karmam›z gerekir. Ancak o zaman o konuda do¤ru bir bilgiye sahip oldu- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 53 ¤umuz söylenebilir. Görüldü¤ü gibi bir ide bak›m›ndan sadece aç›k olmak seçikli¤i, dolay›s›yla do¤rulu¤u içermez. Do¤ruluk için aç›kl›¤›n mutlaka seçiklikle tamamlanm›fl olmas› gerekmektedir. Bu aç›k- seçiklik sezgisel olarak kavranabildi¤i için Descartes’in ideali felsefede öncelikle intuitif-sezgisel do¤ruluklara ulaflabilmektir. Daha sonra bu sezgisel do¤ruluklardan tümdengelimsel olarak öteki do¤ru sonuçlara ulaflmak kolaylaflacakt›r. Bu sezgisel do¤ruluklara nas›l ulaflabiliriz? Bunlar hemen el alt›nda bulunsayd›, zaten flu anda hiçbir sorun olmazd›, t›pk› matematikte oldu¤u gibi ussal- tümdengelimsel ç›kar›mlara bunlara kolayca geçilmifl olurdu. Burada önemli olan, felsefe alan›nda da aç›k ve seçikli¤i konusunda hiçbir kuflkuya yol açmayan t›pk› matematikteki gibi sezgisel do¤ruluklara ulaflabilmektir. Ne var ki felsefe alan›nda hiçbir kuflkuya yol açmayan do¤ruluklara ulaflabilmek matematikteki kadar kolay görünmemektedir. Yani bu alanda soyut olarak sezgi ve tümdengelim yöntemlerinin kabul edilmifl olmas› bafllang›ç olarak yeterli olmamaktad›r. O nedenle yöntem üzerinde biraz daha kafa patlatmak gerekmektedir: Descartes’›n Yöntem Üzerine Konuflma da belirtti¤i gibi her fley felsefede kuflkuya aç›k görünüyor. fiu halde süreç zor da olsa, hiç kuflkuya yer vermeyen bir do¤ruluk ya da do¤ruluklar› aramak zorunday›z. Bu nedenle izleyece¤imiz yol için birtak›m kurallar koymak uygun olacakt›r. Yöntemin Kurallar› Kuflkuyu ya da birtak›m yanl›fll›klar›, hatalar› tümüyle önlememizi sa¤layacak kurallar ne olabilir? Descartes Yöntem Üzerine Konuflma’da bu kurallar› dört tane olarak belirledi:” 1. Öncelikle, do¤rulu¤unu gerçekten aç›k ve seçik olarak bilmedi¤in hiçbir fleyi do¤ru olarak kabul etme. 2. Araflt›rd›¤›n sorunlar›n her birini mümkün oldu¤unca küçük parçalara böl; çünkü bu onlar›n uygun çözümü için zorunludur. 3. Basit oldu¤undan dolay› kolayca bilinebilen fleylerle ifle baflla ki az az ve ad›m ad›m daha karmafl›k ve anlafl›lmas› zor olan fleylerin bilgisine do¤ru ilerlemek olanakl› olabilsin. 4. Her durumda hiçbir fleyin d›flta b›rak›lmad›¤›ndan emin olmak için, s›k s›k geriye dönüfller yaparak eldeki verilerin say›m›n› yapmaktan geri durma.” Descartes, kesin bir do¤rulu¤a ulaflabilmek için, bu kurallar›n ›fl›¤›nda, çeflitli alanlarda sahip oldu¤u bilgilerin do¤ruluklar›n› aç›k seçik kavrayamad›¤› için bunlar›n kuflkuya aç›k olduklar›na karar verir. Bu aç›dan bir yöntem kuflkusu denebilecek uslamlama süreci gerçeklefltirir. Belki de böyle bir sürecin uygulanmas›, onun kendisinden hiçbir biçimde kuflkulan›lmayacak olan bir do¤rulukla buluflmas›n› sa¤layabilecektir. Yöntemsel Kuflkunun Uygulanmas› Descartes öncelikle duyular›yla sa¤lad›¤› bilgi alan›n›n kuflkuya aç›k oldu¤unu belirtir. Çünkü bu alanda duyular›n›n kendisini zaman zaman yan›ltt›¤›n›n fark›na varm›flt›r. Bu nedenle bu alan›n bilgileri içinde evrensel bir do¤ruluk bulamayacakt›r. Genelde karfl›s›nda gördü¤ü öteki insanlar› kendisi gibi duyarl›, duyum ve ak›l gücüne sahip olan bireyler olarak düflünmektedir. Ya onlar düflündü¤ü gibi de¤il de salt birer otomat gibi davranan varl›klar iseler? Bu alan da kuflkuya aç›k görünmektedir. Descartes, bu aç›dan kendi varl›¤›n›n ve yaflam›n›n da kuflku alt›nda olabilece¤ini düflünür: insanlar rüya görürken gördükleri rüyay› gerçek gibi yaflamaktad›rlar, e¤er uyanmasak rüya gerçekmifl gibi sürüp gidecek. Oysa uya- Descartes dört aflamal› bir yöntem önerir; 1. Do¤rulu¤unu aç›k ve seçik bilmedi¤imiz hiçbir fleyi do¤ru kabul etmemek. 2. Araflt›rd›¤›m›z sorunlar›n her birini mümkün oldu¤unca küçük parçalara bölmek. 3. Onlar› basitten karmafl›¤a do¤ru bir s›rayla incelemek. 4. S›k s›k geriye dönüp elde edilen verileri s›namak. 54 Modern Felsefe-I n›nca yata¤›m›zda oldu¤umuzu ve hiçbir eylemde bulunmad›¤›m›z› anl›yoruz. Belki yaflam da bir gün uyanaca¤›m›z daha uzun süren bir rüya olabilir. Bu durumda rüya ile gerçek yaflam aras›ndaki s›n›r nerededir? Tanr› bile bildi¤imiz gibi yüce, erdemli, bilge bir varl›k de¤il, aldatmaktan zevk alan kötü bir cin olabilir. Belki de bize her fleyi bile bile ters gösteriyordur. Bu bak›mdan en önemlisi en çok güvendi¤imiz matematik bilgilerimizi de belle¤imizi bile bile yan›ltarak oldu¤unun tam tersi olarak göstermesi de olanakl› olabilir. Bir baflka deyiflle en sa¤lam bilgi alan› olarak bildi¤imiz matematik alan› da Tanr› marifetiyle tümüyle kökeninden yanl›fl olabilir. Cogito Bilgisi Descartes her fleyden kuflku duymufl fakat sonunda kuflku duymakta oldu¤undan kuflku duyamayaca¤› sonucuna varm›flt›r. fiüphe etmek bir düflünme edimi oldu¤u, düflünmek için de var olmak gerekti¤i için sonunda o ünlü önermesini dile getirmifltir; “düflünüyorum, o halde var›m” Descartes, sahip oldu¤u tüm bilgi alanlar›ndan bu flekilde kuflku duydu¤u s›rada, art›k hiçbir biçimde kuflkulanamayaca¤› bir gerçeklikle karfl› karfl›ya kald›¤›n›n fark›na var›r. Bu gerçeklik, kuflkulanmakta oldu¤u edimidir. Bu durumda “her fleyden kuflkulanabilirim ama kuflkulanmakta oldu¤umdan kuflku duyamam” yarg›s›n› öne sürer. Bundan dolays›zca ortaya ç›kan sezgisel sonuç; kuflkulanabilmek için var olmas› gerekti¤i sonucudur. Bunun üzerine, “kuflkulanmak düflünmenin bir türüdür, düflünmek için var olabilmek gereklidir” der ve o ünlü önermesini dile getirir; “Düflünüyorum, o halde var›m (cogito, ergo sum).” Descartes için, bu kendi varl›¤›n›n, var oluflunun bilgisi aç›k ve seçik bir bilgidir, çünkü zihnine do¤rudan do¤ruya verilmektedir ve ayr›ca s›n›r› da bellidir; bu varolufl, onun düflünen varl›¤›n›n, düflünen beninin varolufludur; bedenselli¤i ile ve daha baflka fleylerle hiçbir iliflkisi yoktur. Böylece Descartes için düflünen bir varl›¤›n›n, bir beninin oldu¤u bilgisi aç›k seçik bir bilgi olarak, sezgisel-intuitif olarak ulafl›lan bir bilgidir. Bu nedenle kesin bir gerçekliktir. Böylece Descartes kendisinden hiçbir biçimde kuflku duyulamayacak olan aksiyomatik bir bilgiye ulaflm›fl olur. Art›k bundan hareketle tüm bir evren sistemini oluflturacakt›r. Kendisi bu cogitonun -düflünen varl›¤›n›n, tinsel tözünün- bilgisi için “bir Arflimet noktas›” betimlemesini yapar. Çünkü bu aç›k ve seçik bilgi tüm öteki do¤ruluklar ya da gerçeklikler için bir kald›raç görevi görecektir. Bu düflünen ben, tinsel töz sürekli olarak düflünen töz, kuflkulanmak, alg›lamak, imgelemek, ak›l yürütmek ve bunlar gibi birtak›m düflünme edimleri ile kendisini var k›lan bir tözdür. Bunlar fark›nda olunan edimler yani bilinç edimleridir. Yani düflünen töz bir tür bilinç ak›fl›d›r. Descartes bu tinsel töze “res cogitans” ad›n› verir. Bu tinsel töz yer kaplamayan ama sadece düflünen, bilinç edimleri üreten bir tözdür. Tanr› Bilgisi Descartes düflünen beninden, tinsel tözünün varl›¤›ndan, bedensel varl›¤›na, bir baflka deyiflle madde tözüne geçemeyece¤ini düflünür. Çünkü bu kuflkulu bir geçifl olacakt›r; arada do¤rudan bir iliflki yoktur. Oysa düflünen tözü klasik terimlerle ruhu ya da zihni demek oldu¤una göre, zihninin içinde buldu¤u bu cogitonunben varl›¤›n›n bilincinin yan› s›ra daha baflka aç›k ve seçik türden hangi bilgiler ya da fark›ndal›klar olabilece¤ine bakar. Ve orada derhal Tanr› kavram›n› bulur. Uslamlamas› flu flekildedir: Zihninde bir yetkinlik düflüncesi oldu¤unu, bu düflünceyi kendisinin üretemeyece¤ini, çünkü kendisinin yetkin bir varl›k olmad›¤›n› öne sürer. Bu düflünce ona d›fl dünyadan da gelmifl olamaz, çünkü d›fl dünya ve bu dünyadaki fleyler de yetkin de¤ildirler. O halde bu düflünceyi onun zihnine kendisi yetkin olan bir varl›k vermifl olmal›d›r. Bu yetkin varl›k da Tanr›’dan baflkas› olamaz. fiu halde Tanr› insan›n zihninin d›fl›nda gerçek anlamda vard›r. Biz insanlar›n 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes zihninde de aç›k ve seçik olarak idesi-kavram› yani bilgisi bulunmaktad›r. Bu nedenle do¤rulu¤u kesin olan bir bilgidir; biz bu bilginin sezgisel olarak fark›na varabiliyoruz. Descartes bu noktada Tanr› kan›tlamas› için bir de felsefe tarihinden bir örnek verir. Bu da erken skolasti¤in ünlü düflünürlerinden Aziz Anselmus’un “ontolojik kan›t “ olarak bilinen uslamlamas›d›r. Bu kan›t, bir fleyin kavram›ndan hareketle onun varoluflunu sonuç olarak ortaya koymakla iliflkilidir. fiu halde Tanr› tan›m›na göre en yetkin ve en gerçek (ens realissimum) varl›kt›r. Tanr›y› bir kez var olarak düflünelim, bir kez de yok olarak düflünelim. Tanr›y› var olarak düflündü¤ümüz zaman varolufl da dâhil onun güzel niteliklerinde hiçbir fley eksilmeyecektir. Bu da tanr›n›n en gerçek oluflu ile ba¤dafl›r. Ancak tanr›y› yok olarak düflünürsek ondan var olma- varolufl niteli¤i eksilecektir. Bu eksiklik Tanr›n›n tan›m› ile yani onun en gerçek ve yetkin oluflu ile ba¤daflmaz. fiu halde yokluk ile Tanr› kavram› ba¤daflmamaktad›r; o halde Tanr› vard›r. Bu uslamlamalar ile Descartes, kuflku sürecinde ele ald›¤› flekliyle Tanr›n›n aldat›c›, kötü bir cin olmas› olas›l›¤›n› da bertaraf etmifl oluyordu. Tanr›y› zihnimizde oldu¤u biçimiyle nas›l biliyorsak o flekilde vard›r ve varl›¤›n›n bilgisi de aç›k seçik bir bilgidir. Tanr› kendi bilgisini zihnimize kendisi yerlefltirdi¤ine göre bu bilgi bizde do¤ufltan getirilen bir bilgi olmaktad›r. Kuflkusuz ben-cogito bilgisi de bizde yine do¤ufltan getirilen bir bilinçlenme biçimi olmaktad›r. Matematik ve D›fl Dünya Bilgisi Descartes Tanr›n›n aldat›c› bir varl›k olmad›¤›, aksine son derecede yetkin bir varl›k oldu¤u düflüncesinden hareketle, belle¤imizi bile bile yan›lg› içinde b›rakmayaca¤›n› ve bu nedenle matematik bilgilerimizin de bilinen biçimleriyle do¤ru olduklar›n›n sonuç olarak ortaya ç›kt›¤›n› belirtir. Bu bilgiler de zihnimize aç›k ve seçik olarak verilmifllerdir. Do¤ruluklar›n› sezgisel olarak kavramak olanakl›d›r. Ve bunlar da asl›nda zihnimizde do¤ufltan bulunan evrensel do¤ruluklard›r. fiu aflamada Descartes için sorulmas› gereken önemli bir soru kalm›flt›r: kendisine daha çok duyular›m›zla yöneldi¤imiz d›fl dünya varl›klar›n›n bilgisi bu gelinen noktada nas›l hakl› ç›kar›labilir? Bu bilgi türü içine bir d›fl dünya varl›¤› olarak bedenimizin bilgisi de girmektedir. Düflünen bir fley olmak tek bafl›na bedenimizin varoluflunu kan›tlayabilir mi? Çünkü düflünen ben bütünüyle ve mutlak olarak bedenimden farkl›d›r ve onsuz da varolabilir. fiu halde bedenimin ve öteki fiziksel fleylerin varoluflunu nas›l bilebilirim? Descartes cisimlerin varoluflunu oldukça özet bir biçimde ele alm›fl görünüyor. Ama genel uslamlamas› az çok flu flekildedir: Bizim izlenimler ve ideler ald›¤›m›z aç›kt›r ve bunlar› d›fl›m›zdaki maddi nedenlerin etkinli¤ine yükleme yönünde do¤al bir e¤ilimimiz oldu¤una göre bu e¤ilimi bize Tanr›dan baflkas› veremezdi ve Tanr› da hem bu do¤al e¤ilimi verip, hem de bu izlenimleri kendisi yaratm›fl olsayd› aldat›c› olmufl olurdu. Oysa aldat›c› olmad›¤›n› iyili¤inin yetkinli¤i içinde oldu¤unu zaten kan›tlam›fl bulunuyoruz. fiu halde bu izlenimlerin kayna¤› olan d›flsal maddi nesneler de varolmufl olmal›d›r. Yaflam›m›z›n bir rüya olmad›¤›n› da flu flekilde anlam›fl bulunuyoruz: Biz sürekli olarak içinde bulundu¤umuz durumun de¤iflti¤ini, sa¤a sola devindi¤imizi yönümüzü de¤ifltirdi¤imizi aç›k ve seçik olarak deneyimliyoruz. Bu deneyim bir bedenimizin oldu¤una iflaret eder. Bu da bizi “uzaml› töz”ün (res extensa) varolufluna götürür. Ve yine kendi istencimizin d›fl›nda birtak›m görme, iflitme dokunma gibi duyu etkilerine maruz kalmam›z da bunlara yol açan cisimlerin varl›¤›n›n çok güçlü bir kan›t› olmaktad›r. Ve yine öteki ci- 55 56 Modern Felsefe-I simlerden de birtak›m etkiler ald›¤›m›za göre, onlar da ayn› flekilde var olmufl olmal›d›r. Böylece Descartes, tüm d›fl dünya varl›klar›n›, kendi bedensel yaflam› da dâhil, varolufllar› bak›m›ndan kan›tlam›fl oluyordu. Görüldü¤ü gibi Descartes aç›s›ndan cogito bilgisi Tanr› bilgisi için, cogito ve Tanr› bilgisi birlikte olarak d›fl dünya varl›klar›n›n bilgileri için aç›k seçik bilgiye götüren bir temel oluflturmufltur. Bu noktada Descartes, “tüm kuflkular› hiperbolik ve gülünç diye bir yana atmam gerekiyor, özellikle uyan›kl›k durumundan ay›rt edemeyece¤imiz uyku durumu ile ilgili o çok genel belirsizli¤i...” (aktaran; Copleston, 1996,s.119) diyerek bu yöntemsel kuflku bask›s›ndan kurtulmufl olur. Bu noktada do¤an›n yap›s›na iliflkin Descartes’in düalist (ikici) töz sistemine biraz daha yak›ndan bakmam›z gerekmektedir. SIRA S‹ZDE 3 Descartes’in nihai amac›n›n felsefeyi matematiktekine benzer bir kesinli¤e kavuflturmak oldu¤unu görmüfltük. Descartes’in bilgi ve yöntem anlay›fl› üzerine tüm bu söylenenlerden yola ç›karak onun bu amac› gerçeklefltirebilip gerçeklefltiremedi¤ini tart›fl›n›z. DESCARTES’‹N TÖZ, RUH VE AHLAK ANLAYIfiI Do¤an›n Tözsel Yap›s› Descartes’e göre töz, “var olmak için kendisinden baflka hiçbir fleye gereksinim duymayan fleydir” Descartes’e göre Tanr› sonsuz tözdür ve bunun yan› s›ra ruh ve madde olmak üzere iki sonlu töz bulunur. Ruh tözünün özü düflünmek, madde tözünün özü ise yer kaplamakt›r. Descartes, tözü “varolmak için kendisinden baflka hiçbir fleye gereksinim duymayan bir fley” olarak tan›ml›yordu. Ne var ki bu tan›m gerçek anlamda onun sonsuz töz olarak niteledi¤i Tanr› tözüne uymaktad›r. Çünkü Tanr› tözü varl›¤›n› salt kendisine borçludur, baflka hiçbir fleyin yard›m ve katk›s›na gereksinimi yoktur. Bir baflka deyiflle Tanr› öncesiz sonras›z olarak kendili¤inden vard›r. Tanr›n›n d›fl›nda kalan her fley, onun istenciyle ve onun taraf›ndan yarat›lm›flt›r. Ancak Tanr› yaratt›¤› evrenin d›fl›nda oldu¤u için onu bir yana b›rakarak Tanr›n›n yarat›s› olan bu evrende yine Tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl olan farkl› yap›da iki tözün hüküm sürdü¤ünü belirtebiliriz. ‹çinde bulundu¤umuz evren aç›s›ndan Descartes’in as›l inceleme konusunu bu tözler oluflturmufltur. Bu iki töz varolabilmek ya da varolufllar›n› sürdürebilmek için birbirlerine gereksinim duymazlar ve birbirlerinden ayr›k yap›dad›rlar. Tek ortak yanlar› Tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl olmalar› nedeniyle Tanr›ya göre sonlu tözler olmalar› ve töz olarak eflit düzeyde bulunmalar›d›r. Bu tözler yukar›da büyük ölçüde söylenenlerden dolay› zaten tan›fl›kl›k kurdu¤umuz üzere, “ruh-zihin” ve “madde” tözleridir. Bunlar özsel nitelikleri ile kendilerini var k›larlar: Ruh tözünün özsel niteli¤i düflünmek, sürekli olarak düflünceler, ideler üretmektir. Bir baflka deyiflle de bilinç edimleri ortaya koymakt›r. Tözü özü ile dile getirmek Descartes’e göre uygun oldu¤u için, Descartes bu töze “düflünen fley” (res cogitans) ad›n› verir. Madde tözünün özü ise uzaml› olmakt›r. Bu nedenle bu töze de Descartes, “uzaml› fley” (res extensa) ad›n› vermektedir. Tözlerin özsel nitelikleri kendilerine ayr›lm›flt›r; sadece kendilerinde bulunur, öteki tözde asla bulunamaz. Bu belirleme evrende hüküm süren bu iki tözü birbirleriyle uzlaflmaz duruma sokmufltur: Düflünen töz uzaml› de¤ildir, uzaml› töz de düflünme yetene¤inden yoksundur. Tözlerin tüm öteki yüklemleri bu özsel nitelikleri taraf›ndan belirlenir. Oysa tözün özü olmaks›z›n töz varolufl kazanamazd›; o nedenle bu özsel yüklemler tözden ayr›lamazlar. Örne¤in düflünme ruh için vazgeçilmez olmakla birlikte düflünmenin farkl› de¤iflkileri yerlerini birbirlerine demektedir. Ruh tözünün düflünme temeli üzerinde ikincil düzeydeki önemli baz› yüklemleri, alg›lamak, an›msamak, imgelemek, kuflkulanmak, uslamlama yapmak, sonuç ç›karmak, istemek, duygulanmak gibi zihinsel edimler ve bunlar›n ürünleridir. Birincil olan yani özsel yük- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes lem ya da nitelik tözü belirledi¤i için ruh ya da zihin sürekli olarak düflünmektedir; buna göre birey derin uykuda ve bayg›nl›k ya da koma halinde ve hatta ana karn›nda iken bile düflünmektedir, çünkü düflünmese ruh tözü olarak varl›¤› ortadan kalkacak. Kuflkusuz bu nokta Descartes’in zaman›nda ve sonras›nda daima tart›flmalara konu olmufltur. Madde-cisim tözünün özsel niteli¤inin uzaml›l›k oldu¤u biraz yukar›da belirtilmifl idi: Buna göre maddesel tözler uzams›z kesinlikle var olamazlar; uzam, maddesel tözlerin özsel niteli¤idir, olmazsa olmaz›d›r. Descartes, “Böylece uzunluk, genifllik ve derinlikte uzaml›l›k tözün do¤as›n› oluflturur” dedi¤ine göre, uzama iliflkin biçim, büyüklük, boyutlar, devinimsellik gibi nitelikler nesnenin birincil yüklemleri yani nitelikleri olmaktad›r. Bunlar cisimsel tözde zorunlulukla ve nesnel olarak bulunurlar; maddesel töz uzams›z olamaz, uzam da bunlar olmadan olamaz; bunlar nesneyi gerçek anlamda var eden niteliklerdir. Yine de bunlar de¤iflebilir özelliktedirler ya da de¤iflebilir uzam durumlar›d›r. Ama bir de cisimsel tözlerde alg›lad›¤›m›z renk, ses, tat, s›cakl›k, so¤ukluk gibi nitelikler vard›r. Bunlar da cisimsel tözlerde uzam de¤iflimleri gibi nesnel olarak m› varolurlar yoksa de¤il mi? Descartes bunlar› ikincil nitelikler olarak adland›rmaktad›r. Bu nedenle birincilerden ayr›ld›klar› ortadad›r. Descartes’a göre bunlar gerçekte cisimsel tözlerde nesnel olarak yer almazlar. Cisimlerin sinirlerimizi de¤iflik yollarla devindirme yeteneklerinin sonucunda bunlar› alg›layan öznenin varl›¤›nda oluflan durumlard›r. K›saca söylemek gerekirse, d›flsal fleyler, devinen uzaml› fleyler, bizde renk, ses, tat, koku gibi duyumlara neden olurlar. Bu yüzden Descartes’e göre cisimsel tözler tam olarak göründükleri gibi de¤ildir. Sonuç olarak Descartes flunu belirtir: duyular yoluyla nesneleri ayr›msama pek çok durumda oldukça bulan›k ve karanl›kt›r. Uzam, bizim aç›k ve seçik olarak cisimsel tözün özüne ya da do¤as›na ait oldu¤unu alg›lad›¤›m›z fleydir. Ama renklere ve seslere iliflkin idelerimiz aç›k ve seçik de¤ildirler. Bu söylenenlerden ç›kan sonuca göre, Descartes’›n yukar›da de¤erlendirmelerini verdi¤imiz bilgi türlerinden d›flsal varl›klar›n duyu temelli bilgilerinin do¤ruluk koflullar›na iliflkin olarak söylenenler flu aflamada daha iyi gerekçelendirilmifl olmaktad›rlar. Buna göre uzama iliflkin niteliklerin bilgisi, nicelikle iliflkili olduklar› için, yani matematik dille ifade edilmeye uygun olduklar› için aç›k ve seçik olmaya uygundur. Ancak befl duyuya özel olarak verilenlerin bilgisi ise aç›k olabilir, ne var ki seçik olmaktan uzak kalmaktad›rlar. Bu arada madde tözünün bir aç›l›m› olan fizik evrene biraz daha yak›ndan bakabiliriz: Maddesel tözün hüküm sürdü¤ü fizik do¤a mekanik yasalara göre iflleyifl gösterir. Bir baflka deyiflle fizik do¤a bas›nç ve çarpma yasalar›na göre iflleyen büyük bir makine gibidir. Bu makinenin devinimleri tümüyle mekaniktir. Buradaki devinimin esas› tözün yer de¤ifltirmesidir ya da devinimin yönünün de¤iflmesidir. Devinim içindeki nesneler, birbirleriyle vurma, çarpma, itme ve bas›nç yapma gibi mekanik iliflkiler içinde bulunurlar. Bu tarz bir iflleyifl gösteren do¤ada hiçbir amaçl›l›k ve özgür istenç ö¤esi yer almaz. Fizik do¤an›n bir üyesi say›lan hayvanlar bile bir makine iflleyifli gösterirler. Bir baflka deyiflle bunlarda, insanlarda oldu¤u gibi ruh tözünden bir eser bile bulunmaz. Devinimleri tümüyle düzeneksel bir etki tepki yasas›na uygun olarak gerçekleflir. Örne¤in besinlerine yönelme, kendileri için tehlike oluflturan fleylerden sak›nma olgular› da yine tümüyle düzeneksel olarak gerçekleflir. Fizik dünyadaki cisimlere uygulanan tüm güçler d›flsald›r, bu d›flsal güçler, cismin biçiminin bozulmas›na yok olmas›na neden olabilirler. Çünkü fizik dünyadaki etkileflimler yukar›da belirtti¤imiz gibi vurma, çarpma, bas›nç yapma, ezme biçiminde olabilir. Maddesel cisimlerin yer ald›¤› fizik do¤ada hiçbir 57 58 Descartes’in üç devinim yasas›: 1. Bir fley baflka bir fleyden etki almad›¤› sürece dinginlik ya da devinimini sürdürür. 2. Devinen her cisim, devinimini düz bir çizgi do¤rultusunda sürdürme e¤ilimindedir. 3. Her cisim hareketi esnas›nda direnç gücü daha yüksek bir cisimle karfl›lafl›rsa onun hareketinin etkisiyle yönünü de¤ifltirir, kendi direnci daha güçlüyse o cismi de kendisiyle birlikte hareket ettirir. Modern Felsefe-I boflluk yoktur; her yer cisimsel olanla kapl›d›r. Bizim bofl gibi gördü¤ümüz yerlerde bile homojen bir yap› gösteren uzay maddesi vard›r. Asl›nda kat› cisimler bu maddenin üstünde yüzer durumdad›rlar. fiu halde boflluk kavram› Descartes felsefesi ile ba¤daflabilir bir kavram de¤ildir. Sonuç olarak uzam dedi¤imiz fley cisimsel tözün geometrik kavram›ndan baflka bir fley olmamaktad›r. Burada as›l vurgulanmas› gereken nokta, cisimsel tözün devinim niteli¤ine sahip olmas›d›r. Devinim cisimsel töze Tanr› taraf›ndan eklenmifltir ve miktar› bellidir; cisimden cisme sürtünme nedeniyle aktar›labilmesine karfl›n do¤adaki toplam devinim niceli¤i sabit olarak kalmaktad›r. Tanr› do¤ay› yarat›rken sabit bir güç ve buna ba¤l› olarak sabit bir devinim miktar› vererek yaratm›flt›r. Bundan böyle bu miktar› azaltmak ya da ço¤altmak yönünde Tanr› hiçbir giriflimde bulunmaz; asl›nda yap›t›n› bir saat ustas› gibi yapm›fl ve kendi iflleyifline b›rakm›flt›r. ‹flleyifli esnas›nda Tanr›n›n do¤aya herhangi bir biçimde el atmas› söz konusu de¤ildir. Bu da onun yetkinli¤inin bir baflka deyiflle eksiksizli¤inin bir simgesidir. Descartes Felsefenin ‹lkeleri isimli eserinde “tanr›n›n bu ayn› de¤iflmezli¤inden belli do¤a kurallar› ya da yasalar› bilinebilir” demektedir. Bununla do¤ada hüküm süren devinim yasalar›na göndermede bulunur. Birinci yasa kabaca flöyle dile getirilebilir: Bir fley, herhangi baflka bir fleyden etki almad›¤› sürece dinginli¤ini (sükûnetini) ya da devinimini sürdürür: Dinginlikte olan hiçbir cisim kendili¤inden devinime bafllamaz ve devinimde olan bir cisim de kendili¤inden devinimini durdurmaz. ‹kinci yasa, devinen her cisim devinimini düz bir çizgi üzerinde sürdürme e¤ilimindedir. E¤er dairesel bir yol izliyorsa bu baflka cisimlerle karfl›laflmas›n›n bir sonucudur ve asl›nda sürekli olarak çizdi¤i dairenin merkezinden kaçma e¤ilimi tafl›r. Bunun nedeni Descartes’a göre, Tanr›n›n devinimsiz olmas› ve maddedeki devinim miktar›n› yukar›da da belirtildi¤i gibi korumas›d›r. Descartes’in belirledi¤i üçüncü yasa flöyle ifade edilebilir: E¤er düz bir çizgi üzerinde devinimini sürdürmekte olan bir cisim, baflka bir cisimle karfl›laflt›¤›nda onun direnç gücü daha fazla ise, bu durumda deviniminden hiçbir fley kaybetmeksizin salt yönünü de¤ifltirir; e¤er karfl›laflt›¤› cismin direnç gücü daha fazla ise öteki cismi kendisi ile birlikte devindirir ve ötekine verdi¤i ölçüde kendi deviniminden kaybeder. Yine Descartes bu yasay› da tan›tlamaya çal›fl›rken bir-iki deneyimsel tan›t göstermeye çal›flsa da büyük ölçüde tanr›sal temele dayan›r, yani Tanr›n›n bafllang›çta takdir etti¤i güç ve devinim miktar›n›n de¤iflmezli¤i olgusuna gider. Ancak tüm bu yasalarda gösterilen bu metafizik temelin modern fizik biliminin bu alandaki yaklafl›m› ile ne dereceye dek ba¤dafl›p ba¤daflmayaca¤› konusu sorgulanmaya aç›kt›r. Descartes’in insandaki ruhsall›k tözüne do¤ru gidilen yolda canl› cisimlerin yap›s› üzerine ne düflündü¤üne de de¤inilmesi gerekir. Canl›l›k olgusunun ilk d›fla vurumu olan bitkiler üzerine herhangi bir söylemi oldu¤una tan›k olam›yoruz. Ancak hayvanlara iliflkin aç›klamalar› da pek çok kifliye çarp›c› gelmektedir. Hayvanlara iliflkin aç›klamalar›, fiziksel do¤a üzerine söyledikleri taraf›ndan ister istemez belirlenmifltir. Öncelikle Tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl iki tür töz, tinsel ve cisimsel tözler vard›r. Buradaki can al›c› soru canl› cisimlerin hangi alana ait olacaklar›d›r. Descartes’in buradaki tercihi insan d›fl›nda tüm canl› cisimleri, cisimsel (maddesel) tözler alan›na yerlefltirmek biçiminde olur. fiu halde bunlar›n temeli düflünme özniteli¤i de¤il, uzam özniteli¤i olacakt›r. Önce flu soruyu soral›m: Neden hayvanlar cisimsel tözlerin dünyas›na ötelenmektedir? Bunun gerekçesi Descartes’a göre, hayvanlar›n akla, düflünmeye dayal› olarak konufltuklar›n› ya da bunu yapabileceklerini gösteren herhangi iyi bir kan›t›n bulunmay›fl›d›r. Baz› hayvanlar›n kendilerini sözcükler biçiminde sesler ç›karmaya yetenekli k›lan organsal düzenekleri 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes vard›r. Örne¤in papa¤anlar sözcükleri seslendirebilme anlam›nda konuflabilmektedirler ama bu durum onlar›n düflünerek konufltuklar›n› belgeleyecek bir kan›t oluflturmamaktad›r. As›l kan›t bu söylediklerini otomatik olarak gerçeklefltirdikleri yönündedir. Ayr›ca duygular›n›n iflaretlerini vermeleri de yine otomatik bir biçimde olmaktad›r. Baz› bedensel iflleri ise büyük bir beceri ile yapabilmeleri yine bunu zihinsel yeteneklerinin üstün olufluna dayand›rarak aç›klamay› gerektirmez. Çünkü o zaman niye konuflamad›klar›n› aç›klamak zorlafl›rd›. Çünkü Descartes’›n dedi¤ine göre konuflmak çok az bir zihinsel yetenek gerektirmektedir. Buna karfl›l›k insanlar›n en az zeki olanlar› bile düflüncelerini anlatacak sözcük dizilerini oluflturabilmektedirler. Ve yine dilsiz kifliler düflüncelerini anlatmak için baflka im sistemlerini ö¤renebilir ve onlardan yararlanabilirler. Bu söylenenlerden ç›kan sonuca göre, hayvanlar bir ak›ldan ve zihinden yoksundurlar. Bir baflka deyiflle hayvanlar›n ruh tözü ile hiçbir iliflkileri yoktur; onlar madde tözünün bir kipidir (modus) ve sonuç olarak bir tür makine ya da otomatt›rlar. Böylece hayvanlarda kendine özgü bir hayvan ruhu bulundu¤unu kabul eden Aristotelesçi-skolastik kuram d›fllanm›fl olur. Bu noktada Arnauld, hayvanlar›n davran›fllar›n›n da bedenden ayr› birlikli bütünlüklü ve bozulamaz bir ruh düflüncesi olmaks›z›n aç›klanamayaca¤›n› öne sürdü¤ü zaman, Descartes, “hayvanlar›n davran›fllar› bizim, zihnin yard›m› olmaks›z›n ortaya ç›kan davran›fllar›m›za benzemektedir,” yan›t›n› verme yoluna gitmifltir. “Onlardaki biricik devinim ilkesi organlar›n›n yatk›nl›klar› ve kan› ar›t›rken yüre¤in vuruflu taraf›ndan üretilen canl›l›k özsular›n›n sürekli bir boflalt›m›d›r” (akt. Copleston, 1996: 136). Baflka bir yerde ise “hayvanlar› yaflamdan yoksun b›rakmad›¤›n›, ama bu yaflam›n salt yüre¤in s›cakl›¤›ndan olufltu¤unu öne sürer; ayr›ca organlar› ile iliflkili olarak duyguland›klar›n› da eklemek zorunda kal›r. Bu aç›dan baz› eylemleri biz insanlar›n baz› eylemlerine benzer görünmektedir. Yine de hayvanlarda bu eylemler baz› canl›l›k ilkelerine dayanmaktad›r. Oysa ayn› benzer görünen eylemler insanlarda zihinselli¤in ürünüdür. fiu halde hayvanlar ruh tözü ile herhangi bir ba¤lant›lar› olmaks›z›n canl› olma niteli¤ini belli bir mekaniklik ya da otomatl›k içinde gerçeklefltirirler. Descartes, hemen hemen bu ayn› yap›y› insan bedeni için de onaylamaya haz›r görünür: Çünkü bedende solunum, sindirim, kan dolafl›m› gibi pek çok fiziksel süreç ruhun ya da zihnin bir kar›flmas› olmaks›z›n gerçekleflmektedir. Buna karfl›l›k fark›nda olarak yürüyebiliriz. Ama zihin bacaklar› do¤rudan olarak devindiremez; bunun için pineal bezdeki canl›l›k özsular›n› etkiler ve buradan etki bedene yan› bacaklara geçer; bunu yaparken de yeni bir devinim ya da güç yaratm›fl de¤ildir, sadece varolan›n yönünü de¤ifltirmifl ya da tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl olan devinimi uygulamakt›r. Bu nedenle insan bedeni de büyük ölçüde öz- devinimli olarak çal›flan bir makine gibidir. Yaflayan bir insan›n bedeni ile ölü insan›n bedeni aras›ndaki ayr›m, t›pk› bir saatin, bozulan ve devinim ilkesi ifllemeye son veren bu ayn› saat ile olan ayr›m›na benzetilebilir. Buraya dek söylediklerimizden anlad›¤›m›za göre do¤ada salt insan varl›¤›nda, Descartes’in evrende tüketici olarak kabul etti¤i iki töz yani maddesel töz ve tinsel töz bulunmaktad›r. Bedenimiz maddesel tözü yans›t›rken bununla iç içe olarak bulundu¤unu düflünmek zorunda kald›¤›m›z bir de ruhumuz ya da zihnimiz bulunmaktad›r. Buradaki ilginç nokta, ruhumuz uzams›z bir töz oldu¤una göre, bedenle nas›l iç içe bulunabilir ve ayr›ca bedenimizle nas›l iliflki içinde bulunabilir? ‹nsan varl›¤›ndaki zihin beden iliflkisi, Descartes’› uzlaflmaz töz anlay›fl› bak›m›ndan en fazla zorlayan nokta olmufltur. Descartes, insanda zihin-beden iliflkisini belli bir biçimde aç›klamaya çal›flm›flt›r. fiimdi bunu biraz daha yak›ndan görmeye çal›flal›m. 59 60 Modern Felsefe-I Köktenci Düalizmde Zihin-Beden Etkileflimi Sorunu Bu iki uzlaflmaz töz nas›l bir araya gelmifller ya da birbirleriyle nas›l etkileflmifltir? Descartes’a göre teolojik yan›t, Tanr›n›n öyle yaratm›fl olmas›yd›. Bu nedenle Descartes ve öteki teorisyenler bu noktay› çok fazla sorgulamad›lar. Ancak bu iki uzlaflmaz tözün olgusal olarak insan varl›¤›nda birlikte bulunmalar› ve üstelik tam bir iflbirli¤i içinde etkinlikte bulunmalar› inand›r›c› bir aç›klamay› gerektirmekteydi. Descartes’›n aç›klamas›, “karfl›l›kl›-etkileflimcilik (interactionism) ad›n› tafl›maktad›r. Bunun anlam› fludur: zihin ister, beden yapar; bedenin bir gereksinimini de, zihin karfl›lama yoluna gider. Descartes, olgusal alanda zihin ve bedenin uyumlu bir biçimde ifl gördüklerini gözlemledi¤i için ister istemez bu tür bir aç›klama yoluna sürüklenmifltir. Ancak uzlaflmaz yap›l› iki töz yaklafl›m› Descartes’i bu konuda gerçekten s›k›flt›rm›flt›r: Bir yandan, bilgide aç›kl›k ve seçiklik ölçütünü uygulamas› onu ruh ve beden aras›ndaki ayr›m›n gerçek oldu¤unu vurgulamaya götürürken, öte yandan ruhu bedene tümüyle d›flsal ve yabanc› bir etken olarak görmekten de kaç›n›r. Oysa Arnauld, Descartes’in koyutlad›¤› bu tarz düalist töz yaklafl›m›ndan flöyle bir sonuç ç›karmaktad›r: Bafllang›çta Descartes’›n kendi varl›¤›n› salt bir düflünen ben (cogito) olarak tan›tlad›¤› dikkate al›n›rsa, bir baflka deyiflle kendimizi aç›k seçik olarak salt düflünen bir varl›k olarak alg›lad›¤›m›z sürece, bundan ç›kan sonuç, cisimsel hiçbir fley insan›n özüne ait de¤ildir ve insan bu yüzden bütünüyle tindir, bedeni ise salt tinin tafl›y›c›s› durumdad›r. Oysa Descartes bu durumu kabul etmez. Meditasyonlar isimli eserinde yer alan alt›nc› meditasyonda ‘kendi’nin bedende gemideki bir k›lavuz gibi yer almad›¤›n› belirtmiflti. Çünkü tanr› aldat›c› olmad›¤›na göre, “e¤er do¤a bana ac›dan etkilenen ve açl›k ve susuzluk duyan bir bedenim oldu¤unu ö¤retiyorsa, tüm bunlarda bir gerçeklik oldu¤undan kuflku duyamam. Ama “Do¤a ayr›ca bu ac›, açl›k, susuzluk vb. duyumlar› ile bana ö¤retir ki yaln›zca bedenimde bir k›lavuzun bir teknede bulundu¤u gibi bulunmakla kalmam, ama onunla s›k› s›k›ya birleflmiflimdir ve deyim yerindeyse öylesine iç içe geçmiflimdir ki onunla bir bütün oluflturuyor gibi görünürüm. Çünkü e¤er durum bu olmasayd›, bedenim incindi¤i zaman, ben, ki yaln›zca düflünen bir varl›¤›md›r, ac› duymamal› ve bu yaray› yaln›zca anlak ile alg›lamal›y›md›r, t›pk› gemicinin teknesinde bir fley bozulunca bunu görerek alg›lamas› gibi” (akt. Copleston, 1996: 123). Descartes, giderek ruhun bütün bedene kat›ld›¤›n› öne sürer. Ve bu noktada karfl›l›kl› etkileflimden söz eder. Çünkü empirik veriler de göstermektedir ki ruh beden taraf›ndan, beden de ruh taraf›ndan etkilenmektedir, bu durumda bunlar bir anlamda bir birlik oluflturmaktad›rlar. Bu nedenle bu etkileflimin bedenin neresinde ve nas›l gerçekleflti¤inin tam olarak gösterilmesi gerekmektedir. Ruh bir anlamda bütün bedene kat›lm›fl olsa da yap›s› bak›m›ndan birdir ve bölünmezdir; Descartes, ruhun, ifllevlerini belli bir organda ötekilerde oldu¤undan çok daha belirgin olarak gerçeklefltirdi¤ini, bu organ›n da beyin oldu¤unu ifade eder. Yine beynin bütününde de¤il, pineal glans ad› verilen çok küçük ve say›ca bir tek olan bir bezde ruhun beden üzerindeki ifllevlerini yerine getirdi¤ini, bedenden gelen etkileri de bu noktadan ald›¤›n› dile getirir. Bu bez beynin ortas›nda yerleflmifltir, say›ca tekdir ve yine say›ca tek olan ve bölünmeyen ruhun bir tek buradan bedenle etkileflmesi olanakl› olur. Bu bez arac›l›¤›yla, ruhun beze iletti¤i etkiler sinirler içinde yer alan canl›l›k özsular›n› devindirir ve bu devinim ilgili dokulara ya da organlara tafl›n›r; ayn› flekilde bedenden gelen etkileri tafl›yan canl›l›k özsular› bu beze ulaflt›¤›nda bez etkilenir ve bu etkiyi ruha aktar›r. Bu flekilde karfl›l›kl› etkileflim gerçekleflmifl olur. Ne var ki karfl›l›kl› etkileflim noktas›n›n yerinin 61 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes saptanmas›, etkileflimin ne tarzda gerçekleflti¤inin söylenmesi, maddesel olmayan bir ruh ve maddesel olan bir beden aras›ndaki iliflkinin doyurucu olarak aç›kland›¤› anlam›na gelip gelmedi¤i aç›s›ndan sürekli soru konusu yap›lm›flt›r. Gerçekte Descartes’›n bu aç›klamas›, uzlaflmaz düalist töz anlay›fl› bak›m›ndan tutarl› bulunmam›flt›r: Yap›lar› bak›m›ndan birbirini d›fllayan iki töz nas›l olur da birbirleriyle iliflki içine girebilir? Descartes, bu konuda kendisine yöneltilen tüm elefltirilere karfl›n, karfl›l›kl›-etkileflim tezinden geri ad›m atmam›flt›r. Bu sorunu onu izleyen Kartezyen düflünürler kendilerince çözmeye çal›flm›fllard›r. Ama onlar›n aç›klamalar› da pek çok insana doyurucu gelmemifltir. Bu düflünürleri ve aç›klamalar›n› biraz sonra ele alaca¤›z. Madde ile ruh aras›ndaki iliflki felsefe bak›m›ndan neden bu denli çetin bir sorun oluflturmaktad›r? Descartes’in bu sorunun çözümüne yönelik önerisini nas›l de¤erlendiriyorsunuz? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 4 ‹stenç Özgürlü¤ü ve ‹yinin Do¤as› Descartes insan›n istenç (irade) özgürlü¤üne sahip oldu¤unu kabul eder. ‹nsan›n özgür istence sahip oldu¤unu bilmesinin “cogito ergo sum” dan daha önce geldi¤ini ve bu anlamda zihinsellik için birincil veri oldu¤unu öne sürer. Çünkü e¤er birincil veri olmasa, cogitoyu keflfetmeden önce, böylesine hiperbolik bir kuflkuya baflvurmayabilirdi. fiu halde istemelerdeki seçim özgürlü¤ünün öncelli¤i, bilinçli bir kuflku sürecinden geçmeyi seçmesine izin vermifltir. fiu halde insan›n özgürce davranma edimi insan için en temel en önemli düflünsel bir kiptir. Bu özgürlü¤ün fark›na var›lmas› da do¤ufltan bir idedir. “Biz insanlar istenç özgürlü¤ümüzü kullanarak kendi eylemlerimizin efendisi oluruz ve bu yüzden övgüyü ya da yergiyi hak ederiz.” Descartes bundan sonra Yöntem Üzerine Konuflma’da kendisi için geçici bir törebilim oluflturur ve bu yolda baz› kurallar belirler: 1. Ulusun yasalar›na ve törelerine, dinsel inanc›na ve aile gelene¤ine boyun e¤ ve davran›flta afl›r›l›ktan kaç›n. 2. Tafl›d›¤›n kan›lara ba¤l› kal ve seçti¤in eylem yolunda kararl› ol; 3. Kendini ve tutkular›n› çevrene ve talihine uyarla ve bunlara karfl› direnme; ve 4. senin için en iyi olacak yaflam u¤rafl›n› dikkatlice seç (akt. Sahakian, 1997: 127). Descartes bu ilkeler üzerine sistematik bir ahlak ö¤retisi gelifltirmemifltir. Kiflisel yaflam yolunda kendine yol gösterici olarak törel ilkeler olarak belirlemifltir. ‹lkelerin içeri¤inde Aristoteles’in ve Stoac›lar›n etkileri aç›kça görülebilmektedir. Yine de Ruhun Tutkular› adl› yap›t›nda az çok Aristotelesçi bir törel kuram oluflturma yoluna gitmifltir. Duygu (tutku) çözümlemesi karfl›l›kl›-etkileflim kuram› ile ba¤lant›l›d›r: Buna göre duygunun ruhta beden taraf›ndan uyar›ld›¤›n› öne sürer. Sonuç olarak ruhtaki duyguya karfl›l›k olan fley bedende bir eylemdir. Sözcü¤ün genel anlam›nda duygulan›mlar ve alg›lar ayn› fleydir. “Ço¤unlukla bizde bulunan tüm alg› türlerine ya da bilgi biçimlerine birinin duygulan›mlar› diyebiliriz. Çünkü onlar› olduklar› gibi yapan ço¤u kez ruhumuz de¤ildir; ruh onlar› her zaman onlar taraf›ndan temsil edilen fleylerden al›r (Copleston, 1996: 143). Descartes’e göre duygular-tutkular genelde do¤alar› bak›m›ndan iyidirler ama kötüye kullan›labilirler ve afl›r›ya kaçmalar›na izin verilebilir; flu halde denetlenmeleri gerekir. Genelde fizyolojik koflullara ba¤›ml›d›rlar ve onlar taraf›nda uyar›l›rlar. Bu nedenle onlar› denetleyebilmek Descartes’in törebilimi dört pratik ilkeye dayan›r: 1. Ulusun yasalar›na, törelerine, dinsel inançlar›na boyun e¤. 2. Kan›lar›na ba¤l› kal ve seçti¤in eylem yolunda kararl› ol. 3. Kendini ve tutkular›n› çevrene ve talihine uyarla. 4. Senin için en iyi olacak yaflam u¤rafl›n› dikkatle seç. 62 Modern Felsefe-I için fiziksel nedenleri de¤ifltirmek gerekecektir. Nedenleri de¤ifltirmek onlar› do¤rudan do¤ruya ortadan kald›rmak demek de¤ildir. Nedenler devam ederken oluflan ruhsal çalkant›y› denetlemeye çal›flarak, bu esnada bedenin gerçeklefltirmeye e¤ilimli oldu¤u eylemin yolunu de¤ifltirebilmek gerekir. Duygular› ya da tutkular› denetlemeye çal›flmak bu anlamdad›r: Örne¤in, e¤er öfke vurmak için elimizi kald›rmam›za neden olursa, istenç gücü ile ço¤u kez onu durdurabiliriz. E¤er korku, bacaklar›m›z› kaçma yönünde uyar›rsa, istenç gücümüz onlar› böyle bir devinimden al›koyabilir. Descartes’e göre tutkular› dolayl› olarak denetlemenin yolu, genellikle yaflamay› istediklerimize ba¤lanm›fl olan ve gerçeklefltirmek istemediklerimize de karfl›t olan tasar›mlar› devreye sokmak gerekmektedir. ‹yinin Do¤as› Üzerine Tutkular uyard›klar› istek arac›l›¤›yla bizi her türlü eyleme götürebilecekleri için, denetlenmek üzere önemli olan fley bu istektir. O zaman istek ne zaman iyidir ne zaman kötüdür? Descartes’e göre istek do¤ru bilgiyi izledi¤i zaman iyidir; bir yan›lg› üzerine kuruldu¤u zaman kötüdür. fiu halde iste¤i iyi k›lan bilgi nedir? Burada bize ba¤›ml› olan fleyleri bize ba¤›ml› olmayanlardan tam olarak ay›rt edebilmemiz gerekir. ‹nsanlar ço¤u zaman bunu baflaramamakta ve birtak›m olumsuzluklar ortaya ç›kmaktad›r. Denetimimizin d›fl›nda kalan olaylar tanr› taraf›ndan saptanm›flt›r. Onlara boyun e¤ilmesi gerekir. Gücümüz içinde olanlar›n da iyi ve kötü olanlar›n› ay›rt edebilmemiz gerekir. “Ve erdemi izlemek en iyi olduklar› yarg›s›nda bulundu¤umuz eylemleri yerine getirmekten oluflur.” Çünkü bizim elimizde olan bir fley gerçekten erdem ve bilgeliktir. Bu koflul bize en yüksek mutlulu¤u verir. Tam olarak elimizde olmayanlar ise, onur, zenginlik ve sa¤l›kt›r. Eksiksiz mutluluk bu iki kategorinin birlikte gerçeklefltirilebilmifl olmas›na ba¤l›d›r. Bunlar› gerçeklefltirebilmenin koflullar› Yöntem Üzerine Söylem’de verilen kurallard›r. ‹lk kural› biraz de¤ifltirerek, gelenek-göreneklerin yerine hakl› olarak bilgiyi geçirir. Buna göre birinci kural; “kiflinin tüm yaflam olaylar›nda yapmas› gerekeni ve yapmamas› gerekeni bilmek için her tür çabada bulunmakt›r. ‹kincisi tutku ya da itki taraf›ndan sapt›r›lmaks›z›n usun buyruklar›n›n tümünü yerine getirmek için sa¤lam ve sürekli bir kararl›l›k göstermektir ve üçüncü kural kiflinin elinde olmayan tüm fleylerin gücünün alan›n›n d›fl›nda oldu¤unu düflünmesi ve kendini onlar› istememeye al›flt›rmas›d›r. Çünkü bizi hoflnut olmaktan al›koyabilecek tek fley istek ve piflmanl›kt›r” (akt. Copleston, 1996: 145). Descartes’e göre usumuzun hiçbir zaman yan›lmamas› da zorunlu bir koflul de¤ildir. “En iyi olduklar› yarg›s›nda bulundu¤umuz fleylerin tümünü yerine getirme karar›ndan ve erdeminden hiçbir zaman yoksun olmad›¤›m›z konusunda duyuncumuzun tan›kl›k etmesi yeterlidir.” (akt. Copleston, 1996: 145) fiu halde yaflamda mutlu olabilmek için sadece erdem yeterli olacakt›r. Bu aç›klamalarda Stoa okulunun etkisi aç›kça görülebilmektedir. Özellikle Roma Stoas›ndan Seneca’n›n söylemlerini izlemifltir. Modern felsefeye geçifli gerçeklefltiren Descartes’in felsefesi, ard›ndan gelen kuflak üzerinde çeflitli yönlerden etkili olmufltur. Bu felsefenin ussalc› çizgisi, kendinden sonra gelen felsefede güçlü bir rasyonalist ak›ma yol açm›flt›r. Bu çizgideki filozoflar›n en ünlüleri Malebranche, Spinoza ve Leibniz ‘dir. Descartes’in özne felsefesi akademisyen olmayan bireysel felsefecilerin felsefe evrenine damgalar›n› vurmalar›na neden olmufltur. Bunlar›n bafl›nda Hobbes, Locke, Spinoza, Leibniz, Berkeley ve Hume gibi filozoflar gelmektedir. Ayn› zamanda bu özne felsefesinin sonucu olan idealizm özelli¤i de yine gelen rasyonalist ya da empirist nitelikli pek çok filozofun dünyaya bak›fl›n› belirlemifltir. Ama Descartes’›n en göze çarpan ve 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes somut etkisi, zihin beden düalizminin geride b›rakt›¤› güçlü¤ü aflabilmek için ard›ndan gelen bir dizi filozofun bu soruna canla baflla çözüm arama giriflimleri olmufltur. Bunlar aras›nda Descartes’in düalist töz anlay›fl›n› oldu¤u gibi kabul ederek bu çerçeve içinde soruna çözüm arayanlar ç›km›flt›r. Bunlara Descartesçiler (Kartezyenler) ad› verilmektedir. Bu Kartezyenlerden özellikle ikisi Geulincx ve Malebranche savunduklar› görüfl bak›m›ndan Vesileciler- Ara-nedenciler (Occasionalistler) olarak adland›r›lmaktad›rlar ve bu alanda en önde gelen isimlerdir. Bunun d›fl›nda Spinoza ve Leibniz gibi düflünürler kendi töz anlay›fllar› içinden hareketle ayn› soruna çözüm denemesinde bulunmufllard›r. fiimdi öncelikle Kartezyenleri ve öteki büyük ussalc› düflünürleri ele almam›z gerekmektedir. 63 64 Modern Felsefe-I Özet N Rönesans döneminde ortaya ç›kan bafll›ca felsefi ak›mlar› de¤erlendirebilmek. Rönesansa hâkim olan bafll›ca felsefi ak›mlar Platonculuk ve Aristotelesçiliktir. Platoncu düflünürler Ficinus, Mirandola ve Cusanus, en önde gelen Aristotelesçi düflünürse Pomponazzi’dir. Ficinus, Platonculu¤u H›ristiyanl›k ve Aristotelesçilikle uzlaflt›rmaya çal›flt›. Ona göre evren bafl›nda Tanr›’n›n bulundu¤u düzenli bir basamaklar sistemidir. ‹nsan ruhu Tanr›dan türemifltir ve ona dönecektir. Evrenin bütün ba¤lant›lar› insan ruhunda bulundu¤u için insanda tüm evreni bilme gücü vard›r. Cusanus’a göre ise duyular›n sa¤lad›¤› da¤›n›k veriler imgelemce birlefltirilir ve tasar›m ya da kavramlar ortaya ç›kar. Ak›l bu tasar›m ve kavramlar aras›ndaki iliflkileri keflfederek bunlar› birlefltirir ve bilgilerimiz oluflur. Fakat ak›l, bilgilerimizi bir birlik alt›nda toplamaya yetili de¤ildir. Bunun fark›na varan ak›l, ö¤renilmifl bilgisizlik denen duruma ulafl›r. Mutlak birli¤i temsil eden Tanr›’ya ak›lla de¤il, bir tür sezgiyle, mistik ayd›nlanmayla ulafl›l›r. Tanr› fleylerin içindeki sonsuz tözdür. Dünya Tanr›n›n bir aç›l›m›d›r. Birlik olan varl›k çoklu¤a dönüflmüfltür; çokluk da Tanr›’da birlik olmaktad›r. Fakat evrendeki her fley sonludur ve tanr›sal idealar› tam olarak gerçeklefltiremez. Bu nedenle sonul anlamda Tanr› ve do¤a özdefl de¤ildirler. Rönesans’›n en önemli Aristotelesçi düflünürü Pomponatius’a göre ise insan bu dünyada ahlaksal yetkinli¤i gerçeklefltirebilir ve bunun için herkesin kendi iflinin gere¤ini yapmas› yeterlidir. Erdemlilik, ç›kar beklenerek gerçeklefltirilmemelidir. Eflyan›n do¤al bir düzeni oldu¤u için mucizeleri yads›r. Tanr›’n›n önceden her fleyi bilmesiyle, ahlaksal özgürlük ö¤retilerinin çeliflik oldu¤unu savunur. Rönesans döneminde Stoac›, Epikurosçu, Kuflkucu ve Atomcu etkiler alt›nda baz› felsefi ak›mlar da ortaya ç›km›flt›r. Hepsinin ortak özelli¤i ‹lkça¤ Felsefesinin çeflitli ö¤retilerinden etkilenmifl olmalar›d›r. N Rönesans döneminde ortaya ç›kan bilimsel geliflmeleri aç›klayabilmek. Rönesans döneminde birçok bilim adam› yetiflmifltir. Bunlardan Paracelsus do¤an›n canl› oldu¤unu, her varl›¤›n kendine has bir ruha, evrenin ise vulcanus ad› verilen bir genel güç oda¤›na sahip oldu¤unu savunmufltur. ‹nsan bir mikrokosmostur ve archeus denen özgün bir ruh tafl›r. A M A Ç 1 A M A Ç 2 Sa¤l›k ve hastal›k bu archeus ile ilgili durumlard›r. Telesius’a göre ise do¤ruya ulaflmak için duyulara baflvurmak gerekir. Ona göre tüm varolufl madde ve güç ilkeleri üzerinde temellenir. Güç birbirine karfl›t iki ö¤eden oluflur; bunlar s›cak ve so¤uktur. Madde daha en bafl›ndan bilinçlidir ve ruhun yap›ld›¤› kumafl maddeseldir. Ruh organizman›n parçalar›n› bir arada tutar ve onlar›n devinimini bafllat›r. Bireysel ruh ölümlüdür ama ruhta bir ölümsüz parça bulunur. Bruno ise Copernicus’un günefl-merkezci astronomi görüflünü savunmufl, ay alt›- ay üstü ayr›m›n› yads›m›flt›r. Evren her noktas›ndan d›fla do¤ru yay›lan bir sürekliliktir; Tanr›n›n sonsuzlu¤unu s›n›rs›z büyüklü¤ü içinde yans›t›r. Tanr› do¤alaflt›ran do¤a, evren ise do¤alaflt›r›lm›fl do¤ad›r. Evren ve Tanr› bir madalyonun iki yüzü gibidir. Tanr› bir bak›ma evrendir. Bruno bu evren-Tanr›y› bazen ‘madde’ terimiyle karfl›lar ama bu madde soyut bir fikirden baflka bir fley de¤ildir. Kamu-tanr›c›l›¤a yak›n görüflleriyle Bruno, kilise taraf›ndan yak›lm›fl ve bir bilim flehidi olarak ünlenmifltir. Copernicus, H›ristiyanl›¤›n yer-merkezci evren anlay›fl› yerine günefl-merkezci bir evren anlay›fl› koymufl ve binlerce y›ld›r geçerli olan Aristoteles-Ptolemaios sistemini sarsm›flt›r. Bu yeni anlay›fl, evrenin yal›n, basit, nitelik iliflkilerinden daha çok nicelik iliflkilerine dayanan bir yap›s› oldu¤unu savunur. Bu matematiksel yap› evrene düzenli, amaca uygun bir görünüm sa¤lar. Do¤aya az say›da do¤a yasas› egemendir ve bundan böyle do¤an›n keflfi, sa¤lam matematiksel verilerle ifl gören bir gözlem yöntemi olmal›d›r. Kepler, Copernicus’un öne sürdü¤ü günefl-merkezci kuram› benimsemifl ama onun dairesel yörünge anlay›fl› yerine üç gezegen yasas› koymufltur; 1. Gezegenler Günefl etraf›nda eliptik yörüngeler çizerler. 2. Her gezegen günefl çevresinde çizdi¤i yörüngede efl zamanda efl uzunlu¤u geride b›rak›r. 3. Gezegenlerin dönüfl zaman›n›n karesi, gezegenin güneflten olan ortalama uzakl›¤›n›n küpüyle orant›l›d›r. Kepler’e göre de do¤an›n yap›s› matematik dile uygundur; fleyler ve olgular aras› iliflkiler niceliksel oran ve orant›larla aç›klanabilir. Galileo ise Copernicus’un kuram›n› savunmufl, teleskopuyla birçok gözlem yaparak eski gök sistemi hakk›nda ciddi soru iflaretleri uyand›rm›fl, serbest düflme, serbest sal›n›m ve sarkaç yasalar›n› bulmufl- 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 1. Do¤rulu¤unu aç›k ve seçik bilmedi¤imiz hiçbir fleyi do¤ru kabul etmemek. 2. Araflt›rd›¤›m›z sorunlar›n her birini mümkün oldu¤unca küçük parçalara bölmek. 3. Onlar› basitten karmafl›¤a do¤ru bir s›rayla incelemek. 4. S›k s›k geriye dönüp elde edilen verileri s›namak. Bu esas üzere önce her fleyden kuflku duydu ve sonunda kuflkulanmakta yani düflünmekte oldu¤undan kuflku duyamayaca¤› sonucuna vard›. “Düflünüyorum, öyleyse var›m önermesiyle” kendi beninin bilgisini sezgisel olarak kendili¤inden aç›k ve seçik kabul etti. Tanr›’n›n, matematiksel bilginin ve d›fl dünya üzerine edindi¤imiz bilgilerin geçerliliklerini kendi beniyle olan iliflkilerinden yola ç›karak kurdu ve böylece özne merkezli modern felsefenin kurucu babas› olarak ünlendi. tur. ‹vme, süredurum yasas› gibi önemli fizik keflifler yapm›fl, do¤al olgular aras› iliflkilerin matematik oran ve orant›larla ölçülüp ifade edilebilece¤ini göstermifl, do¤an›n matematik dille yaz›lm›fl bir kitap oldu¤unu savunmufltur. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Francis Bacon’un özgün yöntem ve bilgi anlay›fl›n› aç›klay›p tart›flabilmek. Bacon, tümdengelim yöntemine karfl› ç›karak gözlemden genellemeye varan tümevar›m yöntemini savunmufltur. Bunun için önce zihnin baz› önyarg›lardan temizlenmesi gerekti¤ini düflünmüfl, bu önyarg›lara zihnin putlar› ad›n› vermifltir. Bunlar dört tanedir; Soy putlar›, ma¤ara putlar›, çarfl› pazar putlar› ve tiyatro putlar›. Bu önyarg›lardan temizlenen zihin, herhangi bir do¤a olay›n›n özünü (formunu) yakalamak üzere tümevar›m yöntemini dört aflamal› olarak uygulayacakt›r. 1. Olgunun içinde bulundu¤u fleylerin listesini ç›karmak, 2. Olgunun içinde bulunmad›¤› fleylerin listesini ç›karmak, 3. Olgunun içlerinde dereceli olarak bulundu¤u fleylerin listesini ç›karmak, 4. Olgunun içinde bulunmad›¤› fleylerin d›flta b›rak›lmas›. Modern bilimde olgular, neden-etki ba¤lam›nda ele al›n›rken Bacon’da böyle bir ba¤lam yoktur ve son olarak modern bilim dili matematiksel formüler bir dil iken, Bacon bu matematiksel dili dikkate almam›fl fakat tümevar›m düflüncesinin geliflimine önemli katk›larda bulunmufltur. Descartes’in özgün yöntem ve bilgi anlay›fl›n› aç›klay›p tart›flabilmek. Descartes, matematikteki kesinli¤i felsefeye kazand›rmak amac›yla yola ç›kt› ve bunun için tümdengelime ve sezgisel yönteme baflvurdu. Ona göre tümdengelim kesin olarak bilinen olgulardan yap›lan ç›kar›md› ve tüm bilgi sezgisel olarak kavranan aç›k ve seçik bafllang›ç önermelerine dayanmaktayd›. Matematikteki bafllang›ç önermeleri do¤rulu¤u sezgisel olarak bilinen do¤ruluklard›. Descartes felsefe için bafllang›ç oluflturacak önermelerin de sezgisel anlamda kendili¤inden aç›k ve seçik olmalar› gerekti¤ini düflünmekteydi. Aç›kl›k bir kavram›n zihnimize do¤rudan verilmesi, seçiklik ise kavram› zihnimizdeki di¤er idelerden ay›rt edebilmemiz, s›n›r›n› çizebilmemizdir. Descartes felsefeye bafllang›ç önermeleri bulmak için dört aflamal› bir yöntem önerdi: 65 N A M A Ç 5 Descartes’in töz, ruh ve ahlak anlay›fl›n› genel hatlar›yla özetleyip de¤erlendirebilmek. Descartes, tözü “var olmak için kendisinden baflka hiçbir fleye gereksinim duymayan bir fley” olarak tan›mlar ve Tanr›’y› sonsuz töz, ruh ve bedeni ise sonlu tözler olarak belirler. Ruh tözünün özü düflünmek, madde tözünün özü ise yer kaplamakt›r. Bunlardan madde-cisim, tözü uzams›z var olamaz. Uzunluk, genifllik ve derinlikte uzaml›l›k bu tözün do¤as›n› oluflturur. Bunlar maddesel tözün birincil nitelikleri, renk, ses, tat, s›cakl›k gibi özellikler ise ikincil nitelikleridir. Uzama iliflkin niteliklerin bilgisi, nicelikle iliflkili olduklar›, yani matematik dille ifade edilmeye uygundurlar. Maddesel tözün hüküm sürdü¤ü fizik do¤a mekanik yasalara göre ifller. Do¤a, tüm devinimleri mekanik olan bir makinedir. Hiçbir boflluk içermez. Uzam da maddesel tözün geometrik kavram›ndan baflka bir fley de¤ildir. Birbirlerine indirgenemeyecek yap›da olan bu iki farkl› töz insanda bir arada nas›l bulunmakta, birbirleriyle nas›l etkileflmektedir? Zihin-beden iliflkisi sorunu olarak bilinen bu konuda Descartes ruh ve maddenin insan beynindeki kozalaks› bezde etkilefltiklerini savundu. Törebilimi ise dört pratik ilkeye dayanmaktayd›: 1. Ulusun yasalar›na, törelerine, dinsel inançlar›na boyun e¤. 2. Kan›lar›na ba¤l› kal ve seçti¤in eylem yolunda kararl› ol. 3. Kendini ve tutkular›n› çevrene ve talihine uyarla. 4. Senin için en iyi olacak yaflam u¤rafl›n› dikkatle seç. 66 Modern Felsefe-I Kendimizi S›nayal›m 1. Cusanus’a göre tasar›mlar›m›z›n ya da kavramlar›m›z›n oluflumu afla¤›dakilerden hangisinin etkinli¤inin bir sonucudur? a. ‹mgelem Yetisi b. Duyu Organlar› c. Gözlem ve Deney d. ‹çgüdü e. Sezgi 2. Pietro Pomponazzi afla¤›dakilerden hangisinin Aristotelesçilikle uyuflmad›¤›n› savunmaktayd›? a. Dört neden ö¤retisi b. Ay alt› alem - ay üstü alem ayr›m› c. Bireysel ruhlar›n ölmezli¤i düflüncesi d. ‹lk madde (prote hyle) kavram› e. Bitkilerde ruh bulundu¤u düflüncesi a. Epikurosçuluk 3. Paracelsus’un düflüncesinde önemli bir rolü olan archeus kavram› afla¤›dakilerden hangisine karfl›l›k gelir? a. Ö¤renilmifl Bilgisizlik b. Evrendeki Herfleyin Genel Ruhu c. ‹nsandaki Yaflam Gücü d. Makrokosmos e. ‹mgelem Gücü 4. Kepler’in Gezegen Yasalar› afla¤›daki bilgilerden hangisini içermez? a. Gezegenler birtak›m uydularla çevrelenmifltir ve y›l boyunca Ay gibi evreler geçirirler. b. Gezegenlerin Günefl etraf›nda izledikleri yol elips biçimindedir. c. Gezegenler Günefle yaklaflt›kça h›zlar› artar, uzaklaflt›kça h›zlar› azal›r. d. Gezegenler Günefl çevresindeki yörüngelerinde efl zamanda efl uzunlu¤u geride b›rak›rlar. e. Gezegenlerin dönüfl zaman›n›n karesi, gezegenin Güneflten ortalama uzakl›¤›n›n küpüyle orant›l›d›r. 5. Afla¤›dakilerden hangisi Galileo Galilei’nin kefliflerinden biri de¤ildir? a. Sarkaç Yasalar› b. Jüpiter’in dört uydusu c. Venüs gezegeninin evreleri d. Serbest Düflme Yasalar› e. Heliosentrik evren sistemi 6. Afla¤›dakilerden hangisi Bacon’un tümdengelim yöntemini reddetmesinin sebeplerinden biri de¤ildir? a. Do¤a hakk›nda yeni bir bilgi ortaya koyamamas› b. Üretti¤i sonuçlar›n, baflvurdu¤u öncüllerce zaten içerilmesi c. Bulufl yöntemi olmaya elveriflsiz olmas› d. Do¤a hakk›nda çözümleyici bir tutumdan öteye gidememesi e. Tek tek olgular›n gözlemlenmesiyle ilgilenip tümelli¤i ihmal etmesi 7. Bacon’a göre, belli türden sözcükleri kullanmak konusunda hassas olup her konuyu o sözcüklerle aç›klama yoluna giden ve bu yolla belli kavramlar› adeta putlaflt›ran kifli afla¤›dakilerden hangisinin etkisi alt›ndad›r? a. Tiyatro Putlar› b. Çarfl› Pazar Putlar› c. Ma¤ara Putlar› d. Soy Putlar› e. ‹nanç Putlar› 8. Descartes’e göre bir fikrin seçik (distinct) olmas› ne demektir? a. Fikrin zihne do¤rudan verilmifl olmas› b. Zihnin, o fikrin bilincinde olmas› c. Fikrin fark›nda olunmas› d. Fikrin zihin taraf›ndan ye¤lenmifl bir fikir olmas› e. Fikrin, zihindeki di¤er idelerden ay›rt edilebilmesi 9. Descartes’e göre afla¤›dakilerden hangisi cisimsel tözün ikincil özelliklerindendir? a. Biçim b. S›cakl›k c. Büyüklük d. Boyut e. Devinim 10. Descartes’e göre afla¤›dakilerden hangisi sonlu bir tözdür? a. Uzam b. Devinim c. Ruh d. Say› e. Tanr› 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes 67 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Telesius skolastik Aristotelesçili¤i elefltirmekte, sadece ak›lsal ifllemlerle do¤ruya ulafl›lamayaca¤›n›, duyular› da dikkate almak gerekti¤ini savunmaktayd›. Ona göre do¤ru bilgi ancak duyu verileri üzerine kurulabilirdi. Bu özellikleriyle Telesius, duyular›n aldat›c›l›¤›na inan›p akla bel ba¤layan skolastik gelenekten kopmaktayd›. Bunun yan› s›ra maddenin kendisinde bir bilinç oldu¤u ve ruhun da maddesel oldu¤unu savunarak baz› modern tutumlar› önceledi. Dünyan›n yap›s›n›n ancak gözlem araçlar›yla anlafl›labilece¤ini savunarak modern bilimin temel belirleyeni olan gözlem ve deneyi vurgulayan ilk düflünürlerden oldu. Gözlem anlay›fl› modern gözlem anlay›fl›ndan farkl› olsa da gözlem yöntemini tüm yöntemlerden üstün tutmas› modernlerin ilki olarak nitelenmesine yol açt›. 2. c 3. c 4. a 5. e 6. e 7b 8. e 9. b 10 c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Rönesans Döneminde Platonculuk” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Cusanus’a göre tasar›mlar›n ya da kavramlar›n imgelem yetisinin duyu verilerini birlefltirmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Rönesans Döneminde Aristotelesçilik” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Pomponazzi’nin bireysel ruhlar›n ölmezli¤i düflüncesinin Aristotelesçilikle ba¤daflmad›¤›n› savundu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Paracelsus” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Paracelsus’un archeus kavram›n› insana özgü ruh ya da yaflam gücü anlam›nda kulland›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Johannes Kepler” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Kepler’in 3 gezegen yasas› ortaya koydu¤unu ve bu yasalar›n gezegenlerin uydular›na ya da evrelerine iliflkin bir bilgi içermedi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Galileo Galilei ve Nicolas Copernicus” bafll›kl› bölümlerini yeniden gözden geçiriniz. Günefl merkezli (heliosentrik) evren sisteminin ilk kez Copernicus taraf›ndan önerildi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Francis Bacon’un Bilgi ve Yöntem Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Tümdengelim yönteminin tümelli¤i ihmal etmek yerine, onu ç›k›fl noktas› olarak ald›¤›n› ve bilakis gözlemi ihmal etti¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Francis Bacon’un Bilgi ve Yöntem Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Bacon’un, belli sözcükleri ve kavramlar› putlaflt›rmay› çarfl› pazar putlar› kapsam›nda ele ald›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Descartes’in Bilgi ve Yöntem Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Descartes’in bir fikrin seçik olmas›n›, o fikrin di¤er idelerden ay›rt edilmesi ve s›n›r›n›n belirlenmesi flart›na ba¤lad›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Descartes’in Töz, Ruh ve Ahlak Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Descartes’in s›cakl›k ve so¤ukluk gibi özellikleri cisimsel tözün ikincil özellikleri aras›nda sayd›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Descartes’in Töz, Ruh ve Ahlak Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Descartes’in madde ve ruhu sonlu tözler olarak kabul etti¤ini göreceksiniz. S›ra Sizde 2 Bacon’un, sa¤l›kl› bir do¤ruluk araflt›rmas› önündeki en önemli engeller olarak gördü¤ü dört zihin putunun izdüflümlerini gündelik yaflam›m›zda da görmemiz mümkündür. Gündelik pratiklerimize dikkat kesildi¤imizde bazen olgulara, olaylara ve kiflilere önceden edinilmifl belli as›ls›z önyarg›larla yaklafl›ld›¤›n› fark ederiz. Bu önyarg›lar olgular›n tarafs›z biçimde de¤erlendirilmesini engeller ve onlar hakk›nda sa¤l›kl› bilgiler edinmemize mani olur. Gerek aileden, gerek toplumdan ald›¤›m›z e¤itim, bizde birtak›m yanl›fl zihinsel al›flkanl›klar oluflmas›na yol açabilir. Kimi bat›l inançlar, ideolojik saplant›lar ya da yanl›fl yorumlanm›fl dinsel inan›fllar bizi insanlara karfl› kat› ve hoflgörüsüz tutumlara sürükleyebilir ve onlar hakk›nda do¤ru biçimde bilgilenmemizi engelleyebilir. Bu yüzden Bacon’un zihin putlar› olarak gösterdi¤i dört önyarg› türü, gündelik pratiklerimizde de dikkat kesilmemiz ve s›yr›lmam›z gereken olumsuzluklar olarak yorumlanabilirler. S›ra Sizde 3 Descartes’in nihai amac› felsefeyi matematikteki türden bir kesinli¤e kavuflturmakt›. Matematik, zihnimize kendili¤inden, sezgisel olarak aç›k ve seçik olan baz› bafllang›ç önermelerine (koyut) dayanmakta ve di¤er tüm bilgiler bu bafllang›ç önermeleri üzerinde sa¤lamca yükselmekteydi. Descartes felsefe için de benzer türden sezgisel bafllang›ç ilkeleri bulunup bulunmad›¤›n› sorgulad›. Bunun için önce kendisinden kuflku duyulacak her fleyden kuflku duydu ve sonunda kuflku duyulamayacak tek fleyin kendi düflünmesi oldu¤u tespitine var- 68 Modern Felsefe-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar d›. Düflünce bir insan öznesinin (beninin) edimi oldu¤una göre insan kendi beninin varl›¤›ndan asla kuflku duyamazd›. Kendi beni bu aflamada Descartes’e zihne kendili¤inden aç›k ve seçik bir bilgi olarak görünmüfl ve bu da felsefeyi kesinli¤e kavuflturmak için arad›¤› bafllang›ç koyutunu ona vermifltir. Descartes’in bu özgün düflünme biçimi kendi içinde tutarl› görünmekle birlikte insan›n kendi beninin bilgisinin matematikteki bafllang›ç önermeleri türünden kesin bir koyut olup olamayaca¤› tart›flmal›d›r. “Ben” bilgisi aç›kl›k ve seçiklik özelliklerine sahip olan dolays›z bir sezgisel kavray›fl olarak görüldü¤ünde onu matematikteki bafllang›ç önermelerine ya da mant›¤›n özdefllik ve çeliflmezlik yasalar› türünden bir fleye benzetmek mümkün olabilir ama acaba böyle midir? ‹nsan beninin tabi oldu¤u epistemolojik zeminin matematik ya da mant›k gibi formel disiplinlerin tabi oldu¤u epistemolojik zeminden farkl› oldu¤u ortadad›r. Bu fark› görmezden gelmek, bizi matematik ile psikolojiyi ayn› kesinlik düzeyine sahip bilimler olarak görmeye dek vard›ran kuflkulu bir yol olacakt›r. Son kertede Descartes’in koyutlar›n›n felsefeye muhtaç oldu¤u kesinli¤i sa¤lad›¤›n› söylemenin güç oldu¤u kabul edilmelidir. S›ra Sizde 4 Descartes kendine özgü töz anlay›fl› uyar›nca bafll›ca üç töz belirlemiflti. Bunlardan biri sonsuz töz olan Tanr›, di¤er ikisi ise sonlu yap›daki tözler olan ruh ve madde idi. Töz, tan›m› gere¤i, “var olmak için kendisinden baflka bir fleye gerek duymayan fley” anlam›ndad›r. Bu durumda madde tözünün var olmak için ruh tözüne, ruh tözünün de var olmak için madde tözüne ihtiyaç duymayaca¤› ortadad›r. Her ne kadar her ikisi de Tanr›’da temellenmifl olsalar da birbirlerine indirgenemezler ve birbirleriyle aç›klanamazlar. Öyle olsayd› biri di¤erine indirgenir, tek bir tözden söz etmek mümkün olurdu. O halde bu ikisinin tamamen farkl› oldu¤u görülmektedir. Fakat birbirlerinde tamamen farkl› yap›da olan bu iki fley nas›l etkilefleceklerdir? Madde ile ruh aras›ndaki iliflkinin felsefe bak›m›ndan bu denli çetin bir sorun oluflturmas›n›n nedeni “bu ikisinin birlikte uyum içinde iflledikleri kabulü” ile “ikisi aras›nda en ufak bir ortak özellik bulunmad›¤›” kabulünü birbirleriyle ba¤daflt›rman›n çok güç görünmesidir. Nitekim Descartes’in kozalaks› bez önerisiyle tatmin olmayan sonraki düflünürler bu önemli soruna birçok önemli çözüm önerisi getirmifllerdir. Ajdukiewicz, K. (2007). Felsefeye Girifl. çeviren: Ahmet Cevizci, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Bacon, F. (1957). Yeni Atlantis. çeviren: Hâmit Dereli, ‹stanbul: Maarif Vekaleti Yay›nevi. Bacon, F. (1999). Novum Organum. çeviren: Sema Önal Akkafl, Ankara: Doruk Yay›mc›l›k. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers 2. New York: Oxford University Press. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers 1. Great Britain: Oxford Unv. Press. Brun, J. (2003). Stoa Felsefesi. çeviren: Medar At›c›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Copleston, F. (1996). Descartes. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Cottingham, J. (1986). Descartes. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Çelik, S. (2010). Bilgi Felsefesi: ‹lkça¤’dan Yeniça¤’a. ‹stanbul: Doruk Yay›nevi. Descartes, R. (1962). Akl›n ‹daresi ‹çin Kurallar. çeviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB Descartes, R. (1962). Metot Üzerine Konuflma. çeviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB Descartes, R. (1962). Metafizik Düflünceler. çeviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB Descartes, R.(1963). Felsefenin ‹lkeleri. çeviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB Garber, D., Ayers, M. (2003). The Cambridge History of 18. Cent. Phil. I- II. Cambridge Unv. Press. Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. çev: Feride Kurtulmufl, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Gökberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Kenny, A. (1968). Descartes. New York: Random House. Mayor, F., Forti, A. (2004). Bilim ve ‹ktidar. çeviren: Mehmet Küçük, Ankara, Tübitak Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤, çev. Muammer Sencer, ‹st., Say Yay. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Sorell, T. (2002). Descartes. çeviren: Cemal Atila, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. USA: McGrow Hill Inc. 2. Ünite - Rönesansta Felsefe-Bilim ve ‹lk Modern Düflünürler: Bacon ve Descartes Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü: Ça¤dafl Felsefe. çev: ‹brahim fiener, ‹st: ‹zdüflüm Yay. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu. çev: ‹smail Hakk› Duru, Ankara: V Yay. Webster’s Dictionary. Wikipedia, The Free Encyclopedia. Y›ld›r›m, C. (2003). Bilimin Öncüleri. Ankara: Tübitak Yay›nlar›. 69 MODERN FELSEFE-I 3 Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyen düflünürlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flabilecek, Spinoza’n›n özgün yöntem anlay›fl›n› ve bu yöntemle gelifltirdi¤i bütünlüklü evren sistemini de¤erlendirebilecek, Leibniz’in matematiksel yöntem anlay›fl›n›, monad ö¤retisini ve bu ö¤reti etraf›nda flekillenen bilgi ve varl›k anlay›fl›n› tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Natura Naturata Natura Naturans Monad Deus Sive Natura Psiko-Fiziksel Paralelizm • • • • • Vesilecilik (Okazyonalizm) Önceden Kurulmufl Uyum ‹lkesi Conatus Modus Töz ‹çindekiler Modern Felsefe-I K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz • KARTEZYEN DÜfiÜNÜRLER • BARUCH VE SP‹NOZA • GOTTFR‹ED W‹LHEL VON LE‹BN‹Z K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz KARTEZYEN DÜfiÜNÜRLER Arnold Geulincx Descartesçi (Kartezyen) felsefenin önemli temsilcilerinden olan Geulincx, Antwerp’te do¤du. Leuven ve Leyden’de hocal›k yapt›. 1669 y›l›nda Leyden’de öldü. Yap›tlar›n› Latince kaleme alm›fl, bu yap›tlar ölümünden sonra bas›lm›flt›r. Bafll›calar› flunlard›r: Quaestiones Quodlibeticae (1653); Disputatio medica inauguralis de febribus (1658); Logica fundamentis suis restituta (1662), Methodus inveniendi argumenta (1663), De virtute (1665). Geulincx, Descartes’›n zihin-beden düalizmini mant›ksal temelde çözmeye çal›flt›. Öncelikle Descartes’›n cogitosunu kabul etti ve evreni anlayabilmek için cogitodan hareket etmek gerekti¤ini savundu. Ona göre bilincin içerikleri ikiye ayr›l›r: Bilincin kendisinden devflirdi¤i edimler; istemek, düflünmek, yarg›da bulunmak gibi. Bunlardan ayr› olarak bir de duyumlar vard›r. Duyumlar do¤rudan bilinçte yarat›lm›fl olmay›p d›fl etkenlerin sonucu olarak bilinçte oluflurlar. Yani duyumlar›n nedenleri bilincimizin d›fl›ndad›r. Biz bu nedenleri bilmedi¤imiz için bunlar›n nas›l olufltu¤unu da bilemeyiz. Beden ruhtaki duyumlar›n nedeni olmad›¤› gibi, ruhta meydana gelen isteme de bedendeki devinimlerin nedeni de¤ildir. D›fltan gelen uyar›m ile içten gelen istek, ruhta bir duyum, vücutta bir devinim yaratan as›l nedenler de¤il, sadece ara-nedenler ya da vesiledirler. O halde as›l neden nedir? Geulincx’e göre as›l neden Tanr› ’d›r. Tanr› bedendeki uyar›lma vesilesiyle ruhta bir tasar›m meydana getirir; isteme vesilesiyle de bedende bir devinim yarat›r. Ruhtaki isteme ile bedendeki devinim aras›nda Tanr›ya dayand›r›lan bu iliflki, felsefede vesilecilik ya da ara-nedencilik (occasionalizm) olarak adland›r›l›r. Geulincx insandaki ruh-beden etkileflimini Tanr›’n›n gerçeklefltirdi¤ini öne sürerek Descartes’tan sonra ortaya ç›kan ruh-beden iliflkisi sorununa bir çözüm önermifl olur ama ruhla beden aras›nda karfl›l›kl›-etkileflim (interaction) oldu¤u görüflüne kat›lmaz. Geulincx ara-nedencili¤i madde dünyas›na da geniflletmifl, bir cismin baflka bir cisme etki etmesinin anlafl›lamaz oldu¤unu öne sürmüfltür. Bir nesnenin baflka bir nesnede de¤ifliklik oluflturmas› nesne kavram›nda içerilmeyen bir fleydir. Bu nedenle cisimlerin birbirlerini etkilemelerinin gerçek nedeni de Tanr›’d›r. Nesnelerin birbirlerine etki etmeleri ise salt birer vesile oluflturur. Sonuç olarak cisimler etkin de¤il, edilgin varl›klard›r. Evrende etkiyen biricik neden sonsuz töz olan Tanr›’d›r. Vesilecilik (occasionalizm) ruhtaki isteme ile bedendeki devinim aras›ndaki iliflkinin Tanr› taraf›ndan kuruldu¤u ve Tanr›’n›n tek gerçek neden oldu¤u görüflüne dayanan bir felsefi yaklafl›md›r. 72 Modern Felsefe-I Geulincx’e göre ruh, hiçbir gerçek iliflki içinde olmad›¤› madde dünyas›ndan bir fley ummamal›, kendisini bütünüyle Tanr›’ya ve akla adayarak yaflamal›d›r. Geulincx, vesilecili¤ini ahlak alan›na da uyarlad›. Ona göre insan kendili¤inden bir fley yaratamaz. ‹nsan, Tanr›’n›n onda oluflturduklar›n›n seyircisidir ve Tanr›’n›n kurdu¤u düzene boyun e¤melidir. En yüksek erdem Tanr› ve ak›l sevgisidir. Ruh kendi özünden f›flk›ranlar d›fl›nda, d›flsal hiçbir fley istememelidir: Çal›flkanl›k, itaat, adalet, alçakgönüllülük bafll›ca etik de¤erlerdir. Alçakgönüllülük iki aç›dan ele al›nabilir: dünyayla olan iliflkimizi anlamak ve Tanr›yla olan iliflkimizi anlamak. Yani alçakgönüllülük kendimizi bilmeyi ve kendimizden vazgeçmeyi içerir. Ruh kendisiyle hiçbir gerçek iliflkisi olmayan madde dünyas›ndan bir fley istememelidir. Çünkü insan d›fl dünyadaki nesnelerin nedeni de¤ildir. Nedeni olmad›¤› bir fleyi bilemez. Bilemedi¤i konuda bir fley istememeli, kendisinden ve d›fl dünyadan vazgeçerek Tanr›’ya adanmal›, mutlu olmaya de¤il ödevlerimizi yerine getirmeye çal›flmal›d›r. Zira ancak kendisini Tanr›’ya ve akla vererek ruh dinginli¤ine ve en yüksek iyiye ulaflabilir. D›fl dünyadan el etek çekerek Tanr›yla bütünleflmeyi öneren bu ö¤reti mistisizme yak›n bir tutum ortaya koyar. Kiflinin kendisiyle Tanr› aras›na hiçbir arac› sokmadan Tanr›’n›n varl›¤›na ve bilgisine ulaflmaya çal›flmas›, kendi ruhundan hareket etmesi ve güç almas› demektir. Epistemolojik ve metafizik aç›dan cogitodan yola ç›kmak, mistisizme kaymas› kolay bir tutumdur. Nitekim Descartes’› izleyen tüm ussalc› düflünürlerin felsefelerinde bir mistisizm e¤ilimi oldu¤u söylenebilir. Nicolas Malebranche Malebranche’a göre ruh ile beden aras›nda bir etkileflim de¤il, bir paralellik bulunur. Buna ruhsal-fiziksel paralellik denir. Bafll›ca Kartezyenlerden biri olan Malebranche Paris’te do¤mufl, La Marche kolejinde felsefe, Sorbonda teoloji okumufl, 1660’da Oratory of Jesus tarikat›na kat›l›p 1664’te rahip olarak atanm›flt›r. Oratoryenler Augustinusçulu¤u benimsemifllerdi. Malebranche, felsefesinde önemli etkisi olan Augustinusçulukla burada tan›flt›. Descartes’›n ‹nsan ‹ncelemesi adl› yap›t›n› okuduktan sonra Augustinusçulu¤u Descartesçilikle özgün biçimde birlefltirme yoluna gitti. Bafll›ca yap›tlar›: Do¤a ve ‹nayet üzerine ‹nceleme (1660) Do¤runun Aranmas› (1675), H›ristiyanca Düflünceler (1683), Metafizik ve Din Üzerine Görüfller (1688). Felsefesi dinsel bir renkte olsa da metafizik konular›n yan› s›ra zihnin edimleri, iflleyifli, evrensel do¤ruluklar› nas›l bilebilece¤imiz gibi epistemolojik konularla da ilgilendi. Kartezyen olarak an›lmas›n›n sebebi Descartes’›n töz anlay›fl›n› benimseyip zihin-beden sorununa Geulincx’inkine benzer bir çözüm önermifl olmas›d›r. Malebranche, do¤an›n tözü bak›m›ndan, ruh-madde, zihin-beden ikili¤ini kabul etti. Fakat uzaml› ama bilinçsiz olan beden, bilinçli ama uzams›z olan zihni nas›l etkileyebilirdi? Malebranche bu sorunu vesileci bir tutumla aflmay› denedi. Ona göre zihinle beden aras›nda bir uygunluk vard›r ama bu, Descartes’in sözünü etti¤i gibi bir etkileflim de¤il, ruhsal-fiziksel bir paralelliktir. Ruhun istemeleri dünyadaki en küçük bir cismi bile devindiremez. Örne¤in kolumuzu devindirme iste¤imizle, kolun devinimi aras›nda zorunlu bir ba¤lant› yoktur. Kolumuz biz istedi¤imiz zaman devinmekte olsa da, bizim istencimiz sadece vesile-nedendir. Kolu devindiren gerçek nedense Tanr›d›r. Çünkü Malebranche’a göre gerçek bir neden olmak, yarat›c› bir neden olmakt›r. ‹nsan yarat›c› olamaz. Öyleyse biricik gerçek neden Tanr›’d›r. Bu görüflleriyle Malebranche, nedenselli¤i, Tanr›’yla ba¤lant›l› olarak empirik temelde çözümlemifltir. Bu düflüncede ruh bedenle ba¤lant›s› bak›m›ndan at›l kalm›fl gibidir. Nitekim Malebranche’a göre ruh asl›nda bedenle de¤il, salt Tanr›’yla birleflmifltir. Bunun tart›flmaya aç›k oldu¤u ortadad›r. 73 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz Zihin-beden iliflkisine yönelik bu vesileci tutum, insan›n istenç özgürlü¤ünü tart›flmaya açar. Zira Tanr› biricik gerçek nedense insan hiçbir giriflimi özgürce bafllatamaz. Malebranche bu sorunu, Tanr›’n›n, tinsel yarat›klara kendisine do¤ru bir e¤ilim afl›lad›¤›n› savunarak aflmaya çal›fl›r. Bu, genel olarak iyiye bir yönelimdir ama hiçbir sonlu iyilik insan›n iyiye olan e¤ilimini doyuramaz. Bu e¤ilimin biricik amac› Tanr›’d›r ve ancak Tanr›’yla doyurulabilir. ‹nsana bu e¤ilimi Tanr› vermiflse ve insan bunun gere¤ini yapacaksa bunun ad› nas›l istenç özgürlü¤ü olabilir? Malebranche bu soru karfl›s›nda, insanlar›n tikel iyiliklerle yetinmeyip onlar›n ötesine geçmelerinin ve Tanr›’y› en yüksek de¤er olarak görüp ona yönelmelerinin “özgürlü¤e giden yol” oldu¤unu söyler. ‹nsan ruhu tinseldir ve maddeyle do¤rudan iliflkisi yoktur. Tanr› da tinsel oldu¤u için insan ruhu sadece Tanr›’yla dolays›zca iliflki kurabilir. Descartes’ten miras kalan zihin-beden iliflkisi sorununu k›saca özetleyiniz ve vesilecili¤in bu soruna nas›l bir çözüm önerdi¤ini tart›fl›n›z. Malebranche’a göre gerçekli¤e ulaflma yolunda önce zihnin bedenle iliflkisinden do¤an yan›lmalar›-yan›lg›lar› bertaraf etmek gerekir. Yan›lg› kötülük üreten, kötü bir ilkedir. Ruha ac› verir ve ondan kaç›n›lmaks›z›n gerçek bir mutluluk elde edilemez (akt. Copleston, 1996: 73). ‹nsan için yan›lg› kaç›n›lmaz olsa da onun do¤as›nda gerçekli¤e ulaflabilme yetene¤i de vard›r. Gerçe¤e ise aç›kça gördüklerimiz d›fl›ndaki fleylere onay vermeyerek ulafl›labilir. ‹nançl› bir dindar olmak için inanmaktan baflka yol yoktur, ama felsefeci olmak için aç›kça görmek zorunludur. Aç›kça görmekten kas›t, ideleri zihnimizde aç›k seçik görmemizdir. Malebranche da, Descartes gibi, bizi yan›ltan fleyin duyular de¤il, istencimiz (irademiz) oldu¤unu söyler. ‹stencimizle acele karar vermek bizi yanl›fl yarg›lara sürükler. Örne¤in s›cakl›¤› duyumsarken kimse onu duyumsad›¤›na inanmakla aldanm›fl olmaz; ama duyumsad›¤› s›cakl›¤›n kendi ruhunun d›fl›nda oldu¤u yarg›s›nda bulunursa aldanm›fl olur. S›cakl›k, renk, tat, koku, ses gibi duyumlar, bilinç içerikleri olarak, sadece ruhsal yaflant›lard›r ve d›flsal nesnelerde bulunmazlar. Bunlar› d›flsal nesnelere atfetmek yanl›fl bir yarg›d›r. Malebranche ikincil niteliklerin nesnel olmad›¤›n› savunarak Descartes’la bir kez daha uyuflur. Birincil nitelikleri duyusal olarak alg›lamak kendinde fleylerin ne olduklar› konusunda yeterli bilgi vermez. Duyular sadece onlar›n bedenimizle iliflkilerini alg›lamam›z› sa¤lar. Malebranche duyum üzerinde ayr›nt›l› biçimde durmufltur. Ona göre bir duyumda dört öge bulunur. Bunlar nesnenin eylemi (örne¤in parçac›klar›n devinimi), bedendeki duyusal düzenek (duyu organlar›, sinirler ve beyin), ruhtaki duyum ya da alg› ve buna iliflkin ruhun ortaya koydu¤u yarg›d›r. Bu ö¤eler birlikte bulunduklar› ve eflzamanl› ortaya ç›kt›klar› için duyumun ruhta olufltu¤u anlafl›lamamakta, duyumun nesnel temelinin d›fl dünyada oldu¤u yan›lg›s›n› do¤maktad›r. Oysa duyular d›flsal cisimlerin kendinde nesne olarak ne olduklar›n› söylemede yetersizdirler. Sadece onlar›n bedenimizle olan iliflkileri bak›m›ndan bilgi sa¤lamada do¤ru ve sa¤›nd›rlar. Ruhta oluflan hiçbir duyum yanl›fl olamaz, yanl›fll›k duyumlar›n cisimlerle iliflkilendirilmelerinde ortaya ç›kar. Malebranche’›n idealist yaklafl›m›, öznenin nesneyi kendinde ne ise o olarak bilmesine geçit vermez. Duyular›m›zdan do¤ru olarak yararlanmak istiyorsak onlar› bedenimizi ve sa¤l›¤›m›z› korumak için kullanmal›y›z. Çünkü duyular›m›z bize salt bedenimizin sak›n›m› için verilmifltir. SIRA S‹ZDE 1 Malebranche’a göre gerçekli¤e ulaflma yolunda bizi yan›ltan temel sebep istencimizle acele karar vermemizdir. 74 Modern Felsefe-I Malebranche duyumun hangi fizyolojik süreçlerle olufltu¤unu Descartes’a uygun olarak aç›klar: Sinirlerin içinden canl›l›k özsular› akar. D›fl nesne duyu organ› taraf›ndan etkilendi¤inde bu sinirler uyar›l›r ve bu uyar›m canl›l›k özsular› taraf›ndan beyne iletilir. Duyumdaki ruhsal öge beyinde oluflur ve bu da salt ruha aittir. Fizyolojik süreç s›ras›nda canl›l›k özsular› beyinde izler b›rak›r. Canl›l›k özsular› d›fl nesne yerine baflka bir etken taraf›ndan devinime geçirilirse bu izler etkilenir ve ruhsal bir imge oluflur. ‹nsan istedi¤inde bu canl›l›k özsular›n› devinime geçirerek ruhta bir imge meydana getirebilir. Canl›l›k özsular› istençsiz olarak da devinebilir ve imgeler istençsiz de oluflabilir. Malebranche, imgelerin ça¤r›fl›m›n›n mekanik oldu¤unu, birbirleriyle ba¤lant›l› birçok fley gördü¤ümüzde beyinde bunlara karfl›l›k düflen izler aras›nda bir ba¤lant› do¤aca¤›n› söyler. ‹zler kümesinin bir üyesinin uyar›lmas›, öteki üyelerin uyar›lmas›na yol açar ve imgeler birbirini ça¤r›flt›r›r. Böylece bellek de beyin lifleri üzerindeki izlerle aç›klan›r. Al›flkanl›k ise canl›l›k özsular›n›n hep ayn› kanallardan geçmelerini anlatan bir durumdur. Maddi fleylerin imgelerinin, fleyleri bizimle iliflkileri içinde de¤il de, kendilerinde olduklar› gibi temsil ettikleri düflünülmemelidir. ‹mgelemin ürünleri olgusal duyumlardan daha zay›ft›r ama bazen daha canl› olabilirler. ‹mgelenen nesnelerin, gerçekte var olmad›klar› halde, olgusal olarak var olduklar›n› düflünmek de bir baflka yan›lg›d›r. ‹mgelemleri öteki kiflilere göre güçlü olanlar öteki insanlar› bu yönden etkileyebilirler. Bu da bir baflka yan›lg› kayna¤›d›r. Duyular›n ve imgelemin yan›lg›lar› bedenin do¤as›ndan gelir ve ruhun bedene ba¤›ml›l›¤›n›n araflt›r›lmas›yla ortaya ç›kar›labilir. Ama salt akl›n yan›lg›lar› ancak akl›n kendisinin ve nesneleri anlamak için zorunlu olan idelerin do¤as›n› irdelemekle bulunabilir. Malebranche, salt ak›l ifadesiyle, zihnin, d›flsal nesneleri, bunlar›n beyinde imgelerini oluflturmaks›z›n bilmemizi sa¤layan yeti oldu¤unu kasteder. Ama zihnin sonlu ve s›n›rl› oldu¤u unutulmamal›d›r. Yanl›fl yollara sapmak, insanlar›n kavramad›klar› fleylere kolayca inanmalar›ndan ve düflüncelerinde do¤ru bir yöntem izlememelerinden do¤ar. Kendilerini, baflka gerçekliklerin ön bilgisi olmaks›z›n bilinemeyecek olan gizli gerçeklikleri incelemeye verirler. Böylece aç›k olan ile olas› olan aras›nda ayr›m yapamazlar. Aristoteles bu duruma tipik bir örnektir. Oysa matematikçiler, yani Cebiri ve Descartesçi çözümleme yöntemini uygulayanlar do¤ru yolda ilerlemifllerdir. Do¤ru bilginin en güzel örne¤i matematiktir. Matematik aç›k ve seçik idelerle bafllay›p düzenli bir yolda ilerleyen bilimlere en tipik örnektir. Sa¤›n bilimlerin bilgisini elde etmede tek araçt›r. Di¤er tüm bilimlerin temelidir ve matematikteki aç›kl›k ve seçiklik öteki bilimler için flaflmaz bir ölçüt oluflturur. Öncesiz sonras›z do¤ruluklar›n bilgisi ise sadece Tanr›’da-görüfl yoluyla edinilebilir. Bu görüflü Augustinus’tan esinlenmifl olsa da, onun gibi, Tanr›’n›n insan ruhuna do¤ufltan ideler yerlefltirdi¤ini savunmaz. Biz bu ideleri ancak Tanr›’da-görebiliriz. Bu nas›l gerçekleflir? Tanr› kendisinde, yaratm›fl oldu¤u tüm fleylerin idelerini tafl›r; yoksa onlar› yeniden üretemezdi. Ayr›ca, Tanr›, kendisini insanlara öyle yak›n verir ki, insan ruhunun yeri Tanr›’d›r demek yanl›fl olmaz. Böylece insan akl›, Tanr›’da, tanr›sal edimleri görebilir. Yeter ki Tanr›, insan zihnine onlar› temsil eden ideleri bildirsin. ‹nsan, bu idelerden bazen birini bazen ötekini olmak üzere tüm varl›klar›n idelerini görmek isteyebilir. Tanr› s›ras› geldikçe tüm ideleri zihnimizde görünür k›lar. Yani kendi varl›¤›n› insanlar›n zihinlerine verir. Ama bu, Tanr›’n›n özünü görece¤imiz anlam›na gelmez. Tanr›’n›n özü onun mutlak varl›¤›d›r. ‹nsan sadece Tanr›’da bulunan ideleri görür. Tanr›’n›n mutlak varl›¤› ise insana daima kapal› kal›r. 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz Malebranche, “bu ideler nedir?” diye sorar. Öncelikle öncesiz-sonras›z gerçekliklerin idelerinden söz eder. Örne¤in “iki kez iki dört eder” önermesi, iki kez ikinin dört etti¤i gerçekli¤inin idesidir. Biz salt bu ideyi görürüz. ‹ki kez ikinin dört etti¤i gerçekli¤ini göremeyiz. O gerçeklik Tanr›’n›n mutlak varl›¤›na ait bir fley olarak bize kapal›d›r. Ayr›ca Tanr›, duyulur fleyleri bilir ama onlar› alg›lamaz. Bu nedenle Tanr›’da bireysel, maddi cisimlerin ayr› ayr› idelerini görmeyiz, sadece salt uzam idesini görürüz ki, uzam cisimler dünyas›n›n temelidir. Zaten madde uzamdan baflka bir fley de¤ildir çünkü maddeye iliflkin aç›k ve seçik kavram›m›z olarak yaln›zca uzam› ayr›msar›z. Çünkü Tanr›’da salt uzam idesi vard›r ve biz de Tanr›’da maddenin ilk biçimi olarak salt uzam idesini görürüz. Burada da yine Tanr›’n›n özünü, yani kendisini görmüfl olmay›z. Üçüncü olarak tüm zihinler Tanr›’da öncesiz sonras›z ahlak yasalar›n› görürler. Burada durum biraz farkl›d›r. Öncesiz-sonras›z gerçeklikleri zihinlerimizin Tanr›’n›n dünyas›yla birli¤i dolay›s›yla görürüz. Ama ahlaksal düzen Tanr›’ya do¤ru yönelim ya da e¤ilim yoluyla bilinir. Tanr›’sal istençten ald›¤›m›z bu do¤al ve her zaman bulunan yönelim nedeniyle, iyiyi sevmemiz ve kötüden sak›nmam›z gerekti¤ini, adaleti zenginlikten çok sevmemiz gerekti¤ini, Tanr›’ya boyun e¤menin insanlara buyruk vermekten iyi oldu¤unu v.b. do¤al ahlak yasalar›n› biliriz. Çünkü Tanr›’ya do¤ru temel yönelimimizin bilgisi, do¤al ahlak yasas›n›n bilgisini kapsar. Malebranche, buraya bir istisna koyar: O da ruhumuzun bilgisidir. Ruhumuzun bilgisini, ‘Tanr›’da-görüfl’ yoluyla bilemeyiz; salt bilinçlilik yoluyla bir ruhumuz oldu¤u bilgisine ulafl›r›z. Yine de ruhumuzun aç›k bir bilgisine sahip oldu¤umuzu söyleyemeyiz. Ruhumuza iliflkin olarak, sadece bizde yer ald›¤›n› alg›lad›¤›m›z fleyi biliriz. Örne¤in ac›y› hiç yaflamam›fl olsayd›k ruhumuzun böyle bir edilgiyi bize bildirme yatk›nl›¤› oldu¤undan haberimiz olmazd›. Ruhumuzun hangi edilgileri tafl›yabilece¤i ancak deneyimsel olarak bilinebilir. Malebranche ruhun bilinçlilik yoluyla elde edilen bilgisine, ruhun tinsel yap›da oldu¤u ve ölümsüz oldu¤u bilgilerini de eklemifltir. Ancak deneyimlemeksizin ruhun ölümsüz oldu¤unu nas›l bildi¤imiz konusu problematiktir. Bunun tanr›sal bir bildirifl olarak öne sürüldü¤ü aç›kt›r ama konuya felsefi olarak bak›ld›¤›nda bu konuda inand›r›c› bir tan›tlama yap›ld›¤› söylenemez.Baflka insanlar›n ruhlar›n› ise kendilerinde fleyler olarak asla bilemeyiz. Bizden ayr› olduklar› için Tanr›’daki ideleri arac›l›¤›yla, bilinç yoluyla da bilemeyiz; sadece analoji yoluyla bilebiliriz: Baflka insanlar›n ruhlar›n›n bizimkine benzedi¤i bilgisinden hareketle her ruhun mutlulu¤u arayaca¤› varg›s›na ulafl›r›z. Bu da, Tanr›’ya olan yönelimimizden dolay› ve tanr›sal bildirifl bu yolda oldu¤u için böyledir. Salt kendi varl›¤›m›zdan yola ç›karak baflkalar›na iliflkin sonuçlar ç›karmak bizi yan›lg›ya sürükleyecektir. Görüldü¤ü gibi gerek bilgi gerekse metafizik görüflleri bak›m›ndan Malebranche tümüyle Tanr› kavram›ndan yola ç›kmaktad›r. Ona göre bilgilerini tafl›d›¤›m›z ve iliflki içinde oldu¤umuz üç varl›k türü vard›r: Tanr› ya da sonsuz olarak yetkin varl›k; tüm fleylerin ilk nedeni ve ilkesidir. ‹kincisi zihinlerdir ve bunlar›n bilgisini kendi do¤am›za iliflkin iç duyum ile biliriz. Üçüncü olarak cisimler gelir; bunlar›n varolufluna, varolufla iliflkin olarak sahip oldu¤umuz tanr›sal bildirifl yoluyla inand›r›l›r›z. Tanr›n›n varoluflunu nas›l biliriz? Buradaki temel uslamlamas› Descartes’›n da kulland›¤› biçimiyle, Anselmus’un ontolojik kan›t›n›n bir uyarlamas›d›r. Bizim sonsuza iliflkin bir idemiz vard›r. Ama hiçbir sonlu fley sonsuzu temsil etmez ya da edemez. Sonluya eklemelerde bulunarak da sonsuzun idesini oluflturamay›z. Sonluyu sonsuzun idesini s›n›rlayarak kavrar›z. Böylece sonsuz kavram› bize verili bir 75 Malebranche’a göre insan Tanr›’n›n özünü yani mutlak varl›¤›n› asla bilemez. ‹nsan ancak Tanr›’daki ideleri bilebilir. Bunlar öncesiz sonras›z gerçekliklerin ideleri, salt uzam idesi, öncesiz sonras›z ahlak yasalar›d›r. 76 Modern Felsefe-I fleydir. Bu da Tanr›’n›n varoluflunun bir do¤rulan›fl› ya da etkisidir. Demek ki sonsuz idesi, sonsuz derecede yetkin bir varl›¤›n yani Tanr›’n›n idesidir. Öyleyse Tanr› ya da sonsuz ölçüde yetkin varl›k, tüm nedenlerden ba¤›ms›z ve de¤iflmezdir. Her fleye gücü yeter, öncesiz sonras›z, zorunlu ve her-yerde bulunand›r. Tanr› tüm fleyleri kendinde bilir. Ama biz insanlar bu tanr›sal bilgiyi kavrayamay›z. Tanr› bu dünyay› özgür istenciyle yaratm›flt›r ve özgürce saklar. Bu karar sonsuzdan beri böyle oldu¤u için kendi içinde de¤iflmezli¤i de içerir. Tanr› dünyay› yaratma ve sak›nma özgür karar›n› vermiflse, bir bak›ma dayan›kl› bir düzen kurdu¤una güvenebiliriz. Tanr› kendi buyruklar›n› de¤ifltirmez. Bu durum yine de Tanr› aç›s›ndan özgürlükle ba¤dafl›r. Çünkü sonsuzluktan bu yana Tanr› zaman içinde yapaca¤› her fleyi istemifltir ve sonsuza dek istemeyi sürdürecektir; istemesinde hiçbir de¤ifliklik ve zorunluluk olmaks›z›n sonsuzca ister, onun bu özgür istemesi salt var oldu¤u için zorunludur. Tanr› olmamazl›k edemez, çünkü vard›r ama salt istedi¤i için vard›r. Malebranche’›n felsefesi Tanr›-merkezli de¤ilse de Tanr› kavram›n› merkeze oturtan bir felsefedir. Ne nesneler birbirinin nedenidir, ne de ruh herhangi bir fleyin nedenidir. Evrendeki her fleyin biricik gerçek nedeni Tanr›’d›r. Malebranche’›n aç›k seçik ideleri Tanr›’da görüfl ö¤retisi Descartes ile ba¤daflmaz. Ruh ve beden aras›nda etkileflim olmad›¤›n› savunmas› ise Kartezyen felsefeyi bir ad›m öteye tafl›r. Sonuçta Malebranche, Kartezyen ilkelerden yola ç›k›p idealist ve dinsel nitelikli özgün sonuçlara ulaflm›fl bir filozoftur. Evrendeki her fleyi Tanr› istencine dayand›ran görüflleri teolojik temellere oturtulmufl, dini bir felsefi yaklafl›m olarak felsefe tarihindeki yerini alm›flt›r. BARUCH DE SP‹NOZA Spinoza (1632-1677) Yahudi bir ailenin çocu¤u olarak Amsterdam’da do¤du. Hahaml›k e¤itimi esnas›nda Yahudilikten uzaklaflarak felsefeye yöneldi. Giordano Bruno’dan ve Descartes’tan etkilenerek Bruno’nun mistisizmiyle Descartes’›n rasyonalizmi aras›nda özgün bir sentez yapt›. Ethika isimli eserinde bütünlüklü bir evren sistemi infla etmeye giriflmifltir. Di¤er yap›tlar› Descartes Felsefesinin ‹lkeleri, Teolojik-Politik ‹nceleme, Devlet Üzerine ‹nceleme, Anl›¤›n Düzeltilmesi Üzerine ‹nceleme adlar›n› tafl›r. Ö¤retim üyeli¤i önerilerini geri çevirip geçimini gözlük cam› yontarak sa¤lam›fl, 1677’de veremden ölmüfltür. Yöntem ve Bilgi Anlay›fl› Spinoza bilgi ve yöntem anlay›fl› bak›m›ndan Descartes’tan etkilenmifl, Descartes’›n önerdi¤i ama uygulamad›¤› geometrik yöntemi bilgiye götüren yolda en sa¤lam uslamlama biçimi olarak görmüfltür. Bu esas üzere Öklid geometrisinde kullan›lan ç›kar›m yolunu benimsemifltir. Burada birtak›m tan›m, aksiyom ve postulatlardan hareketle geometri teoremlerinin tan›tlamalar› yap›l›r. Tan›tlanan teoremler sonraki teoremlerin tan›tlanmalar›nda öncül görevi görür ve böylece tüm bir geometri sistemi kurulur. Bu koflullu-tümdengelimsel yöntemsel yap›da tüm sonuçlar birbirinden kesinlikle ç›kmakta ve tutarl› bir sisteme ulafl›lmaktad›r. Spinoza, Ethika’da bu sa¤lam yöntemi felsefe sorunlar›na uyarlamay› dener. Kitab›n flekli yap›s› Öklid’in geometri kitab›n›n düzenine benzer. Önce bir tak›m tan›mlar ve aksiyomlar verilir ve ard›ndan önermeler ve kan›tlanmalar› gelir. Zaman zaman baz› notlar eklenir. Hobbes, bu yönteme flöyle karfl› ç›km›flt›r: “Birtak›m aksiyomlardan tutarl› sonuçlar ç›karmak elbette olanakl›d›r; ama bu aksiyomlar keyfi olarak seçildiklerine göre gerçekli¤e iliflkin bir fley söyleyemezler.” 77 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz Oysa Spinoza tan›mlar›n›n keyfi oldu¤unu kabul etmemifl, ussal güçlerimizin ideleri oluflturabilece¤ini, nesnelerin do¤as›n› do¤rulukla yans›tabilece¤ini söylemifltir. Ona göre “her tan›m ya da aç›k ve seçik fikir-ide do¤rudur.” Bu yöntemin uygulanmas›, bilgide do¤ruluk ölçütü bak›m›ndan do¤rulu¤un tutarl›l›k ölçütünü ortaya koymufltur. Do¤ru idelerin tam ve sistematik bir düzenlenifli bize gerçekli¤in do¤ru bir resmini verecektir. Burada Spinoza’n›n flu ünlü sözü devreye girer. “idelerin düzeni ve ba¤lant›s›, nesnelerin düzeni ve ba¤lant›s› ile bir ve ayn› fleydir. Spinoza, evren ve bilgi konusundaki görüfllerini bu geometrik flemaya uygun olarak oluflturur. Hat›rlanaca¤› üzere Descartes, evrende ruh ve madde olmak üzere iki sonlu töz, bir de bunlar› meydana getiren sonsuz bir töz (Tanr›) oldu¤unu savunmufltu. Tanr› tözü, bu evrenin d›fl›ndayd› ve ifllevi evrende hüküm süren ruh ve madde tözlerini yaratmakt›. Spinoza, bu düalist anlay›fl› b›rakarak sonsuz Tanr›’n›n evrenin biricik tözü oldu¤unu savundu. Ona göre töz, sistemin en bafl›ndaki birincil aksiyomdur. Spinoza’ya göre töz, “kendili¤inden var olan, kendi kendisiyle kavranan, kavram› baflka bir fleyin kavram›na ba¤l› olmayan fleydir.” Bu tan›mdan ç›kan sonuçlar flunlard›r: töz varl›¤›n› kendisine borçludur, tözü var eden baflka bir varl›k yoktur. Bundan, onun sonsuzca var oldu¤u sonucu ç›kar. Ayr›ca ondan daha üst bir kavram da yoktur. Onu ancak kendi kavram›ndan hareketle anlayabiliriz. Spinoza’ya göre bu kavram› karfl›layan tek gerçeklik Tanr›’d›r. O halde Tanr› evrenin biricik tözüdür ve her fley bu tözden türemifltir. Her fley bu tözün kendisini aç›mlama derecelerinden ibarettir. Töz, yani Tanr› kendisini sonsuz say›daki s›fatlar› (attributa) arac›l›¤›yla belli eder. Biz insanlar bu sonsuz say›daki s›fatlardan sadece ikisini alg›lay›p bilebiliriz; bunlar da madde ve ruhtur. Spinoza s›fat terimini flu flekilde tan›mlar: “Tözün özünü kuran diye düflüncenin kavrad›¤› fley s›fatt›r (attributum)”. Biz insanlara göre Tanr›’n›n özünü bu iki s›fat oluflturur, do¤adaki tüm olaylar bu iki s›fattan birinde gerçekleflirler. Bunlar birbirine kar›flmaz, her biri kendi yolunda devam eder. Bu iki s›fat aras›nda bir paralellik vard›r. Bu s›fatlarda yer alan her bir olay, nesne, cisim ise modus (duygulan›m) olarak adland›r›lmaktad›r. Ruh s›fat›n›n sonsuz modusu düflünme (cogitatio), madde s›fat›n›n sonsuz modusu ise uzamd›r (extensio). Bu sonsuz moduslar üzerinde kendi türünden çeflitli sonlu moduslar oluflur. Düflünceler, ideler sonsuz düflünce modusu üzerinde oluflur. Nesneler ve fiziksel olaylarsa, uzam sonsuz modusu üzerinde öncelikle yine maddenin sonsuz moduslar›ndan olan devinim ve sükûnet ba¤lam›nda oluflurlar. Bunlar birbirine paralel bir ak›fl gösterir. Bu noktada “idelerin düzeni ve ba¤lant›s›, nesnelerin düzeni ve ba¤lant›s› ile bir ve ayn› fleydir” ünlü deyiflini an›msamak gerekir. Descartes ve Spinoza’y› töz kavram›na yönelik yaklafl›mlar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z. Spinoza, modusu “tözün bir belirlenimi ya da baflka bir fleyde var olabilen ve bu baflka fley ile kavranabilen” diye tan›mlar. Burada bir fleyin nedeni bir baflka fleydir, onunki baflka bir fleydir ve bu durum Tanr›’ya ulaflacak denli sürüp gider. Asl›nda tüm fleylerin ba¤lant›s› Tanr›’d›r. Çünkü her fley Tanr›’dan zorunlulukla ç›kar. Do¤ada var olan her fley Tanr›’n›n özünden zorunlulukla ç›kar. Tanr›’n›n özgür istenci yoktur; her fley onun varl›¤›ndan taflarak oluflur. Böylece evrende her fley birbiri taraf›ndan belirlenmifl biçimde meydana gelir. Tüm do¤a Tanr›’n›n bir aç›l›m›d›r. Gerçekte Do¤a, Tanr› ile ayn› fley demek oldu¤u için Spinoza s›k s›k Tanr› ya da Do¤a (Deus sive Natura) deyiflini kullan›r. Do¤adaki her fley Tanr›’n›n Descartes, Tanr›’y› sonsuz, ruh ve maddeyi iki ayr› sonlu töz olarak görmekteydi. Spinoza bu düalist anlay›fl› b›rakarak Tanr›’n›n biricik töz oldu¤unu, ruh ve maddenin onun özellikleri oldu¤unu savundu. Spinoza’ya göre Tanr› biricik töz, ruh ve madde onun s›fatlar› (attributum), düflünme ruh s›fat›n›n bir modusu, uzam ise madde s›fat›n›n bir modusudur. SIRA S‹ZDE 2 78 Spinoza’ya göre do¤adaki her fley Tanr›’n›n bir görünümüdür. Her fley Tanr›’dad›r ve Tanr› her fleydedir. Tanr› ile Do¤a özünde bir tek varl›kt›r. Bu görüfller Spinoza’y› bir panteist yapar. Modern Felsefe-I bir görünümüdür, bir duygulan›m›d›r. Spinoza bu ba¤lamda tam bir panteisttir: Buna göre her fley Tanr›’dad›r, Tanr›, her fleydedir. Her fleyin kökeni olarak Tanr› oluflturan-do¤alaflt›ran do¤ad›r (natura naturans); köken olarak Tanr›’y› içinde bar›nd›ran her fley ise oluflturulan-do¤alaflt›r›lan do¤ad›r (natura naturata). Bu ikisi bir ve ayn› fley olunca, özünde bir tek varl›k, bir tek gerçeklik ve bir tek do¤ruluk var olmufl olur. Ona göre evren gerçekli¤i her fleyin birbirine ba¤l› oldu¤u çok s›k› bir sistemdir. Bu gerçekli¤i dile getiren do¤ruluk da özünde tek bir do¤ruluktur. Bu da do¤ruluk ölçütü tutarl›l›k olan bir düflünce sisteminin özelli¤idir. Bu flekilde Spinoza’n›n hem evren sistemi, hem de bunu betimleyen düflünce sistemi tutarl›l›k ölçütünü tam olarak karfl›lamaktad›r. Bu ölçüte göre bir önerme tek bafl›na do¤ru de¤ildir onun do¤rulu¤u sistemdeki önermelerle olan uygunlu¤undan, onlarla çeliflmemesinden gelir. Onun do¤rulu¤unu bir bak›ma öteki önermeler belirler ve bu belirlenmifllik en bafltaki aksiyoma dek sürer gider. Aksiyomun do¤rulu¤u aç›k ve seçik olmas›ndan ve bu aç›kl›k ve seçikli¤in sezgisel olarak kavranabilmesinden gelir. Spinoza’n›n do¤ruluk kuram› onun bilgi anlay›fl›n› da belirler. Spinoza gerçeklik derecelerine karfl›l›k gelen bir bilgi derecelenmeleri kuram› ortaya koymufltur. Nedir gerçeklik dereceleri? Evren sisteminin betimlenmesinde gördü¤ümüz gibi, evrenin biricik bir tözü olarak her fleyin kendisinden türedi¤i bir Tanr› gerçe¤i; Tanr›’n›n özünü oluflturan sonsuz olan madde ve ruh s›fatlar› ve bunlar›n özünü dile getiren sonsuz moduslar ve nihayet sonlu moduslar çoklu¤u. fiimdi bu üç gerçeklik derecesine karfl›l›k gelen üç bilgi derecesi ele al›nacakt›r. Bilgi Derecelenmeleri Duyusal Bilgi (‹mgelem Bilgisi) Bu en düflük derecedeki bilgi türü kabaca duyu deneyimine karfl›l›k gelir; bulan›k deneyimden türeyen kan› ve san›lar› ifade eder. Bu bilginin oluflumunda imgelem gücü a¤›r basar. Duyu deneyiminden, nesnelerin genel düzendeki yerlerini tam ay›rt etmeksizin, aç›k ve net olmayan bulan›k kavramlar›n› elde ederiz. Ayr›ca dilsel iflaretlerden de benzer bir bilgi kazanabiliriz. Çünkü burada da sözcükleri okumakla ya da duymakla imgelemden gelenlere benzer kavramlar oluflturabiliyoruz. Bu kaynaklar›n her ikisi de insandan insana de¤iflen ve gerçek bilgiyi anlatmayan tümel kavramlar›n (tümellerin) oluflturulmas›na yol açabilirler. Spinoza çeliflik gibi görünmesine karfl›n tümeller konusunda nominalisttir. Bu konuda Hobbes’dan etkilendi¤i söylenebilir. Bu tümellerin zihnimizde ortak bir kavram› olamaz. Herkes bunlar› farkl› farkl› düflünebilir. Spinoza bunlara kendi terimiyle genel kavramlar demektedir. Tümel olan bunlar›n salt sözcükleridir; bunlar kullan›m s›ras›nda tümel hale gelmifl olurlar. Çünkü pek çok fleyin iflareti olarak kullan›lmaktad›rlar. Bilimsel Bilgi (Us Bilgisi) Deneyim esnas›nda akl›n belirleyicili¤i ortak kavramlar› da üretir. Bu tür kavramlar uzam›n ve gerçekli¤in öteki genel kavramlar›d›r. Spinoza bunlara ortak kavramlar ad›n› verir ve onlar› tümellerden ay›r›r. Bu “ortak kavramlar” aç›k ve seçik olarak nitelendirdi¤i birincil niteliklerin kavramlar›na karfl›l›k gelirler. Çünkü onlar ussal sezgilerin nesneleridirler. Spinoza için bunlar bilimlerin bafllang›ç noktas›n› sa¤larlar; onlar›n kavramlar› upuygundur (aç›k ve seçiktir). Onlar gerçekli¤in tüm kapsay›c› niteliklerini yans›tt›klar› sürece, gerçekli¤in ta kendisi olarak görülebilir- 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz 79 ler. ‹flte bu nedenle onlar tüm insanlar için ortakt›r; onlar tümel kavramlar gibi öznel de¤ildirler. Bu yüzden us ya da bilim, ortak kavramlar›na sahip oldu¤umuz s›fatlar›n özsel niteliklerini özenle ortaya koymufl olmaktan ibarettir. Bu bilginin dili matematikseldir, bu özellik onu ortak kavramlarla birlikte nesnel k›lmaktad›r. Böylelikle bilim, bilgi sisteminde sonul anlamda duyu deneyiminden türetilse bile, o, deneyimin yapabilece¤inden daha do¤ru bir biçimde nesnelerin düzenini yans›t›r. Bununla birlikte bilginin amac› tümüyle bu sistemlefltirme de¤ildir. Ama nesneleri daha çok sonsuzluk kipi alt›nda (sub specie aeternitatis) bir bütün olarak görmektir. Bunun için sezgi ya da intuition devreye girmelidir ve sezgi usun üzerinde yer al›r. Tanr› Bilgisi (Tam Bilgi) Spinoza bunu sezgi ya da intuition bilgisi olarak da niteler. Bu bilgi türü, “Tanr›n›n belirli s›fatlar›n›n formel özünün upuygun bir kavram›ndan, moduslar›n (nesnelerin) upuygun bir bilgisine do¤ru devam eder” (Ethika II). Felsefenin as›l amac› bu bilgi sistemine ulaflmakt›r. Çünkü evren sisteminin zorunlu yap›s›na boyun e¤ebilmek için tüm gerçekli¤i sonsuzluk kipi alt›nda (sub specie aeternitatis) görebilmek demektir. Anl›¤›n Düzeltilmesi Üzerine Deneme’de ortaya koydu¤u üzere, felsefede do¤ru yöntem, zihni bulan›k ve uygunsuz kavramlardan kurtarmak ve onu upuygun kavramlara ulaflt›rmakt›r. Upuygun kavram ya da bilgi -ona göre bu ikisi ayn› fleydir- gerçekli¤i yans›tan ve do¤rulu¤u apaç›k olarak görülebilen kavramd›r. Spinoza’ya göre intuitif bilgi ya da tam bilgi dünyay› içindeki tüm varl›klar›n birbirleriyle zorunlu ba¤larla ba¤l› oldu¤u tutarl› bir bütün olarak görmeyi, kavramay› sa¤lar. Bu yüzden bilginin derecelenmelerinde bu aflamaya dek yükselebilmek gerekir. En alttaki bilgi türünün eksikli¤ini bilimsel bilgi aflamas› yani us bilgisi giderebilir. Us bilgisi de nesnesine upuygun oldu¤u için sezgi bilgisi gibi mutlak olarak do¤rudur. Ne var ki evren gerçekli¤inin bütünlü¤ü burada tam yakalanamaz. Bu bilgi aflamas›n›n, tam bilgi olarak nitelenmesinin uygun oldu¤u Tanr› bilgisi ile bütünlenmesi, evreni bilgi düzleminde, bütünlü¤ü içinde bölmeden, ayr›flt›rmadan kavrayabilmeyi sa¤lar. Spinoza’n›n varl›k ve töz anlay›fl›, bilgi anlay›fl› bahsiyle iliflkili olarak yukar›da detayl› ele al›nd›¤› için bu aflamada Descartes’ten miras kalan zihin-beden iliflkisi sorununa yaklafl›m›n› incelemek yerinde olacakt›r. Zihin-Beden Paralelizmi Spinoza, zihin-beden iliflkisi sorununu çözmek için paralelizm olarak adland›r›lan bir görüfl ileri sürdü. Ona göre ruh ve madde ayr› tözler de¤il, tek tözün s›fatlar›, yani tözün özünü oluflturan temel nitelikleridir. Bu biricik töz de Tanr› ya da Do¤ad›r: Do¤an›n bir tek düzeni vard›r ve ruh ile madde bu tek düzene dâhildir. Ama insan türü say›ca bir tek modusu anlat›r. Biz bu modusu bir uzam modusu olarak da, zihin modusu olarak da düflünebiliriz. Onlar ayn› fleyin sadece görünümleridir. Bu yaklafl›m çifte görünüm kuram› olarak da adland›r›l›r; bir paran›n iki yüzü gibi. Böylece her beden bir ideye, kavrama karfl›l›k gelir. Spinoza’ya göre zihin bedenin kavram›d›r ve bedendeki oluflumlar›n zihinde mutlaka bir kavram›, idesi olmal›d›r. Yani bedende bir fiziksel oluflum ortaya ç›kt›¤›nda zihinde buna karfl›l›k gelen bir zihinsel oluflum ortaya ç›kacakt›r. Zihinle beden aras›ndaki iliflki bu paralel oluflumlar biçiminde gerçekleflir. Bu durumda biz bir kifliyi bir bak›ma zihinsel ideleri arac›l›¤›yla betimleyebiliriz, bir bak›ma da bir beden varl›¤› olarak, o aç›dan sahip oldu¤u özellikler arac›l›¤›yla betimleyebiliriz. Bu durumda zihin ve be- Spinoza bilgiyi, afla¤›dan yukar›ya üç ayr› bölümde inceler. En altta duyu deneyimleriyle elde edilen duyusal bilgi, ikinci aflamada akl›n oluflturdu¤u ortak kavramlara dayanan bilimsel bilgi, en üstte ise Tanr›’n›n sezgi yoluyla elde edilen tam bilgisi bulunur. 80 Modern Felsefe-I denin ifllemde bulundu¤u yap› bir ve ayn› yap›d›r. Yani zihin ve beden bu anlamda özdefl fleylerdir; bir bak›ma tek bir tözdürler ve bu töz de Tanr›’d›r. Burada insanl›k, Tanr’›n›n sonlu versiyonu olarak karfl›m›za ç›kar çünkü o, Tanr›’n›n düflünce ve uzam s›fatlar›n›n bir modusudur. Tanr›’dan zorunlulukla ç›kan ruh (zihin) ve madde s›fatlar› kendi do¤rultular›nda ak›p giderken bir yerde kesifltikleri için mi insan modusu ortaya ç›kt›? Yoksa bu iki s›fat kaynaktan ç›k›p kendi yollar›na girmeden önce ikisini de bünyesinde bar›nd›racak biçimde önce sonlu insan modusu mu olufltu? ‹nsan varl›¤› Spinoza sisteminin tutarl›l›¤›n› bozar gibi görünüyor. Spinoza’n›n Etik Görüflleri Spinoza’ya göre her insan hayatta kalmak ister. Bu çabaya conatus denir. Asl›nda Spinoza, insana Do¤a’n›n özsel bir parças›ym›fl gibi bakmaktayd›. Bunu flu sözle dile getirmifltir: “‹nsan eylemlerini ve isteklerini t›pk› çizgileri, düzlemleri ve cisimleri inceliyormufl gibi inceleyece¤im.” Onun bu tümcesi, insan davran›fl›n›n, neden ve etkilerin terimleri içinde, herhangi bir do¤al olguymufl gibi aç›klanaca¤›n› gösterir. Öncelikle istenç özgürlü¤üne bakarsak; insanlar genelde özgür olduklar›n› ve seçim yapabildiklerini düflünürler. Oysa bu konuda bir yan›lg›n›n kurban› durumundad›rlar. Çünkü insansal düzeydeki bir cehalet durumu, istenç özgürlü¤üne sahip oldu¤umuzu biz insanlara düflündürmektedir. ‹nsanlar do¤adaki kat› belirlenmiflli¤in d›fl›nda kalabildiklerini düflünmekten hofllan›rlar. Söz konusu cehalet nedeniyle insanlar eylemlerin ço¤unun nedenlerini aç›k seçik görememektedirler; çünkü bu nedenleri ay›rt etmek kolay de¤ildir. Bu nedenle yapt›klar› eylemi özgür istence dayanarak yapt›klar› gibi bir inanca kap›lmaktad›rlar. Oysa her olgu gibi her eylemin de zorunlu bir nedeni vard›r. Do¤an›n ya da evrenin zorunlu ba¤lant›s› içinde zaten baflka türlüsü düflünülemez. Buna ba¤l› olarak Spinoza, naturalistik bir etik anlay›fl ortaya koymufltur: Tüm insanlar do¤alar›n›n bir parças› olarak yaflamda kalmaya ya da varl›klar›n› sürdürmeye çaba gösterirler. Spinoza bu çaba göstermeye ‘conatus’ ad›n› vermektedir. Conatus zihin ve bedene göndermede bulundu¤u zaman appetite ad›n› almakta, bu appetite bilinçli hale geldi¤inde arzu (desire) denen durum do¤maktad›r. Kendini-koruma ve yetkinlefltirme bak›m›ndan daha yüksek derecede bilinçli hale geldi¤imizde haz, bu yetkinleflmede bir düflüfl oldu¤unda ac› yaflar›z. Spinoza, iyiyi ve kötüyü de haz ve ac› kavramlar› ile iliflkili olarak tan›mlar. Tözsel olarak iyi ve kötü yoktur; hoflland›¤›m›z ve istedi¤imiz fleylere iyi, hofllanmad›klar›m›za kötü deriz. Böylece iyilik ve kötülük öznel bir de¤erlendirmeyi yans›t›r. Arzular›m›z belirlenmifl oldu¤u için yarg›lar›m›z da belirlenmifl olur. Tüm arzu ve eylemlerimiz d›flsal güçler taraf›ndan belirleniyorsa insan›n etik bir varl›k olmas› üzerine ne söylenebilir? Spinoza burada t›pk› Stoac›lar gibi “olaylar›n belirlenmiflli¤ini de¤ifltiremeyiz, o nedenle bu düzeni oldu¤u gibi kabul etmeliyiz ama kendi tav›r ve tutumlar›m›z› kontrol edebiliriz” der. Bunu da ancak Tanr› bilgisi arac›l›¤›yla, en yüksek zihinsel tan›ma yetisini kazanarak sa¤layabiliriz. Ahlaksall›k bulan›k idelerin bulundu¤u afla¤› bilgi düzeyinden sezginin geçerli oldu¤u en üst düzeydeki Tanr› bilgisine do¤ru hareket ederek bilgimizi gelifltirmekle olanakl› olur. Bu düzeyde her fleyin Tanr›’da sonsuzca ve yetkin olarak düzenlendi¤ini anlatan aç›k ve seçik idelere sahip olmufl oluruz. Sadece bilgi bizi mutlulu¤a ulaflt›rabilir çünkü sadece bilgi arac›l›¤›yla tutkular›m›z›n kölesi olmaktan s›yr›labiliriz. Heyecanlar›m›z› ne denli anlarsak, tutkular›m›z›n üzerimizdeki etkisi o denli azal›r. Her fleyi zorunluluk kipi alt›nda görmeyi baflard›¤›m›z sürece, ak›l, heyecanlar üzerinde daha çok güç kazan›r ve insan›n onlar›n oyunca¤› olma olas›l›¤› azal›r. Sadece heyecanlar›m›z› de¤il do¤an›n düzenini de anlamaya 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz 81 çal›flmal›y›z. Çünkü kendi yaflamlar›m›z› da salt sonsuzluk bak›fl aç›s› alt›nda anlay›p anlamland›rabiliriz. fiu halde gerçek neden olarak tüm olaylar› Tanr› fikri arac›l›¤›yla görmeliyiz. Tutkular, sadece bilgiden yoksun oldu¤umuz zaman bizi kendilerine köle yaparlar. Ama biz do¤am›z gere¤i yetkinli¤in daha yüksek derecesi için kapasite ve iste¤e sahibiz; ussal güçlerimiz arac›l›¤›yla yetkinlik derecelerini baflarabiliriz. Tanr›n›n bilgiye dayal› sevgisi (entelektüel sevgi) bizde bu flekilde oluflur. Bu tür bir bilgiden Tanr› idesinin efllik etti¤i bir mutluluk do¤ar; bu mutluluk Tanr› sevgisidir. Bu onun sonsuz oldu¤unu anlamak ve her fleyi bu sonsuzluk kipi alt›nda görebilmektir. Kuflkusuz bu Tanr› sevgisi kutsal bir kifliye duyulan bir sevgi de¤ildir. Daha çok matematik bir formülü ya da bilimsel bir ifllemi anlad›¤›m›z zaman sahip oldu¤umuz türden bir zihinsel hazza benzer. Ahlakl›l›¤›n bu yolu oldukça çetindir ama insan bu yoldan asla vazgeçmemelidir. Spinoza’n›n Politik Kuram› Spinoza’n›n politik görüflleri eti¤inin temel kavramlar› üzerinde yükselir ve Hobbes’un politik görüflleriyle uyum sergiler. Spinoza, her insan›n yaflamda kalmak için çaba gösterdi¤ini (conatus) ve bu çaban›n güç kavram›n› içerdi¤ini söylemekteydi. Do¤al olarak güç de çaba göstermek de iyidir. fiu halde güçlü olmak erdemliliktir: bedenin ve zihnin gücünü azaltan her fley kötü, art›ran herfley iyidir. Buna göre ac› ve üzüntü kötüdür, sa¤l›k ve nefle iyidir. “Do¤a, do¤aya karfl›t olan hiçbir fleyi talep etmez çünkü o, insan›n kendisini sevmesini ve kendine yararl› olan fleylerin çabas› içinde olmas›n› ve kendisini daha fazla yetkinli¤e yönelten bir çabada bulunmas›n› talep etmektedir.” (Thilly, 2007: 105) Conatusun gerektirdi¤i bu at›l›mlar tek birey aç›s›ndan düflünüldü¤ünde bencillik gibi görünebilir. Bu, Hobbes’un da dedi¤i gibi do¤a durumudur. Do¤a durumunun do¤al koflullar› insan›, büyük bal›k küçük bal›¤› yutar noktas›na getirmektedir. Oysa insan, anarfli ve karmaflan›n yaratt›¤› kötülüklerden kaç›nmak için baflka insanlarla örgütlü bir toplumsal düzen içinde yaflamak yoluna gitmelidir. Bu durum, her fleyi yapma do¤al hakk›n›n k›s›tlanmas› pahas›na olsa bile. (Copleston, 1996: 53). Bu durumda insanlar aralar›nda bir sözleflme yapma noktas›na gelirler: ‘Hak,’ ‘yasa,’ ‘hakl›’ ve ‘haks›z gibi terimlerin anlamlar›n› yeniden belirleme yoluna giderler ve gönüllü olarak toplumsal yaflama ayak basarlar. Bu, güvenlik ve yaflam› sürdürme ad›na akl›n gere¤i olan bir kofluldur ve ayr›ca insanlar kendilerini gelifltirebilmek için de öteki insanlar›n yard›m ve katk›lar›na gereksinim duyarlar. fiu halde birey baflkalar›yla kal›c› bir toplum için birleflmedi¤i sürece, gücü ve do¤al hakk› sürekli olarak etkisizlefltirilme tehlikesi içinde olacakt›r. Bu nedenle toplumsal sözleflme kaç›n›lmazd›r. Toplumsal sözleflme bireyin öz ç›karlar›n› koruma konusundaki ayd›nlanm›fl tutumuna dayan›r; bu flekilde toplumsal yaflam›n getirece¤i k›s›tlamalar, bireyin iyili¤i aç›s›ndan do¤a durumunun tafl›d›¤› tehditlerin önüne geçmifl olur. Böylece bireyler sözleflme gere¤i do¤al haklar›n› egemen güce teslim ederler. Ama tüm gücü devretmek olanaks›zd›r. Çünkü insan›n do¤as›ndan gelen de¤iflmez baz› yönelimler vard›r. Örne¤in egemen için insanlara haz verici olan› sevmemelerini buyurmak boflunad›r. Bunun d›fl›nda d›fl›nda yönetilenler yönetenin buyruklar›na boyun e¤mek zorundad›r. Ne var ki egemenin getirdi¤i yasalar nedeniyle hukuk ve hukuksuzluk koflullar› da do¤abilir. Haks›zl›k etme, boyun e¤me gibi durumlar egemenlik alt›nda olmaks›z›n düflünülemezdi. Teolojik-Politik ‹nceleme’de Spinoza “en ussal devlet en özgür olan›d›r” biçimindeki yarg›s›n› dile geti- ‹nsan›n do¤al durumu büyük bal›k küçük bal›¤› yutar sözünü hakl› ç›karan bir görünüm sundu¤u için insanlar aras›nda yap›lan toplumsal sözleflme insan›n yeryüzündeki yaflam›n›n devam› için önemlidir. 82 Modern Felsefe-I rir. Çünkü özgürce yaflamak akl›n k›lavuzlu¤u alt›nda yaflaman›n en yetkin düzeyini gösterir ve bu tür bir yaflam biçimi en iyi güvencesini demokraside bulur. Ona göre demokrasi tüm hükümet biçimleri içinde en do¤al olan› ve bireysel özgürlükle en uyumlu olan›d›r. Bu yönetimde hiç kimse do¤al haklar›n› mutlak olarak devretmez. Yaln›zca bunlar›n bir bölümünü kendisinin bir birimi oldu¤u toplumun ço¤unlu¤una terk eder. Böylece tüm insanlar, do¤a durumu içindeymifl gibi birbirlerine eflit olarak kal›rlar. Ona göre demokrasinin temeli ve amac›, ak›ld›fl› olan isteklerden kaç›nmak ve insanlar› olanakl› oldu¤u ölçüde akl›n denetimi alt›na getirmektir; insanlar ancak bu flekilde bar›fl ve uyum içinde yaflayabilirler. Devletleraras› iliflkilerde Spinoza yine güç kavram›na geri döner: Devletler elbette birbirleriyle anlaflmalara girebilirler ama böyle anlaflmalar› yürütmek için hiçbir yetke yoktur. Bu nedenle devletleraras› iliflkiler sonul anlamda yasa taraf›ndan de¤il, güç ve öz-ç›kar taraf›ndan yönetilir. Devletleraras› bir sözleflme, onun tehlikeyi önleme ya da yarar sa¤lama temeli yürürlükte oldu¤u sürece geçerlidir. Ve yine artan bir iyilik umudu ya da bir kötülükten korku olmad›kça, hiçbir kimse ya da grup bir anlaflmaya girmez. Spinoza’ya göre bu durum deneyim taraf›ndan yeterince gösterilmifltir. Ne var ki bu söylem, Spinoza’n›n kendi döneminin koflullar› içinde geçerlidir. Günümüzde uluslararas› hukuk oldukça geliflmifltir; iliflkiler güç ve öz-yarar›n d›fl›nda yasa ve üst yetkeler taraf›ndan denetlenmekte ya da garanti alt›na al›nabilmektedir. Ama yine de tam bir kesinlik sa¤lanabildi¤i söylenemez. GOTTFR‹ED W‹LHELM VON LE‹BN‹Z Russell’a göre dünyan›n en zeki kiflilerinden biri olan Leibniz (1646-1716) Almanya, Leipzig’te do¤du. Leipzig’de felsefe, Jena’da matematik, Altdorf’ta hukuk okudu. Düflünce ve eylem yönünden etkin bir yaflam sürdü ve üst düzey görevlerde bulundu. Yap›tlar›: Metafizik üzerine Söylem, ‹nsan Anl›¤› Üzerine Yeni Denemeler, Theodicée, Monadoloji, Do¤a ve Tözlerin Etkileflimi Üzerine Yeni Sistem, Bilgi, Do¤ruluk ve ‹deler Üzerine ‹nceleme. Yöntem Anlay›fl› Descartes ve Spinoza gibi Leibniz’e göre de güvenilir bilgiye götüren biricik yöntem matematik yap›da olmal›d›r çünkü matematikteki bilgiler tüm kurucu ö¤elerinin birbirine uygun oldu¤u, mutlak do¤ruluk de¤eri tafl›yan bilgilerdir. Matematikte her fley kesin, net ve aç›kt›r. Bu nedenle e¤er matematiksel yap›ya götürecek bir yöntem uygulanabilirse, di¤er bilimler de matematik gibi do¤rulu¤u apaç›k bilgi sistemleri haline gelebilir, birbirleriyle uyumlu k›l›narak evrensel bir bilim sistemi ya da ansiklopedisi ortaya ç›kar›labilirler. Bu yüzden Leibniz, De arte Combinatoria (1666) adl› yaz›s›nda, ilk kez bir Ortaça¤ düflünürü olan Raymond Lulle taraf›ndan dile getirilen, Galileo ve Descartes taraf›ndan da bahsi edilmifl bir yöntem öne sürdü. Buna göre karmafl›k yap›l› terimler yal›n terimlere do¤ru çözümlenmeliydi: Ele al›nan terim flekilsel olarak onu oluflturan parçalar›na geri götürülecek ve böylece terim tan›mlanm›fl olacak, ard›ndan eldeki parçalar da kendi parçalar›na ayr›larak onlar da tan›mlanm›fl olacaklard›. Bu tarz bir çözümleme ile ilk tan›m›n terimlerinin tan›mlar› verilecek, süreç daha fazla tan›mlanamaz olan ö¤elere dek devam edecektir. Bu tan›mlanamaz ö¤eler ya da terimler insan düflüncesinin abecesini oluflturacakt›r; t›pk› tüm sözcüklerin Abecenin tan›mlanamayan harflerinin flu ya da bu flekilde birleflimleri olmalar› gibi. ‹kinci ad›mda ise bu tan›mlanamaz terimler matematiksel simgelerle gösteri- 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz lecektir. Bu simgeleri bileflik haline getirebilmenin do¤ru yolu bulunabilirse, yeni sonuçlar ç›karmaya yarayan bir bulufl mant›¤› oluflturulmufl olacakt›r. Ayr›ca bu yöntem zaten bilinenleri de tan›tlamaya- do¤ruluklar›n› göstermeye yarayacakt›r. Leibniz bu tan›mlanamayan terimlere ilk olanaklar (Primae possibilitates) ad›n› verir çünkü bunlar kendilerinden türetilecek olan bütün önermelerin temelini oluflturmaktad›r. Bu yöntem yeni önermelerin ve bunlar› da birlefltirerek yeni önermelere ulaflman›n bir sanat›n› -birlefltirme sanat›n› (ars combinatoria) ortaya koymaktad›r. Görüldü¤ü gibi bu yöntem tümdengelimci-formel ve matematiksel bir mant›k oluflturma çabas›n› sergilemektedir. Bunun 20. yüzy›lda Bertrand Russell’›n oluflturdu¤u matematiksel mant›¤› önceleyen bir çal›flma oldu¤u söylenebilir. Leibniz, hiç kuflkusuz tüm gerçekliklerin bu flekilde a priori olarak ç›karsanabileci¤ini düflünmüyordu. Örne¤in, Paris’in Fransa’n›n baflkenti oldu¤u, Napolyon’un Frans›z imparatoru oldu¤u gibi gerçeklikler, tarihsel olgular üzerine yap›lan araflt›rmalar yoluyla bilinen gerçekliklerdir. Ya da kedilerin miyavlad›¤›, köpeklerin havlad›¤› gibi gerçeklikler de empirik deneyimler arac›l›¤›yla bilinen gerçekliklerdir. Ama Leibniz önerdi¤i tümdengelimsel matematik yap›l› birlefltirme sanat›n› mant›k ve matematik d›fl›nda metafizik, fizik, hukuk gibi alanlarda do¤ru önermeler türetebilmek için kullanabilece¤ini düflünüyordu. “Gerçek matematiksel simgecili¤in bulunuflu evrensel bir dil, bir characteristica universalis sa¤layacak ve de¤iflik inceleme dallar›nda bu dilin kullan›m›yla insan bilgisi s›n›rs›z olarak öyle bir yolda gelifltirilebilecekti ki, karfl›t kuramlar için ar› matematikte oldu¤undan daha öte bir yer kalmayacakt›” (Copleston, 1996: 11). Leibniz bu flekilde, mant›k ve matemati¤in de içinde bölüm olarak bulundu¤u evrensel bir bilim düfllüyordu. Çünkü evrendeki tüm varl›k alanlar› aras›nda özsel ba¤lant›lar oldu¤unu öngörüyordu. Ona göre tümdengelimli bir mant›k ya da matematik sistemi evrenin uyumlu bir sistem oldu¤unun bir göstergesidir. Böylece tümdengelimli bir metafizik bilimi, genel bir varl›k bilimi olabilirdi. Bu genel evrensel bilimin kurulmas›, insan bilgisinin kapsaml› bir ansiklopedisini oluflturma düflüncesini de gelifltirmesine yol açm›flt›r. Bu sistem içinde temel yal›n ö¤elerden bafllanarak tüm bilgi dallar› birbirleriyle iliflkili olarak görülebilecek ve ele al›nabilecekti. Bu sistem içinde teolojik düzenlere bile yer açm›fl idi. Ne var ki Leibniz, ne ars combinatoriay›, ne de evrensel bilgi ansiklopedisi tasar›m›n› gerçeklefltirebildi. Bu tür bir yöntem anlay›fl›n›n sonuçlar› sonraki yüzy›llarda farkl› giriflimler eliyle yaflam buldu. Bilgi Kuram› Leibniz’in bilgi konusundaki görüflleri büyük ölçüde önerme çözümlemeleri üzerine kurulmufltur: Mant›kç› kiflili¤ini bu alanda da göstermifltir. Ona göre her önerme bir özne-yüklem yap›s› gösterir ya da bu yap›daki bir önermeye ya da önermelere çözümlenebilir. fiu halde önermenin özne-yüklem biçimi özseldir. Ancak tüm önermeler do¤ruluk koflullar› bak›m›ndan ayn› yap›da de¤ildir. Leibniz bu ba¤lamda us (ak›l) do¤ruluklar›ndan ve olgu do¤ruluklar›ndan söz eder. Leibniz, bu ayr›m› Monadoloji isimli eserinde ortaya koyar. Us do¤ruluklar› zorunlu do¤ruluklard›r; bunlar öncesiz sonras›z do¤rudurlar; do¤ufltan insan zihninde bir yatk›nl›k olarak bulunurlar ve belirli bir olgunluk düzeyine gelindi¤inde ussal birey bunlar›n bilincine var›r. Ak›lda haz›r bulunmalar› özelli¤ini Leibniz, Locke’a bir polemik olarak öne sürmüfltür. Çünkü Locke ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme adl› yap›t›nda insan zihninde daha önce duyulardan geçmemifl olan hiçbir fley bulunmad›¤›n› öne sürerek Descartes’in do¤ufltan ideler 83 84 Modern Felsefe-I Leibniz’e göre us do¤ruluklar› insan zihninde do¤ufltan bulunan zorunlu do¤ruluklard›r ve bunlar›n aksinin düflünülmesi zihni çeliflkiye sürükler. Buna karfl›l›k deneyim yoluyla elde edilen olgu do¤ruluklar› olumsal bir görünüm sergilerler. SIRA S‹ZDE 3 (ideae innatae) ö¤retisine karfl› ç›km›flt›. Leibniz, Locke’u ‹nsan Anl›¤› Üzerine Yeni Denemeler yap›t›nda yan›tlad›. Ona göre, zihnimizde do¤ufltan getirdi¤imiz baz› temel do¤ruluklar bulunur: Bunlar Leibniz’in us do¤ruluklar› dedi¤i fleylerdir. Us do¤ruluklar› aras›nda en baflta Tanr› idesi, temel mant›k ve matematik ilkeleri ve önermeleri bulunur. Leibniz, bu önermelerin zorunlulukla ve öncesiz sonras›z do¤ru oldu¤unu ve bunlar›n aksini düflünmenin akl›m›z› çeliflkiye düflürece¤ini söyler. Çünkü bunlar, do¤ruluklar›n› çeliflmezlik ilkesine dayanmalar›ndan al›rlar. Örne¤in “üçgen üç kenar› olan flekildir,” dedikten sonra bunun aksini düflünmek zihni çeliflkiye götürür. Bunlar›n do¤ruluklar› intuitif-sezgisel olarak yani zihnin içinde bir bak›flta görülür. Bu durum bu bilgilerin ya da önermelerin yap›s›ndan gelir. Leibniz bunlar› genelde özdefller olarak nitelendirir. Çünkü bunlar›n yap›s› “A, A’d›r,” biçimindedir. Yani önermenin yüklemi durumundaki terim ya özne durumundaki terimle özdefl anlamdad›r, ya da onun taraf›ndan içerilir. Örne¤in “dörtgen dört kenar› olan flekildir,” birinci duruma örnektir. “Eflkenar dörtgen bir dörtgendir,” önermesi ise ikinci duruma bir örnek oluflturmaktad›r. Örnek gösterdi¤imiz türden olanlar olumlu özdeflliklere örnektir. Ayr›ca olumsuz özdefllikler de bulunur. Örne¤in “A- olan, A- olmayan olamaz,” deyifli olumsuz özdeflli¤e bir örnek oluflturmaktad›r. Leibniz, bu özdefllerin genelde bize yeni bilgi vermedi¤ini sadece bilineni tekrarlar gibi göründüklerini söyler. Bunlar genelde analitik yani çözümleyici önerme yap›s›ndad›rlar. Analitik önermeler yeni bilgi vermez; öznenin yüklemde tekrarland›¤› önermelerdir. “Bütün bekârlar evli olmayan kiflilerdir,” türünden bir önerme bize yeni bir bilgi vermemektedir. Zaten bekâr›n anlam› evli olmayan kifli olmakt›r. Bu tür önermeler tan›m önermesidir ya da bugün genelleme dedi¤imiz türden önermelerdir. Bu tür önermelerin do¤rulu¤u için olguya gitmeye gerek yoktur. Bunlar a priori olarak do¤rudurlar, bir baflka deyiflle deneyim öncesi olarak do¤rudurlar. Do¤ruluklar› en baflta da söyledi¤imiz gibi tafl›d›klar› önermesel yap›dan gelmektedir. Leibniz’in olgu do¤ruluklar› dedi¤i fleyse Olgu dünyas›nda deneyime dayal› olarak keflfedilen do¤ruluklard›r. Bunlar›n do¤ruluklar› a posteriori olarak bilinir. Yani mutlaka deneyimde öyle oldu¤unu görmemiz gerekir. Bunlar›n do¤rulu¤u çeliflmezlik yasas›na dayanmaz. Çünkü olgu do¤ruluklar›n›n aksini düflünmek zihni çeliflkiye düflürmez. Örne¤in “bütün kediler miyavlar,” önermesi gerçekten evrensel olarak do¤rudur, ancak bu do¤ruluk matematik önermelerdeki gibi zorunlu de¤ildir, sadece olumsald›r (contingent), yani öyle olmufltur, baflka türlü de olabilirdi; kediler baflka türlü ses ç›karabilirdi ya da hiç ses ç›karmayabilirlerdi. Tüm bu olas›l›klar zihni çeliflkiye düflürmemektedir. Oysa iki kez iki befl eder desek zihnimiz derhal çeliflkiye düflecektir. Olgu do¤ruluklar›n›n do¤ruluk koflulu olarak Leibniz, yeterli neden ilkesini öne sürmüfltür. Olgu dünyas›ndaki her fleyin oluflmas›n›n bir yeterli nedeni vard›r. Bu da Tanr›n›n öyle olmas› ile ilgili seçimidir. Zaten Tanr› bu dünyam›z› da olabilecek dünyalar içinde en uygunu, en güzeli olarak seçmifltir. fiu halde d›fl dünyada olup biten her fleyin nedeni öyle olmas›n› isteyen Tanr› seçimidir. Görüldü¤ü gibi Leibniz bu alanda teolojik temele dayanmaktad›r. Olgu do¤ruluklar›n›n zorunlu de¤il, olumsal olmalar›ndan ne anl›yorsunuz? Bu alandaki do¤ruluklar›n önermesel yap›s›n› daha yak›ndan görebilmek için bir örnek üzerinde dural›m: “Paris, Fransa’n›n baflkentidir.” Buradaki do¤ruluk olumsald›r. Paris Fransa’n›n baflkenti olmayabilirdi. Bunu düflünmekte hiçbir çelifl- 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz ki yoktur. Paris’in baflkent olmas› yeterli bir nedene dayal› olarak gerçekleflmifltir. Ve yine, Paris’in Fransa’n›n baflkenti olmas› “Paris” idesini anlamca zenginlefltirmektedir. Görüldü¤ü gibi olgu do¤ruluklar›nda önermenin özne terimi ve yüklem terimi anlamca birbirlerine özdefl de¤ildir. Yüklem terimi özne kavram›na yeni bir bilgi eklemektedir. Bu tür önermelere Kant, sentetik önermeler demektedir. Bilgimizi geniflleten önermeler daha çok bu yap›dad›r. Ancak önermelerde yanl›fll›k yapmak da bu yap›dan kaynaklanmaktad›r. Yüklem terimi özne terimine karfl›l›k gelmezse yanl›fll›k olabilir. Nitekim “Bilgi Do¤ruluk ve ‹deler Üzerine” bafll›kl› yaz›s›nda Leibniz duyu bilgisinden söz ederek duyu bilgilerinin yanl›fll›¤a aç›k olduklar›ndan söz etmektedir. Çünkü bunlar duyusal alg›ya ba¤l› olarak, Descartesç› söylemle genelde aç›k olmakla birlikte seçiklikleri kolayca sa¤lanamayan önermelerdir. Kald› ki aç›k olmay›p tümüyle karanl›k ve bulan›k olanlar› da bulunmaktad›r. Asl›nda elbette do¤ru olmayan olgu önermelerine olgu do¤ruluklar› kategorisinde yer verilemez ama yanl›fl olmakla birlikte do¤ru san›lan olgu hakikatleri olabilmesi olas›l›¤› oldukça fazlad›r. Ancak us do¤ruluklar› alan›nda hiçbir biçimde yanl›fll›k söz konusu olamaz. Olgu do¤ruluklar› alan›nda A, A’d›r, önerme yap›s› geçerli olmad›¤› için, A, B’dir tarz›ndaki bir yap›da B, A’ya do¤ru olmaks›z›n da yüklenebilir çünkü insanlar nesneleri seçik olarak tan›mak aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Yani olgu dünyas›n›n bilgisi bak›m›ndan insanlar alg› yetersizlikleri yüzünden hata yapabilirler. Leibniz bu noktada ilginç bir öne sürümde bulunur. Tanr› tüm var olanlar› Leibniz’in deyifliyle monadlar› eksiksiz tan›d›¤› için, bir baflka deyiflle monadlar›n ne tür yüklemlere sahip olduklar›n› bildi¤i için Tanr› aç›s›ndan tüm olgu önermeleri analitik yap›da, yani yüklemi öznesine karfl›l›k gelen önermelerdir. Oysa insanlar aç›s›ndan her tür monad› tüketici bir biçimde tan›mak olanakl› olmad›¤› için, olgu önermeleri ve hatta do¤ruluklar› bize göre deneyim temelli ve sentetik yap›l› önermelerdir. Töz Ö¤retisi Leibniz’in önerme irdelemeleri töz kavram›na iliflkin düflüncelerinde de etkili olmufltur. Önerme kavram›ndaki mant›ksal iliflki, yani özne ve yüklem aras›ndaki iliflki, töz kavram›n› belirlemede en önemli etkendir. Öncelikle flunu öne sürer: Biz, çeflitli yüklemleri bir ve ayn› nesneye ait olarak tasarlar›z. Bu aç›dan ‘destek’ ya da ‘dayanak’ gibi metafiziksel terimler yaln›zca çeflitli yüklemlerin bir ve ayn› nesneye ait olarak kavranmas›n› anlat›rlar. fiu halde bir töz sadece yüklemlerin öznesi de¤ildir; de¤iflik yüklemlerin ard›fl›k olarak yüklemlendi¤i dayan›kl› bir özne olmas› bak›m›ndan da töz olmay› anlat›r. Dayan›kl› bir töz fikri, bir tözün geçmifl, flimdi ve gelecekteki tüm yüklemlerinin tafl›y›c›s› olmas›ndan ileri gelir; bir töz kendisine yüklenecek tüm yüklemlerin gizil olarak tafl›y›c›s›d›r. Böylece bir özne fikrinden onun tüm yüklemleri mant›ksal olarak ç›kar›mlanabilir. Ancak bu sadece Tanr›ya özgü bir bilgeliktir. Biz insanlar Napolyon’un bir imparator olmas›ndan onun tüm yüklemlerini ç›kar›mlayamay›z. Bu ayr›cal›k sadece Tanr›’ya özgüdür ve bu aç›dan bir tözün özne olmas› nedeniyle tüm yüklemleri ile olan iliflkileri zorunludur ve çözümseldir. Yal›n Tözler ya da Monadlar Leibniz’e göre duyulur nesne ya da cisimler bölünebilirdir. Yani cisimler birtak›m bileflikler durumundad›r. Bu durumda cisimlerin bölünemeyen, parças›z, yal›n tözlerden olufltuklar› aç›kt›r. Böylece bileflik tözler oldu¤u gibi yal›n tözler de vard›r; bileflik tözler bunlar›n bir birlefli¤idir. Leibniz duyulur fleyleri oluflturan bu yal›n 85 86 Modern Felsefe-I tözlere monadlar der. (Monad terimi Yunanca birlik ya da teklik anlam›ndad›r). Bunlar do¤an›n gerçek atomlar› ya da fleylerin kurucu ö¤eleridirler. Monadlar›n Demokritos ve Epikuros’un atomlar› ile tam bir benzerli¤i yoktur. Çünkü bu eski atomculara göre atomlar›n flekilleri vard›r oysa Leibniz’in monadlar›n›n biçimi ve uzam› yoktur. Leibniz’e göre “yal›n bir fley uzaml› olamaz çünkü yal›nl›k ve uzam ba¤daflmazd›r. Monadlar yarat›l›fl yoluyla olman›n d›fl›nda herhangi bir yolla varolufl kazanamazlar, ne de ortadan kald›r›lma yoluyla olmaks›z›n yok olabilirler. Bileflik tözler hiç kuflkusuz monadlar›n toplaflma ve çözülmeleri yoluyla varolufl kazanabilir ve yok olabilirler; ama monadlar, yal›n olmakla, bu süreçleri kabul etmezler” (Copleston, 1996: 38). Monadlar›n uzaml› olmamas›, maddesel olmad›klar› sonucunu do¤urur. Leibniz monadlar› ruh kavram›ndan yola ç›karak, tinsel olarak kurgulam›flt›r. Monadlar ruh türünden yal›n tözlerdir. Maddesel tözlerin kurucu monadlar› bile özünde tinseldir. Monadlar, uzam flekil ve nicelik yönünden birbirlerinden farkl› olmasalar da, ay›rt edilemezlerin özdeflli¤i kuram›na göre nitelik yönünden birbirlerinden ay›rt edilebilirdirler. Çünkü ay›rt edilemez olsalard› farkl› bir töz de¤il, bir tek töz olmal›yd›. Oysa yeterli neden ilkesine göre bunlar ayr› ayr› tözlerdir. Çünkü Tanr› her birini yaratm›fl bulunuyor. Tinsel, yal›n tözler olan monadlar nitelikçe birbirlerinden alg› düzeyleri ve istek dereceleri bak›m›ndan ayr›l›r. Her biri kendi içyap›s›na ve yasal›l›¤›na göre geliflir. Birbirlerinden herhangi bir fley al›p vermezler. Monadlar kapal› bir birliktir, pencereleri yoktur. Yal›n bir töz böyle olmak zorundad›r; kendisine bir fley eklenemez ya da baflka monadlara bir fley vermek suretiyle eksilemez. Her biri belli bir alg› derecesiyle donat›lm›fl olarak, kendisi aç›s›ndan evreni yans›t›r. Tözün bir baflka tan›m› “eyleme yetenekli varl›k” olmas›d›r. Bu durumda töz etkinli¤in kendisi demek de¤ildir; etkinlik bir tözün etkinli¤idir. Bu durumda her monadda bir etkinlik ilkesi ya da ilkel bir güç vard›r. Bu güç monadlara yarat›l›fltan verilmifltir ve onlar› içsel olarak devinimli k›lar. Bu aç›dan monadlar bir tür tinsel otomatlard›r. Bu devinime e¤ilim Aristoteles’in entelekheia, Spinoza’n›n conatus dedi¤i kendini olmas› gerekene do¤ru gelifltirme ilkesine benzemektedir. Aristoteles’te örne¤in insan ruhu bedenin entelekheias›d›r. Bir baflka deyiflle formu ya da ideas›d›r. Beden bu ruhsall›¤› gerçeklefltirmeye do¤ru devinir. Leibniz de monadlar› Aristoteles’in canl› varl›klar›n tözsel formlar›na benzer olarak düflünmüfl görünüyor. Bu nedenle her monad bir etkinlik oda¤›d›r. Monaddaki ilksel etkin kuvveti, türevsel etkin kuvvetten de ay›rt etmek gerekti¤ini Leibniz vurgulamaktad›r. Çünkü ikincisi herhangi belirli bir devinime do¤ru bir e¤ilim olarak ilksel kuvveti de¤iflikli¤e u¤rat›r. ‹flte bu devinim ve kuvvet de¤iflimi, monadlar›n toplaflmas›na ve bileflik haline gelmelerine yol açar. Ama bu nokta metafizik bulan›kl›¤› birlikte getirmektedir. Çünkü nas›l olur da uzams›z monadlar birleflerek, uzaml› bir cismi ortaya koyarlar? Leibniz’in bu noktay› aç›klay›fl› pek de ikna edici de¤ildir: Ona göre uzam indirgenebilir ve göreli bir kavramd›r; çoklu¤a, süreklili¤e ve bir arada varolufl ya da parçalar›n bir ve ayn› zamanda varolufluna indirgenebilir. Bununla birlikte bu kavramlar biçimsel olarak ayr›d›rlar; varolufl ve süreklilik ayr› ayr› kavramlard›r. fiu halde uzam ilkel de¤il türetilmifltir ve bu anlamda tözlerin bir yüklemi olamaz. “Kartezyenlerin birincil yan›lg›lar›ndan biri uzam› ilkel ve salt›k bir fley olarak ve tözü oluflturan olarak düflünmüfl olmalar›d›r” (akt. Copleston, 1998: 42). Uzam böylece tözlerin bir yüklemi olmaktan çok, onlar› alg›lay›fl yolumuzdur ve bu flekilde fenomenal (görüngüsel) düzene ait bir olgudur. 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz Tinsel ve uzams›z bir töz-monad idesinden maddeye ve maddesel cisimler düflüncesine nas›l geçilebilir? Bu konuya az çok bir aç›kl›k getirmek gerekli gibidir. Leibniz bu aç›dan birincil madde ve ikincil madde ayr›m› yapmaktad›r. Birincil madde ideas› cisim ideas› ile ayn› fley demek de¤ildir. Çünkü birincil madde henüz bir soyutlamadan baflka bir fley de¤ildir ve bu anlamda henüz bir edilginliktir. Ama ikincil madde yani cisim edilginli¤i oldu¤u kadar etkinli¤i de kapsar; böylece edilgin ve etkin ilkeler birlikte bir cismi, biz insanlar›n as›l maddesel töz dedi¤i fleyi ortaya koyarlar. ‹kincil madde, yani cisim böylece etkin kuvvetle donat›l› olarak düflünülen maddedir. ‹kincil madde içine ifllenemezlikten oluflan ya da içine ifllenmeye direnen fleydir. Bu flekilde salt madde sadece edilginliktir. Buna karfl›l›k cisim edilgin maddenin yan› s›ra etkin kuvvete de sahiptir. Leibniz cismi, yani ikincil maddeyi kütle olarak adland›r›r. Bu kütle bir monadlar toplaflmas›n› anlat›r ve yap› olarak organize olmufl bir cisimdir. Ama asl›nda bu tarzda bir cisim yap›l›r. Yani bu organize cisim, onun entelekheias› ya da tözsel formu olarak davranan bir baflat monad›n etkinli¤iyle rasgele bir monadlar toplam› olmak yerine, gerçekten birleflmifl bir cisim yap›l›r. Bu gerçek anlamda cisimsel töz denen fleydir. Sonuç olarak cisimsel töz, bir monadlar bilefli¤idir. Burada önemli olan baflat monaddan ne anlafl›ld›¤›d›r. Leibniz bu noktay› alg› konusuyla ba¤lant›l› olarak aç›klar. Daha önce belirtildi¤i gibi monadlar alg›lama yetene¤ine sahiptir ve birbirinden bu aç›dan ayr›l›r. Leibniz alg›y› “d›flsal fleyleri temsil eden monad›n içsel durumu” olarak tan›mlar (akt. Copleston, 1998: 51). Ayr›ca her monad›n, üyesi oldu¤u cisimdeki de¤iflimlere karfl›l›k düflen izleyen alg›lar› vard›r. Ama monadlar birbirlerine kapal› oldu¤u için, bu de¤iflimleri içsel bir ilke ile gerçeklefltirirler. Leibniz bunu istek (appetition) olarak adland›r›r. Bu istek düzeyi de alg› düzeyine paralel olarak monadlarda de¤iflik düzeydedir. Her monad önceden saptanm›fl uyumdan ötürü çevredeki de¤iflimleri yans›tma yoluna gider. Çevrenin bu tasar›m›na tasar›m›n bir bilincinin efllik etmesi do¤ald›r. Bu noktada alg›n›n yan› s›ra bir de tamalg› (apperception) devreye girer. Tamalg›, alg›n›n yani içsel durumun bilincinde olma ya da onu düflünme demektir. Bu ikincisi ne tüm monadlar›n ne de ayn› monad›n tüm zamanlarda yetenekli oldu¤u bir fleydir. Buna göre kimi monadlar bellek ve bilinç olmaks›z›n bulan›k alg›lara sahiptirler. Örne¤in bitkinin baflat monad›n›n uyuklama ya da bayg›nl›k durumunda oldu¤u söylenebilir. ‹nsan bile zaman zaman bu durumda olabilir. Daha yüksek bir alg› derecesi alg›ya bellek ve duygu efllik etti¤i zaman ortaya ç›kar. Bellek ruhlar› bir tür art ardal›k ile donat›r. Örne¤in hayvanlar daha önce benzerini alg›lad›klar› bir fleyi gördüklerinde daha öncekinin yaratt›¤› yaflant›y› beklerler ve benzer duygular› yaflarlar. fiu halde hayvan denen canl› cisimsel tözün baflat monad› belle¤in efllik etti¤i alg› ve duyguyu yans›tan bir “ruh” monad›d›r. Hayvan ruhu üzerinde tamalg›-özbilinç yetene¤ine sahip olan ve ussall›k ya da tin olarak adland›r›labilecek olan ruh düzeyi gelir. Bu ruhsall›k düzeyi insan ad› verilen canl› cisimsel tözlerde baflat monad olarak kendini ayr›mlaflt›r›r. Sadece ussal ruhlar ya da tinler zorunlu ve öncesiz sonras›z do¤ruluklar›n bilgisine ulaflabilirler ve kendilerine “ben” demekle özbilinçlerini ya da tamalg›lar›n› yans›tm›fl olurlar. Ancak insanlar›n tamalg› düzeyine sahip olmalar›, onlar›n her an seçik alg›lara sahip oldu¤unu göstermez. ‹nsanlar sürekli olarak farkl› alg› düzeyleri aras›nda gider gelirler. ‹nsanlar›n ço¤u bellek ve alg›lar›n›n ça¤r›fl›m› taraf›ndan yönlendirilerek davran›rlar. Ço¤u zaman fleyleri sadece alg›lamakla yetiniriz. Pek az insan yar›n niçin yine gündüz olaca¤› konusunda bilimsel bir aç›klama yapabilir. Ço¤unluk bellek ve alg›lar›n›n ça¤r›fl›m›na dayanarak yar›n yine gündüz olaca¤›na güvenir. Ancak yine de insanlar›n ta- 87 88 Modern Felsefe-I malg› yani özbilinç yetene¤i öteki canl›larda yoktur. Monadlar›n daha düflük ve daha yüksek alg› düzeyinde olmalar›, en yüksek ve sonsuz monad olan Tanr›’n›n önceden kurulmufl uyum ilkesine göre monadlar› yaratm›fl olmas›ndan dolay›d›r. Her monad kendi içkin alg› düzeyi ve de¤iflimleri ile ötekileri yans›t›r ve evrende Tanr› taraf›ndan önceden kurulmufl uyuma katk› yapar. Ruh-Beden ‹liflkisi Ruhun bedenle iliflkisi baflat bir monad›n bir monadlar toplam› ile iliflkisinden baflka bir fley de¤ildir. Burada baflat monad insan ruhu, monadlar toplam› ise insan bedenidir. Ancak her ikisi de özünde tinsel yap›l›d›r; insan ruhu yal›n tek bir monadd›r. ‹nsan bedeni ise tinsel yap›l› monadlar›n bir bilefli¤idir. ‹nsan bedeninin maddeselli¤i salt bir görüngüdür. Bu nedenle bu ikisi penceresi olmayan monadlardan olufltuklar› için, birbirleriyle hiçbir etkileflimleri olamaz, ancak bunlardaki de¤iflimler aras›ndaki uyum önceden kurulmufl uyum ilkesi nedeniyledir. Ancak ruh ve bedenin insan denen tözü oluflturdu¤u ruhun insanda baflat monat oldu¤u düflünülerse, ruhun seçik alg›lar› oldu¤u sürece bedene etkin oldu¤u bedeni oluflturan monadlar›n ise bulan›k alg›lar› oldu¤u ölçüde ruh karfl›s›nda edilgin oldu¤u söylenebilir. Bu anlamda ruhun bedene egemen oldu¤unu ya da onu yönetti¤ini söylemek yanl›fl olmaz. Ruh ve beden aras›nda gerçek anlamda bir etkileflim olmasa da önceden kurulmufl uyuma göre bedeni oluflturan alt monadlardaki de¤iflimler, daha yüksek bir monad olan ruhtaki de¤iflimler göz önünde tutularak ya da onlar ad›na yer al›rlar. ‹nsan ruhu ise yap›lacak en iyi fley konusundaki yarg›s› ile uyumlu olarak davran›r. Yarg›s›, alg›lar›n›n aç›k ve seçik olmalar›yla orant›l› olarak nesneldir, flu halde alg›lar› seçik oldu¤u ölçüde yetkin olacakt›r. Tanr› monadlar aras›ndaki uyumu belirlerken alg› düzeyi düflük olan monadlardaki de¤iflimleri daha yetkin monadlardaki de¤iflimlere ba¤›ml› k›lm›flt›r. Tersi geçerli de¤ildir. Günlük yaflamda bedenin ruhu etkiledi¤i söylendi¤i zaman gerçekte olan durum, ruhun aç›k de¤il ama bulan›k alg›lar›n›n oldu¤udur. Ruhun alg›lar› bulan›k oldu¤u sürece etkin olmaktan çok edilgin oldu¤u ve böylece bedeni yönetmekten çok üzerinde etkide bulunuldu¤u söylenir ama bu ikisi aras›nda gerçekte herhangi bir fiziksel etkileflim söz konusu de¤ildir. Burada sonul anlamda söylenebilecek olan fludur: Bir insan›n bedenini oluflturan monadlarda oluflan de¤iflimlerin insan›n ruhu olan monaddaki de¤iflimlerde a priori nedenlerini bulduklar› hususudur. Bu flekilde bir insan›n ruhu ve bedeni birbiriyle uyumlu olarak de¤iflim göstermektedirler. Görüldü¤ü gibi, Leibniz, Descartesç› ruh ve beden aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim kuram›na tümüyle uzak düflen bir yaklafl›m öne sürmüfltür. Tanr› ve Önceden Kurulmufl Uyum ‹lkesi Görüldü¤ü gibi Leibniz’in tüm metafizik siteminin temeli, onun önceden kurulmufl uyum ilkesi ad› verilen bir ilkeyi kabul etmesine ba¤l›d›r. Leibniz’e göre tüm evren uyum içinde ve yetkin olarak iflleyen bir sistemdir. Tanr› bu evreni sonsuz say›daki evren olanaklar› içinde en uygun olan› olarak seçmifltir. Bu evrende her fley yerli yerindedir ve birbirleriyle uyumlu bir birlik olufltururlar. Tanr› bafllang›çta bunlar aras›ndaki uyumu oluflturmufltur. Her fley önceden kurulmufl bu uyumluluk gere¤i kendisine düflen devinimi gerçeklefltirir; bu flekilde tözler aras›ndaki uyumlu iflleyifl bozulmaz. Tanr› bu evreni, iyi niyetiyle en iyi evren olarak seçmifltir, bu yüzden evrenin iyili¤i tart›fl›lmazd›r. fiu halde Tanr› bütün bir evrenden sorumlu olan en yüksek monadd›r ve salt etkinliktir. Tanr› öncesiz sonras›z bir varl›kt›r ve mutlak zorunluluktur. Bu yüzden çeliflmezlik yasas› taraf›ndan yönetilir. ‹nsan ve 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz dünya olumsald›rlar. Çünkü Tanr› öyle de¤il de böyle seçti¤i için böyle olmufllard›r. Ancak Tanr›n›n seçimi rasgele de¤il, olanakl› olan›n en iyisini seçme yolunda gerçekleflmifltir. “Her fleyi bilen olmakla, Tanr› en iyi dünyan›n hangisi oldu¤unu biliyordu; iyi olmakla onu istiyordu ve her fleye gücü yeter olmakla, onu varolufla getirme gücünü tafl›yordu” (Sahakian, 1995: 141). Tanr› içinde istenç özgürlü¤ü olan bir dünyan›n, zaman zaman insana kötü olan› seçme izni verse de istenç özgürlü¤ü olmayan bir dünyadan daha iyi olaca¤›na karar vermiflti. Kald› ki dünyada iyili¤in kötülükten daha çok oldu¤u gösterilebilirdi. Bu durumda e¤er evren yarat›lmaya de¤mez olsayd› Tanr› onu yaratmazd›. Böylece Leibniz, Descartes ve Spinoza’ya göre gerçek anlamda bir Tanr› tutkunu olarak karfl›m›za ç›kar. Kat›ks›z bir matematikçi olmas›, do¤ufltan getirilen a priori idelere ve bilgilere inanmas› onu metafizik görüfllerini temellendirme bak›m›ndan en yüksek metafizik ilke olarak Tanr› kavram›na tafl›m›flt›r. Yeniça¤da Descartes, Malebranche, Spinoza ve Leibniz gibi ussalc› düflünürlerin Tanr› odakl› felsefe sistemleri oluflturmalar› rastlant›sal de¤ildir. Bu kifliler H›ristiyan teolojisinin güdümü alt›nda olmaks›z›n da Tanr›-tan›r felsefe sistemleri oluflturulabilece¤ini kan›tlama yolunu tutmufllard›. Özgürleflen özneler olarak kendi felsefelerini kendi ak›llar›ndan devflirdikleri ilkeler ›fl›¤›nda özgürce kotarma yoluna gitmifl ve Tanr› kavram›n› felsefe sistemlerinin kurucu bafllang›ç ilkesi durumuna getirmifllerdi. Buna karfl›l›k dönemin ‹ngiliz düflünürleri bu yaklafl›m› paylaflmam›fl, özgür özneler olarak felsefi sistemlerini Tanr› idesini büyük ölçüde d›fllayarak, daha natüralist ve deneyimci temeller üzerine oturtmufllard›. Thomas Hobbes ve David Hume bu yaklafl›m›n tipik örnekleri olmufllard›r. 89 90 Modern Felsefe-I Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyen düflünürlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flmak. Geulincx, Descartes’in zihin-beden düalizmini çözmek için Tanr›’n›n madde ile ruh aras›nda arac› bir neden oldu¤u görüflüne dayanan vesilecili¤i ortaya koydu. Bu görüflü madde dünyas›na da geniflleterek maddeler aras› etkileflimi gerçek neden olan Tanr›’n›n etkinli¤ine dayand›rd›. Bu esas üzere her fleyin Tanr›’ya ba¤l› oldu¤u görüflüne dayanan ve Tanr›’ya adanmay› öneren bir ahlak görüflü flekillendirdi. ‹lkece ayn› yoldan giden Malebranche tek gerçek nedenin Tanr› oldu¤unu, çünkü sadece onun yarat›c› oldu¤unu savundu. Tanr›’n›n, tinsel yarat›klara kendisine do¤ru bir e¤ilim afl›lad›¤›n› savunarak vesilecili¤in özgürlük bahsinde sorun oluflturmas›na mani olmaya çal›flt›. Gerçekli¤e ulaflmak için zihnin bedenle iliflkisinden do¤an yan›lg›lar› bertaraf etmek gerekmekteydi. ‹stencimizin acele yarg›lar›ndan do¤an bu yan›lg›lar, bizi s›cakl›k, renk, tat gibi bilinç içeriklerini d›fl nesnelere atfetmeye sevk etmekteydi. Oysa duyular d›flsal cisimlerin kendinde nesne olarak ne olduklar›n› söylemede yetersizdirler. Sadece onlar›n bedenimizle olan iliflkileri bak›m›ndan bilgi sa¤lamada do¤ru ve sa¤›nd›rlar. Duyum fizyolojik süreçlerle oluflur ve öncesiz sonras›z do¤ruluklar›n bilgisi sadece Tanr›da-görüfl yoluyla edinilebilir. Tanr›’n›n özünü ve mutlak varl›¤›n› de¤il ama ondaki baz› ideleri bilebiliriz. Bunlar öncesiz sonras›z gerçekliklerin ideleri, salt uzam idesi ve ahlak yasalar›d›r. Malebranche da Geulincx gibi mistisizme kaymaya uygun bir Tanr›’ya adanma görüflü gelifltirmifl, ahlak›n› da bu do¤rultuda flekillendirmifltir. Spinoza’n›n özgün yöntem anlay›fl›n› ve bu yöntemle gelifltirdi¤i bütünlüklü evren sistemini de¤erlendirmek. Tamamen geometrik düzende bütünlüklü bir evren sistemi infla etmeye giriflen Spinoza, Descartes’in düalizminin tersine Tanr›’y› tek töz olarak gördü ve ruh ile maddeyi onun sonsuz s›fatlar›ndan ikisi olarak tan›mlad›. Böylece ruh-beden ikili¤i sorununu bir flekilde aflm›fl oldu. Ruhun modusu düflünme, bedenin modusu uzamd›r. Böylece ruh ve madde Tanr›’da birleflir ve Tanr› ço¤u kez do¤ayla ayn› anlamda kullan›l›r. Do¤adaki herfley Tanr›, Tanr› do¤adaki her fleydir. Bu görüfl Spinoza’y› panteist yapar. Bu esas üzere Spinoza evrenin sonsuzluk kipli¤i alt›nda Tanr› tözü do¤rultusunda bir bütün olarak görülmesini önerir. Bilgi duyusal, bilimsel ve sezgisel olmak üzere üçe ayr›l›r ve bunlardan üçüncüsü evrenin tümlü¤ünü temsil eden Tanr›’n›n tam bilgisini verir. Zihin ve beden olaylar› birbirlerine paralel geliflir (psiko-fiziksel paralelizm). Etik ve politik düzeni se insan›n yaflamda kalma güdüsünce (conatus) koflullanm›flt›r. ‹nsanl›¤›n do¤al durumu büyük bal›k küçük bal›¤› yutar deyiflini hakl› k›lan bir görünüm sergiledi¤i için insanlar aras›nda toplumsal bir sözleflme flartt›r. N A M A Ç 3 Leibniz’in matematiksel yöntem anlay›fl›n›, monad ö¤retisini ve bu ö¤reti etraf›nda flekillenen bilgi ve varl›k anlay›fl›n› tart›flmak. Felsefeyi kesinlik de¤eri yüksek bir matematik dille ifade etmek amac› do¤rultusunda Leibniz, insan bilgisini tan›mlanamaz temel ö¤eler temelinde sa¤lamca yeniden kurmay› denedi. Önermeleri do¤ruluk koflullar› bak›m›ndan us do¤ruluklar› ve olgu do¤ruluklar› olmak üzere ikiye ay›rd›. Us do¤ruluklar› öncesiz sonras›z zorunlu do¤rulard›r ve insan zihninde do¤ufltan bulunurlar. Bunlar›n aksini düflünmek zihni çeliflkiye sürükler. Olgu do¤rular› ise deneyim yoluyla edinilirler ve olumsald›rlar. Böylece bunlar›n aksini düflünmek zihni çeliflkiye düflürmez. Bunlar›n do¤ruluk koflulu yeterli neden ilkesidir. Evrendeki her fleyin monad ad› verilen bölünemeyen, parças›z yal›n tözlere indirgenebilece¤ini savundu. Monadlar yarat›l›fl yoluyla olman›n d›fl›nda herhangi bir yolla varolufl kazanamazlar, ne de ortadan kald›r›lma yoluyla olmaks›z›n yok olabilirler. Uzaml› de¤ildirler ve ruh kavram›ndan yola ç›k›larak tinsel biçimde kurgulanm›fllard›r. Maddenin kurucu monadlar› bile tinseldir. Nitelikçe birbirlerinden alg› düzeyleri ve istek dereceleri bak›m›ndan ayr›l›r. Her biri kendi içyap›s›na ve yasal›l›¤›na göre geliflir. Birbirlerinden herhangi bir fley al›p vermezler. Monadlar kapal› bir birliktir, pencereleri yoktur. Ruhla beden ise önceden kurulmufl bir uyum ilkesi uyar›nca birbirleriyle uyumlu biçimde ifllerler. Tanr› bu ilkenin oluflturucusu ve iflleyiflinin teminat›d›r. 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz 91 Kendimizi S›nayal›m 1. Vesilecilik, öncelikle afla¤›daki sorunlardan hangisini çözüme kavuflturmak üzere ortaya at›lm›fl bir görüfltür? a. Zihin-beden iliflkisi sorunu b. Tanr›’n›n s›fatlar› sorunu c. Gök kürelerinin devinimi sorunu d. Bitkisel ruhlar sorunu e. Maddenin tinselli¤i sorunu 2. Malebranche’a göre “gerçek” bir nedenin afla¤›daki özelliklerden hangisine sahip olmas› zorunludur? a. Devingenlik b. Yarat›c›l›k c. ‹kna edicilik d. Duyusall›k e. Aç›kl›k ve seçiklik 3. Malebranche’a göre bizi gerçekli¤e ulaflma yolunda yan›lg›lara sürükleyen temel sebep afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tanr› b. Duyular c. Ak›l d. ‹stenç e. Ruh 4. Malebranche’a göre bilgisini tafl›d›¤›m›z ya da iliflki içinde oldu¤umuz varl›k türlerinden hangisi kendi do¤am›za iliflkin bir iç duyum yoluyla bilinir? a. Tanr› b. Zihinler c. Yetkin Varl›k d. Nesneler e. Cisimler 5. Spinoza’ya göre afla¤›dakilerden hangisi bir modustur? a. Ruh b. Madde c. Uzam d. Tanr› e. Do¤a 6. Spinoza’ya göre evreni sonsuzluk kipi alt›nda (sub specie aeternitatis) bir bütün olarak görmek için afla¤›dakilerden hangisinin etkinli¤ine ihtiyaç vard›r? a. Us b. Zihin c. Duyu d. Alg› e. Sezgi 7. Spinoza, etik ve politik görüfllerinde önemli bir yeri olan conatus kavram›n› afla¤›dakilerden hangisiyle iliflkili olarak kullanm›flt›r? a. Yaflamda kalma çabas› b. Ussal etkinlik c. Tanr›’yla mistik olarak birleflme d. Etik eylemler bütünü e. ‹nsan›n her türlü politik davran›fl› 8. Leibniz’e göre “olgu do¤ruluklar›” hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi yanl›flt›r? a. Olgu dünyas›nda deneyime dayal› olarak keflfedilirler. b. Do¤ruluklar› a posteriori olarak bilinir. c. Do¤ruluklar› çeliflmezlik yasas›na dayanmaz. d. Do¤ruluklar› olumsal de¤il, zorunludur. e. Do¤ruluk koflullar› yeterli neden ilkesine dayan›r. 9. Monadlar›n, afla¤›da verilen özelliklerinden hangisi Demokritos ve Epikuros gibi ‹lkça¤ düflünürlerinin atomlar›nda bulunan bir özellik de¤ildir? a. Uzamlar›n›n olmamas› b. Yal›n olmalar› c. Bölünmez olmalar› d. Parças›z olmalar› e. Evrenin temel unsuru olmalar› 10. Önceden kurulmufl uyum ilkesi afla¤›daki düflünürlerden hangisine aittir? a. Descartes b. Leibniz c. Spinoza d. Malebranche e. Geulincx 92 Modern Felsefe-I Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Descartes’in ruh ile maddeyi, birbirine indirgenemeyen ve birbirleriyle aç›klanamayan bütünüyle ayr› iki töz olarak kabul etmesi, özce ya da yap›ca hiçbir ortak özelli¤e sahip olmayan bu iki tözün birbirleriyle nas›l etkileflecekleri sorusunu do¤urmufltur. Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyenler bu sorunu mant›ksal temelde çözüme kavuflturabilmek ad›na vesilecilik ya da ara-nedencilik olarak bilinen bir görüfl ileri sürdüler. Bu görüfle göre beden (ya da madde) ruhtaki duyumlar›n as›l nedeni de¤ildir. Ruhta meydana gelen isteme de bedendeki devinimlerin nedeni de¤ildir. D›fltan gelen uyar›m ile içten gelen istek, ruhta bir duyum, vücutta bir devinim yaratan as›l nedenler de¤il, sadece ara-nedenler ya da vesiledirler. As›l neden ise Tanr›’d›r. Tanr› bedendeki uyar›lma vesilesiyle ruhta bir tasar›m meydana getirir; isteme vesilesiyle de bedende bir devinim yarat›r. Ruhtaki isteme ile bedendeki devinim aras›nda Tanr›ya dayand›r›lan bu iliflki, felsefede vesilecilik ya da ara-nedencilik (occasionalizm) olarak adland›r›l›r. Böylece Tanr›, birbirleriyle öz bak›m›ndan hiçbir ortak özellik tafl›mayan ruh ve madde tözleri aras›nda, di¤er deyiflle zihin ve beden kavramlar› aras›nda bir arac› neden olarak tan›mlanm›fl olur. 2. e 3. d 4. b 5. c 6. e 7. a 8. d 9. a 10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Kartezyen Düflünürler” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Vesilecili¤in her fleyden önce zihin-beden iliflkisi sorununu çözme çabalar›ndan do¤du¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Kartezyen Düflünürler” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Malebranche’›n, gerçek bir nedenin yarat›c› bir neden olmas› gerekti¤ini savundu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Kartezyen Düflünürler” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Malebranche’a göre insan› gerçeklik yolunda yan›lg›ya düflüren fleyin istencimiz oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Kartezyen Düflünürler” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Malebranche’a göre zihinlerin bilgisini ancak kendi do¤am›za iliflkin bir iç duyum yoluyla bilebilece¤imizi göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Baruch de Spinoza” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Spinoza’ya göre Tanr› töz, ruh ve madde onu s›fatlar› (attributa), uzam ise madde s›fat›n›n modusudur. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Baruch de Spinoza” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Spinoza’ya göre evreni sonsuzluk kipi alt›nda bir bütün olarak görmek ancak sezgi ile mümkün olabilir. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Baruch de Spinoza” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Spinoza’n›n insan›n yaflamda kalma ve varl›¤›n› koruma çabas›n› conatus kavram›yla iliflkili olarak ele ald›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Wilhelm von Leibniz” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Leibniz’e göre olgu do¤ruluklar›n›n zorunlu de¤il, olumsal olduklar›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Wilhelm von Leibniz” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Leibniz’in monadlar›n›n uzaml› olmad›¤›n› ve bu özelli¤iyle Demokritos ya da Epikuros’un atomlar›ndan ayr›ld›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Wilhelm von Leibniz” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Önceden kurulmufl uyum ilkesinin Leibniz’e ait bir düflünce oldu¤unu göreceksiniz. S›ra Sizde 2 Descartes evrende sonlu ve sonsuz töz olmak üzere iki tür töz oldu¤unu savunmaktayd›. Sonsuz tözün Tanr›, sonlu tözler ise varl›klar›n› Tanr›’ya borçlu olan ruh ve madde idi. Ruhun özelli¤i düflünmesi (cogito), bedenin özelli¤i yer kaplamas›yd› (extensio). Spinoza Descartes’in bu düalizminin do¤urdu¤u sorunlar› ki bunlar›n bafll›cas› ruh-beden iliflkisi sorunudur- gördü¤ü için Tanr›’y› evrenin tek tözü olarak gördü. Ruh ve madde ise, Tanr›’n›n sonsuz say›daki s›fatlar›ndan ikisiydi ve bunlar Tanr›’n›n insan taraf›ndan bilinebilen iki s›fat›yd›. Spinoza bu iki tözün belli moduslara sahip olduklar›n›, uzam›n madde tözüne, düflünmenin ise ruh tözüne ait moduslar olduklar›n› savundu. Bu özgün töz anlay›fl› sayesinde Spinoza, ruh ile maddenin birbirlerinden köklü biçimde ayr›lan iki töz olmad›klar›n›, Tanr›’da bir flekilde birlefltiklerini savunarak Descartesçi ruh-beden iliflkisi sorunundan sak›nm›fl oldu. 3. Ünite - K›ta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz 93 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Leibniz’in olgu do¤ruluklar› dedi¤i fley olgu dünyas›nda deneyime dayal› olarak keflfedilen do¤ruluklard›r. Bunlar›n do¤rulu¤u çeliflmezlik yasas›na dayanmaz. Dolay›s›yla zorunlu de¤il, olumsal bir yap› sergilerler. Çünkü olgu do¤ruluklar›n›n aksini düflünmek zihni çeliflkiye düflürmez. Örne¤in “bütün kediler miyavlar” önermesi gerçekten evrensel olarak do¤rudur ama bu do¤ruluk matematik önermelerdeki gibi zorunlu de¤il, sadece olumsald›r (contingent). Yani kediler baflka türlü de ses ç›karabilirlerdi. Onlar›n baflka türlü ses ç›kard›klar›n› hayal etmek ya da düflünmek zihnimizi çeliflkiye düflüren bir durum de¤ildir. Oysa iki kez iki befl eder desek zihnimiz derhal çeliflkiye düflecektir. Olgu do¤ruluklar›n›n zorunlu de¤il, olumsal olmalar›ndan anlafl›lmas› gereken fley budur. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers 2. New York: Oxford University Press. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers 1. Great Britain: Oxford University Press. Copleston, F. (1996). Leibniz. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Copleston, F. (1996). Spinoza. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Çelik, S. (2010). Bilgi Felsefesi: ‹lkça¤’dan Yeniça¤’a. ‹stanbul: Doruk Yay›nevi. Garber, D., Ayers, M. (2003). The Cambridge History of Seventeenth Century Philosophy I - II. Cambridge University Press. Gökberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Leibniz. G. W. (1962). Monadoloji. çeviren: Suut Kemal Yetkin, Ankara: Üniversite Bas›mevi. Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing Ltd. Ross, G. M. (2002). Leibniz. çeviren: Cemal Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤. çeviren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Spinoza, B. (1965). Etika. çeviren: Hilmi Ziya Ülken, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. Scruton, R. (2002). Spinoza. çeviren: Cemal Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. United States of America: McGrow Hill Inc. Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü-II: Ça¤dafl Felsefe. çeviren: ‹brahim fiener, ‹stanbul: ‹zdüflüm Yay›nlar›. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Webster’s Dictionary. Wikipedia, The Free Encyclopedia. MODERN FELSEFE-I 4 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Thomas Hobbes’un yöntem ve bilgi anlay›fl›n› aç›klayabilecek, Thomas Hobbes’un ahlak ve siyaset anlay›fl›n› de¤erlendirebilecek, John Locke’un epistemoloji konusundaki görüfllerini ve özgün bilgi anlay›fl›n› tart›flabilecek, John Locke’un ahlaksal ve siyasal görüfllerini tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Conatus Toplum Sözleflmesi Leviathan Do¤al Yasa Atomcu Bireycilik Tabula Rasa • • • • • Basit ‹deler Karmafl›k ‹deler Moduslar Duyum Düflünüm ‹çindekiler Modern Felsefe-I ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke • THOMAS HOBBES'UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI • HOBBES'UN AHLAK VE S‹YASET ANLAYIfiI • JOHN LOCKE'UN B‹LG‹ VE D‹L ANLAYIfiI • LOCKE'UN AHLAKSAL VE S‹YASAL GÖRÜfiLER‹ ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke THOMAS HOBBES’UN YÖNTEM VE B‹LG‹ ANLAYIfiI Thomas Hobbes (1588-1679), Yeniça¤da deneycili¤e giden yolu açan önemli bir ‹ngiliz düflünürüdür. Oxford’da Skolastisizm ve Aristoteles dersleri alm›fl, 20 y›l yaflad›¤› Paris’te Descartes, Gassendi ve Mersenne’le tan›flm›fl, Francis Bacon ve Herbert of Cherbury ile iliflkileri ve Öklid’in Elementler’i üzerine okumalar› felsefeye yönelmesini sa¤lam›flt›r. De cive (Yurttafl Üzerine-1642), De corpore, (Cisim Üzerine-1655), De homine (‹nsan Üzerine-1658) adl› üç bölümden oluflan Felsefenin ‹lkeleri isimli bir eser yazm›fl, 1651’de yazd›¤› Leviathan ise siyaset felsefesinin temel yap›tlar›ndan olmufltur. Descartes’ten etkilenmiflse de onun idealist görüfllerine karfl› ç›km›fl, ‹lkça¤ atomculu¤unu yeniden dirilten Gassendi’nin etkisiyle natüralist bir do¤a felsefesi gelifltirmifltir. Yeniça¤da epistemolojik aç›dan ilk kapal› empirist sistemi ortaya koymufl, kiliseden ba¤›ms›z, güçlü bir devlet modelini savunarak devlet kurumunun siyasi ve etik ödevini bilimsel olarak temellendirmeye çal›flm›flt›r. Felsefesinin Amac› ve Do¤as› Hobbes da t›pk› Bacon gibi bilim ve felsefenin pratik yararc›l›¤›n› savunur. Felsefenin görevi insan› dogmatik düflüncelerden kurtar›p yeni düflüncelerin kap›lar›n› açmak ve teoloji karfl›s›nda bir durufl kazand›rmakt›r. Teolojinin bilimsel olmad›¤›n› savunmufl, ruhun tinsel yap›da oldu¤u tezine de karfl› ç›km›flt›r. Bunun yerine, Copernicus, Galileo ve Harvey’in yeni do¤al bilimini savunmufltur. Ona göre do¤al felsefenin (bilim) yan› s›ra ahlaksal ve siyasi felsefe de yararl›d›r çünkü insan, günlük ve siyasi yaflam›n kurallar›n› iyi anlamad›¤› için büyük siyasi y›k›mlarla karfl›laflmaktad›r. Bu kurallar›n bilgisi ahlak felsefesidir. Hem bilimlerde, hem siyaset alan›nda bilgi, güçtür ve felsefenin ana amac› önceden görülebilen etkileri kendi yarar›m›za kullanabilmektir. ‹nsan yaflam›n›n yarar› için zihnimizde tasarlad›¤›m›z etkileri, araç-gereç ve güç bak›m›ndan cisimlerin birbirlerine uygulanmalar› yoluyla üretebilmemiz gerekir. Bu yüzden cisimler dünyas›ndan hareket etmek zorunludur. Hobbes için felsefe nedensel aç›klama ile yani bir etkiyi ortaya ç›karan süreçlerin bilimsel aç›klamalar› ile ilgilenir. Oluflturucu bir süreçle var olmam›fl olan Tanr› ve tinsel varolufl biçimleri felsefeden d›fllanmal›d›r. Felsefenin konusu, oluflumunu tasarlayabilece¤imiz birleflme ve çözülme özelli¤i tafl›yan her türlü cisimsel fleydir. Hobbes’a göre felsefe nedensel aç›klamayla ilgilenir. Konusu, oluflumunu tasarlayabilece¤imiz birleflme ve çözülme özelli¤i tafl›yan her türlü cisimsel fleydir. Bu yüzden oluflturucu süreçlerle var olmam›fl olan Tanr› ve tinsel varl›klar felsefeden d›fllanmal›d›r. 96 SIRA S‹ZDE Modern Felsefe-I 1 Thomas Hobbes’a göre felsefe neden Tanr›’y› ve tinsel yap›daki varl›klar› konu edinemez? Tart›fl›n›z. Felsefenin Bölümleri Hobbes’a göre cisimler do¤al cisim ve devlet olmak üzere ikiye ayr›l›r. Do¤al felsefe do¤al cisimleri, Yurttafll›k felsefesi devleti ele al›r. Felsefe yaln›zca cisimler ve onlar›n özellikleriyle ilgilenir. Hobbes, cisimden sadece maddesel cisimleri anlamaz. Ona göre iki tür cisim vard›r. Do¤a taraf›ndan yap›lan do¤al cisim ve insanlar›n istenç ve anlaflmalar›yla oluflan devlet (commonwealth). Böylece felsefe de do¤al felsefe ve yurttafl felsefesi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Yurttafl felsefesi de iki alt bölüme ayr›l›r: psikoloji ve siyaset. Çünkü devleti anlamak için önce insan›n duygu ve tutumlar›n› anlamak gerekir ve psikoloji bunlar› konu edinir. Politika ise insan›n devlete karfl› ödevlerini ele al›r. Yurttafll›k felsefesi ifadesi bazen bu özel alan› ifade etmekte de kullan›l›r. Böylece Hobbes, dizgesel bir bütünlük sergileyen felsefi sistemini De corpore (Cisim Üzerine), De homine (‹nsan Üzerine) ve De cive (Yurttafl Üzerine) bafll›klar› alt›nda inceler. Ona göre geometri fizik ve ahlak da felsefenin alan› içinde yer al›rlar. Felsefenin bu bölümlenifli Descartes’›n ve Hobbes’un döneminde felsefenin henüz ansiklopedik bir bilim olarak alg›lan›fl›n› yans›tmaktad›r. Yani felsefe en genel bilim durumundad›r. Descartes da felsefeyi, “kökleri metafizik, gövdesi fizik ve dallar› geri kalan tüm bilim dallar›” olarak düflündü¤ü ulu bir a¤aca benzetmiflti. Felsefenin Yöntemi Hobbes’a göre felsefi yöntem bir ölçüde tümevar›ml›, bir ölçüde tümdengelimlidir. Hobbes, Descartes’tan etkilenerek yöntemsel bak›mdan ussalc›l›¤›, yani bafllang›ç ilkelerinden hareketle ç›kar›mlarda bulunma anlay›fl›n› benimsedi. Ona göre tümdengelimsel hipotetik yöntem felsefedeki uslamlamalar›n ana eksenini oluflturur. Hobbes, “uslamlamay› hesaplama olarak anl›yorum” demifl, hesaplaman›n ise toplama ve ç›karma oldu¤unu belirtmifltir. Bu terimleri birlefltirme ve çözümleme anlam›nda kulland›¤› anlafl›lmaktad›r. Çözümleyici yöntem analitik, birlefltirici yöntemse sentetiktir. Felsefi yöntem iflte bu çözümleme ve birlefltirmeyi içerir. Çözümlemede zihin tikelden tümele, yani ilk ilkelere ilerler. Birlefltirmedeyse zihin ilke ya da genel nedenlerden yola ç›karak bunlar›n etkilerini kurmaya geçer. Nedensel iliflkileri belirlemenin bütün bir süreci, Hobbes’un terimiyle bulufl yöntemi, bir ölçüde çözümsel, bir ölçüde birleflimseldir; yani bir ölçüde tümevar›ml› bir ölçüde tümdengelimlidir. Bu yöntem Galileocu yönteme benzer. Hobbes bulufl yöntemi ile tan›tlama yöntemi aras›nda da ayr›m yapar. Tan›tlamada ya da ö¤retici yöntemde daha fazla tan›tlanamayan ilk ilkelerle bafllan›r ve sonra ç›karsama yoluyla sonuçlara gidilir. Bu yap›s›yla tan›tlama yöntemi birleflimlidir. Hobbes yöntem bahsinde matemati¤in önemini vurgular. Ona göre tüm uygulamal› bilimler, geliflmelerini matemati¤e borçludur. Özellikle fizik ile matematik aras›nda s›k› bir ba¤ vard›r. Do¤al felsefeyi incelemek için geometri bilgisiyle bafllamak gerekir. Birleflimci yöntem gere¤i ahlak ve politikan›n bir bilgisini elde etmek için, ilkin matematik ve fizi¤i incelemenin zorunlu oldu¤unu dile getirir, çünkü birleflimci yöntem, tüm etkileri ilk ilkelerden yak›n ya da uzak sonuçlar olarak görmeyi içermektedir. Ama ahlak ve politika alanlar›n›n göreli ba¤›ms›zl›¤›n› öne sürmüfl bir kifli olarak, insan psikolojisini ve insan›n toplumsal ve politik yaflam›n› ele al›rken yeni empirik verilere de gereksinim duyulaca¤›n› belirtmek zorunda kal›r. Bu da çözümleyici yönteme baflvurulmadan gerçekleflemez. 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 97 Bilgi Kuram› Hobbes bilginin temeli bak›m›ndan empirist idi. Filozof verili olanla, yani d›flsal cisimlerin bizde yaratt›¤› duyu-izlenimleri ve bunlar›n bellek içerikleri ile ifle bafllamal›d›r. Bu flekilde elde edilen bilgi yine de felsefi bir bilgi de¤ildir. Çünkü bu bilgiler her insanda ortakt›r ama uslamlama ile de¤il, dolays›zca elde edilmifllerdir. Herkes günefli görüp var oldu¤unu bilir ama kimse böyle bir bilginin astronomi bilgisi oldu¤unu öne sürmez. Benzer flekilde, insanlar›n birtak›m eylemler gerçeklefltirdikleri bilinir ama herkes insan eylemlerinin felsefi bir bilgisini tafl›maz. Hobbes burada felsefi bilgi ifadesiyle bilimsel bilgiyi kast eder. Bilimsel bilgi nedensel iliflkilerle ilgilenen bilgi türüdür; nedenleri etkilerden, etkileri de nedenlerden elde etmeye çal›fl›r. Burada sadece yal›n deneyim de¤il, uslamlama da önemli bir rol oynar. Yöntem konusunda gördü¤ümüz bir tür hesaplama yapmakt›r. Bu da çözümleme ve birlefltirmeyi içerir. Çözümleme ile bafllang›ç ilkelerine do¤ru yükseliriz. Birlefltirme ile bu ilkelerden ç›kar›labilecek sonuçlar› ç›kar›r›z. Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda Hobbes, bilgiyi olgu bilgisi ve sonuç bilgisi olarak ikiye ay›r›r. “Bir fleyin yap›ld›¤›n› gördü¤üm ya da yap›ld›¤›n› an›msad›¤›m zaman bilgim olgu bilgisidir.” Bu, mahkemede bir tan›ktan istenen türde bir bilgidir. Olgu bilgisinin örne¤i tarihtir; do¤al tarih ya da yurttafll›k tarihi biçimini alabilir. Sonuç bilgisi ise, örne¤in A do¤ru ise B de do¤rudur türünden bir bilgidir, yani koflullu ya da varsay›ml›d›r. Hobbes’un verdi¤i örnek fludur: “E¤er gösterilen flekil bir çember ise, o zaman merkezden geçen herhangi bir do¤ru çizgi onu iki eflit parçaya bölecektir.” Bu, ‘uslamlama’ yapan kifliden istenmesi gereken türden bir bilimsel bir bilgidir. Tikel fleylerin çözümlemelerini yaparak en tümel ilkelere ulaflabilir, böylece onlar›n nedenlerini bilebiliriz. Evrendeki ilk tümel neden Hobbes’a göre devinimdir. Felsefe do¤al ve politik cisimlerin devini ve eylem biçimlerini aç›klamak durumunda oldu¤u için, insan do¤as›, zihinsel dünya ve Devlet, t›pk› fiziksel cisimler ve do¤a oluflumlar› gibi düzeneksel olarak, yani etki tepki terimleri içinde aç›klanabilir. Etki ve tepkisini bilebilece¤imiz her oluflum felsefenin konusudur: Bu aç›dan fizik ve psikolojiden oluflan do¤al felsefe, ahlak ve politikalardan oluflan politika bilimi-felsefesi karfl›m›za ç›kar. Bilgi felsefesinde sorulacak temel soru bafllang›ç ilkelerine nas›l ulafl›ld›¤›d›r. Bu, duyum izlenimlerinde ç›k›fl noktas›n› bulur. Duyum nedir? Renk, ses, tat, koku gibi fleyler duyumdur. Bu oluflumlar duyu organlar› üzerinde baz› d›flsal nesnelerin eylemlerinden kaynaklan›r. Devinim organda üretilir, sinirler arac›l›¤›yla beyne ve kalbe iletilir. Bu oluflum d›flsal cisimlerin görünümünü sa¤lar. O halde duyumlar beyindeki ya da sinir sistemindeki cisimciklerin devinimden baflka bir fley de¤ildir. Devinimin görünümü renk ya da görüntüdür. Böylece duyumlar fleylerin nitelikleri de¤ildir. Onlar bizim içimizdeki devinimlerdir. Öyleyse bütün duyumlar düflseldir, ama nedenleri gerçektir. Nedenler ile duyumlar ya da görünümler aras›nda hiçbir benzerlik bulunmaz. D›flar›daki gerçeklik devinen gerçekliktir; biz onu renk, ses ya da koku olarak alg›lar›z. Duyum ile elde etti¤imiz dünya resmimiz, t›pk› resimlerin kendileri gibi gerçek de¤ildir. Yani Hobbes, duyumlar konusunda Descartes gibi düflünür: Descartes, bu tür duyumlara nesnelerin ikincil nitelikleri demekte ve bunlar›n nesnelerde bulunmad›¤›n›, nesnelerin deviniminin etkisiyle zihnimizde olufltu¤unu belirtmekteydi. Zihinde oluflan bu duyumlar düflüncelerimizin ç›k›fl noktas›n› olufltururlar. Bunlar bellekte var olmaya devam ederler. Bu bellek versiyonlar› daha çok imgeler ya da tasar›mlard›r. Ona göre imgelenebilir olan ile tasar›mlanabilir olan özdefltir; bundan sonsuz olan›n ya da maddesel-olmayan›n hiçbir düflünce ya da imgesine sahip olamay›z sonucu ç›kar; imgeleyebil- Hobbes bilgiyi olgu bilgisi ve sonuç bilgisi olmak üzere ikiye ay›rmaktad›r. Tikel fleyler çözümlenerek en tümel ilkelere ulafl›labilir. Bu esas üzere evrendeki ilk tümel neden devinimdir. 98 Modern Felsefe-I Hobbes’a göre imgelenebilir olan ile tasar›mlanabilir olan özdefltir. O halde sonsuz olan›n ya da maddesel olmayan›n düflünce ya da imgesi olamaz. di¤imiz her fley sonludur. ‹mgelenebilir her fley sonludur. Sonsuz bir fleyin düflüncesi ya da kavram› olmaz; ‘cisimsel-olmayan töz’ terimi ‘cisimsel-olmayan cisim’ ya da ‘yuvarlak dörtgen’ terimi denli çelifliktir. Bu tür terimler ‘imlemsiz,’ yani anlams›z ve içeriksizdirler. Hobbes, bu ba¤lamda, tümellerin sadece birer ad oldu¤unu savunur. Filozof, düflüncelerini an›msamas›na yard›mc› olacak imlere-iflaretlere gereksinim duyar; bu imler adlard›r. Düflüncelerini baflkalar›na aktarmak istedi¤i zaman bu imler, sembol-simge görevi görürler. Konuflma, bunlar›n birbirlerine ba¤lanmas›ndan oluflur. O halde bir ad, bir im için hizmet görmek üzere keyfi olarak seçilen bir sözcüktür. Fakat her ad›n, bir fleyin ad› olmas› gerekmez. Örne¤in hiçbir fley sözcü¤ü belli bir fleye iflaret etmez. Ayr›ca adlardan baz›lar› tek bir fleyi adland›r›rken (örne¤in, Sokrates ve flu adam gibi) baflkalar› pek çok fleyi ortak olarak adland›r›rlar. Bu ortak adlara tümeller denir. Burada tümellik ada iliflkindir, yoksa ad›n gösterdi¤i fley tümel de¤ildir. Dahas› bu tümel ad herhangi bir tümel kavrama da iflaret etmez. Bu tümel sözcü¤ü ne do¤ada var olan herhangi bir fleyin ad›d›r, ne de zihinde oluflturulan herhangi bir düflüncenin ya da imgenin ad›d›r. Tersine her zaman bir sözcü¤ün ya da ad›n ad›d›r. Bu tümel adlara zihnimizde yan›t veren kavramlar, pek çok canl› varl›¤›n ya da baflka fleylerin imgeleridirler. Hobbes, düflünülebilir olanla imgelenebilir olan› özdefllefltirme yoluna gitti¤i için, tümel nitelikli bir kavrama zihnimizde yer olamazd›. Bireysel nesne kümeleri için ortak adlar kullanmam›z›n nedeni, bu fleyler aras›ndaki benzerliktir. Bu benzerli¤in d›fl›nda baflka bir aç›klama yapamamaktad›r. Bir tümel ad belli bir nitelikteki ya da baflka bir ilinekteki benzerlikleri yüzünden birçok fleye yüklenir. Hobbes, düflünülebilir olanla imgelenebilir olan› özdefllefltirdi¤i için zihinde tümel nitelikli kavramlara yer olmad›¤›n› savunmufltur. SIRA S‹ZDE 2 Hobbes’a göre insan, bitki, tafl gibi somut varl›klara uygulanan adlar birincil yönelimsel tümel adlar, cins, tür, ayr›m gibi mant›ksal terimler ise ikincil yönelimsel tümel adlard›r. Hobbes’un ad ile tümellik aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klay›n›z. Ockham ve Ortaça¤daki baflka öncelleri gibi Hobbes da, birincil yönelimsel tümel adlar ve ikincil yönelimsel tümel adlar aras›nda bir ayr›m yapar; birincil yönelimsel tümel adlar insan, bitki, tafl gibi somut varl›klara uygulanan tümel adlard›r. ‹kincil yönelimsel tümel adlar ise bu birincil olanlar› niteleyen cins, tür, ayr›m, tümel, tikel gibi mant›ksal terimlerdir. Birincil yönelim tümeller, fleylerin kendilerinin de¤il, zihnimizdeki bir tasar›m›n, bir imgenin ad›d›r. Biri konuflurken bir tümel sözcük kullan›yorsa, bu, dinleyen için onun bir tasar›m›n›n, imgesinin simgesidir. Tümel bir ad zihindeki bir imge ya da kurguyu simgeliyorsa da olgusall›kla bir biçimde iliflkilidir çünkü zihinsel imge, sonuçta nesnelerden elde edilir. D›fl›m›zdaki fleyler duyular›m›z arac›l›¤›yla bedenimize etki ederler. Bu etkiler zihinde bir tasar›m ya da imgeye dönüflürler. Zihinde duyular üzerinden yarat›lmam›fl hiçbir tasar›m ya da imge yoktur. Geri kalan her fley bu kökenden türer. Yani tümellik, ‘düflünceler’i simgeleyen sözcüklere aitse de tümel bildirimler ve olgusall›k aras›nda dolayl› da olsa bir iliflki vard›r. Olgusall›k ise fenomenler alan›ndan baflka bir fley de¤ildir çünkü Hobbes’un bellek ile özdefllefltirdi¤i deneyim ile bilim aras›nda büyük bir ayr›m vard›r: Deneyim hiçbir fleyi tümel olarak vermezken, tümel ç›kar›mlarda bulunan bilim duyu deneyimine dayan›r. Bilimsel Bilgi Yukar›daki bilgiler ›fl›¤›nda bilimin tamamen fenomenlere (görüngü) dayand›¤› aç›kt›r. Fenomenler imgeleri üretmekte, imgeler sözcüklere çevrilmekte ve bunlar›n konuflmadaki ba¤›nt›lar› bilimi olanakl› k›lmaktad›r. Bilim önermelerini deneyimde s›namak olanakl› ise de Hobbes bilimde tümüyle empirist bir tutum sergilemez. Hobbes’un felsefe ya da bilim konusunda söyledi¤i fley, ilk ilkelerden sonuç- 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke lar›n ç›kar›lmas›d›r. ‹lkelerin bilgisine varmada tümevar›m› kabul etse de, bilimsel ifllemin göstergesi olarak vurgulad›¤› fley, tan›tlama yoluyla sonuçlar›n geçerli k›l›nmas›d›r. Ç›kar›m›n bafllang›ç noktas› olan ilkeler tan›m önermeleridir. Tan›mlar sözcüklerin anlamlar›n›n aç›klan›fl›ndan baflka bir fley de¤ildir. Tan›m, yüklemi öznesini çözümleyen bir önermedir. Tan›mlar tan›tlaman›n biricik ilkeleridir ve bu tan›mlar›n kendileri tan›tlanamazlar. Uzlafl›msal olarak konmufllard›r ve bunlardan ç›kar›lacak sonuçlar zorunluluk tafl›maz. Bu durumda bilimsel önermeler ile olgusal dünya aras›nda bir ayr›l›k söz konusu olmakta, bilimsel önermelerin olgusall›¤a uygulanabilirlikleri konusunda hiçbir güvence kalmamaktad›r. O halde Hobbes’un nominalizmi bilim ile olgusal dünya aras›nda bir kuflkuculu¤a gelip dayan›r. Hobbes’a göre; “uslamlama adlara, adlar imgeleme, imgelem ise bedensel organlar›n devinimlerine ba¤›ml›d›r.” Yani uslamlama yaln›zca sözcükler aras›ndaki ba¤›nt›lar› dile getirir. Böylece Hobbes’un nominalizmi tümel kavramlar›n yan› s›ra bilginin ana tafl›y›c›s› olan önermeleri de kapsam›fl olur. Yine de Hobbes’a göre ister nedenden etkiye, ister etkiden nedene ilerleyelim; yine de olanakl› etki veya nedenlerin bilgilerine ulafl›labildi¤i olgusu do¤ru kal›r. Buna göre biricik kesin bilgi önermelerin imlemlerinin bilgisidir; A, B’yi imliyorsa ve A do¤ruysa, B do¤rudur. Yine de nedensel iliflkilerin, gerçekte onlar› düflündü¤ümüz gibi olduklar› konusunda mutlak kesinli¤e ulaflamay›z. 99 Ç›kar›m›n bafllang›ç noktas› tan›m önermeleridir. Tan›mlar sözcüklerin aç›klanmas›d›r. Yüklemi öznesini çözümleyen önermeye tan›m denir. Cisimler Dünyas› Hobbes’a göre felsefe genel anlamda cisimlerin nedenleri ve nitelikleriyle ilgilidir. Üç cisim türü oldu¤u belirtilmiflti; fiziksel cisimler, insan cismi ve politik cisim, yani devlet. Üçünü de ilgilendiren tek temel ilke devinimdir çünkü tümü de devinim içindedirler. Devinim bir yerin süreli olarak terk edilifli, baflka bir yerin kazan›l›fl›d›r. Devinime neden olan fley, devinen fleyin yerini de¤ifltirir. Atalet halindeki fleyler, bir fley onlar› devindirmedikçe bu hali korurlar. Sadece devinen bir cisim, atalet halinde olan cismin devinimine neden olabilir. Devindirilen cisim atalet durumunu koruyamaz. Ayn› flekilde devinim halinde olan cisim, devinimi baflka bir cisimce durdurulmad›kça devinimini sürdürür. Hobbes, “sadece cisimler varolur” öncülünden hareketle, tüm gerçeklik süreçlerinin devinen cisimlerin terimleri içinde aç›klanaca¤›n› söyler. fieyler, içlerindeki bir fleyin baflka bir fley taraf›ndan devindirilmesi nedeniyle farkl›laflt›klar› için sadece fiziksel olan de¤il, zihinsel olan da de¤iflir. Cismin uzaml›l›¤› ve zamanl›l›¤› da devinim kadar aslidir. Uzam, zihnin d›fl›nda varolan bir fleyin imgesi, zaman ise devinim içindeki öncenin ve sonran›n imgesidir. Bunlar, nesnel temelleri olmakla birlikte, birer imge fleklinde zihnimizde varolmaktad›rlar. Uzam›n nesnel temeli, tüm niteliklerinden soyutlama içinde varoldu¤u düflünülebilen cisimdir. Cisim, uzam› nedeniyle ‘cisim’ olarak adland›r›lmakta ve düflüncemize ba¤›ml› olmad›¤› için ‘varoldu¤u’ kabul edilmektedir. Uzam›n ve zaman›n sonsuz olup olmad›¤› da onlar› imgeleme biçimimize ba¤l›d›r. Uzam› ve zaman› bitimli olarak da, bitimsiz olarak da imgeleyebiliriz. Bu bak›mdan kesin bir fley söylenemez. Uzam ve biçim tüm cisimlerde ortak olan ve cisim yok olmad›¤› sürece yok olmayan niteliklerdir. Hiçbir cisim uzams›z ve biçimsiz olarak düflünülemez. Biçim de¤iflebilir ama biçime sahip olmayan cisim olamaz. Bu nedenle uzam ve biçim birincil niteliklerdir. Oysa sertlik gibi bir nitelik yumuflakl›k taraf›ndan izlenebilir. Büyüklük de uzam ile ayn› fleydir. Büyüklük de yer ile ayn› m›d›r? Hobbes’a göre ayn› fley de¤ildir. ‘Yer’ flu ya da bu nicelik ve biçimdeki herhangi bir cismin imgesidir ve bu imge zihnin d›fl›ndaki bir fley de¤ildir; görüngüsel uzam- Devinim, fiziksel cisimlerin, insan cisminin ve politik cisim olan devletin üçünü birden kapsayan tek temel ilkedir çünkü bunlar›n üçü de devinim halindedirler. 100 Modern Felsefe-I d›r, oysa büyüklük gerçek uzamd›r ve yer dedi¤imiz imgeyi yaratmaktad›r. ‹kincil niteliklerin bilince sunulufl biçimleri içinde var olmad›klar›n› bilgibilim alt bafll›¤› alt›nda ele alm›fl bulunuyoruz: renk, ses, koku, tat ve dokunulabilir nitelikler görüngüden ya da imgeden baflka bir fley de¤ildirler. Felsefe bu görüngülerin, yani imgelerimizin nedenlerini bulma çabas›d›r. HOBBES’UN AHLAK VE S‹YASET ANLAYIfiI Zihnin Yap›s› Hobbes’a göre zihin, beyindeki bir devinimdir ve imgeler ya da idealar bu devinim sonucu ortaya ç›karlar. Tüm duygular bedensel devinimlerin zihinsel olarak nitelenen görüngülerinden ibarettir. ‹stenç, düflünüp tafl›nmadaki son edimdir. Buraya dek yer de¤ifltiren cisimlerin devinimi konu edildi. Hobbes bu temel devinim biçimine hayvan ve insana özgü canl›l›k devinimini ve istençli devinimleri de ekler. Canl›l›k devinimleri beslenme, nefes alma gibi do¤umla bafllay›p yaflam boyu devam eden devinimlerken, istençli devinimler konuflmak, yürümek gibi devinimlerdir. Bu devinimlerin kayna¤› zihnimizdedir ve ço¤unlukla bir düflünce taraf›ndan öncelenirler. Zihin denen fley de beyindeki bir devinimdir; imge ve idealar bu devinim sonucu do¤arlar. Beyin ve kalpteki devinimler maddesel bir tözün devinimleridir. Bu aç›dan Hobbes bir maddeci olsa da, zihinsel oluflumlar konusunda farkl› bir maddecilik sergiler; burada bilinçlilik durumlar› art›k devinim de¤il, devinimin etkileridir. Zihinselli¤in temelinde bir dürtü gücü ya da çaba gösterme vard›r; bu Spinoza’n›n conatus dedi¤i fleydir. Bu çaba gösterme, kendisine neden olan bir fleye yönelik ise istek, arzu; bir fleyden uzaklaflmaya yönelikse kaç›nma, nefret gibi adlar al›r. Baz› istek ve kaç›nmalar, örne¤in yiyece¤e istek do¤ufltand›r. Bunlara ifltah denir. Doyurulmalar› hofllanmaya, mutlulu¤a, doyurulmamalar› hoflnutsuzlu¤a, mutsuzlu¤a yol açar. De¤iflik istek ve kaç›nma biçimlerinden karfl›m›za tutku ya da duygu denen ruhsal edimler ç›kar; bunlar›n özü de devinimdir: d›flsal nesneler duyu organlar›n› etkiler, buradan beynin tasar›mlama dedi¤imiz devinim ve uyar›l›fl› do¤ar, beyin bu devinimi yüre¤e iletir ve orada tutkular oluflur (akt. Copleston, 1991: 49). Hobbes’a göre yal›n tutkular duygular, arzu, sevgi, korku, tiksinme, nefret sevinç ve üzüntüdür ve bunlar de¤iflik biçimlere bürünürler. ‹nsanlar›n istediklerini elde etme ya da etmeme durumlar›n› ele al›rsak, umut ve umutsuzluktan söz edebiliriz. Umut, herhangi bir nesneyi isteme gücü, umutsuzluk ise bu istekteki zay›fl›kt›r. Örne¤in zenginlik iste¤i açgözlülük, öne geçme iste¤i h›rs olarak adland›r›labilir. Birini tek olarak sevme ve tek olarak sevilme iste¤i sevgi tutkusu ya da aflk olarak adland›r›l›r. Oysa sevginin karfl›l›kl› olmamas› korkusu k›skançl›k olarak adland›r›l›r. Bir tutkuyu devinimin kendisi olarak adland›rabiliriz. Ani çökkünlük buna örnektir. Tüm bu edimler bedensel devinimlerin zihinsel olarak nitelenen görüngülerinden baflka bir fley de¤ildir. Hobbes, istenç konusunda ise insanlar›n belli eylemleri düflünüp tafl›narak gerçeklefltirdiklerinin fark›ndad›r ama bu düflünüp-tafl›nmay› duygular›n terimleri içinde ele al›r: “fieyin ya yap›lmas›na ya da olanaks›z oldu¤unun düflünülmesine dek sürdürülen istekler, tiksinmeler, umutlar ve korkular›n toplam› düflünüp tafl›nma dedi¤imiz fleydir (akt. Copleston, 1991: 50). Hobbes’a göre istençli edimler hayvanlarda da vard›r. Düflünüp tafl›nmadaki son istek ya da kaç›nma istenç ya da isteme edimi olarak adland›r›l›r. Eylem bu son iste¤e ba¤l›d›r ve bu hayvanlarda da oldu¤u için onlar da istençli davran›fllar ortaya koyarlar. ‹stenç özgürlü¤ü iki türde de eflittir. 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 101 ‹yi ve Kötü Hobbes’a göre insanda hofllanmaya ya da mutlulu¤a yol açan fley iyi, hoflnutsuzlu¤a ya da mutsuzlu¤a yol açan fley kötüdür. Bir insan›n iste¤inin ya da arzusunun nesnesi ne olursa olsun onun taraf›ndan iyi olarak adland›r›lacak, nefretinin ya da tiksinmesinin nesnesi kötü ve de¤ersiz olacakt›r. Yani iyi ve kötü göreli kavramlard›r; mutlak iyi ve kötü yoktur. ‹yi ve kötü aras›nda ayr›m yapmak için nesnelerin kendilerinden al›nan ortak bir ölçüt de bulunmaz. Bu konuda ölçüt bireyin kendisidir. ‹yi ve kötü bireyin istençli edimlerine ba¤l›d›r. Devletle iliflkisi içinde düflünürsek neyin iyi, neyin kötü oldu¤unu belirleyen fley egemen güçtür. Zihinsel erdemler bahsinde ise Hobbes, do¤al ve kazan›lm›fl zihinsel nitelikler aras›nda ayr›m yapar. Örne¤in baz› insanlar do¤al olarak yavafl, baz›lar› h›zl›d›r bu ayr›m›n temeli tutkular›n›n ayr›m›na ba¤l›d›r. Amaçlar› tensel haz olanlar bu amaca katk›da bulunmayan fleylerden daha az hofllan›rlar ve bilgi kazanma araçlar›na dikkat göstermezler. Kazan›lm›fl kavray›fl, yani ak›ll›l›k konusunda e¤itim gibi etmenler önemli rol oynar. Bu alandaki kavray›fl ayr›mlar›nda en fazla rol oynayan tutkular güç, zenginlik, bilgi ve onur iste¤idir. Bunlar›n son üçü birinciye indirgenebilir çünkü zenginlik, bilgi ve onur de¤iflik güç türlerinden baflka bir fley de¤ildir. Güç iste¤i insan›n zihinsel yatk›nl›klar›n› gelifltirmesi bak›m›ndan en temel etkendir. Hobbes’un psikoloji ve ahlak görüflleri atomsal bireycili¤e dayan›r. ‹nsan toplu halde yaflasa da neyin iyi neyin kötü oldu¤unu kendi istenciyle belirler. Buna atomsal bireycilik denebilir. Bu bireycili¤in do¤urdu¤u sorunlardan kaç›nmak için Hobbes, insan yaflam›n› bireycilikten, yine yapay bir cisim olan ‘Devlet’ yaflam›na do¤ru evrimlefltirmifltir. Atomsal bireycilik insan›n toplu halde yaflasa bile neyin iyi neyin kötü oldu¤unu bireysel istenciyle belirlemesi esas›na dayan›r. Hobbes’un Siyaset Kuram›nda Do¤al Savafl Durumu Hobbes’un atomsal bireyci psikolojisine ve eti¤ine göre insan bireylerinin güç iste¤i içinde olmalar› do¤ald›r. Gücün temeli bedensel bir devinim, bir kuvvettir ve insan›n bu kuvveti, di¤er hayvanlar gibi, eylemlerinde sergilemesi do¤ald›r. Bu durumda güçlü güçsüzü ezebilir ve güç bir hak durumuna gelebilir. Oysa insanlar do¤adaki belli bir türün bireyleri olmalar› nedeniyle bedensel ve zihinsel bak›mdan eflittirler. Güçsüz yanlar›n› güçlü yanlar›yla dengeleyebilirler. Mesela bedenen güçsüz olanlar rakiplerini hileyle yenebilirler. Bu durumda güçler eflitlenir. Ayr›ca her insan öz güvenli¤ini sa¤lamak e¤ilimindedir ve bunun için baflkalar›yla rekabete girer. Hobbes, bu durumu herkesin herkese karfl› savafl› olarak betimler. Bu savafl durumu ortak bir güç alt›nda birleflilene dek sürer. Bu aflamada “insan insan›n kurdudur.” Hiçbir ahlaksal kayg›, yasa, hak yoktur. Zor kullanma ve aldatma biricik erdemdir. Birinin ele geçirdi¤i fley, elinde tutabildi¤i sürece onundur. Böyle bir durumda insanlar eflit derecede tehlikededirler ve bu durumdan ancak toplumun örgütlenmesi ve devletin kurulmas› yoluyla ç›kabilir ancak bu yolla bar›fl ve uygarl›¤a ulafl›labilirler. ‹nsan›n toplumdaki do¤al durumu, herkesin herkese karfl› savafl›d›r. Bu aflamada insan insan›n kurdudur ve bu hâl, ortak bir güç olan devlet alt›nda birleflilene dek sürer. Do¤a Yasalar› Herkes böyle bir savafl durumundan ç›kmay› arzular çünkü bu herkesin yarar›nad›r. Üstelik do¤a bize bunun olana¤›n› sunmaktad›r. Zira baz› tutkular savafla yol açsa da, ölüm korkusu ve refah arzusu insanlar› bar›fla yöneltir. Ak›l da, kendini koruma iste¤inin nas›l etkili k›l›nabilece¤ini gösterip uygun bar›fl kurallar›n› sunar. Bu kurallar do¤a yasalar› denen fleylerdir. Hobbes’a göre do¤al bir yasa, ak›l taraf›ndan bulunan ve neyin yap›l›p neyin yap›lmayaca¤›n› söyleyen genel bir kurald›r. Yaflamda kalmak yolundaki do¤al arzudan belli yasalar zorunlulukla türerler. Hobbes’a göre insanl›k do¤al savafl durumundan do¤al yasa yoluyla kurtulabilir. Do¤al bir yasa, ak›l taraf›ndan bulunan ve neyin yap›l›p neyin yap›lmayaca¤›n› söyleyen genel bir kurald›r. 102 Modern Felsefe-I ‹lk yasa “her insan bar›fl› aray›p bulmal› ve onu takip etmelidir.” Bu yasa bar›fl›n do¤al oldu¤unu kabule zorlar çünkü yaflamda kalma gereklili¤inin mant›ksal sonucudur. Bundan ikinci yasa ç›kar; “Bir insan, öteki insanlar da istekli olduklar› zaman, bar›fla ve kendini korumaya istekli ise o zaman tüm fleyler üzerindeki hakk›ndan vazgeçmenin zorunlu oldu¤unu düflünecek ve öteki insanlara izin verdi¤i kadar›yla öteki insanlar›n da kendisine verece¤i özgürlükle yetinecektir.” Toplum Sözleflmesi Hobbes’a göre devlet, insanlar›n do¤al yasan›n buyru¤unu izleyerek toplumsal bir sözleflme yapmas› sonucu ortaya ç›kan bir tür devdir (Leviathan). ‹nsan bu yasalara itaat etmekle yükümlü müdür? Hobbes bu yasalar›n sivil toplum durumunda oldu¤u kadar do¤a durumunda da ba¤lay›c› oldu¤u yan›t›n› verir. Fakat kendisinden asla vazgeçilemeyecek haklar vard›r; kendini savunma hakk› bunlar›n bafl›ndad›r. Bencil insanlar bu yasalara uymazlarsa öteki insanlara kendini savunma hakk› do¤ar, bu da anarfliye yol açar. Bu durumdan sak›nmak için insanlar, do¤al yasan›n buyruklar›n› izleyerek hak ve özgürlüklerinin bir k›sm›ndan vazgeçer ve bir toplumsal sözleflme yaparlar; bu flekilde devlet (commonwealth) diye adland›r›lan yapay bir kifli, bir Leviathan (Dev) yarat›rlar. Do¤a durumundan ç›karak sivil toplum düzenine geçmeyi sa¤layan toplum sözleflmesi, bireyler aras›nda gerçekleflen bir uzlaflmad›r. Bireyler, bu uzlaflmayla haklar›n›n bir bölümünü kendilerini yönetmesi için bir yöneticiye devrettikleri hususunda sözleflirler. Bu sözleflme egemen güçle yurttafllar aras›nda de¤il, yurttafllar›n kendi aralar›ndad›r. Bu esas üzere yöneticiye yurttafllar› yönetmesi için mutlak güç verilir. Yönetici tek kifli de olabilir, bir topluluk da. Hobbes, egemenli¤i herhangi bir özel hükümet formu ile özdefllefltirmez. Mutlak güce sahip tek bir yöneticiyi ye¤lese de ideal düzenin demokrasi ile de gerçekleflebilece¤ini savunur. Yöneticiye aktar›lan yönetme hakk› mutlakt›r ve geri al›namaz. Egemenlik asla kifliler ya da kurumlar aras›nda bölünemez. Mesela bir meclisin, e¤er yönetim tekerklik ise, tekerkten ba¤›ms›z bir hakk› olamaz. Ayn› flekilde, egemenlik bir meclise verilmiflse halk›n egemenlikte pay› olamaz çünkü egemenlik meclise devredilmifltir ve geri al›namaz. Devlet, bireylerin istençlerini tek bir istence dönüfltürür. Böylece yurttafl›n yöneticiye karfl› gelmesi iki kez mant›ks›zd›r. Birincisi kendisine karfl› gelmifl olur, ikincisi ba¤›ms›z yarg›ya karfl› gelmifl olur. Bu flekilde anarfliye ya da do¤a durumuna dönülmüfl olacakt›r. Yasal durumu korumak için yöneticinin gücünü mutlak kabul etmek flartt›r. Hobbes’a göre hükümdar›n oldu¤u yerde yasa da vard›r çünkü yasa bir hükümdar›n emir ya da buyru¤udur. Hükümdar yoksa yasa da yoktur. Bu durumda adaletsiz yasa olamaz çünkü adalet ve ahlakl›l›k egemen yöneticiyle bafllar. Yöneticinin edimlerini önceleyen ve s›n›rlayan adalet ve ahlak ilkeleri yoktur. Adaletsiz yasa olamaz çünkü adalet, hükümdar taraf›ndan konulan yasalarla uyum içinde olan davran›fl demektir; yani yasadan önce adalet diye bir fley yoktur. ‹kincisi, bir egemen güç yasa yapt›¤› zaman bu yasay› halk yapm›fl say›l›r ve halk›n uzlaflt›¤› fleye adaletsiz denemez. Bundan ç›kan sonuç monark›n daima yasa ile uygunluk içinde davrand›¤›d›r; ne yapsa yasay› temsil etmifl olur. Yine de insan›n insan olmas› bak›m›ndan sahip oldu¤u baz› devredilemez, vazgeçilemez do¤al haklar› vard›r; kendini koruma hakk› gibi. Egemen, buyru¤una bu hakk› ihlal eden fleyler buyuramaz. Ayr›ca egemen buyru¤unu koruyamaz hale geldi¤inde buyruk baflka bir egemen arayabilir çünkü sözleflme gere¤i egemenin temel ödevi buyruklar›n› korumakt›r. 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 103 JOHN LOCKE’UN B‹LG‹ VE D‹L ANLAYIfiI Girifl Modern ça¤da empirizmin gerçek kurucusu John Locke’tur (1632-1704). Toplumsal ve politik görüflleriyle Avrupa’daki ayd›nlanman›n öncüsü olmufl, temel hak ve özgürlükleri, akla dayal› yaflam biçimini savunarak kendi ça¤› için e¤itici bir rol oynam›flt›r. 1632’de ‹ngiltere’de, Bristol yak›nlar›nda do¤du. Püriten bir ailede büyüdü. Klasik bir e¤itimin ard›ndan Oxford’da yüksek e¤itim ald›. Yunanca, Retorik ve Ahlak Felsefesi konular›nda hocal›k yapt›. Aristoteles mant›¤› ve metafizi¤i üzerine çal›fl›rken Skolastik düflünceden rahats›zl›k duymaya bafllad›. Bu alan› bulan›k terimler ve yarars›z sorular içinde yolunu flafl›rm›fl olarak görüyordu. Bu arada Descartes’›n yap›tlar›ndan etkilendi ve bu etki sonucu aç›k ve düzenli düflünmenin felsefede de mümkün olabilece¤ini düflünmeye bafllad›. Robert Boyle ile tan›flt›ktan sonra do¤al bilim konular›na da yöneldi. T›p e¤itimi alarak pratisyen doktor oldu. Shaftesbury kontunun t›p dan›flmanl›¤›n› yapt›. 1675 y›l›nda gitti¤i Fransa’da Kartezyenlerle ve karfl›tlar›yla tan›flt›. Kartezyen karfl›t› Gassendi’den etkilendi. ‹ngiltere’ye döndü¤ünde yeniden Shaftesbury’nin hizmetine girdi ama bu kiflinin siyasi konumu nedeniyle kendisini politik sorunlar içinde buldu. Sonraki yaflam› politik çalkant›larla geçti. Önemli yap›tlar›n› bu dönemde verdi. 1704’te Essex’de öldü. Her alanda deneyimden yana, sa¤duyulu bir tutum tak›nd›. Bilginin duyu alg›lar›na dayand›¤›n› kabul etmekle birlikte köktenci bir deneyimci-empirist olmad›. Toplumsal ve politik konularda ise tüm inançlar›n akl›n denetiminden geçirilmesini savunarak ussalc› bir tutum tak›nd›. Hangi alanda olursa olsun bask›c› otoriteye karfl› ç›km›fl, hoflgörüyü savunmufl, tanr›sal vahyi yads›masa da eylem bak›m›ndan ›l›ml› bir dindarl›¤› ye¤lemifltir. Baflyap›t› ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme 1790 y›l›nda yay›mlanm›flt›r. Öteki önemli yap›tlar›: Sivil Hükumet Üzerine ‹ki ‹nceleme, E¤itim Üzerine Düflünceler, H›ristiyanl›¤›n Usa Uygunlu¤u ve Hoflgörü Üzerine Mektup’tur. Locke her fleyden önce epistemoloji alan›na yapt›¤› katk›larla tan›n›r. Bu alandaki temel yap›t› ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme’dir. Locke yap›t›n önsözünde metafizik meseleleri tart›flmadan önce insan zihninin anlama yetisinin s›n›rlar›n›n belirlenmesi gerekti¤ini savunur. “Bu yap›t insan bilgisinin kökeni, kesinli¤i ve geniflli¤i üzerine bir araflt›rmad›r: Anl›¤›n (understanding) objelerin kavramlar›na nas›l ulaflt›¤›n› aç›klamad›r; bilgimizin kesinlik derecesini belirlemedir. Sanma ile bilme aras›ndaki s›n›rlar› aramad›r.” Do¤ufltan ‹deler Elefltirisi Deneme’nin 1. kitab›nda Descartes ve Leibniz’in bilgi kuramlar›nda önemli yeri olan “do¤ufltan ideler” kuram› elefltirilir. Locke, bilginin duyu deneyimiyle bafllad›¤›n› savunan biri olarak akl›n do¤ufltan idelerle donat›l› oldu¤u fikrine karfl› ç›km›flt›r. Locke’a göre bu idelerin bafl›nda, “a, a’d›r” ve “hem a, hem -a olamaz” gibi temel mant›k ilkeleri gelir. Locke bu ilkeleri tüm insanlar›n ayn› flekilde bilmedi¤ini, örne¤in çocuklar›n ve budalalar›n bunlardan habersiz olduklar›n› söyler. Demek ki bunlar do¤ufltan herkeste bulunamazlar. Bu ilkeleri bilmek için ruhta bir yatk›nl›k oldu¤u söylenirse böyle bir yatk›nl›¤›n bütün bilgiler için geçerli oldu¤u söylenebilir: Küçük bir çocuk çeliflmezlik ilkesini ö¤renmeden önce ac›y› tatl›dan, sar›y› maviden ay›rt etmeyi ö¤renir. Ruhta kuramsal ilkeler olmad›¤› gibi, bu tarz pratik ilkeler de olamaz. Tüm insanlar›n onaylad›klar› öne sürülen ahlaksal ilkelere gelince... Genel hukuk ve sözleflmelere uyma ilkeleri genel kabul gören ilkelerdir ama al›flkanl›kla bu ilkeleri çi¤neyenlerin, onlar› do¤ufltan ilkeler olarak kazanm›fl olduklar›na inan- Locke’›n temel amac›, metafizik meseleleri tart›flmadan önce zihnin anlama yetisinin s›n›rlar›n› belirlemekti. 104 Modern Felsefe-I Locke’a göre temel mant›k kurallar›, ahlak yarg›lar› ve Tanr› gibi idelerin zihinde do¤ufltan bulunduklar›na iliflkin hiçbir iflaret ya da kan›t yoktur. mak güçtür. “Verilen söz neden tutulmal›” sorusuna bir H›r›stiyan “Tanr› böyle buyurmufl” diyecek, Hobbesçular “toplumun böyle istedi¤ini” söyleyecektir (Gökberk, 1998: 296). Bunlar insan ruhunda do¤ufltan ayn› flekilde bulunsayd› böyle farkl› flekilde gerekçelendirilirler miydi? Locke’a göre erdemin genel onaylan›fl›, do¤ufltanl›¤›ndan de¤il yararl›l›¤›ndand›r. Gerek kiflilerin gerek toplumlar›n pratik ilkeleri farkl›d›r ve bunlar›n do¤ufltan oldu¤unu gösteren bir belirti yoktur. Sonuçta tüm ahlak ilkeleri temellendirilmeye muhtaçt›r. ‹deler do¤ufltan de¤ilse onlar›n oluflturdu¤u ilkeler de do¤ufltan olamaz. ‹nsanlar sadece açl›k, s›cakl›k ve kimi ac› duyumlar›yla birlikte dünyaya gelirler ve bu duyumlar da birer ide de¤il, yaflam boyu eylemlerimizin yönünü belirleyen temel uyar›mlard›r. Tanr› idesi de do¤ufltan de¤ildir. Tüm topluluklarda Tanr› idesinin bulundu¤u inanc› temelsizdir çünkü bu yönde bir kan›t yoktur. Farkl› insanlarda Tanr› idesi farkl›d›r ve hatta baz› insanlarda hiç bulunmaz. fiu halde tüm bu ide ve ilkelerin hangi kaynaktan geldi¤ini göstermek gerekir. ‹delerimizin Kaynaklar› Zihin bafllang›çta bofl bir levhad›r (tabula rasa). Bu bofl levha duyusal deneyim yoluyla dolmaya bafllar ve her tür bilgi bu deneyimlerden do¤ar. Zihinde, daha önce duyulardan geçmemifl hiçbir içerik yoktur. SIRA S‹ZDE 3 Locke Denemeler’in 2. kitab›na “ideler düflüncenin nesneleridir” sözüyle bafllar. “Herkes düflündü¤ünün ve düflündü¤ü s›rada zihninin u¤raflt›¤› fleyin ide oldu¤unun bilincinde oldu¤una göre insanlar›n zihinlerinde ‘akl›k,’ ‘düflünme,’ ‘devim,’ ‘fil,’ ‘ordu,’ ‘karanl›k’ gibi sözcüklerin anlatt›¤› türden idelerin bulundu¤u kuflkusuzdur: ilk araflt›r›lmas› gereken fley insanlar›n bunlar› nas›l edindi¤idir” (Locke, 1996: 85). Locke insan zihnini öncelikle üzerine hiçbir fley yaz›lmam›fl beyaz k⤛t (tabula rasa) kabul eder. Bu k⤛t deneyim (experience) yoluyla dolmaya bafllar. Deneyimin yolu duyumlardan ve iç alg› denen düflünümden geçer. Bütün ideler duyumdan ya da düflünümden gelirler. Duyular›m›z önce duyulur tikel nesnelere yönelir ve bu nesnelerin etkisi sonucu zihne bunlar›n seçik alg›lar› iletilmifl olur. Böylece sar›, s›cak, sert, ac›, tatl› ideleriyle, duyulur nitelikler dedi¤imiz öteki niteliklerin ideleri edinilmifl olur. ‹delerimizin ço¤u duyular yoluyla kazan›ld›¤› için Locke bu kayna¤› duyum (sensation) olarak adland›r›r. ‹delerimizin öteki kayna¤› ise zihnimizin ifllemleridir: Zihnimiz duyular yoluyla kazand›¤›m›z ideler üzerinde çal›fl›p onlar› alg›lar. Böylece nesnelerden edinemeyece¤imiz baflka bir ideler kategorisi sa¤lar›z: Bunlar alg›lama, düflünme, inanma, usavurma, bilme, isteme gibi zihinsel edimlerdir. Bilinçlerine varmak suretiyle bunlardan da seçik ideler elde ederiz. Bunlara da düflünüm denir. Çünkü bu kayna¤›n sa¤lad›¤› ideleri zihin yaln›zca kendi iç ifllemleri üzerinde düflünerek edinir. fiu halde duyumun nesneleri olan d›flsal maddesel fleylerle, düflünümün nesneleri olan zihnimizin kendi içindeki ifllemleri idelerimizin kendili¤inden devinime geçen biricik kaynaklar›d›r. Locke zihnin iç ifllemleri derken, herhangi bir düflünceden ç›kan k›vanç ya da s›k›nt› gibi coflkular› da anlamak gerekti¤ini söyler. Zihnimizin tüm içeri¤i ya duyumdan ya düflünümden gelir ve düflünüm daima duyumdan sonrad›r. Önce duyular yoluyla d›fl dünyadaki nesnelerden sa¤lanan ideler alg›lan›r, sonra zihin bunlar›n üzerinde düflünür. Yani zihinde, daha önce duyulardan geçmemifl hiçbir fley bulunmaz. Locke’un, “zihinde daha önce duyulardan geçmemifl hiçbir fley bulunmaz” ifadesini aç›klay›n›z. ‹deler Basit ‹deler: ‹delerimizin bir bölümü basit, bir bölümü karmafl›kt›r. Basit ideler de kendi aralar›nda d›fl duyumun ideleri ve iç duyumun (düflünümün) ideleri olarak ayr›mlafl›r. D›fl duyumun basit ideleri gözle alg›lanan ayd›nl›k, dokunmayla alg›la- 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke nan sertlik gibi basit idelerdir. Bunlar tek duyumdan elde edilirler. Locke birkaç duyu ile oluflan uzay, uzam, biçim, devinim gibi basit d›fl duyum idelerinden de söz eder. Bunlar hem göz, hem dokunma ile beyne ulaflan idelerdir. Basit ideler bilgimizin ilk ve yal›n materyalini olufltururlar. Zihnimiz bunlar› do¤rudan oluflturur çünkü bunlar›, yap›s›ndaki al›rl›k sayesinde edilgin biçimde edinir. Zihnin, alg› ve istek türünden edimleri ise, iç duyum, yani düflünüm yoluyla elde edilen basit idelerdir. Hem d›fl, hem iç duyumun basit idelerinin bafl›ndaysa haz ve ac› gelir. Güç, varolufl, birlik gibi idelerde de duyum ve düflünüm birlikte ifl bafl›ndad›r. ‹deler zihinde iflleme girip düflünümün konusu olunca yal›nl›klar›n› büyük ölçüde yitirip karmafl›k (ya da bileflik) idelere dönüflürler. Karmafl›k ‹deler: Bu ideler zihin taraf›ndan edilgin biçimde al›nmazlar. Zihin bunlar› basit idelerden, kendi etkinli¤iyle oluflturur ve bu etkinlik üç türlüdür: ‹deleri birlefltirmek, birbiriyle kaynaflt›rmadan yan yana getirmek ve soyutlamak. Böylece (1) Birçok basit ideyi bir birleflik idede birlefltirir. Örne¤in beyazl›k, kat›l›k, tatl›l›k ve biçim ideleri birlefltirerek kesme fleker idesini oluflturur. (2) “Basit ya da karmafl›k iki ideyi al›p onlar› tek idede birlefltirmeksizin birlikte bir görünüfllerini elde edecek flekilde yan yana getirir. Zihin bütün ba¤›nt› idelerini bu yoldan edinir” (Locke, 1998: 123). Örne¤in nedensellik iliflkisi bu flekilde oluflur; bir fley bir fleyin nedeni ya da etkisidir (3) Soyutlama edimi ile nesnelerin baz› nitelikleri onlardan çekip ç›kar›l›r, yani soyutlan›r ve soyutlananlar birlefltirilerek ‘insan,’ ‘bitki’ gibi tümel kavramlar oluflturulur. Zihnin bu yollarla basit ideler üzerinde yapt›¤› ifllemler farkl› ide gruplar› oluflturur. Locke bunlar› kipler, cisimler-tözler ve ba¤›nt›lar olarak gruplar. Cisim ve Töz ‹deleri: Birlefltirici edim sonucu yal›n ideler birbirleriyle kaynaflarak bir cisim idesi ortaya koyarlar. Örne¤in beyazl›k, kat›l›k, yuvarlakl›k, so¤ukluk ve devinim ideleri kaynaflarak kartopu idesini oluflturur. Kartopu idesini ortaya koyan ideler gerçekte bu cismin nitelikleridir. Locke cisim idesinin oluflmas›na yol açan bu nitelikleri birincil ve ikincil diye ikiye ay›r›r. Birincil nitelikler, cismin u¤rad›¤› bütün baflkalafl›mlara ra¤men onda daima varl›klar›n› sürdüren niteliklerdir. Örne¤in bir bu¤day tanesi kaç parçaya bölünürse bölünsün bir kat›l›¤›, uzam›, biçimi, boyutu, devingenli¤i olacakt›r. Bunlar birincil niteliklerdir. (Locke, 1996: 105-106). ‹kincil niteliklerse cisimlerin kendilerinde bulunmazlar. Cisimlerin birincil niteliklerinin devinimleri sonucu bizde oluflan renk, ses, tat gibi duyumlar ikincil niteliklerdir. ‹kincil nitelikler aç›s›ndan cisimlerin kendilerinde bizim idelerimize benzeyen bir fley yoktur. Onlarda bulunan yaln›zca bizdeki duyumlar› üreten güçlerdir. Bizde ürettiklerine göre alev, s›cak ve ayd›nl›k; kesme fleker, beyaz ve tatl› olarak belirlenmifltir. Bu nitelikler, genellikle bizde ürettikleri idelere benzermifl gibi düflünülür. Oysa bunlar nesnelerin birincil nitelikleriyle yine nesnede bulunan güç iliflkilerinin beynimizi etkilemesi sonucu zihinde oluflan izlenimlerden baflka bir fley de¤ildir. Bu noktada töz idesinin aç›klanmas› önemlidir. Töz idesi, var olduklar›n› gördü¤ümüz ve kendilerini tafl›yan bir fley olmadan var olamayacaklar›na inand›¤›m›z nitelikleri tafl›d›¤› varsay›lan, bilinemez bir fleydir. Bu tafl›y›c›l›k niteli¤ini imlemek üzere kendisine töz denir. Birincil ve ikincil niteliklerin tafl›y›c›s› olan töz, bunlara indirgenemez. Kat›l›k ve yer kaplama da birincil nitelikler olduklar›na göre bunlara da indirgenemez. O halde töz nedir, yeri neresidir? Locke, tözün ‘bilinmeyen bir fley’ oldu¤unu söyler. Bizde tözün bulan›k ve göreli bir idesi olufltuktan sonra tözlerin özel türlerinin idelerini ediniriz. Bu deneyle ve insan duyumlar›n›n gözlemlenmesiyle hep birlikte bulunduklar› saptanan ve bu yüzden de özde¤in içsel ya- 105 ‹deler basit ve karmafl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r. Basit ideler de kendi içlerinde d›fl duyumun ve iç duyumun ideleri olmak üzere ikiye ayr›l›rlar. Yal›n ideler birlefltirici edim sayesinde bir araya gelerek cisim idesini meydana getirir. Yal›n ideler böylece cismin nitelikleri olurlar ve Locke bu nitelikleri birincil ve ikincil diye ikiye ay›r›r. 106 Modern Felsefe-I p›s›ndan ve bilinmeyen özünden geldi¤i varsay›lan basit ide bileflimlerinin toplanmas›yla olur. ‹nsan, at, su gibi idelere böyle var›r›z. Demek ki niteliklerin tafl›y›c›s› olan bir töz kabul edilse de, bunun tam bilgisinin edinilemeyece¤i savunulmaktad›r. Bu bilinemezlik özdeksel tözün sonraki baz› düflünürlerce hepten reddedilmesine yol açm›flt›r. Locke, töz olarak cisimsel tözlerin d›fl›nda beden idesi kadar tin idesini de kabul eder. Zihnin düflünme, uslamlama, korkma gibi edimleri kendi bafllar›na var olamayacaklar›na göre bunlar› tafl›yacak bir töz de olmal›d›r. Bu töz beden olamayaca¤›na göre bunlar›n tafl›y›c›s› ‘tin’ denen tözden baflkas› olamaz. Zihinsel edimlerin tafl›y›c›s› olan bir tinsel töz kabul etmek zorunluysa da, bunu da özü itibariyle asla tam olarak bilemeyiz. Tinin birincil ideleri düflünme ve devindiriciliktir. Düflünme ve istenç ya da bedeni düflünce ile devinime geçirme gücü ve bundan do¤an özgürlük birincildir. Cisim kendindeki devinim gücünü itki yoluyla temas etti¤i cisimlere nas›l geçiriyorsa, zihin de cisimleri kendi iste¤ine göre devinime sokar ya da devinimden al›koyar. Cisimlerde itki yoluyla devinimin iletilme gücü varken zihinde düflünce yoluyla devinim üretme gücü vard›r. Tek tek tinlerin karmafl›k idelerini düflünümden elde etti¤imiz basit idelerin birlefltirilmesi yoluyla elde ederiz. Örne¤in kendi deneyimimizden varolufl, süre bilgi, güç, hofllanma, mutluluk gibi ideleri edinmifl oldu¤umuz için bunlar› birlefltirerek tek bir tinsel töze yükleyebiliriz. Bu tür yetkinlik idelerini bizdeki sonsuzluk idesiyle genifllettikten sonra bir araya getirerek Tanr› denen karmafl›k ideyi kurmufl oluruz. Moduslar (Kipler): Locke, nas›l birlefltirilirlerse birlefltirilsinler kendi bafllar›na var olmalar› olas› olmayan, cisimlere ba¤›ml› olan veya onlar›n etkileri olarak düflünülen ideleri kip bafll›¤› alt›nda toplar. Bunlar›n özelli¤i kendi bafllar›na varolufllar› olmamas›, salt cisimlerin ya da tözlerin varl›¤›na ba¤›ml› olarak varl›k kazanan ideler olmalar›d›r. Uzay ve Uzam; Uzay idesinin hem görme, hem dokunmayla ilgili oldu¤u söylenmiflti. Uzay, sadece iki cisim aras›ndaki uzunluk olarak ele al›n›rsa uzakl›k olur. Uzunluk, genifllik ve derinlik olarak ele al›nd›¤›nda hacim-boyut (kapasite) olur. Uzam ise her türden ele al›n›flta uygulan›r. S›n›rs›zl›k; Uzamdaki her uzakl›k idesi uzam›n basit bir kipidir: Örne¤in, metre, santimetre gibi. Bunlar› birbirlerine ekleyerek uzay idelerini istedi¤imiz kadar geniflletebiliriz. Bu s›n›rs›z ekleme ve geniflletme gücü, bize s›n›rs›zl›k idesini verir. Süre, Zaman ve Sonsuzluk; Bize ard›fl›kl›k ilkesini sa¤layan fley zihnimizde sürekli birbirini izleyen bir ideler dizisi üzerinde yapt›¤›m›z düflünümdür. Bu ard›fl›kl›¤›n bölümlerine ya da zihnimizdeki herhangi iki idenin görünüflleri aras›ndaki uzakl›¤a süre deriz. Zaman ise ölçülerle belirlenmifl süredir. Süre idesini edinen zihnin yapaca¤› ilk fley, de¤iflik süre uzunluklar›n›n ölçülmesini ve içinde birçok fleylerin yer ald›¤› düzenin görülmesini sa¤layacak bir ölçüsünü bulmakt›r. Çünkü bu olmadan bilgilerimizin ço¤u bulan›k kal›r ve tarihin büyük bölümü tümüyle yaras›z olur. Zaman ad›n› almaya en uygun fley belli dönemlere göre saptan›p ölçü ve dilimlere göre belirlenmifl süredir (Locke, 1996: 138). Eflit ölçülmüfl zaman sürelerini istedi¤imiz say›da birbirine s›n›rs›zca ekleyerek sonsuzluk idesini elde ederiz. Say›; Locke’a göre en basit ve evrensel ide say›d›r. Bu idede hiçbir de¤ifliklik ya da bilefliklik izi yoktur. zihnimizdeki her ide, her düflünce bu ideyi de birlikte getirir. Bu yüzden en evrensel idedir. Varolan ya da düflünülen her fleyin bir say›s› vard›r. Bir birim idesini zihnimizde yineleyerek ve bu yinelemeleri birbirine ekleyerek say› kiplerinin karmafl›k idelerini elde ederiz. Bu flekilde bire bir ekleyerek iki ya da çift karmafl›k idesini on iki birimi birbirine ekleyerek, ‘düzine’ idesini elde ederiz. Say›lardaki tan›tlamalar en kesin olanlard›r çünkü say›lardaki de¤iflik- 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke likler uzam de¤iflikliklerine göre daha aç›k ve sa¤›nd›r. Zihin, bizce ölçülebilen ve bafll›calar› uzam ve süre olan her fleyi ölçmede say›y› kullan›r. Sonsuzluk idesi de uzam ve süreye uyguland›¤›nda bile yaln›zca say› sonsuzlu¤u olarak görünür. Say›lar›n düzenli olarak toplanabilirli¤i-birbirine eklenebilirli¤i bize sonsuzlu¤un en aç›k ve seçik idesini vermektedir. Düflünümün (rerfleksiyonun) Kipleri: Zihin kendi içinde ak›p giden eylemlerini gözlemledi¤inde ilk ortaya ç›kan fley düflünmedir. Düflünmede çeflitli de¤iflimler meydana gelir ve böylece farkl› kipleflmeler ortaya ç›kar. Bir d›flsal nesnenin bedende yaratt›¤› her izlenimle birlikte giden ve ona eklenen alg›lama, düflünmenin bütün öteki kiplerinden seçik olarak zihne duyum dedi¤imiz seçik ideyi sa¤lar. Ayn› ide d›flsal duyu üzerinde benzer nesnenin bir ifllemi olmadan zihinde yeniden ortaya ç›karsa buna da an›msama denir. E¤er an›msanan fley uzun süre dikkatli inceleme alt›nda tutulursa buna içgözlem (içebak›fl) denir. ‹deler zihnimizde zihnin düflünümü ya da bak›fl› olmadan dalgalan›rsa buna düfllem denir. ‹deler ay›rt edilmifl ve sanki belle¤e ifllenmifllerse bu da dikkat denen fleydir. Zihnin bir ideyi seçip ona yo¤unlaflmas› dikkatini yo¤unlaflt›rma ya da irdeleme durumudur. Duyum ve Düflünümün Birlikte Elde Etti¤i ‹deler: Bunlar›n en bafl›nda haz ve ac› gelir. Bedendeki duyumlar›n ya kendi bafl›na ya da ac› ya da hazla birlikte oluflu gibi zihnin düflünce ya da alg›s› da ya kendi bafl›nad›r ya da haz ya da ac›yla birliktedir. Bunlar da öteki yal›n ideler gibi tan›mlanamazlar. Bunlar› tan›man›n yolu da sadece deneyimdir. Haz ve ac› bazen bedendeki bazen zihinsel düflüncelerdeki düzensizlikten do¤an zihnin de¤iflik durumlar›d›r. ‹yi ve kötü de haz ve ac›n›n ifadeleridir. Bizde haz do¤uran fleye iyi, ac› do¤uran fleye kötü deriz. ‹yi ve kötü, tutkular›m›z›n üzerinde döndü¤ü ana eksenlerdir. Sevgi, nefret, sevinç, korku vb tutku türleri içinde yer al›rlar. Bunlar›n hepsi düflünümün kipleridirler. Ba¤›nt› ‹deleri: Zihnin, cisimlerin kendilerinden edindi¤i basit ya da karmafl›k idelerden baflka bir de o fleyleri ölçüfltürerek oluflturdu¤u, yani aralar›nda iliflki oluflturulan ya da iliflkili oldu¤u görülen ideler vard›r. Varl›klar birbirleriyle bir flekilde iliflkili ise bu iliflkinin ya da ba¤›nt›n›n idesinin olmas› do¤ald›r. Ba¤›nt› idelerinde, ideler birbirleriyle kaynaflmadan yan yana konmufllard›r ve bu yan yanal›ktan yeni bir ide do¤maktad›r. Nedensellik idesi bu türden bir idedir. Ayr›ca baz› ideler ötekilerle ba¤l›lafl›m içindedir. Örne¤in baba ve o¤ul, neden ve etki gibi. Locke’a göre idelerden s›n›rs›z say›da baflka ide türetilebilir. Çünkü salt›k görünen pek çok terim anlam olarak ba¤›nt› içerir; anne, kardefl, dost, patron, Avrupal› v.b. pek çok kavram buna örnektir. Ba¤›nt› bir fleyin, kendi d›fl›ndaki bir fleyle birlikte düflünülmesi oldu¤una göre ba¤›nt› terimleri zihni ad›n belirledi¤i öznenin ötesine yöneltir. Ba¤›nt› idelerinin en önemlileri neden ve etkidir. fieylerin sürekli de¤ifliminde birçok tikel nitelik ve cismin ortaya ç›kt›¤›, bunlar›n, varolufllar›n› baflka bir varl›¤›n etkisine borçlu oldu¤u görülür. Bu gözlemden neden ve etki ideleri do¤ar. Bir yal›n ya da karmafl›k ide üreten fleye neden, üretilen fleye etki ad›n› veririz (Locke, 1996: 188). Ba¤›nt›lar içinde zaman, yer ve uzam ba¤›nt›lar› da önemli yer tutar. Oran ba¤›nt›lar›, do¤al ba¤›nt›lar, kurumlaflm›fl ba¤›nt›lar, ahlak ilkeleri gibi fleyler de ba¤›nt› ideleri aras›ndad›r. Locke’un Dil Anlay›fl› Denemeler’in 3. Kitab› dil ve sözcükler üzerinedir. Locke’a göre Tanr› insan› toplumsal bir varl›k olarak yaratm›fl ve bunun için ona dili vermifltir. ‹nsan di¤er canl›larda bulunmayan sesler ç›kar›r ve bu sesleri idelerinin imleri-sembolleri yapar. ‹nsan, düzenli sesler olan sözcükleri zihninde bulunan idelerin sembolleri olarak 107 108 Modern Felsefe-I kullan›r. Sonra bu sembolleri öteki insanlar›n idelerinin yerine kullan›r. Nihayet bunlar› nesnelerin sembolleri olarak kullan›r. Bu flekilde sözcükler arac›l›¤›yla öteki insanlarla iletiflim sa¤lan›r. Sözcüklerin büyük bölümü geneldir. Binlerce tikeli tek tek adland›rmak imkâns›z oldu¤u için bu genellik kaç›n›lmazd›r. Genel bir terim, birbirine benzeyen varl›klar›n her birinde, kendine özel olanlar› bir tarafa b›rak›p tümünde ortak olan fleyleri birlefltirmek suretiyle zihinde oluflturulan genel ya da tümel ideye verilen add›r. ‹nsan, hayvan, bitki gibi genel cins ve tür adlar› bu flekilde üretilirler. Bunlar zihnimizde önce tümel bir kavram olarak oluflurlar sonra bu kavram ya da ideye bir ad verilerek genel terim oluflturulur. Felsefede tümeller bahsindeki bu anlay›fla kavramc›l›k (konseptüalizm) denilir. Locke’a göre bu genel terimler soyutturlar. Bunlar zihinsel varl›klard›r; bu nedenle, bunlara d›fl dünyada bir tek somut varl›k cinsinden bir karfl›l›k aramak boflunad›r. Yani genellik ve tümellik hangi alanda olursa olsun, salt düflünme yetimizin ürünüdür. Bu flekilde cins ve tür terimleri elde edilir: Bu terimler anlama yetisinin ürünü olmakla birlikte, bunlar›n temellerinde fleylerin benzerlikleri vard›r. Bunlar birbirine benzeyen fleylerin gerçek özünü olufltururlar ve bu soyut ideler birbirine benzeyen fleylerin oluflturdu¤u cins ve türlerin özünü olufltururlar. Bu özler var edilemez ve bozulmazlar; çünkü türlerin bireyleri gelip geçici de olsa bu soyut özler varolmaya devam ederler. Daha sonra bu soyut ideler varolufllar› bak›m›ndan Berkeley taraf›ndan fliddetle elefltirilecektir. Bilginin Neli¤i Locke’a göre bilgi, iki ide aras›ndaki ba¤lant› ve uyuflman›n ya da çat›flma ve uyuflmaman›n alg›lanmas›d›r. Bu uyuflma ya da uyuflmama dört bafll›kta incelenir: 1. Özdefllik ya da baflkal›k, 2. Ba¤›nt›, 3. Birlikte varolufl ya da zorunlu ba¤lant›, 4. Gerçek varolufl. Denemeler’in 4. kitab›nda bilgi ve kan› konusu ele al›n›r. Bilgi genel hatlar›yla irdelenip tan›mlan›r ve bilgi türleri verilir. Locke’a göre bilgi de ideler-aras› iliflkilerden do¤ar: “Bilgi iki ide aras›ndaki ba¤lant› ve uyuflman›n ya da uyuflmama ve karfl›tl›¤›n alg›lanmas›d›r. Bu türden bir alg›n›n bulundu¤u yerde bilgi vard›r, bulunmad›¤› yerde imgeleyecek, varsayacak inanacak bir fleyler bulsak da bilgi bulamay›z” (Locke, 1996. 299). Bu uyuflma ya da uyuflmama konusunu dört bafll›kta incelenir: 1. Özdefllik ya da baflkal›k, 2. Ba¤›nt›, 3. Birlikte varolufl ya da zorunlu ba¤lant›, 4. Gerçek varolufl. Özdefllik ya da baflkal›k: Zihnin ideler üzerinde yapt›¤› ilk edim onlar› alg›lamakt›r; böylece aralar›ndaki ayr›m alg›lanm›fl olur. Bu olmad›kça bilgi, uslamlama ya da herhangi bir seçik ide söz konusu olmaz. Zihin her idenin öncelikle kendisiyle uyufltu¤unu, seçik idelerin birbirleriyle uyuflmad›¤›n› kavrar: Böylece bir kimse sar› ve üçgen dedi¤i ideleri edinir edinmez, sar›n›n k›rm›z› de¤il, sar› oldu¤unu, üçgenin kare de¤il, üçgen oldu¤unu bilir. Zihin burada mant›¤›n flu iki kural›na göre ifllem yapar: Bir fley ne ise odur. Ayn› fleyin hem olmas› hem olmamas› olanaks›zd›r. fiu halde, “beyaz beyazd›r. Beyaz siyah de¤ildir. En kesin ama en heyecans›z bilgi türü ile karfl› karfl›ya oldu¤umuz aç›kt›r. Ba¤›nt›: Zihin ideler aras›ndaki ba¤›nt›lar› da alg›lamaya yetilidir. ‹delerimiz aras›nda hiçbir ba¤›nt› alg›layamazsak somut bir bilgi edinmemiz zor olurdu. Örne¤in “paralel çizgiler aras›nda bulunan eflit tabanl› iki üçgen eflittir,” önermesi bir ba¤›nt› uyuflmas›d›r. Birlikte varolufl: Burada ayn› öznede birlikte varolma ya da birlikte bulunmama söz konusudur. Bu özellikle cisimlere iliflkindir. Örne¤in alt›n buharlaflmaz, sar›d›r, a¤›rl›kl›d›r, eriyebilir dedi¤imiz zaman birlikte-varolma uyuflmas›ndan söz etmifl olmaktay›z. Gerçek varolufl: Burada söz konusu olan edimsel gerçek varoluflun herhangi bir ideyle uyuflmas›d›r. Örne¤in “ben var›m” bu türden bir önermedir. Burada imlenen fley, öznenin zihnin d›fl›nda bir gerçek varoluflunun bulundu¤udur. 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 109 Bu bilgi tan›mlar› ›fl›¤›nda Locke, bilgilerimizi apaç›kl›k derecesi bak›m›ndan derecelendirir. Bu derecelendirme ideler aras›ndaki uyuflma ve uyuflmamay› alg›lay›fl›m›z›n de¤iflik yollar›ndan kaynaklan›r. Bu aç›dan Locke, üç bilgi derecelendirmesi belirler: sezgisel, tan›tlamal› ve duyusal bilgi. Sezgisel (‹ntuitif) bilgi: Zihnimiz iki ide aras›ndaki uyuflma ya da uyuflmama iliflkisini, baflka bir ide araya girmeden dolays›z olarak alg›layabiliyorsa, bu türden bilgiye sezgisel (intuitif) bilgi denir. Burada zihin herhangi bir inceleme ya da tan›tlama edimine girmeden do¤ruyu bir bak›flta alg›lar. Bir karenin üçgen olmad›¤›n›, siyah›n beyaz olmad›¤›n› böyle arac›s›z olarak kavrar›z. Bilgi tan›m›nda özdefllik ya da baflkal›k tarz›ndaki uyuflma ya da uyuflmama biçimi, bu bilgi türünü tümüyle karfl›lar. Bu türden bilgilerde do¤ruluk kuflkuya mahal b›rakmayacak kadar kesindir. Tan›tlamal› (demonstratif) bilgi: Bu bilgi derecesinde zihin ideler aras›ndaki uyuflmay› ya da uyuflmamay› alg›layabilir ama bu birincideki gibi dolays›z olmaz. Burada iki ide aras›ndaki uyuflma ya da uyuflmamay› do¤rudan alg›layamay›fl›n›n nedeni, zihnin, üzerinde araflt›rma yap›lan ideleri onlar› birlikte gösterecek biçimde bir araya getirememesidir. Zihin bu durumda arad›¤› uyuflmay› ya da uyuflmamay› bulabilmek için bir ya da birkaç idenin arac›l›¤›na baflvurmak zorunda kal›r. Yani bir tür uslamlama yapmak zorunda kal›r. Bu uslamlama sonucunda zihin, bir üçgenin üç aç›s›yla iki dik aç›n›n toplam büyüklükleri aras›ndaki uyuflmay› daha baflka aç›sal hesaplamalar›n yard›m›yla keflfetmifl olur. “Baflka herhangi iki ide aras›ndaki uyuflmay› göstermeye yarayan bu arac› idelere kan›tlar denir; uyuflma ya da uyuflmaman›n bu yoldan aç›k ve seçik olarak alg›lanmas›na da tan›tlama denir. Çünkü bu anl›¤a gösterilmifl ve zihnin onu görmesi sa¤lanm›flt›r” (Locke, 1996: 305). Görüldü¤ü gibi bu yolla kesin bilgi elde etmek kolay de¤ildir ve bafllang›ç olarak beliren bir kuflku durumunun giderilmesinin ard›ndan gelir ve her ad›mda sezgisel apaç›kl›¤›n sa¤lanmas› gerekir. Sonuç olarak bu bilgi de sezgisel bilgi gibi mutlak do¤ruluk de¤eri tafl›r. Duyusal (sensitif) bilgi: Locke’a göre sezgi ve tan›tlamaya dayand›r›lamayan her fley ne denli güvenle kabul edilmifl olursa olsun ya inanç ya kan› düzeyinde kalmak zorundad›r. Bir d›flsal nesneden ald›¤›m›z idenin zihnimizde bulundu¤undan daha kesin bir fley olamaz ve bu bir sezgisel bilgidir. Ancak, zihnimizde bulunan bu yal›n idenin zihnimiz d›fl›nda gerçek bir karfl›l›¤›n›n bulunup bulunmad›¤› kimileri için hep sorun teflkil etmifltir. Çünkü duyular herhangi bir d›fl nesne taraf›ndan etkilenmeden de zihinde kimi zaman ideler oluflabildi¤i bilinen bir gerçektir. Ayr›ca rüyalarda da zihnimizdeki ideler aç›k ve nettir ama bunlar›n zihnimiz d›fl›nda nesnel bir karfl›l›¤› yoktur. fiu halde bir fleyin idesini tafl›yor olmam›z olgusu o fleyin var oldu¤unu tan›tlamaz. Bunlar›n var oldu¤unu ancak üzerimizde etkide bulunurken bilebiliriz. Bunun d›fl›nda kalan zamanlarda bu varl›klar›n bir bilgisine sahip oldu¤umuz söylenemez. Deneyim bizi basit taraf›ndan niteliklerden haberdar eder. Ama bu nitelikler aras›ndaki iliflkilerin deneyime dayanarak hiçbir biçimde güvencesine sahip de¤iliz. Biz nesneleri duyular›m›zla nas›l görüyorsak öyle alg›lar›z ama tözü asla duyular›m›zla alg›layamay›z. Duyular›m›z arac›l›¤›yla nesneler birbirleriyle gerçekten nas›l ba¤lant›l›d›r asla bilemeyiz Locke’a göre sezgisel bilgi bize varoldu¤umuzun kesinli¤ini verir; tan›tlamal› bilgi Tanr›’n›n varoldu¤unu kan›tlara dayanarak bildirir ve duyusal bilgi öteki benlerin ve nesnelerin varoldu¤unu garanti eder ama sadece onlar› deneyimledi¤imiz s›rada garanti eder. Onun d›fl›ndaki zamanlar için bir fley söylemek güçleflir. Görüldü¤ü gibi Locke bü- Bilgi, ideler aras›ndaki uyuflma ya da uyuflmaman›n alg›lanma yoluna göre üçe ayr›l›r; Sezgisel, Tan›tlamal› ve Duyusal. Bilginin Dereceleri 110 Modern Felsefe-I tün bilgilerimizin kayna¤› olarak duyu deneyimini göstermifl, ancak mant›ksal yap›l› bilgiler ve matematik bilgileri d›fl›nda mutlak bilginin bulunamayaca¤›n› onaylamak zorunda kalm›flt›r. LOCKE’IN AHLAKSAL VE S‹YASAL GÖRÜfiLER‹ Ahlak alan›ndaki belirsizlikler, ancak, ahlaksal sözcüklerin karfl›l›k geldikleri fleylerin özü tam olarak bilindi¤i, ahlaksal sözcükler kesin tan›mlara kavuflturuldu¤unda mümkün olur. Locke’a göre üç çeflit yasa vard›r: Kutsal Yasa, Yurttafll›k Yasas› ve Ahlak Yasas›. Locke, Denemeler’in 3. kitab›nda ahlak›n da matematik gibi tan›tlanmaya elveriflli oldu¤unu savunur. Çünkü ahlaksal sözcüklerin karfl›l›k geldikleri fleylerin gerçek özleri tam olarak bilinebilir. Böylece kesin bilgi, yani fleylerin kendilerindeki uyuflma ve uyuflmama elde edilebilir (Locke, 1996: 292). Locke, tan›mlar›n ahlaksal konuflmay› aç›k k›laca¤›na inand›¤› için ahlaksal sözcüklerin kesin anlamlar›n› belirlemenin yolunun bu terimlerin tan›mlar›n› yapmak oldu¤unu söyler. Böylece sözcüklerin anlamlar› tart›flmas›z bir aç›kl›k kazanacakt›r. Bu alandaki tüm belirsizlikler bu iflin yap›lmam›fl olmas›ndand›r. Oysa etik önermeler yanl›fl ya da orans›z olmalar› olanaks›z olan etik ideler üzerinedir. Demek ki ahlaksal iyi alandaki en temel sözcük ‘iyi’dir ve herkes bunun ne anlama geldi¤ini bilir: ‹yi ve kötü, haz ve ac›dan ya da bizde haz ve ac›ya yol açan fleyden baflka bir fley de¤ildir. Demek ki ahlaksal iyi ve kötü de istençli eylemlerimizin etik yasalarla uyuflup uyuflmamas›ndan baflkas› de¤ildir. Locke üç çeflit yasadan söz eder: 1. Kutsal yasa, 2. yurttafll›k yasas›, 3. Ahlak yasas›. Sorun, bunlar aras›ndaki iliflkinin ne oldu¤udur. Kutsal Yasa: Locke, Tanr›’n›n yasa koyma hakk› oldu¤unu savunur. Ona göre, Tanr› eylemlerimizi iyiye yöneltecek kadar iyi ve bilgedir ve öteki dünyada verece¤i ödül ve cezalarla bunu sa¤layacak kadar güçlüdür. ‹nsanlar günah ve sevap olarak Tanr›’dan mutluluk mu mutsuzluk mu gelece¤ine eylemlerini bu yasayla ölçüfltürerek karar verirler. II Yurttafll›k Yasas›: Toplum içinde yaflad›¤›m›za göre öteki insanlarla iliflkiler aç›s›ndan suçluluk ve suçsuzlu¤un ölçüsü yurttafll›k yasas›d›r. ‹nsanlar›n eylemlerinin suç olup olmad›¤›n› saptamak üzere bunlar›n karfl›laflt›r›ld›¤› bir baflka yasa türüdür. Buradaki iyi ve kötü, yasaya uyup uymad›¤›m›za göre yarg›ç karar›yla gelen iyi ya da kötüye haz ya da ac›ya ödül ve ceza denir. Ahlak Yasas›: Buna düflünce ve sayg›nl›k yasas› da denebilir. Burada yasay› belirleyen ‘erdem’ ve ‘kötülük’ terimleridir. Tüm toplumlarda erdem ve kötülük adlar›n›n be¤enilen ve be¤enilmeyen eylemlere verildi¤ini görebilmekteyiz. ‹nsanlar be¤enilen ve övülen erdemlere erdem, be¤enilmeyen ve yerilen eylemlere de kötülük gözüyle bakarlar. Erdem ya da kötülük oldu¤u söylenen fleylerin ölçütü aç›k ya da örtük bir uzlaflmayla yerleflmifl olan onaylama ya da be¤enmeme, övme ya da yermedir. Erdem her yerde övülmeye de¤er görülen fleydir. Kötülük de her yerde yerilmeyle birlikte giden fleydir. fiu halde ahlak yasas›n›n yapt›r›m gücü övme ve yermedir. Gerçekte ötekilere göre en etkili olan bu yasad›r. ‹nsanlar yerilmek yerine kendilerine iyi ün sa¤layacak ifller yapmak, bir baflka deyiflle be¤enilmek ve övülmek isterler. Ahlak, eylemlerimizin bu etik kurallarla ba¤›nt›s›n› dile getiren bir terimdir. Do¤a Durumu Hükümet Üzerine ‹kinci Deneme’de Locke, t›pk› Hobbes gibi, politik kuram›na bir do¤al durum betimlemesiyle bafllar. Buna göre do¤a durumu, Hobbes’un öne sürdü¤ü gibi “herkesin herkese karfl› savafl›” de¤il, bir özgürlük durumudur ama bu durumu yöneten bir do¤al yasa da vard›r. Bu yasa akl›n yasas›d›r ve insan›n yeryüzünde eflit ve ba¤›ms›z oldu¤unu, kimsenin bir baflkas›n›n yaflam›na, sa¤l›¤›na, özgürlük ve kazan›mlar›na zarar vermemesi gerekti¤ini ö¤retir. ‹nsanlar do¤alar› gere¤i etik yasay› ve kutsal yasay› keflfetme ve buna göre davranma yetene¤ine sa- 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke hiptirler. ‹nsan kendisini sald›r›lara karfl› savunabilir ve kiflisel karar›na dayal› olarak sald›rganlar› cezaland›rabilir ama bu durum yaflam›n› ve özgürlü¤ünü koruma hakk›ndan do¤ar. ‹nsan bu eylemi kendisini sürekli bir yarg›ç olarak görmeksizin, do¤al ahlak yasas› gere¤i gerçeklefltirir. Locke’un öngördü¤ü do¤a durumunda bireyin de¤eri, onun Tanr›’n›n bir yarat›¤› olarak sahip oldu¤u yaflama hak ve özgürlü¤ü, ak›l yasas› olarak tüm insanlar taraf›ndan alg›lan›p kabul edilir; flu halde özü ahlaksal ve Tanr›sal olan do¤a yasas›, insanlar›n do¤al hak ve ödevlerini onlara akl›n sesi olarak duyurmaktad›r. Locke’a göre insanlar›n do¤ufltan sahip olduklar› do¤al haklar, kendini koruma ve yaflam›n› savunma hakk›, özgür olma hakk› ve mülkiyet hakk›d›r. Locke’a göre birincil do¤al hak insan›n kendini koruma ve yaflama hakk› oldu¤u için bu amaç u¤runa gerekli olan fleylere de hakk› vard›r. Tanr› insanlara topra¤› ve yaflamlar›n› sürdürmelerini sa¤layacak olan her fleyi vermifltir. Bu nedenle üzerindeki ve içindeki fleyler aç›s›ndan olmasa da, topra¤›n kendisi aç›s›ndan insanlar›n özel mülkiyetinin olmas› Tanr›n›n istenci ile uyumludur. Özel mülkiyet için birincil hakk› oluflturan fley emektir; do¤a durumunda bir insan›n eme¤i kendisinindir ve “eme¤ini kar›flt›rarak kökensel durumundan uzaklaflt›rd›¤› her fley de onun olmaktad›r.” Örne¤in meyve a¤açtayken herkesindir ama toplanan meyve toplayan›nd›r. Çünkü onlara eme¤ini katm›fl ve onlar› ortak mülkiyet durumundan uzaklaflt›rm›flt›r. Toprak için de durum böyledir: Bir kifli korudaki a¤açlar› kesip temizler ve aç›lan alan› sabanla sürdükten sonra oraya tohum atarsa, o toprak da, al›nacak ürün de onundur. Çünkü bu ifle eme¤ini katm›flt›r. Kuflkusuz bu betimleme do¤a durumu için geçerlidir. Yurttafl toplumu durumunda özel mülkiyetin ve eme¤in düzenlenmesi farkl› koflullarda ve yurttafll›k yasalar›na göre düzenlenip korunur. Locke’a göre insan iki hakla do¤ar: Birincisi öz varl›¤›na bir özgürlük hakk›, ikincisi, kardeflleri ile birlikte babas›n›n mülklerini miras alma hakk›d›r. Çünkü do¤a durumunda aile do¤al toplumdur ve babalar›n çocuklar›n› geçindirmek gibi bir ödevleri vard›r. Toplumsal Sözleflme Locke’a göre, insanlar do¤a durumunda da aile ve topluluklar halinde yaflarlar. Birbirlerinden ba¤›ms›z olsalar da, olgusal yaflamda hak ve özgürlüklerini korumalar› kolay de¤ildir çünkü ortak ahlaksal yasaya boyun e¤me yükümlülükleri olsa da herkesin olgusal olarak bu yasaya boyun e¤di¤i sonucu ç›kmaz. Öyleyse hak ve özgürlüklerin etkili bir biçimde korunabilmesi için örgütlü bir toplum oluflturmak gerekir. Bu da bir toplum sözleflmesinden geçer, yani do¤al yasay› tan›mlayacak ve çekiflmeleri bir karara ba¤layacak yaz›l› bir yasan›n olmas› flartt›r. Do¤a durumunda insanlar›n kendilerini savunmalar›, haks›zl›klar› cezaland›rmalar› her zaman olanakl› olmayabilir. Bu nedenle çabucak örgütlü bir topluma do¤ru itilirler. fiu halde insanlar›n devlet kurmalar›n›n ve kendilerini hükümet alt›na koymalar›n›n temel amac› mülkiyetlerinin korunmas›d›r. Fakat insanlar do¤al olarak özgür, eflit ve ba¤›ms›z olduklar› için kimse öz onay› olmaks›z›n baflkas›n›n politik gücüne uyruk edilemez. Birinin kendini do¤al özgürlü¤ünden s›y›r›p yurttafl toplumunun ba¤lar›n› üstlenmesinin biricik nedeni baflka insanlarla anlaflarak onlar›n aras›nda rahatl›k, güvenlik ve bar›fl içinde yaflama ve mülkiyet olanaklar›ndan yararlanma hakk›na kavuflmakt›r. Bu durumda, insanlar›n politik bir toplum oluflturmak için bir araya geldiklerinde vazgeçtikleri fley, do¤a durumunda kendilerine ait oldu¤u biçimiyle, kendi yasama ve yürütme güçleridir. “Çünkü ortak yarar için gereken türde yasalar› yapma konusunda toplumu ya da daha do¤rusu belli bir yasa- 111 ‹nsanlar›n do¤ufltan sahip olduklar› haklar kendini koruma, yaflam›n› savunma, özgürlük ve mülkiyet hakk›d›r. 112 Modern Felsefe-I ma gücünü yetkili k›lmakta ve bu yasalar› yürürlü¤e koyma, çi¤nendiklerinde ceza uygulama gücünü topluma b›rakmaktad›r” (Copleston, 1991: 186). Bu flekilde do¤a durumundaki özgürlü¤ünü s›n›rlam›fl olmaktad›r. Ama insanlar bu güçlerinden, daha da güvenlikli bir ortamda özgürlüklerinden yararlanabilmek için vazgeçmektedirler. Çünkü hiçbir insan durumunun daha da kötüye gidece¤ini düflünerek sözleflme yapmaz. Locke’a göre insanlar, devretmeleri gereken hak ve yetkileri, toplumun ço¤unlu¤una devredecek biçimde sözleflme yapmal›d›rlar. Sözleflme bireyin, ço¤unlu¤un istencine boyun e¤mesini gerektiren bir sözleflme olmal›d›r: ya tüm bireyleri tek tek ikna etmeliki bu pek çok durumda mümkün de¤ildir ya da ço¤unlu¤un istenci üstün gelmelidir. Locke, ço¤unlu¤un toplulu¤u temsil etme hakk›n›n kendili¤inden aç›k oldu¤unu düflünüyordu. Ona göre mutlak monarfli, yurttafl toplumu ile ba¤daflmaz bir yap›dad›r ve yurttafl hükümeti biçimi olamaz. Locke’un aç›klamalar›ndan Hobbes’dan farkl› olarak birbirini izleyen iki sözleflme fikri do¤ar. Öncelikle do¤a durumundan ç›karak yurttafl toplumuna geçmek için bireysel istençlerini toplumun istencine ba¤lamalar› ve toplumun tüm olarak yönetimde bulunmas›n›n olanaks›zl›¤› nedeniyle yönetim erkini ço¤unlu¤un istencine b›rakmalar›d›r. Bu flekilde kurulan hükümet yurttafl toplumunun temel hak ve özgürlüklerini korumak, toplumun refah› için her yönden çal›flmak zorundad›r. E¤er hükumet asli görevlerini yerine getiremezse toplum taraf›ndan düflürülüp yerine yenisi getirilir. Bu ço¤unluk idaresinde en yüksek egemen güç, yasama erkidir. Ç›kar›lan yasalar› uygulamak yürütme erkine, anlaflmazl›klar› gidermek yarg› erkine düfler. Yasama erki de¤ifltirilirse hükümet de de¤ifltirilmifl say›l›r. Görüldü¤ü gibi, Locke’un yönetim modelinde en yüksek egemen güç Hobbes’daki gibi mutlak monark›n istenci de¤il, yasan›n gücüdür. 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 113 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Thomas Hobbes’un yöntem ve bilgi anlay›fl›n› aç›klamak. Hobbes, do¤a bilimleri temelinde natüralist bir anlay›fl gelifltirdi. Hobbes’a göre felsefe nedensel aç›klamayla ilgilenir. Konusu, oluflumunu tasarlayabilece¤imiz birleflme ve çözülme özelli¤i tafl›yan her türlü cisimsel fleydir. Cisimler do¤al cisimler, insan cismi ve politik cisim yani devlet olmak üzere üçe ayr›l›r. Do¤al felsefe do¤al cisimleri, yurttafl felsefesi ise insan› ve devleti inceler. Hobbes, bilginin temeli bak›m›ndan empiristtir. Ona göre tüm bilgi, d›flsal cisimlerin duyusal deneyimlerine dayan›r. Duyumlarsa beyindeki cisimciklerin devinimidir. Duyumlar düflüncelerimizin ç›k›fl noktas›n› olufltururlar. O halde bilim tamamen fenomenlere dayan›r. Fenomenler imgeleri üretir, imgeler sözcüklere çevrilir ve bunlar›n konuflmadaki ba¤›nt›lar› bilimi olanakl› k›lar. Bilimsel ç›kar›m›n bafllang›ç noktas› tan›m önermeleridir. Tan›m, yüklemi öznesini çözümleyen önermedir ve sözcükleri aç›k k›lmaya yarar. Uslamlama yaln›zca sözcükler aras›ndaki ba¤›nt›lar› dile getirir. Böylece felsefe, en genel anlamda, genel cisimlerin nedenleri ve nitelikleriyle ilgili bir disiplindir. Bu kapsam›n d›fl›na ç›kmamal›d›r. Thomas Hobbes’un ahlak ve siyaset anlay›fl›n› de¤erlendirmek. Hobbes’a göre zihin de devinime dayal› bir yap›d›r ve özünde bir dürtü gücü ya da çaba gösterme (conatus) vard›r. Bu çaba bir fleye yaklaflmaya dönükse istek, arzu, bir fleyden uzaklaflma yönündeyse nefret, kaç›nma olur. Tüm insani tutkular›n temelinde zihindeki bu devinim yatar. ‹nsanda hofllanmaya yol açan fley iyi, hoflnutsuzlu¤a yol açan fley kötüdür. Yani iyi ve kötü göreli kavramlard›r. Hobbes atomsal bireyci görüfllerini, devlet yaflam›na do¤ru evrimlefltirmifltir. Buna göre insanlar bir güç iste¤iyle do¤arlar ve bu da insan›n do¤al durumunu bir savafl durumuna çevirir. Ama bu durumu sürdürmek kimsenin yarar›na de¤ildir ve insanlar bir araya gelerek ortak bir güç olan devlet çat›s› alt›nda örgütlenirler. Bu örgütlenme aralar›ndaki toplumsal sözleflmenin bir sonucudur. Bu sözleflme, insan akl›n›n do¤al bir ç›kar›m›, bir tür do¤al yasan›n gere¤idir. Çünkü insanlar yaflamlar›n› korumak güdüsüne sahiptirler ve bu amaca ancak toplumsal bir sözleflmeyle yönelinece¤ini görür ve yasa düzenine kendi r›zalar›yla geçerler. N John Locke’un epistemoloji konusundaki görüfllerini ve özgün bilgi anlay›fl›n› tart›flmak. Empirizmin kurucusu say›lan Locke, do¤ufltan ideler fikrine karfl› ç›km›fl, zihnimizdeki her tür idenin duyu verilerinden türedi¤ini savunmufltur. ‹nsan zihni bafllang›çta bir bofl k⤛tt›r. Bu k⤛t d›fl cisimlerden edinilen duyu verileriyle dolmaya bafllar ve böylece duyumun basit ve ideleri ortaya ç›kar. Zihin bu basit ideleri çeflitli flekillerde iflleyip bir araya getirerek karmafl›k idelere ulafl›r. Ayr›ca duyumdan edinilenler üzerine yap›lan içsel duyum ve ifllemler, düflünümün ideleri dedi¤imiz fleyleri do¤urur. Cisim idesi de böyle karmafl›k bir idedir. Bu ideyi meydana getiren ideler cismin nitelikleri olurlar ki, bunlar da birincil ve ikincil diye ikiye ayr›l›r. Töz idesi ise tüm bu özelliklerin tafl›y›c›s› olarak kabul edilen idedir. Cisimsel tözler d›fl›nda, zihinsel idelerin tafl›y›c›s› olan bir tinsel tözü de kabul eder. Tanr› da böyle karmafl›k bir idedir. Bilgi de bu ideler aras›ndaki iliflkilerden do¤ar ve ideler aras› uyuflumun ya da uyuflmazl›¤›n alg›lanma biçimine göre üç dereceye ayr›l›r; sezgisel, tan›tlamal› ve duyusal. N John Locke’un ahlaksal ve siyasal görüfllerini tart›flmak. Locke’a göre ahlak da matematik gibi tan›tlamaya elverifllidir çünkü ahlaksal yarg›lar›n karfl›l›k geldikleri cisimlerin özleri bilinebilir. ‹yi ve kötü, haz ve ac›dan ya da bizde haz ve ac›ya yol açan fleyden ve istençli eylemlerimizin etik yasalarla uyuflup uyuflmamas›ndan baflkas› de¤ildir. Üç çeflit yasa vard›r: 1. Kutsal yasa, 2. yurttafll›k yasas›, 3. Ahlak yasas›. ‹nsan›n do¤al durumu herkesin herkese karfl› savafl› de¤il, özgürlük durumudur ama bu durumu yöneten bir do¤a yasas› vard›r. Bu yasa akl›n yasas›d›r; insana eflit ve ba¤›ms›z oldu¤unu ö¤retir. ‹nsanlar›n do¤ufltan sahip olduklar› do¤al haklar, kendini koruma ve yaflam›n› savunma hakk›, özgür olma hakk› ve mülkiyet hakk›d›r. ‹nsanlar do¤al olarak özgür olduklar› için kimse öz onay› olmaks›z›n baflkas›n›n politik gücüne uyruk edilemez. Fakat insanlar haklar›ndan daha güvenli bir ortam kurmak için vazgeçer ve baz› hak ve yetkilerini toplumun ço¤unlu¤una devredecek biçimde sözleflirler. Böylece do¤a durumundan ç›karak yurttafl toplumuna geçmek için bireysel istençlerini toplumun istencine ba¤larlar. Bu flekilde kurulan hükümet toplumunun hak ve özgürlüklerini korumak, refah› için çal›flmak zorundad›r. Ç›kar›lan yasalar› uygulamak yürütme erkine ve anlaflmazl›klar› gidermek yarg› erkine düfler. A M A Ç 3 A M A Ç 4 114 Modern Felsefe-I Kendimizi S›nayal›m 1. Hobbes’a göre afla¤›dakilerden hangisi felsefenin konular›ndan biridir? a. Tanr› b. Tarih c. Devlet d. Astroloji e. Tinsel Varolufl 2. Hobbes’un felsefi yöntem anlay›fl› hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Bafllang›ç ilkelerinden hareketle ç›kar›mda bulunma anlay›fl›na dayan›r. b. Felsefi yöntemin ana ekseni tümdengelimsel hipotetik yöntemdir. c. Felsefi yöntem birlefltirme ve çözümleme denen iki faaliyetten oluflur. d. Felsefe yöntem olarak hem tümdengelimi hem tümevar›m› kullan›r. e. Felsefede, birlefltirme yöntemine analitik, çözümleme yöntemine ise sentetik denir. 3. Hobbes’a göre “A do¤ru ise B de do¤rudur” türünden bir bilgi nas›l bir bilgidir? a. Olgu bilgisi b. Sonuç bilgisi c. Vahiy bilgisi d. Duyu bilgisi e. Tecrübe 4. Hobbes’a göre yüklemi, öznesini çözümlemekte olan önermelere ne denir? a. Olgu önermeleri b. Felsefe c. Ussal bilgi d. Tan›m e. Ç›kar›m 5. Thomas Hobbes’in toplum sözleflmesi kavram› hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Yurttaflla egemen güç aras›nda yap›lan bir sözleflmedir b. Do¤al yasan›n buyruklar›n›n izlenmesi sonucu ortaya ç›km›flt›r c. Devlet denen yapay unsurun ortaya ç›kmas›yla sonuçlan›r d. Bireylerin haklar›n›n bir k›sm›n›n yöneticiye mutlak ve geri dönüflsüz biçimde devredilmesi esas›na dayan›r e. Do¤al durumdan sivil yasa durumuna geçifli sa¤lar 6. Locke insan zihninin deneyim öncesi ilk durumunu ifade etmek için afla¤›daki kavramlardan hangisine baflvurmaktad›r? a. ‹de b. Conatus c. Tabula Rasa d. Refleksiyon e. Düflünüm 7. Zihin, “nedensellik” denen bileflik ideyi afla¤›daki etkinliklerden hangisi arac›l›¤›yla meydana getirir? a. Soyutlama b. Yan yana getirme c. Birlefltirme d. Kaynaflt›rma e. Uslamlama 8. Locke’a göre afla¤›dakilerden hangisi cismin birincil niteliklerinden biri de¤ildir? a. Kat›l›k b. Uzam c. Biçim d. Boyut e. Renk 9. Afla¤›dakilerden hangisi duyumun ve düflünümün birlikte oluflturduklar› idelerden biridir? a. Haz b. Uzam c. ‹stek d. Devinim e. Alg› 10. Locke’a göre afla¤›dakilerden hangisi do¤al bir hak de¤ildir? a. Kendini Savunma b. Özgürlük c. Mülkiyet d. Seçme-Seçilme e. Yaflam› Koruma 4. Ünite - ‹ngiliz Deneycili¤inin Kurucular›: Hobbes ve Locke 115 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Thomas Hobbes, Yeniça¤da özellikle bilim alan›ndaki geliflmelerden etkilenmifl, bilimlerdeki ve matematikteki kesinli¤i felsefeye tafl›maya çal›flm›flt›. Bu esas üzere teolojinin bilimselli¤ine kuflkuyla yaklaflmaktayd›. Ona göre do¤adaki her fley bir nedensellik esas›na göre ifller. Her fley nedensel bir iliflki içinde birbirlerine sebep-sonuç iliflkisi bak›m›ndan ba¤l›d›r. Yani her fleyin bir nedeni vard›r ve her neden zorunlulukla bir sonuç do¤urur. Felsefenin ana amac› iflte bu önceden görülebilen etkileri kendi yarar›m›za kullanabilmektir. Çünkü insan, yaflam›n›n yarar› için zihninde tasarlad›¤› etkileri araç-gereç ve güç bak›m›ndan cisimlerin birbirlerine uygulanmalar› yoluyla üretebilir. Her fleyden önce insan›n kendi yarar›n› göz önünde bulunduran felsefe, bunun için cisimler dünyas›na yönelmeli, ondaki sebep-sonuç iliflkilerini aç›kl›¤a kavuflturmaya çal›flmal›d›r. Bu yüzden felsefe daima nedensel aç›klama ile ilgilenir. Yani bir etkiyi ortaya ç›karan sebeplerin bilimsel bak›mdan aç›klanmas› ile u¤rafl›r. Bu esas üzere, oluflturucu bir süreçle var olmam›fl fleyler felsefenin konusu olamazlar. Tanr› böyle oluflturucu bir süreçle var olmam›fl görünmektedir. Çünkü onun nedensiz oldu¤u, yani zihinde tasarlanacak bir etki olmad›¤› daima söylenir. Bu durumda Tanr›, nedenler üzerinde iflleyen insan akl›n›n konusu k›l›nabilecek bir kavram de¤ildir ve bu yüzden di¤er tüm tinsel yap›daki varl›klarla, örne¤in meleklerle vs. birlikte felsefenin konu alan›n›n d›fl›nda tutulmal›d›r. 2. e 3. b 4. d 5. a 6. c 7. b 8. e 9. a 10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thomas Hobbes” bölümünün “Felsefenin Amac› ve Do¤as› ve Felsefenin Bölümleri” bafll›kl› k›s›mlar›n› yeniden gözden geçiriniz. Hobbes’a göre devlet, felsefenin bir alt dal› olan Yurttafll›k Felsefesinin konular›ndan biridir. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thomas Hobbes” bölümünün “Felsefenin Yöntemi” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Hobbes’a göre tam tersinin geçerli oldu¤unu, yani birlefltirme yönteminin sentetik, çözümleme yönteminin analitik oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thomas Hobbes” bölümünün “Bilgi Kuram›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Bu türden bir bilginin sonuç bilgisi denen fleye örnek oluflturdu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thomas Hobbes” bölümünün “Bilimsel Bilgi” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Hobbes’a göre tan›m, yüklemi öznesini çözümleyen önermedir. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thomas Hobbes” bölümünün “Toplum Sözleflmesi” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Hobbes’a göre toplumsal sözleflmenin yurttaflla egemen güç aras›nda de¤il, yurttafllar›n kendi aralar›nda yap›ld›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “John Locke” bölümünün “‹delerimizin Kaynaklar› Üzerine” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. John Locke’un zihnin ilk durumunun bir bofl k⤛t, yani tabula rasa oldu¤unu savundu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “John Locke” bölümünün “Karmafl›k ‹deler” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. John Locke’a göre, zihnin, nedenselli¤i, yal›n ideleri birbirleriyle kaynaflt›rmaks›z›n yan yana getirerek elde etti¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “John Locke” bölümünün “Cisim ve Töz ‹deleri” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Locke’un renk özelli¤ini cismin ikincil nitelikleri aras›nda sayd›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “John Locke” bölümünün “Locke’un Bilgibilimsel Görüflleri” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Locke’a göre haz ve ac› idelerinin oluflmas›nda hem duyumun hem düflünümün rolü oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “John Locke” bölümünün “Do¤a Durumu” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Locke’a göre do¤al haklar›n, yaflam› koruma, kendini savunma, özgürlük ve mülkiyet haklar› oldu¤unu göreceksiniz. S›ra Sizde 2 Hobbes tümellerin sadece birer ad oldu¤unu savunur. ‹nsanlar düflüncelerini an›msamalar›na yard›mc› olacak baz› imlere-(iflaretlere) gereksinirler. Adlar iflte bu imlerdir. ‹nsan, düflüncelerini baflkas›na aktarmak istedi¤i zaman bu imler, sembol-simge görevi görürler ve konuflma denen fley de bu sembollerin birbirlerine ba¤lanmas›ndan oluflur. O halde bir ad, bir im için hizmet görmek üzere keyfi olarak seçilen bir sözcüktür. Fakat her ad›n bir fleyin ad› olmas› gerekmez. Örne¤in Hiçbir fley sözcü¤ü belli bir fleye iflaret etmez. Ayr›ca adlardan baz›lar› tek bir fleyi adland›r›rken (örne¤in, Sokrates ve flu adam gibi) baflkalar› pek çok fleyi ortak olarak adland›r›rlar. Bu ortak adlara tümeller denir. Burada tümellik ada iliflkindir, yoksa ad›n gösterdi¤i fley tümel de¤ildir. Dahas› bu tümel ad herhangi bir tümel kavrama da iflaret etmez. Bu tümel sözcü¤ü hiçbir zaman do¤ada var olan herhangi bir fleyin ad› de¤ildir, ne de zihinde oluflturulan herhangi bir düflüncenin ya da imgenin ad›d›r. Tersine her zaman bir sözcü¤ün ya da ad›n ad›d›rlar. 116 Modern Felsefe-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Locke Descartes’›n do¤ufltan ideler düflüncesine karfl› ç›kmakta ve tüm bilginin duyu verileri temelinde yükseldi¤ini savunmaktayd›. Ona göre zihin, bafllang›çta bofl bir levhad›r. Bu levha duyusal deneyimlerimizle giderek dolmaya bafllar. Yani zihnin tüm içeri¤i duyu verilerinin sa¤lad›¤› bilgilerle oluflur. Duyular›m›z önce duyulur tikel nesnelere yönelir ve bu nesnelerin etkisi sonucu zihne bunlar›n seçik alg›lar› iletilmifl olur. Locke bunlara duyum (sensation) der ki, duyum idelerimizin ilk kayna¤›d›r. ‹delerimizin öteki kayna¤› ise zihnimizin ifllemleridir. Zihnimiz duyular yoluyla kazand›¤›m›z ideler üzerinde çal›fl›p onlar› alg›lar. Böylece nesnelerden edinemeyece¤imiz baflka ide kategorileri sa¤lar. Bunlara da düflünüm denir. Çünkü bu kayna¤›n sa¤lad›¤› ideleri zihin yaln›zca kendi iç ifllemleri üzerinde düflünerek edinir. Zihnimizin tüm içeri¤i ya duyumdan ya düflünümden gelir ve düflünüm daima duyumdan sonrad›r. Önce duyular yoluyla d›fl dünyadaki nesnelerden sa¤lanan ideler alg›lan›r, sonra zihin bunlar›n üzerinde düflünür. O halde zihnimizde, daha önce duyulardan geçmemifl hiçbir fley bulunmaz. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers 2. New York: Oxford University Press. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers 1. Great Britain: Oxford University Press. Cooper, D. E. (1999). Epistemology: The Classic Readings. Oxford: Blackwell Publishing. Copleston, F. (1991). ‹ngiliz Görgücülü¤ü. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Garber, D. Ayers, M. (2003). The Cambridge History of Seventeenth Century Philosophy I - II. Cambridge University Press. Hobbes, T. (2001). Leviathan. çeviren: Semih Lim, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Locke, J. (2007). Hükümet Üzerine Birinci ‹nceleme. çeviren: Fahri Bak›rc›, Ankara: K›rlang›ç Yay›nevi. Morris, C. R. (1931). Locke, Berkeley, Hume. Oxford: Clarendon Press. Magee, B. (2001). Büyük Filozoflar. çeviren: Ahmet Cevizci, ‹stanbul: Engin Yay›nc›l›k. Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤. çeviren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. United States of America: McGrow Hill Inc. Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü-II: Ça¤dafl Felsefe. çeviren: ‹brahim fiener, ‹stanbul: ‹zdüflüm Yay›nlar›. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Webster’s Dictionary. Wikipedia, The Free Encyclopedia. MODERN FELSEFE-I 5 Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; George Berkeley’in özgün görüfllerinin ana hatlar›n› saptayabilecek, David Hume’un deneyci görüfllerini de¤erlendirebilecek, Condillac ve Thomas Reid gibi di¤er bafll›ca empiristlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Birincil-‹kincil Nitelikler Substratum Esse Est Percipi Duyum Düflünüm • • • • • Alg› ‹zlenim ‹de ‹skoç Sa¤duyu Okulu Sa¤duyu ‹lkeleri ‹çindekiler Modern Felsefe-I Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume • GEORGE BERKELEY • DAV‹D HUME • D‹⁄ER BAfiLICA EMP‹R‹STLER Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume GEORGE BERKELEY Deneyci bir düflünür olan Berkeley (1685-1753), ‹rlanda’da do¤mufl, Dublin’deki Trinity Kolejde matematik, mant›k, dil ve felsefe e¤itimi alm›flt›r. 1704’de ayn› okulda e¤itmen olmufltur. 1710’da Protestan Kilisesine rahiplik görevine, 1724’de Derry kilise baflkanl›¤›na getirilmifltir. Bu arada Londra’y› ziyaret etmifl, burada Addison, Steele, Pope gibi ünlülerle tan›flm›flt›r. 1728’de Amerika’da, Rhode Island’da bir kolej kurmaya çal›flm›fl ama maddi sorunlar nedeniyle baflar›l› olamam›flt›r. 1734’de Cloyne piskoposu olarak atanm›fl, 1752’de ailesiyle birlikte Oxford’a yerleflmifl ama bir y›l sonra ayn› yerde ölmüfltür. Bafll›ca yap›tlar›: Yeni Bir Görme Kuram›na Do¤ru (An Essay toward a New Theory of Vision 1709), ‹nsan Bilgisinin ‹lkeleri Üzerine Bir Deneme (A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge 1710), Hylas ile Philonous Aras›nda Üç Diyalog (Three Dialogues between Hylas and Philonous 1713), Alcipron or the Minute Philosopher (1732). Önemli bir ‹ngiliz empiristi olan Berkeley, Locke’un düflüncesindeki tutars›zl›klar› elefltirerek yola ç›km›fl ama empirizmini bir öznel idealizme ve immateryalizme sürüklemifltir. Her fleyden önce duyum ve düflünüm ayr›m›n› elefltirerek bunlar aras›nda köklü bir farkl›l›k olmad›¤›n› savunmufltur. Bunlar birbirlerini bütünleyen edimlerdir; duyular›n sa¤lad›¤› verileri zihnin düflünme yetisi kuflkusuz ifllemek zorundad›r. Aksi takdirde zihnimizde hiçbir ide kavram ve düflünce oluflamazd›. Ayr›ca Locke’un soyut kavramlar-tümeller kuram›n› ve Locke’un birincilikincil nitelikler ayr›m›n› elefltirmifl, ayr›ca Locke’un “varl›¤›n› kabul ediyorum ama ne oldu¤unu bilmiyorum” söylemiyle betimledi¤i töz anlay›fl›ndan etkilenerek madde tözünün varl›¤›n› yads›m›flt›r. Çünkü ona göre bilgisine sahip olamad›¤›m›z bir fley bizim için yok demektir. Berkeley duyum ve düflünüm aras›ndaki ayr›m› reddetmifl, bunlar›n birbirlerini bütünleyen edimler oldu¤unu savunmufltur. Bilgi Kuram› Berkeley, henüz Trinity Kolejdeyken Locke ve Malebranche’› incelemifl ve madde tözünün varl›¤›ndan kuflkulanmaya bafllam›flt›. Yeni Bir Görme Kuram›na Do¤ru adl› yap›t›nda maddesel tözün temel niteli¤i olan uzaml›l›k üzerine e¤ildi ve uzam alg›s›n›n görme ve dokunma duyumlar›nda nas›l olufltu¤unu deneysel olarak göstermeye giriflti. Ona göre görme ve dokunma duyumlar›n›n ba¤lant›lar› mant›ksal bir zorunluluk olmay›p sadece al›flkanl›ktan ileri gelir. Buradan ç›kan sonuç Locke’ta nesnel olduklar› kabul edilen birincil niteliklerin de ikincil nitelikler gibi öz- Berkeley Locke’un birincilikincil nitelikler ayr›m›n› reddederek yaln›zca ikincil nitelikler oldu¤unu savundu. 120 Modern Felsefe-I nel olduklar›d›r. Yani bunlar gerçekte nesnede bulunmamaktad›rlar. Bunlar› da ikincil nitelikler gibi nesnelere yükleyen insan zihnidir. Böylece Berkeley Locke’taki birincil ve ikincil nitelikler ayr›m›n› reddedip sadece ikincil nitelikleri kabul etmifl olur. Berkeley, buradan tüm bilgimizin olgusal olarak görmeye ve öteki duyusal deneyimlere ba¤l› oldu¤u sonucuna var›r. Biz asla uzay› ya da büyüklü¤ü alg›layam›yoruz. Bir nesneye bakt›¤›m›z zaman farkl› bak›fl aç›lar›ndan farkl› görüfllere ya da alg›lara sahip oluyoruz. Uzakl›¤›-mesafeyi de görmüyoruz. Nesnelerin uzakl›¤› deneyimimiz taraf›ndan telkin edilmektedir. Gördüklerimiz, görme duyumuzun alg›layabildi¤i kadar›yla nesnelerin niteliklerinden ibarettir. Bir objenin yak›nl›¤›n› da alg›lam›yoruz; ona do¤ru gitti¤imizde ya da ondan uzaklaflt›¤›m›zda onu farkl› görüfllerimize sahip oluyoruz. fiu halde bizim uzama iliflkin nesnel bir kavray›fl›m›z gerçekleflmemektedir. Bu nedenle biz nesneyi de salt olarak alg›lamaktan uza¤›z: Örne¤in önümüzde duran k⤛da bakt›¤›m›zda gerçekte görme duyumuyla alg›lad›¤›m›z nedir? Salt beyaz bir yüzeydir. Alg›m›z›n tek nesnesi olan bu beyaz yüzey bizim alg›sal donan›m›m›zdan ba¤›ms›z olan nesnel bir fley midir? Öyle olsayd› ›fl›k de¤iflimlerinde renginde bir de¤ifliklik olmamas› gerekirdi; yine yak›ndan bakt›¤›m›zda farkl›, uzaktan bakt›¤›m›zda farkl› görünmemesi gerekirdi. fiu halde bu beyaz yüzey bizim kendi duyumumuzdan baflka bir fley de¤ildir. Böylece bu zihinsel içerik-ide, duyusal alg›m›z›n tek nesnesi olmaktad›r. SIRA S‹ZDE 1 Berkeley’e göre insan, d›flsal cisimlerin varoluflunu kavrad›¤› zaman bütünüyle kendi idelerini düflünmekten baflka bir fley yapmamaktad›r. Berkeley, Locke’un birincil-ikincil nitelikler ayr›m›na karfl› ç›karak sadece ikincil nitelikler oldu¤unu savunmufltur. Bunun ne anlama geldi¤ini söz konusu ayr›m› da an›msayarak aç›klay›n›z. Berkeley bu durumda öncelikle, zihnin çal›flmalar› ile zihin d›fl›nda yer alan nesneler aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤u sorusunu sorar. Ve kendi idelerinden ba¤›ms›z herhangi bir nesneyi kesinlikle keflfedemedi¤inden emin oldu¤unu öne sürer; d›flsal cisimlerin varoluflunu kavrad›¤›m›z zaman biz bütünüyle kendi idelerimizi düflünmekten baflka bir fley yapm›yoruz. Hiçbir fley, onlara herhangi birisi bakmaks›z›n, bir parktaki a¤açlar› ya da masa üzerindeki kitaplar› imgelemekten daha kolay görünmüyor. Pekiyi ama tüm bunlar, a¤açlar ve kitaplar diye adland›rd›¤›m›z zihnimizde bulundu¤unu fark etti¤imiz belirli idelerden baflka bir fley midir? Ve ayr›ca onlar› o s›rada düflünmedi¤imizi ya da alg›lamad›¤›m›z› söyleyebilir miyiz? Bir zihne iliflkili olmas›n›n d›fl›nda herhangi bir fleyi düflünmek bile olanaks›zd›r, bizim için belli bir alg›s›na sahip olmad›¤›m›z hiçbir fley var de¤ildir. Nesnelerin ba¤›ms›z varolufluna iliflkin Berkeley’in zihninde kuflkulara yol açan Locke’un felsefesi olmufltu. Ona göre Locke, epistemolojisini Berkeley’in kaç›n›lmaz olarak gördü¤ü sonuçlara do¤ru götürememiflti; Locke, töze iliflkin olarak “ne oldu¤unu bilmedi¤im bir fley” demiflti. Oysa bu Berkeley için tözün var olmad›¤›n› söylemenin bir baflka yolu idi. Ayr›ca, Locke, idelerle nesneler aras›ndaki iliflkiyi aç›klarken, birincil ve ikincil nitelikler aras›nda gerçek bir ayr›m görmüfltü; birincil olanlar, büyüklük ve biçim iken, ikincil olanlar renk, tat, koku ve bunlar gibi fleylerdi. Yine Locke, rengin zihinde varoldu¤unu söylerken, biçim ve büyüklü¤ün bir nesnenin tözüyle iliflkili oldu¤unu söylüyordu; bu töz ise ikincil niteliklerin arkas›nda varolan ve bundan dolay› zihinden ba¤›ms›z olan devinimsiz maddedir. Buna karfl›l›k Berkeley, tüm öteki niteliklerden soyutlanan büyüklük, biçim ve devinimin kavran›lamaz oldu¤unu öne sürer. Örne¤in bir kiraz nedir? K›rm›z›, yuvarlak, yumuflak, tatl› ve hofl kokuludur; tüm bu nitelikler ise kiraz›n duyular arac›l›- 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume ¤›yla üretme gücüne sahip oldu¤u zihinde bulunan idelerdir; böylece yumuflakl›k hissedilir, renk görülür, yuvarlakl›k hem hissedilir hem de görülür, tatl›l›k tad›l›r, koku da koklan›r; tüm bu niteliklerin var oluflu onlar›n alg›lanm›fl olmalar›nda yatar. Bu niteliklerden ayr› olarak duyulara verilen daha baflka bir gerçeklik yoktur. fiu halde kiraz alg›lanan tüm bu niteliklerden baflka bir fley de¤ildir, yani kiraz bir duyumlar kompleksini yans›t›r. Bu flekilde tüm cisimler bir duyumlar kompleksinden baflka bir fley de¤ildir. Böylece duyularla alg›lanan renk, tat koku gibi niteliklerin d›fl›nda biçim, büyüklük gibi daha baflka birincil nitelikler denen fleyler yoktur. Zihinde bile, nitelikleri birincil ve ikincil olarak ay›rmak olanaks›zd›r. Gerçekte obje ve duyum ayn› fleydir, bunlar› birbirinde soyutlayamay›z. Bundan dolay› bir obje alg›lanm›fl niteliklerin bir toplam›d›r. Sonuç olarak var olmak alg›lanm›fl olmakt›r (esse est percipi). fiu halde töz ya da madde asla alg›lanmamakta ya da duyulanamamaktad›r. Bu durumda varoldu¤u söylenemez. E¤er töz var olmuyorsa ve sadece duyulanan nitelikler gerçek ise, o zaman sadece düflünme, ya da Berkeley’in deyifliyle tinsel (spiritüel) fleyler varolur. Böyle olunca da, Berkeley ‘madde’ teriminin anlamdan yoksun, anlamca bofl bir terim oldu¤u sonucunu ç›kar›r. Bu konuyu Hylas ile Philonous Aras›nda Üç Diyalog adl› yap›t›n›n birinci diyalo¤unda irdelemifltir: Locke, töz ya da maddenin duyulad›¤›m›z niteliklere dayanak (substratum) oluflturdu¤unu ya da onlar› destekledi¤ini öne sürmüfltü. ‘Dayanak (substratum)’ sözcü¤ünün ne oldu¤u bu iki kifli aras›nda araflt›r›l›r, ancak bir sonuca var›lamaz. Bunun ve ‘madde’ teriminin soyut varl›klar› gösteren terimler olduklar› kabul edilir; soyut terimlerin gösterdi¤i fleylerin düflünülemedi¤i ve bu nedenle ve bu terimlerin anlams›z olduklar› onaylan›r. Burada duyulanabilir fleylerin gerçekli¤i olmad›¤›n›n söylenmek istenmedi¤ini onayl›yorlar, sadece duyulanabilir fleylerin, onlar alg›land›klar› sürece var olduklar› ifade ediliyor. Bu durumda sadece ideler var oluyor ancak bu noktada Berkeley flunu ekler: “Umar›m ‘ide’ olarak adland›rd›¤›m›z bir fley daha az gerçek olmaz.” Berkeley yarars›z olarak niteledi¤i ‘madde’ terimini elimine etmek için son olarak flunu söyler: “Ya duyularla ya da yans›tma (refleksiyon) yoluyla alg›layabilece¤imiz fleylerin varolufluna karfl›t olarak uslamlama bulmaya çal›flm›yorum. Sadece filozoflar›n madde ya da cisimsel töz olarak adland›rd›klar› fleyin varoluflunu yads›yorum ve bunu yapmakla insanl›¤›n geri kalan›na bir zarar verilmifl olmuyor, çünkü onu asla özlemeleri söz konusu de¤il.” Soyut Kavramlar›n Neli¤i: Berkeley özellikle fizik biliminin madde kavram›na dayanarak ifl yapt›¤›n›n fark›ndad›r. Bilim flunu öne sürer: Biz görünüm ve gerçekli¤i ay›rabiliriz ya da ay›rmal›y›z. Söz gelimi deniz mavi görünür ama gerçekte de¤ildir. Berkeley bilim insan›na meydan okuyarak duyulur dünyadan baflka bir gerçeklik olup olmad›¤›n› göstermek ister. Berkeley bilim alan›nda s›kça kullan›lan güç, çekim ve a¤›rl›k gibi sözcüklerin gerçek fiziksel varl›klara iflaret etti¤ine ve onlar›n adl›nda da maddesel tözün yer ald›¤›na inan›ld›¤›n› söyler. Oysa ona göre biz bu terimlerin anlatt›¤› fleylerle asla karfl›laflmamaktay›z. Bunlar›n tümü de karfl›l›¤› olmayan soyut terimlerdir. Sadece duyulanan nitelikler gerçekten vard›r ve töz kavram› gözlemlenen niteliklerden yap›lan yan›lt›c› bir ç›kar›md›r. Gözlemlenen niteliklerin daima birlikte alg›lananlar›, bir ad alt›nda belirli bir nesne kabul edilerek, sözgelimi; portakal, a¤aç, kitap, tafl nesneleriymifl gibi görülmektedirler. Benzer flekilde bilim insanlar› fleylerin ifllemlerini gözlemledikleri zaman, a¤›rl›k, güç gibi soyut terimleri kullanarak sanki bunlar nesnelerde gerçekten varm›fl gibi düflünmektedirler. Ama sözgelimi ‘güç’ fleylerin davran›fl›ndan ald›¤›m›z duyumu betimleyen basit bir sözcüktür ve bize duyular›n ve refleksiyonun verdi¤inden da- 121 Berkeley’e göre tüm cisimler bir duyumlar kompleksinden baflka bir fley de¤ildir. Bir obje, alg›lanm›fl niteliklerin bir toplam›d›r ve var olmak alg›lanm›fl olmakt›r (esse est percipi). 122 Modern Felsefe-I ha fazla da bilgi vermez. Berkeley bu çözümlemesiyle bilimi y›kmak amac›nda de¤ildi. O sadece fleylerin do¤as›n›n varoluflunu yads›yarak bilim dilini ayd›nlatabilece¤ini düflünmüfltür. Güç, a¤›rl›k, nedensellik gibi terimlerin zihnimizin duyumdan türetti¤i idelere iflaret etti¤inden daha fazla bir anlamlar› olmad›¤›n› vurguluyordu. Biz s›cakl›¤›n balmumunu eritti¤ini deneyimleriz, ancak bu deneyimden bildi¤imizin tümü, eriyen bal mumu dedi¤imiz fleyin s›cakl›k dedi¤imiz fleyle daima birlikte gitti¤idir ve neden sözcü¤ünün yerine geçen herhangi tek bir fleyin bilgisine sahip olmad›¤›m›zd›r. Gerçekten sahip oldu¤umuz tek bilgi özel deneyimlerin bilgisidir. Ama tüm fleylerin nedenlerinin ilk elden bilgilerine sahip olamasak bile, biz fleylerin düzenini biliyoruz. Biz niçin böyle oldu¤unun deneyimine sahip olmasak bile, A’n›n B taraf›ndan izlendi¤i biçimindeki düzeni biliyoruz. Bilim bize fiziksel davran›fl›n bir betimlemesini verir ve gözlemlerimizden pek çok mekanik ilke aç›k seçiklikle formüle edilebilir ve bunlar öndeyisel amaçlar için yararl› olurlar. Böylelikle Berkeley bilimi el sürülmemifl olarak b›rakabilirdi, ama o bilimin dilini ayd›nlatmak istedi. Böylece hiç kimse duyulur dünyadan ç›karabilece¤imizden daha fazla bilgiyi bilimin bize verebilece¤ini düflünmeyecekti ve duyulur dünya bize ne tözü ne de nedenselli¤i gösteriyor. Berkeley’in Metafizi¤i Berkeley cisimlerin varl›¤›n› ve onlar›n do¤adaki düzenini yads›mad›¤›na göre zihnimize d›flsal olan nesnelerin, biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zaman bile nas›l varolduklar›n› ve nas›l düzenlerini koruduklar›n› aç›klamak onun için zorunlu olmaktad›r. O “varolmak alg›lanm›fl olmakt›r” genel tezini aç›klarken duyulur fleyleri ve zihnin d›fl›ndaki varoluflu yads›mad›¤›n› dile getirir: Bu da özellikle kendi zihni de¤il, tüm öteki zihinlerdir. Onlar›n benim zihnime d›flsal olan bir varolufla sahip olduklar› aç›kt›r çünkü deneyim arac›l›¤›yla onlar›n zihnimden ba¤›ms›z oldu¤unu keflfediyorum. Onlar›n kendisinde varoldu¤u bir baflka zihin daha var ki benim alg›lamad›¤›m zamanlarda onlar› alg›lamaya devam etmektedir. Bütün insan zihinleri zaman zaman durarak ilgisini nesnelerden baflka tarafa çekti¤i için “her zaman alg›lamak için haz›r olan” bir D›flsal Zihin vard›r. Bu zihin tüm fleyleri bilir ve kavrar ve onlar› bizim görüflümüze kendisinin takdir etti¤i kurallara göre o tarzda gösterir ki, bu durum bizim taraf›m›zdan do¤a yasalar› terimiyle ifade edilir. fieylerin varoluflu bundan dolay› Tanr›’n›n varolufluna ba¤›ml›d›r ve Tanr› do¤adaki fleylerin düzenlili¤inin nedenidir. fiu halde gerçekli¤i deneyimimizin terimleri içinde betimlemeye ya da yorumlamaya çal›flt›¤›m›z zaman, ilk önce benim gibi zihinleri olan öteki kiflilerin bulundu¤u sonucuna ulafl›r›z. Buna dayanarak benim gibi öteki kiflilerin de ideleri vard›r diyebilirim. Benim ve onlar›n s›n›rl› zihinlerinden ayr› olarak, zihne analoji ile daha büyük bir Zihin vard›r ve bu da Tanr›’n›n zihnidir. Tanr›’n›n ideleri do¤an›n her zamanki düzenini kurarlar. Bizim zihnimizde bulunan ideler, Tanr›’n›n bize bildirmifl oldu¤u idelerdir. Böylece bizim günlük deneyim içinde alg›lad›¤›m›z nesnelerin nedeni madde ya da töz de¤il, Tanr›’d›r. S›n›rl› zihinlerin tüm deneyimlerini, düzenlili¤i ve deneyime ba¤›ml›l›¤› garanti ederek, koordine eden de yine Tanr›’d›r; bir baflka deyiflle O, bizim do¤a yasalar›n›n terimleri içinde düflünmemizi sa¤lar. Böylece Tanr›’n›n zihnindeki idelerin düzenlilik içinde s›ralanmalar› insanlar›n s›n›rl› zihinlerine ya da ruhlar›na bildirilir ve Kutsal olan ile s›n›rl› zihinler aras›ndaki yeterlilik farklar› için müsamahada bulunulur. fiu halde sonul gerçeklik maddesel de¤il, ruhsald›r (spiritüel) Tanr›’d›r ve biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zaman onlar›n varoluflunun devam› Tanr›’n›n onlar› sürekli alg›lamakta oluflu ile aç›klanabilir. 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume Görüldü¤ü gibi Berkeley’in metafizi¤i spiritüalizm ve idealizm terimleriyle nitelenebilecek türdendir: Buna göre evrende sonul gerçeklik olarak Tanr›sal zihin ile biz insanlar›n s›n›rl› zihinleri ya da ölümlü ruhlar› ve bir de bu zihinlerin ideleri vard›r. Ancak ideler onlar› üreten zihinlere ba¤›ml› olarak varolurken zihinlerin ya da ruhlar›n her biri Tanr›’n›n yarat›m› olarak ba¤›ms›z bir biçimde vard›rlar. Bu flekilde Berkeley felsefi materyalizmi ve ayn› zamanda dinsel kuflkuculu¤u da bertaraf etmifl oluyordu. Locke’un empirizminden hareketle, zihinlerin daima tikel duyu deneyimi üzerinde düflünmesi ve ifllem yapmas› ve soyut terimlerin bir gerçekli¤inin olmamas›n› öne sürmesi Hume taraf›ndan tam bir anlat›m›n› bularak mutlak kuflkuculu¤a do¤ru tafl›nacakt›r. DAVID HUME Hume (1711-1776) ‹skoçya’da, Edinburg’da do¤du. Edinburgh Üniversitesinde klasik diller ve felsefe okudu. 1734-37 y›llar› aras›nda Fransa’da ilk ve temel felsefi yap›t› olan ‹nsan Do¤as› Üzerine Bir ‹nceleme’yi (A Treatise of Human Nature) kaleme ald›. Yap›t› ‹ngiltere’de ilgi görmeyince Etik ve Politik Denemeler’i (Essays Moral and Political) yay›mlad› ve bu yap›tla ses getirdi. Birinci yap›t›yla dinsizlik suçlamas›na u¤rad›¤› için, hiçbir üniversiteye kabul edilmeyince bir generalin sekreteri olarak 1745-49 y›llar› aras›na Avrupa’y› dolaflm›fl, bu arada ilk eserini ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Araflt›rma (An Enquiry concerning Human Understanding) ad› alt›nda düzenleyip bast›rm›flt›r (1748). Ayn› y›l ‹nceleme’nin üçüncü ve son bölümünü hiç de¤ifltirmeden Ahlak ‹lkeleri Üzerine Bir Araflt›rma (An Enquiry Concerning the Principles of Morals) ad›yla yay›mlad›. 1752 y›l›nda Politik Söylemler (Political Discourses), 1759’da ‹ngiltere Tarihi (History of England) yay›mland›. Bunu Dört ‹nceleme Sav› (Four Dissertations) ve Do¤al Din Üzerine Diyaloglar (Dialogues Concerning Natural Religion) adl› yap›tlar› izledi. Hume’un Bilgibilimi (Epistemolojisi) Hume, ‹ngiliz empirizmini en uç noktalara dek tafl›m›fl, gerek Locke’ta gerek Berkeley’de gördü¤ü ve can çekiflmekte oldu¤una inand›¤› baz› metafizik kavramlar› sistemden tümüyle d›fllamay› baflarm›flt›r. Bafllang›çta bilimsel nitelikli bir insan do¤as› araflt›rmas›na inan›yordu. Do¤a bilimlerindeki geliflmeler onu bu konuda iyimser bir tutuma sevk etmiflti. Bilimsel yöntemin do¤as›, ona evrenin tüm problemlerini çözmek için yeterli görünüyordu: ‹nsan zihninin iflleyiflini de böyle bir yöntemle ayd›nlatmak olanakl› olabilirdi. Ne var ki Hume insan düflüncesinin mekanizmini betimlemek için bilimsel yöntemi kullanma düflüncesini do¤rulama olana¤›n›n bulunamayaca¤›n› keflfetti. Böylece akla gösterdi¤i güveni terk edip sa¤duyu yöntemine bel ba¤lad›. O da t›pk› Locke ve Berkeley gibi, bir empirist için idelerin kayna¤› sorunundan yola ç›kman›n uygun bir yol oldu¤unu düflündü. Bu konuda flöyle der: “Anlafl›lmas› güç, mu¤lak felsefe sorunlar›n› çözebilmek için, insan›n anlama yetisinin do¤as› üzerine ciddi bir araflt›rma yapmak gerekir. Bu araflt›rma zihnin güçlerinin ve kapasitelerinin bir çözümlemesini ortaya koymak biçiminde olmal›d›r.” Bu nedenle Hume zihnin içeriklerinin bir hesab›n› vermekle ifle bafllayarak, ilgili daha baflka kavramlar›n dikkatli bir çözümlemesi ile birlikte kendi kuflkucu sonuçlar›ndan kaç›namad›. Zihnin ‹çerikleri: Locke ve Berkeley gibi ona göre de, tüm zihin içeri¤imiz bize duyular›m›z ve deneyimlerimiz arac›l›¤›yla verilmektedir. Zihnimizde bulunanlar›n tümü, onun deyifliyle genel terim olarak alg›lard›r (perceptions); zihindeki bu alg›lar, iki form içinde bulunur; bunlar izlenimler (impressions) ve idelerdir (ide- 123 124 Modern Felsefe-I Hume’a göre zihinde bulunan tüm alg›lar iki form içinde bulunurlar: izlenimler ve ideler. Hume’un idelerden kast›; düflünce, kavram, imge gibi zihin içerikleridir. as). Hume’un ide deyince düflünce, kavram, imge gibi zihinsel içerikleri anlad›¤› vurgulanmal›d›r. Ona göre zihnin içeri¤ini bu izlenimler ve ideler oluflturur. Düflüncenin orijinal ham maddesi bir izlenimdir ve bir ide, bir izlenimin salt bir kopyas›d›r. Bir izlenim ve bir ide aras›ndaki ayr›m sadece onlar›n canl›l›k derecesindeki bir ayr›md›r. Özgün alg› iflitirken, görürken, hissederken, severken, nefret ederken, arzu ederken ald›¤›m›z ya da yaflad›¤›m›z izlenimdir. Bu izlenimler biz onlara sahip olurken canl› ve aç›kt›r; bu izlenimler üzerine düflünümde bulundu¤umuz zaman onlar›n idelerine sahip olmufl oluruz ve bu ideler özgün izlenimlerin daha az canl› versiyonlar›d›r. Ac› hissetmek bir izlenimdir; bu ac›n›n an›msanmas› ise bir idedir. Her tikel durumda izlenimlerin ide olarak karfl›l›klar› birbirine benzer ama aradaki fark izlenimler canl› canl› iken idelerin izlenimlerin sönükleflmifl, donuklaflm›fl biçimleri olmalar›d›r. Aralar›ndaki bu farktan da öte Hume, idelerin varl›¤›n›n izlenimlere ba¤l› oldu¤unu öne sürer. Sonuç olarak ide bir izlenimin basit taraf›ndan bir kopyas›d›r. Yani her ide için ilksel bir izlenim bulunmal›d›r. Bununla birlikte her idenin bir izlenimi olmayabilir. Sözgelimi biz hiçbir uçan at ya da denizk›z› görmedik ama bu ideler-fikirler bizim zihnimizde var: Hume bunun duyular ve deneyim taraf›ndan verilen materyalin zihin taraf›ndan yerini de¤ifltirme, eksiltme, birlefltirme gibi edimlerinin bir ürünü olarak gerçekleflti¤ini aç›klar. Bu flekilde biz birleflik ya da karmafl›k idelerimizi olufltururuz. Bir alt›n da¤ düflündü¤ümüz zaman imgelemimiz alt›n ve da¤ idelerini birbirleriyle birlefltirme yoluna gider. Bu idelerin köken olarak izlenimlerini duyular arac›l›¤›yla daha önce edinmiflizdir. Yine de alt›n da¤ gibi bir birleflik idenin kendine özgü bir izlenimi yoktur. E¤er tüm idelerin köken olarak bir izlenimleri olsayd› o zaman yanl›fll›k ya da anlams›zl›k diye bir fley de olmazd›. Ama örnekten de görülebildi¤i gibi zihindeki pek çok idenin bir izlenimi bulunmaz. Herhangi bir felsefi terimi anlam ya da ideden yoksun olarak uygulad›¤›m›zdan kuflkuya düflersek bu söz konusu ide hangi izlenimden türetildi diye sormam›z ve araflt›rmam›z gerekir. Onu anlamland›rmak olanaks›z oluyorsa, kuflkumuz pekiflerek devam edecektir. Hume, Tanr› idesi bile bu flekilde test edildi¤i zaman, zihnimizde insanlar aras›nda deneyimledi¤imiz iyilik niteliklerini ve erdemi “s›n›rs›zca büyütmek” suretiyle bir Tanr› idesi oluflturmak yoluna gitti¤imizi söyler. fiu halde Tanr› idesi de karmafl›k bir idedir ve kendine özgü bir izlenimi var m› yok mu sorusu halen yan›t beklemektedir. E¤er ideler genelde izlenimleri izliyorsa düflünme dedi¤imiz fleyi ya da idelerin kendilerini grup haline getiren uygulamalar› nas›l aç›klayabiliriz? ‹delerin Ça¤r›fl›m›: Hume bu sorunun yan›t›n› zihnimizin iflleyiflini büyük ölçüde yöneten bir ça¤r›fl›m mekanizmas›na ba¤lamaktad›r: Zihin izlenimleri ald›¤› zaman bunlar iki biçimde yeniden ortaya ç›kabilirler; birincisi bellekte an›msama yoluyla ortaya ç›kmalar›, ikincisi de imgelemde imge olarak ortaya ç›kmalar›d›r. Ama her iki durumda da izlenimler gitmifl, onlar›n yerini sönük versiyonlar›, yani ideler alm›flt›r. Bellek, yaln›zca yal›n-basit ideleri de¤il, ama onlar›n s›ra ve konumlar›n› da korur. Buna karfl›l›k imgelem böyle bir s›n›rlama alt›nda de¤ildir; örne¤in yal›n ideleri keyfi olarak birlefltirebilir ya da karmafl›k ideleri yal›n idelere çözerek daha sonra bunlar› yeniden düzenleyebilir. Hume’a göre, bu durum fliirlerde ve romanslarda s›k s›k karfl›m›za ç›kan bir olgudur. Ama imgelem düflünceleri-ideleri özgürce birlefltirebilmifl olsa da bu edimi genellikle baz› ça¤r›fl›m ilkelerine göre gerçeklefltirir. Bellekte ideler aras›nda ayr›lmaz bir ba¤›nt› oldu¤u halde, imgelemde böyle bir ba¤›nt› yoktur. Yine de ideler aras›nda bir “birlefltirici ilke,” bir idenin do¤all›kla bir baflkas›n› getirmesini sa¤layan bir ça¤r›flt›rma özelli¤i vard›r. Hume bunu “genellikle üstün gelen nazik bir kuvvet (a gentle force)” olarak betimler; o, Zihin, duyular ve deneyim taraf›ndan verilen materyali yerini de¤ifltirme, eksiltme, birlefltirme gibi edimlerle birleflik ya da karmafl›k idelere dönüfltürür. 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume bunu insan do¤as›nda verili bir fley olarak kabul eder. Buna ça¤r›fl›m mekanizmas› diyebiliriz: Bu mekanizma genel olarak üç biçimde çal›fl›r; benzerlik, zamanda ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba¤›. ‹mgelem kolayl›kla bir ideden ona benzeyen bir baflkas›na geçer: Bir resim bizi onun orijinalini düflünmeye sürükler. Yine zihin uzayda ve zamanda dolays›zca ya da dolayl› olarak bitiflik olan düflünceleri birlefltirme al›flkanl›¤› kazan›r. Bir binada bir daireden söz ediliyorsa, do¤al olarak ötekileri de anlama ya da araflt›rma düflüncesine sürükleniriz. Yine zihin sürekli olarak birbirini izleyen izlenimler aras›nda al›flkanl›k olarak neden-etki ba¤› kurar. Örne¤in e¤er bir yaray› düflünürsek ister istemez çok fazla ac›y›p ac›mayaca¤›n› da düflünürüz; yani ac›man›n nedeni yarad›r. Ancak Hume bu sonuncu ça¤r›fl›m biçimine, bir baflka deyiflle nedensellik ilkesine çok özel bir ilgi göstererek onu derinlemesine incelemifltir. Hume bu ça¤r›fl›m ilkelerinin zihindeki idelerin tüm ba¤lant›lar›n›n temelinde yer ald›¤›n› belirtir; öyle ki hiçbir zihinsel ifllem yoktur ki bu ilkelere dayanarak aç›klanmas›n. Hume düflünmenin ifllemlerini üç bafll›k alt›nda ele al›r: Bunlar Locke’taki ayr›mlaflt›rmaya az çok benzer bir biçimde, iliflkiler, kipler ve tözlerdir. Bunlar›n kavran›fl› sadece izlenimlerin al›nmas›n› de¤il, izlenimlerin al›nmas›yla uyar›lan belirli zihinsel ifllemleri de içerir. Hume’un buradaki tüm ilgisi bu iliflkileri nas›l kavrad›¤›m›z ya da bildi¤imiz noktas›nda toplanm›flt›r. Nedensellik ‹lkesi: Nedensellik ilkesi tüm bilgilerimizin geçerlili¤inin kendisine dayand›r›ld›¤› temel bir ilke olarak kabul edilir. Ama e¤er nedensel süreçleri kavrama kapasitesine sahip de¤ilsek, o zaman bilgiye de sahip olamay›z demektir. Berkeley nesnelerin içindeki etkin nedenleri keflfedemeyece¤imizi öne sürmesine karfl›n, onun niyeti fenomenlerin nedenine bakmakt› ve bundan dolay› do¤adaki öndeyilenebilir düzeni Tanr›’n›n etkinli¤ine ba¤lam›flt›. Hume ise nedensellik ilkesine kuflkuyla yaklafl›r ve flu soruyu sorar: Nedensellik idesinin kökeninde ne var? Mademki ideler izlenimlerin kopyalar›d›r, bize nedensellik idesini veren izlenim hangisidir ya da var m›d›r? Onun bu soruya yan›t› olumsuz olmufltur: Nedensellik idesine karfl›l›k gelen bir izlenim yoktur. O halde nas›l oluyor da zihnimizde nedensellik idesi bulunmaktad›r? Objeler aras›ndaki belirli iliflkileri deneyimledi¤imiz zaman zihnimizde bir nedensellik idesi do¤mufl olmal›d›r: Biz neden ve etkiden söz etti¤imizde; biz A, B’nin nedenidir, demek isteriz. Ama A ve B aras›ndaki ne türden bir iliflki bu söyleme yol açmaktad›r? Deneyim bize üç iliflki göstermektedir: Birincisi yak›nl›k ya da art ardal›k, ikincisi zamanda öncelik ve üçüncüsü sürekli birliktelik. Biz tüm bu iliflkilerde daima A’n›n B taraf›ndan izlendi¤ini görürüz; ama bir baflka iliflki daha var ki sa¤duyu ço¤unlukla nedensellik deyince bunu anlar; bu da A ile B aras›nda zorunlu ba¤lant›n›n bulundu¤udur. Oysa ne art ardal›k, ne zamanda öncelik, ne de sürekli birliktelik nesneler aras›ndaki “zorunlu” ba¤lant›y› bize göstermemektedir ama Hume’a göre, biz nesneleri bireysel olarak düflündü¤ümüz zaman onlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak düflünürüz; biri ötekini ima etmez. Örne¤in oksijenin hiçbir gözlemi bize hidrojenle birleflti¤inde suyu verece¤ini ima etmez; biz bunu sadece ikisini birlikte gördükten sonra biliriz. Bundan dolay› biz sadece bir nesnenin varl›¤›n› bir baflkas›ndan deneyim arac›l›¤›yla ç›kar›mlayabiliriz. Biz art ardal›k, öncelik ve sürekli birliktelik izlenimlerine sahip oldu¤umuz gibi zorunlu ba¤lant›lar›n izlenimine sahip olam›yoruz. Böylece nedensellik nesnelerde gözlemledi¤imiz bir nitelik de¤ildir. Ama daha çok A ve B örneklerinin tekrar›ndan üretilen bir ça¤r›fl›m al›flkanl›¤›d›r. 125 Hume’a göre zihnimizin ça¤r›fl›m mekanizmas› benzerlik, zamanda ve uzayda bitifliklik ve nedenetki ba¤› olmak üzere üç biçimde çal›fl›r. Hume’a göre deneyim bize nesneler aras›nda üç iliflki gösterir; yak›nl›k ya da ardardal›k, zamanda öncelik ve sürekli birliktelik. Bunlar›n üçünde de A nesnesiyle B nesnesi aras›ndaki iliflki zorunlu de¤ildir. O halde nedensellik nesnelerde gözlemlenen bir nitelik de¤il, A ve B örneklerinin tekrarlar›ndan üretilen bir ça¤r›fl›m al›flkanl›¤›d›r. 126 SIRA S‹ZDE Modern Felsefe-I 2 Hume’a göre deneyim, nesneler aras›nda zorunlu ba¤lant›lar oldu¤unu kan›tlayamad›¤› için do¤a bilimleri kesin bilgi sa¤layamaz. Hume’un nedensellik ilkesine iliflkin elefltirisini ve bunun bilimlerin durumunu neden tehlikeye att›¤›n› aç›klay›n›z. Nedensellik ilkesinin tüm bilgi türleri için merkezi bir kavram oldu¤unu Hume kendisi de belirtmektedir ancak onun nedenselli¤e iliflkin ulaflt›¤› bu kuflkucu sonuç, do¤a bilgisinin olana¤›n› zora sokmufl oluyordu. Hume bilgi türlerini ikiye ay›r›r: ideler aras› iliflkilere dayananlar ve olgulara iliflkin olanlar. Birinci grup mant›k ve matematik bilgilerini içerir. Bu bilgiler ya sezgisel (intuitif) ya da tan›tlamal› (demonstratif) olarak do¤ruluklar› gösterilebilen bilgilerdir. Örne¤in Öklid geometrisinin aksiyomlar› sezgisel olarak bilinir; bir üçgenin iç aç›lar›n toplam›n›n iki dik aç›n›n toplam›na eflit oldu¤u da tan›tlamal› olarak bilinir. Olgu konular›na gelince; do¤adaki olgular aras›nda zorunlu bir neden etki oldu¤unu gösterir bir kan›t bulunamad›¤›na göre bu alanda kesin bilgiden söz edilemeyece¤i sonucuna vard›. “Varolmaya bafllayan her ne varsa bir nedeni olmal›d›r” inanc›n› kabul etmek için ortada hiçbir neden kalmam›flt›r. Çünkü bu alandaki tüm bilgilerimiz deneyime ya da alg›ya dayanmaktad›r. Deneyim bize nesneler aras›nda zorunlu ba¤lant›lar bulundu¤unu kan›tlamamaktad›r. O halde fizik, kimya, biyoloji gibi do¤a bilimlerinin sa¤lad›¤› bilginin kesinli¤i kuflkuludur. D›fl Dünya Gerçekli¤i: Hume’un bu köktenci empirizmi onu, cisimlerin ya da nesnelerin bizim d›fl›m›zdaki sürekli ve ba¤›ms›z varl›¤›n› do¤rulayacak hiçbir yol ya da yöntem bulunmad›¤›n› onaylamaya götürdü. S›radan deneyimimiz bizim d›fl›m›zda fleylerin varoldu¤unu bize telkin eder, ama tüm idelerimizin izlenimlerin kopyas› oldu¤u fikrini ciddiyetle ele al›rsak, bunun felsefi sonucu “bizim tüm bildi¤imizin izlenimler olmas› gerekti¤idir. ‹zlenimler içsel öznel durumlard›r ve d›flsal gerçekli¤in aç›k bir kan›t› olamazlar. Kuflkusuz biz daima nesnelerin gerçek bir dünyas› varm›fl gibi davran›r›z; bu durumda Hume, tümümüzün nesnelerin var oldu¤una iliflkin düflünmelerimizi kendili¤inden do¤ru olarak almaya istekli idi, ama o, bizim niçin bir d›fl dünya oldu¤unu düflünmemizin nedenini araflt›rma ifline giriflti. Nesnelerin bizden ba¤›ms›z varoldu¤unu duyular›m›z bize söylemez, o halde onlar› alg›lamay› b›rakt›¤›m›z zaman, varolmaya devam ettiklerini nas›l biliriz? Bir fleyi alg›lad›¤›m›z zaman bile biz asla nesneden, ondan sa¤lad›¤›m›z izlenimden ay›rt edebilecek bir görüfl de dâhil ikili bir görüfl elde edemeyiz; biz sadece izlenime sahip oluruz. ‹zlenimlerin ya da idelerin ötesinde onlar› mümkün yapan fleylere ulaflmaya zihin için hiçbir yol görünmüyor. Düflünme yoluyla gökyüzünün derinliklerine ya da evrenin en uzak noktalar›na belki gidebiliriz ama kendi kendimizin ötesine bir ad›m bile ilerleyemeyiz. Ya da herhangi türden bir varoluflu kavrayamay›z. fiu halde bizim d›fl›m›zda bir fleyler dünyas›n›n varoldu¤u inanc›, izlenimlerimizin iki özel niteli¤ine iliflkin olarak imgeleme gücümüzün bir ürünüdür; imgeleme gücümüz izlenimlerde sabitlik ve tutarl›l›k gibi iki özellik yakalar. Örne¤in pencereden bakt›¤›mda hep ayn› da¤›, evi ve a¤açlar› görüyorum. Bakmaktan vazgeçerek baflka fleyler yap›yorum sonra gelerek pencereden yine bak›yorum. Gördü¤üm nedir? Bir önceki bak›fl›mda gördüklerimin ayn›s›d›r. Yani fleylerin düzenleniflinde bir de¤iflmezlik, sabitlik oldu¤unu görürüm. Karfl›mda gördü¤üm fleylerin aralar›ndaki düzenlenifl tarz› hep ayn›d›r. Bu izlenimlerimizdeki de¤iflmezlik-sabitliktir. Buna dayanarak imgelem, bize onlar› görsek de görmesek de onlar›n ayn› düzen içinde kalaca¤›n› düflündürür. Ayn› flekilde her ne zaman atefle bir odun atsam odunun yanarak kül olaca¤›n› biliyorum. ‹flte bu da fleylerin de¤iflim süre- 127 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume cindeki tutarl›l›kt›r. Atefle iliflkin izlenimlerimizde de¤iflim süreci bak›m›ndan hep bir tutarl›l›k vard›r. Bu nedenlerden ötürü imgelem, d›fl›m›zdaki nesnelerin ba¤›ms›z varolufla sahip olmay› sürdürdü¤üne inanmaya bizi sürükler. Ama bu bir inançt›r, ussal bir kan›t de¤ildir, çünkü izlenimlerimizin nesnelerle ba¤lant›l› oldu¤u iddias› ak›lda herhangi bir temelden yoksundur. Hume bu kuflkuculu¤unu benlik, töz ve Tanr› konular›na da geniflletir. Hume herhangi bir ben kavram›na sahip oldu¤umuzu kabul etmez. Bunun paradoksal bir durum oldu¤unu öne sürer. “Ben” demekle ne demek isteriz? Bu ide hangi izlenimden türetilmifl olabilirdi? Ben idemizi oluflturan sürekli ve özdefl bir gerçeklik var m›d›r? De¤iflmez bir biçimde ben idemizle birlikte giden herhangi bir izlenime sahip miyiz? En içtenlikli bir biçimde ben-kendim dedi¤im fleye bir girifl yapmaya çal›flt›¤›m zaman kendimi hep özel bir alg›ya, s›cak, so¤uk, sevgi, nefret, ac›, haz gibi özel bir alg›ya gitmifl olarak buluyorum. Herhangi bir anda, bir alg›n›n d›fl›nda olarak asla benimi- kendim dedi¤im fleyi yakalayam›yorum. Sonuç olarak Hume, sürekli bir ben-özdeflli¤ini kabul etmez. ‹nsan deyince geriye kalan fley, ona göre, farkl› alg›lar›n bir toplam›ndan ya da paketinden baflka bir fley de¤ildir. fiu halde niçin ben diye düflünüyoruz, bunun aç›klamas› ne olabilir? Hume bunu bize sürekli özdefllik izlenimi veren belle¤in gücüne ba¤lar: Hume zihni muhtelif alg›lar› ard› ard›na görünüme getiren bir tür tiyatroya benzetir. “Ama bu sahnelerin sunuldu¤u yer kavram›na en yak›n mesafede bulunmuyoruz” (akt. Stumpf, 1994: 285). Töz: Hume’u zaman boyunca özdeflli¤ini bir flekilde koruyan sürekli bir ben’in varoluflunu yads›maya götüren fley, töz’ün herhangi bir formunun varoluflunu yads›m›fl bulunmas›d›r. Locke renk, biçim ve öteki niteliklere sahip olan bir fley olarak töz düflüncesini kabul etmiflti ama “ne oldu¤unu bilmedi¤im bir fley” demekten de geri kalmam›flt›. Berkeley ise niteliklerin alt›nda yatan bir tözün varoluflunu yads›m›fl ama ruhsal tözler idesini korumufltu. Hume ise herhangi bir form içinde bulunan bir tözün varoluflunu yads›ma yoluna gitti. Bir baflka deyiflle maddesel tözü de tinsel tözü de kabul etmedi. Hume böyle bir tözün duyum izlenimlerinden türetilemeyece¤ini öne sürdü. E¤er töz idesi bize duyular›m›z arac›l›¤›yla tafl›n›yorsa, töz flunlardan hangisidir? E¤er gözlerimizle alg›l›yorsak o bir renk olmal›d›r, e¤er kulaklar›m›zla alg›lan›yorsa o bir ses, e¤er dilimizle alg›lan›yorsa bir tat olmal›d›r. Bundan dolay›, özel niteliklerin koleksiyonundan ayr› olarak bir töz idesine sahip oldu¤umuz söylenemez. Locke maddi ve ruhsal tözleri kabul etmifl ama bilinemeyeceklerini savunmufltu. Berkeley maddi tözü reddetmifl ruhsal tözü benimsemiflti. Hume ise tözü tamamen reddetti. Locke, Hume ve Berkeley’i töz kavram›na bak›fllar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE 3 Tanr›: Hume’un “tüm idelerimiz deneyimden gelir, deneyimin ötesinde yer alan hiçbir ide yoktur” biçimindeki köktenci empirist öncülü, onu Tanr› kavram› bak›m›ndan da kuflkucu bir noktaya sürüklemifl oldu. Ona göre Tanr›’n›n varoluflunu tan›tlamaya yönelik pek çok giriflim, nedenselli¤in belli versiyonlar›na dayand›r›l›r. bunlar aras›nda zihin üzerine daima güçlü bir etki yapm›fl bulunan form verme- biçim verme, dizayn etme argüman› bulunur. Hume öncelikle bu uslamlamay› elefltiri süzgecinde geçirir. Bu uslamlama do¤adaki güzel düzenin gözlemlenmesiyle bafllar. Bu düzen henüz biçimden yoksun materyal üzerine insan zihninin dayatabilece¤i türdeki düzene benzemektedir. ‹nsan nas›l biçimsiz maddeye bir form kazand›rabiliyorsa ve bu flekilde söz gelimi bir heykel ortaya ç›k›yorsa, ayn› flekilde bu do¤aya bafllang›çta form veren bir sanatç› da bulunmal›d›r; bu da Tanr›’d›r. Bir kez etkiden ne- 128 Modern Felsefe-I dene gitmek yeterli bir yol de¤ildir; do¤aya form veren baflka bir fley de olabilir. Ayr›ca biçimi olmayan ham maddeye insan›n form kazand›rmas› do¤aya form veren ilke düflüncesi aras›na benzerlik iliflkisi kurmak da do¤ru de¤ildir çünkü bu ikisi birbirinden çok farkl›d›r. fiu halde Tanr›’n›n varl›¤› da inanca konu olmaktan öte kan›tlanamaz. Hume’un Etik Görüflü Hume, tüm kuflkuculu¤una karfl›n etik konular› da dikkatli biçimde ele alm›flt›r. ‹nsan Do¤as› Üzerine’nin 3. kitab›n›n aç›fl tümcesi flöyledir: “Ahlak tüm ötekilerden daha çok bizi ilgilendiren bir konudur.” Bu konuya ilgisi öylesine büyük idi ki Galileo ve Newton do¤al bilim alan›nda ne yapm›fllarsa o da ayn›s›n› ahlak alan›nda yapaca¤›n› düflünüyordu. Ahlak ‹lkeleri Üzerine’ de “ahlak felsefesi Copernicus’un zaman›ndan önceki ayn› kofluldad›r... T›pk› soyut genel ilkeleriyle daha eski bir bilimin daha deneysel bir yönteme do¤ru gitmek zorunda olmas› gibi, filozoflar›n da etik uyuflmazl›klarda uygun bir reform girifliminde bulunmalar› zaman› gelmifltir.” diye yaz›yordu. Hume bu nedenle olgu ve gözlem üzerine temellenmemifl olan hiçbir etik sistemi ne denli incelikli ve dâhice olursa olsun be¤enmedi. Hume için eti¤e iliflkin temel olgu ahlak yarg›lar›n›n sadece ak›l taraf›ndan de¤il, sempati-duygudafll›k duygusu taraf›ndan düzenlenmifl olmas›d›r; kuflkusuz, etik kararlara iliflkin tart›flmalarda ak›l dikkate de¤er bir rol oynayabilir, ama herhangi bir ahlaksal övgü ya da yergi konusunda tek bafl›na yeterli de¤ildir, fleklinde düflünmektedir. Akl›n ahlakta oynad›¤› rolün s›n›rlar› olgu konular› ve iliflkiler üzerine yarg›larda bulunmakt›r. Oysa iyi ve kötüye iliflkin etik yarg›lar, olgu konular› ya da iliflkilerle s›n›rl› de¤ildir. Örne¤in neden cinayet ifllemeyi bir suç olarak yarg›l›yoruz? Suç dedi¤imiz fley bir olgu konusu mudur? E¤er eylemi betimlerseniz, olay›n gerçekleflti¤i zaman, kullan›lan silah, k›sacas› olaya iliflkin tüm ayr›nt›lar› bir araya getirseniz bile, ak›l yetisi halen, suç etiketinin ilifltirilmesi olgusundan izole olmufl de¤ildir. Ve yine bu eylem, daima ve tüm koflullarda bir suç olarak görülmeyebilir. Ayn› eylem öz-savunma ya da resmi infaz olarak da görülebilir. ‹yi ya da kötü yarg›s› tüm olgular bilindikten sonra verilir. Bir eylemin iyili¤i ya da kötülü¤ü ak›l taraf›ndan keflfedilen ya da ç›kar›mlanan yeni bir olgu de¤ildir ve yine etik söylem matematiksel uslamlamaya benzemez. Üçgen ya da daireye iliflkin birkaç olgudan ilave olgular ve iliflkiler ç›kar›mlanabilir. Ama iyilik t›pk› güzellik gibi, ak›l yoluyla ek olarak tümdengelimsel bir sonuç biçiminde ç›kar›mlanacak fleyler de¤ildir. “Öklid dairenin tüm niteliklerini tümüyle aç›klad› ama herhangi bir önermede onun güzelli¤ine iliflkin bir tek söz bile söylemedi” (akt. Stumpf, 1994: 288). Bunun nedeni aç›kt›r. Çünkü güzellik dairenin bir niteli¤i de¤ildir. O çizginin herhangi bir parças›nda bulunmaz; onun parçalar› bir merkezden eflit uzakl›ktad›r. Güzellik, bu biçimin-dairenin insan zihninde üretti¤i bir etkidir; bu etki duygusal alanda kendini gösterir. Çünkü bu alanda bir olgu durumu ya da gerçek varolufl bulmak istersek bulaca¤›m›z fley nedir? Hangi yolu tutarsak tutal›m, sadece belirli tutkular, güdüler, arzular ve düflünceler. Daha baflka bir olgu durumu yoktur. Bütün bunlar ise ak›l de¤il duygu konusudur, bunlar nesnede de¤il bizim içimizde bulunurlar. Hume duygu, duyarl›k ya da sempati yetisi üzerinde bir etik sistem kurdu¤unun fark›ndayd› ve eti¤i hofllanma konusuna indirgemek oldukça riskli bir durum olabilirdi. Çünkü bu flekilde ahlak yarg›lar› öznel ve göreli olmufl oluyordu. Ayr›ca duyguyu ya da duyarl›l›¤› övgü ve yerginin kayna¤› haline getirmek, etik yarg›lar›m›z›n bizim bireysel kendi-ç›kar›m›z ve ben-sevgimiz biçimindeki bir ölçütten 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume ç›kaca¤›n› ima etmifl oluyordu. Hume bu iddialar› etik duyarl›l›¤›n tüm insanlarda bulundu¤unu vurgulayarak, yads›d›; insanlar›n ayn› eylemleri övdü¤ünü ya da k›nad›¤›n› söyleyerek, övgü ve yerginin çok dar bir ben-sevgisinden ç›kmad›¤›n› ekledi. Ona göre, sempati duyarl›l›¤› ya da duygudafll›k insan do¤as›nda kendisinden daha geneli olmayan bir ilke olarak al›nmal›d›r. Bu insan kapasitesi arac›l›¤›yla biz s›k s›k nerede ve ne zaman olursa olsun, gerçeklefltirilen erdemli eylemleri övme yoluna gideriz. Bu eylemlerde kiflisel -ilginin herhangi bir görünümü keflfedilemez ya da flu anki mutlulu¤umuz ve güvenli¤imiz ile ba¤lant›l› olan herhangi bir iliflki keflfedilemez; bunlar birbirinden çok ayr› fleylerdir. Ayr›ca, bir düflman taraf›ndan performe edilen cömert, cesur, asil bir ifl bizim be¤enmemize engel olamaz. Bu düflüncelerin sonucu olarak Hume, övgü ve yergi yarg›lar›m›z için biz insanlarda bulunan duygudafll›k-sempati kapasitesinin yeterli bir aç›klama sa¤lad›¤›na ikna oldu. Hume’un ahlak duygusu ve duygudafll›k kavram› geleneksel etik kuramlarla keskin bir z›tl›k içindedir. Bu kuramlarda ahlakl›l›k, eylemlerin bir etik kurala iliflkisi içinde ortaya ç›kar; böyle bir etik kuram bir eylemi etik kurala uymas› ya da uymamas› bak›m›ndan iyi ya da kötü olarak betimleme yoluna gider. Ama Hume etik kurallar bulundu¤u hipotezini kabul etmez, çünkü böyle bir hipotez tümüyle anlafl›lmaktan uzak ve asla akla uygun k›l›namayacak bir durumdad›r. Tersine Hume, etik için almafl›k bir hipotez önerir: Zihinsel bir eylem ya da nitelik, bir gözlemciye hoflnutluk yaratan bir be¤enme duygusu veriyorsa o zaman erdem olarak betimlenebilir, tersi de erdemsizlik olacakt›r. Gözlemciye be¤enmenin-onaylaman›n hoflnutluk duygusu veren nitelikler aras›nda kibarl›k, ihtiyat, giriflkenlik, çal›flkanl›k, tutumluluk, akl›selim-makul düflünme, sa¤duyu, basiret gibi nitelikler vard›r. Yine, dünyaca kabul edilen uzlafl›lar vard›r; bunlar aras›nda, “itidal-›l›ml›l›k, sab›r gösterme, sad›k olma, sayg›l› olma, düflünceli olma, düflünmede h›zl›l›k ve anlat›m güzelli¤i” vard›r. Bu niteliklerde bizim övgümüze yol açan fley nedir? Ona göre bu nitelikler yararl› ve uygun niteliklerdir. Ama yararl› nedir? Kuflkusuz birisinin ilgisini doyurand›r. O halde kimin ilgisini doyurand›r? Sadece bizimkini de¤il; bizim be¤enmemiz ço¤unlukla daha ötelere yay›l›r. Yapt›klar› ifllerle karakter ve eylem olarak be¤enilenlerin ilgisini doyurmal›d›r. Yararl›l›k, Hume taraf›ndan “do¤al bir sonuca yönelim” olarak tan›mlan›r. O, yine flunu kabul eder: Yararl› olan ve zararl› olan aras›ndaki ayr›m, en temel etik ayr›md›r; e¤er bir fley yararl› ise o etik duygunun kayna¤›d›r ve bu yararl›l›k daima kendimize referans olarak düflünülmemelidir. Toplumun mutlulu¤una katk› yapan her fley kendisini do¤rudan do¤ruya bizim be¤enmemize-onaylamam›za sunar. Burada ahlakl›l›¤›n temeli için büyük ölçüde kabul edilen bir ilke vard›r. Hume adalet ilkesi üzerinde de durmufltur: Ona göre, genel bar›fl› ve düzeni betimleyen adalet ötekilerin kazan›mlar›ndan genel bir uzak durma ilkesi olarak kiflili¤inde ve kazan›mlar›nda güvenlik içinde olmak isteyen her kiflinin kendi ç›kar›n› yans›t›r. Bu güvenlik ve mutluluk bir adalet düzeninin bulundu¤u bir toplum içinde kazan›l›r. Bu ba¤lamda adalet kiflisel ilginin bir yans›mas›d›r. Adalet ilkesinin yarar› kiflisel kazanc› korumas›d›r. Bu nedenle kamusal yarar›n adaletin biricik kökeni oldu¤unu söyleyebilecek duruma gelir. Ve bu erdemin iyi sonuçlar do¤uraca¤› düflüncesi onun de¤erlili¤inin biricik temelidir. Toplumsal yararl›l›k ya da kiflisel kazanç, bizi topluma do¤ru ya da bir adalet sistemine do¤ru sürüklemesine karfl›n, kiflisel kazanc›n ötesinde o adalet için etik temeli sa¤layan bir fleydir. Adaleti bir etik erdem niteli¤i yapan fley ve tersine adaletsizli¤i yapan fley, kiflisel ç›kar de¤il, daha çok bir sempati duygusudur. Biz, sadece kendi kiflisel ç›kar›m›z› 129 130 Modern Felsefe-I ilgilendirdi¤i için de¤il, ama öteki insanlarda bizim sempati-duygudafll›k arac›l›¤›yla paylaflt›¤›m›z bir ac› ve hoflnutsuzluk duygular› üretti¤i zaman adaletsizli¤i k›nar›z ve mahkûm ederiz. Bu nedenle Hume’a göre insanlar›n her birinin kendi kiflisel ç›kar› adaletin tesis edilmesinin kökensel güdüsüdür, ama kamusal ç›kar demek olan duygudafll›k, ahlaksal onaylaman›n kayna¤›d›r. Hume’un Politik ve Ekonomik Kuram› Hume’un politik ve ekonomik konulara iliflkin görüflleri, onun etik ve psikolojik görüflleri ile yak›ndan iliflkilidir. ‹nsan do¤as› bilimi ile ilgili geliflmeyle yaflam boyu ilgilendi¤i için, politik ve ekonomik kurumlar›n insansal kurumlar olmalar› nedeniyle, bu kurumlara iliflkin inceleme ve elefltirilerini de insan do¤as›n›n olgular üzerinde temellendirerek gerçeklefltirme yolunu tuttu. Bu konulardaki dikkate de¤er kesinli¤i ve pratik öngörüsü görüfllerinin ‹ngiliz politik düflüncesinin gelifliminde oldukça önemli bir pay sahibi olmas›n› sa¤lam›flt›r. Tüm politik problemlerin çözümünde yarar ilkesini öngörür. Bu görüflü Adam Smith, Paley ve Bentham taraf›ndan da izlenmifltir. Öncelikle toplumsal sözleflme görüflünü elefltirir; öncelikle toplumsal sözleflmenin tarihsel olgu oldu¤unu gösterir hiçbir kan›t›n bulunmad›¤›n› dile getirir. E¤er durum böyle ise varolan tüm yönetimler yasad›fl› bir duruma düfleceklerdir. ‹kinci olarak bu kuram asl›nda hiçbir fleyi aç›klamamaktad›r, bu nedenle gereksizdir. Yönetime itaat etme ödevi denecekse, asl›nda bu ödev verilen sözü tutma yükümlülü¤üne dayan›r. Söz konusu yükümlülük ise yine yararl›l›k düflüncelerinden gelir. Verilen bir sözü yerine getirme ödevi politik yükümlülü¤ü aç›klamaz, ancak o olmaks›z›n düzenli bir toplumun olanakl› olamayaca¤›, düzenli toplum olmay›nca da aç›kt›r ki insanlar›n mutlulu¤unun korunamayaca¤› olgusuna dayan›r. Hume, özel mülkiyet konusundaki görüflünde Locke’un mülkiyet hakk›n› emek üzerine temellendirmesini do¤ru bulmam›flt›r. Bunu daha çok tahta ç›kma, iflgal etme, yerine geçme hakk›, zaman afl›m›na dayanan hak gibi yerleflik kurumlara dayal› al›flkanl›k ile aç›klam›flt›r. ‹nsanlar asla bunu emek ya da do¤rudan yararl›l›k temeli üzerinde bile düzenlemeye çal›flmam›fllard›r, çünkü bu ilkeler üzerindeki da¤›t›m›n güçlüklerini bafla ç›k›lamaz bulmufllard›r. Buna karfl›l›k öteki al›flkanl›klar›n insanlar üzerindeki etkisi daha büyük olmufltur. Bu kurumsal al›flkanl›klar üzerinde yap›land›r›l›p garanti alt›na al›n›nca, daha farkl› bir uygulama gereksiz görülmüfltür. Hume otoritenin s›n›rlar›n›n daha s›k› belirlenmesini isteyenlerin yan›nda olmaya e¤ilimli oldu¤unu kabul eder. Hiçbir durumda insan mutlulu¤u feda edilmemelidir; araçlar amaçlara bask›n olmamal›d›r. “Salus populi suprema lex (halk›n mutlulu¤u en yüksek yasad›r)” ilkesi do¤ru ilkedir ve bu hiç kuflkusuz bazen isyana baflvurmay› da hakl› gösterebilir. Buradaki sorun, onu hakl› göstermek için gereken fleyin ne ölçüde zorunlu oldu¤unu nas›l bilece¤imizdir? Hume bu aç›dan itaat etmede ›srar etmeye e¤ilimli olanlar›n taraf›nda bulunmak istedi¤ini kabul etmifltir. Hume’un ekonomiye iliflkin görüfllerine gelince: Bu aç›dan Hume, halen bir geçifl dönemindedir. Çünkü terimi kullanmasa bile bir ekonomi biliminin olas›l›¤›na inanmaktad›r. Onun bu alandaki ilgisi yine temelleri insan do¤as›nda bulunan fenomenlerle iliflki içinde a盤a ç›kar. Her türlü eylemde insan kendi mutlulu¤unu kovalar ve mutlulu¤u kolayca elde edebilmek için en gerekli ad›m› atabilmenin yolu ekonomik yaflam›n bilimsel olarak araflt›r›lmas› gerekir. Gerçekte maksim belki yanl›fl olabilir ama politikan›n amaçlar› için onun do¤ru oldu¤unda ›srar eder. 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume Dünyadaki her fley emekle sat›n al›n›r ve sadece tutkular›m›z emek harcaman›n nedenleridir. Tüm arzular ve tutkular hatta h›rs ve lüks, ekonomide k›flk›rt›c› olurlar. Mandeville’in “özel kusurlar toplumsal iyiliktirler.” Kusurun kendisi asla toplum için bir avantaj olamaz ama iki z›t kusur yaln›z birine göre daha avantajl› olabilir. Kötücül lüksü defetmekle, tembelli¤i ya da öteki insanlara ald›rmazl›¤› tedavi etmeksizin sadece endüstriyi küçültürsünüz. Gerçi emek, Hume’un kuram›nda merkezde yer almasa da, emekçi kesimlerin seslerini güçlü bir biçimde duyurmalar›nda ›srar eder. Herkes olabildi¤ince yaflamdan zevk alabilmeli, eme¤inin meyvelerine tam olarak sahip olabilmeli, olabildi¤ince konforlu bir yaflam sürdürebilmelidir. Devlet de vergilendirme kapasitesinin artmas› suretiyle bundan yararlanabilir; kuflkusuz zenginli¤in da¤›l›m›ndaki farkl›l›klar zay›flaman›n en birincil nedenidir. Hume’un görüflleri aras›nda nüfus kuram›n›n bafllang›çlar› da bulunmaktad›r. Nüfusun büyümesi ekonomik koflullara çok yak›ndan ba¤›ml› olarak görülür ve yine ekonomik geliflmeyi de çok yak›ndan etkileyece¤i düflünülür. Ancak Adam Smith’in Uluslar›n Zenginli¤i yap›t›n› okuduktan sonra görüflleri dikkate de¤er bir keskinlik kazand›. O, merkezi bir zay›fl›¤a de¤inir. Ve flunlar› söyler: “Çiftliklerin kiralanmas› ürünün fiyat›n›n bir k›sm›n› oluflturur. Ama bu fiyat ayn› zamanda nitelik ve talep taraf›ndan da belirlenir.” Bu onun pozisyonunun genel akl› bafl›ndal›¤› ile uyumludur. “Dünyada her fley emek karfl›l›¤› sat›n al›n›r” demesine karfl›n “bizim tutkular›m›z eme¤in biricik nedenleridir” demeyi de unutmaz. On dokuzuncu yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ngiliz politik düflüncesini belirleyen e¤ilimlerin tümü Hume’un ö¤retisinde bulunmaktad›r. Birbirleriyle ba¤lant›l› etik psikolojik ve ekonomik kuramlar›n temel görüflleri Hume’un yaz›lar›nda az çok aç›mlanm›flt›r. Hume epistemolojik ve metafizik görüflleri bak›m›ndan ‹ngiliz empirizmini en uç noktalara tafl›m›fl, ama ele ald›¤› her konuda tam bir kuflkuculu¤un içine düflmüfltür. D‹⁄ER BAfiLICA EMP‹R‹STLER Etienne Bonnot De Condillac Condillac (1715-1780) Frans›z ayd›nlanma düflünürlerinden biri olmas›na karfl›n, Locke’un empirist savlar›ndan çok etkilenmifl ve empirizmin sad›k bir izleyicisi olmufltur. Bu nedenle Condillac’› empirizmin izleyicileri ba¤lam›nda bu ünite içinde ele almak uygundur. Fransa’da, Grenoble’da do¤du. Önce rahip olmak için ilahiyat okudu. 1740’da bu okuldan ayr›larak felsefeye yöneldi. ‹lk yap›t› ‹nsan Bilgisinin Kökeni Üzerine Deneme bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Bununla Locke’un empirizmini Fransa’da tan›tma ifline giriflmifltir. ‹kinci yap›t›, Sistemler Üzerine Deneme’de Locke’un empirizmini Malebranche, Spinoza ve Leibniz’e karfl› savunmufltur. Duyumlar Üzerine ‹nceleme’de (1754) kendi empirist felsefesini aç›mlam›fl ve bu yap›tla büyük ilgi çekmifltir. Zihin felsefesi, bilgibilim, dil ve politika üzerine de çal›flm›flt›r. Condillac öncelikle, zihnimizin düflünce ve bilgileri üretmesi bak›m›ndan Locke’un yapt›¤› d›fl deneyim-iç deneyim ya da duyum-düflünüm ayr›m›n›n gereksiz oldu¤unu belirtir. Bafllang›çta Locke’un bu ayr›m›na uygun düflünse de Duyumlar Üzerine ‹nceleme’de bilgimizin tüm ide ve kavramlar›m›z›n tek kayna¤› oldu¤unu ilan etti. Bu kaynak duyumlardan baflkas› de¤ildi. Ayr›ca Locke felsefesinde karfl›m›za ç›kan bir baflka noktay› daha ayd›nlatmak üzere yap›t›n›n temel amaçlar›n› dile getirme yoluna gitti. Birincil amac›, gözlemlenemeyen bir ruha ya da do¤ufltan ideler gibi fleylere gönderme yapmadan, duyular yoluyla otomatik olarak al›nan izlenimlerin zihinde nas›l de¤iflimlere u¤rad›¤›n› ve buna ba¤l› olarak da d›flsal, maddesel bir dünyan›n savunmas›n› yapmakt›. Birinci amaç Locke’dan farkl› görünmese de ikinci 131 132 Modern Felsefe-I amaç yeni bir yaklafl›m ortaya koymufl oluyordu. Bu yaklafl›m duyumlar›n ya da izlenimlerin bizim d›fl›m›zdaki maddesel fleyler taraf›ndan oluflturulan imgeler olduklar› iddias›n› yads›m›fl oluyordu. Onun amac›, salt zihinsel yap›l› olan duyumlar arac›l›¤›yla zihnimizin d›fl›nda maddi bir dünyan›n varoluflunu kan›tlamaya çal›flmakt›. Condillac bu ikili amac› gerçeklefltirebilmek için, içsel yap›s›yla insana benzeyen ama tüm idelerden yoksun olan bir zihni bulunan mermer bir heykel varsayarak ifle bafllar. Bafllang›ç olarak tüm duyular› kapal›d›r; sonra bunlar› s›rayla açarak çeflitli duyumlar aras›ndaki iliflkileri görmek olanakl› olacakt›r. Açmak için seçti¤i ilk duyu organ› koklama duyusudur; çünkü koku, d›flsal bir objenin bir imgesi olarak düflünülenin varl›¤› tehlikesini bertaraf edebilecek yap›da, yal›n bir duyumdur. fiu halde heykelin öncelikle burnunu açal›m ve ona bir gül koklatal›m. Bu durumda heykelin tüm zihinselli¤i daha sonra bir gül kokusu diyebilece¤imiz bir koku duyumu olacakt›r. Bu gül kokusunu alg›lad›¤› sürece onun fark›nda olunmas› dikkat demektir. Yani al›nan duyum, koku alg›lan›r alg›lanmaz dikkati kendili¤inden uyard›¤› gibi, ayr›ca bu duyum, hofllanma ya da hofllanmama dedi¤imiz duygusal bir tepkiye de yol açar. Örne¤in kokunun kendisinin efllik etti¤i, kokunun hofla gitmesi deneyiminden ayn› flekilde “hofl bir koku” biçiminde yarg›da bulunma ya da uslamlama iste¤i de do¤ar. Böylece, anl›k istekler daha uzun süreli tutkular›n ortaya ç›kmas›na yol açar. Yeni duyumlar alarak eskinin yeniyle benzerli¤ini görerek eski ile yeniyi karfl›laflt›rma yoluna gitmek, eskisini hat›rlamakla olanakl› olaca¤›na göre bellek yani an›msama yetisi de devreye girmifl olmaktad›r. Yine e¤er bir insan hofluna gitmeyen bir koku duyumunu al›yor ve geçmiflteki hofl bir duyumu an›ms›yorsa bu ayn› zamanda imgelemi devreye sokar çünkü eski duyum canland›r›lm›fl olmaktad›r. Eski kokularla yeniyi karfl›laflt›rmak da yine yarg›da bulunma ya da uslamlama yapma edimlerini devreye sokacakt›r. Yine ayn› insan tikel ve soyut düflünceler de oluflturabilir: Kimi kokular hofltur, kimileri nahofltur; e¤er insan hofllanma ve hofllanmama düflüncelerini bunlar›n çeflitli tikel durumlar›ndan ay›rma al›flkanl›¤›n› gelifltirecek olursa soyut düflüncelere sahip olacakt›r. Ayn› flekilde birçok de¤iflik ard›fl›k duyumu an›msayacak olursa say› düflüncesini gelifltirebilecektir. Arzular›m›z›n ve daha kal›c› tutkular›m›z›n toplam› istenç dedi¤imiz yetiyi ortaya koyar. Ayn› flekilde duyumlar›m›z›n, an›lar›n, yarg›lar›n ve usavurmalar›n toplam› da anlama yetisini (kognitif yeti) ortaya koyar. Görüldü¤ü gibi tüm zihinsel edimler bir tek gül kokusu gibi bir duyumun al›nmas›ndan zincirleme do¤maktad›rlar. Özellikle daha sofistike olanlar da bu sözü edilenleri izleyece¤i gibi öteki duyular›n sa¤lad›¤› duyumlar da devreye girdikten sonra insan zihinselli¤inin nas›l karmafl›k bir yap›ya bürünebilece¤i de kolayca imgelenebilmektedir. Condillac, daha sonra iflitme, tatma ve görme duyular›n› irdelemeye geçer. Ama bu dört duyunun bileflimi henüz bir d›flsall›k yarg›s› üretmeye yeterli de¤ildir. Heykel henüz salt kendini görmektedir. Henüz bedeninin bile fark›nda de¤ildir. Tüm bu zihinsel de¤iflkilerin d›flsal bir nedeni oldu¤unun henüz bilincine varm›fl de¤ildir. Ancak dokunma duyusu devreye girdikten sonra, heykelde bir d›flsall›k yarg›s› oluflacakt›r. Bir çocuk elini bedeninin bölümleri boyunca gezdirecek olursa kendini bedenin tüm bölümlerinde duyumsayacakt›r. Ama e¤er yabanc› bir cisme dokunursa elinde kendini duyumsad›¤› gibi bu yabanc› cisimde kendini duyumsamaz. Ben yabanc› bir cisimden elden almakta oldu¤u karfl›l›¤› alamaz. Böylece bu cismi d›flsal olarak yarg›lama yoluna gider. “Ve dokunma baflka duyulara kat›ld›¤› zaman, insan aflamal› olarak kendi çeflitli duyu-örgenlerini bulup ç›kar›r ve koku, iflitme gibi duyumlar›n›n d›flsal nesneler taraf›ndan yarat›ld›¤› yarg›s›na var›r” (akt. Copleston, 1991:38). Örne¤in bir insan güle dokunarak, onu yüzüne yaklaflt›rarak ya da uzak- 133 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume laflt›rarak, kendi koku organ› ve koku duyumunun d›flsal nedeni konusunda yarg›lar oluflturmaya bafllar. Büyüklük, uzakl›k, konum ve biçim gibi fleyleri yaln›zca görme yoluyla kazand›¤›m›z› düflünürüz ama asl›nda bunlar›n ilk kazan›m›nda ve yarg›lanmalar›nda dokunma duyusu görme duyusuna büyük katk› sa¤lamaktad›r. fiu halde Duyumlar Üzerine ‹nceleme’ nin ulaflt›¤› genel sonuç; “do¤al düzende tüm bilginin duyumlardan do¤du¤u” sonucudur. ‹nsan›n tüm zihinsel ifllemleri “dönüflmüfl duyumlar” olarak aç›klanabilir. Oysa Locke’un temel tezi zihinsel ifllemlerin zihnin do¤as›nda bulunmas›yd›. Bu aç›dan kendi konumunun bir ilerleme oldu¤unu öne sürer. Condillac’›n “dönüflmüfl duyumlar olarak zihinsel ifllemler kuram› maddeci bir konumu belirliyor olarak görünür; çünkü tüm zihinsel yetiler bedenin otomatik bir ifllevi olan duyumlardan ad›m ad›m dönüflerek oluflmaktad›r.” Bu öne sürüm maddeciler üzerinde yeterince etki yaratm›flt›r. Ama kendisinin net bir maddeci konumda oldu¤u söylenemez. Çünkü en yüksek neden olarak Tanr›’n›n varl›¤›n› kabul etmekle kalm›yor, ayr›ca ruhu da Hume’un yapt›¤› gibi bir duyumlar öbe¤ine indirgemekten kaç›n›yordu. Burada da Locke’un bir bilinemezcilik noktas›nda da olsa töz idesini kabul ediyor olmas›n›n aç›k etkisi görülebilmektedir. Ayr›ca uzaml› nesnelerin var olup olmad›¤› sorusunu da aç›k b›rakm›flt›r. Çünkü “dokunma duyusu arac›l›¤›ylad›r d›flsall›k” fikrini kazansak bile, bu inanc›n uzaml› fleylerin var oldu¤unun bir tan›t›n› vermeyece¤i aç›kt›r. Aç›k olan nesnelerin bizde duyumlara yol açan kendilikler olduklar›d›r ve hiçbir kesin bilgilerine ulaflamayaca¤›m›z özellikler tafl›d›klar›d›r. Bu nokta Condillac’›n felsefesini maddecilik d›fl› bir yoruma aç›k b›rakmaktad›r. Condillac, do¤al düzende tüm bilginin duyumlardan do¤du¤unu düflünmekteydi. ‹nsan›n tüm zihinsel ifllemleri dönüflmüfl duyumlard›r. Thomas Reid Thomas Reid (1710-1796) ‹skoçya, Strachan’da do¤du. Çocuklu¤undan bafllayarak yaflam›n›n büyük bölümünü Aberdeen’de geçirdi. Aberdeen Üniversitesini bitirdikten sonra King’s Collegeda bir göreve getirilmifl, burada 1751-1764 y›llar› aras›nda dersler vermifl, daha sonra Glasgow Üniversitesinde Adam Smith’in ard›ndan ahlak profesörü olarak atanm›flt›r. Bafll›ca yap›tlar›; Sa¤duyu ‹lkeleri Üzerinde ‹nsan Zihni Üzerine Araflt›rma (1764), ‹nsan›n Ussal Güçleri Üzerine Denemeler (1785), ‹nsan›n Etkin Güçleri Üzerine Denemeler (1788). ‹skoç felsefesinde sa¤duyu okulunun kurucusudur. Hume nas›l empirizmi bir kuflkuculu¤a tafl›m›fl ise o da empirizmi bir sa¤duyu yaklafl›m›na tafl›m›flt›r. Birincil kayg›s› Hume’un kuflkucu sonuçlar›na tepki göstermekti. Bununla birlikte Berkeley’in idealizmine ve Locke’un idelere iliflkin temel yaklafl›m›na da karfl› ç›kt›. Hume’un öncellerini elefltirmesine kat›lmakla birlikte ulaflt›¤› yads›y›c› sonuçlar› kabul edilemez buldu. Reid, öncelikle empirizmin ilk ilkesi olarak beliren “ideler alg›n›n dolays›z objeleridir,” düflüncesinin yanl›fl oldu¤unu göstermeye çal›fl›r. Bunun için önce günlük dilde ide sözcü¤ünün ne anlama geldi¤ine bakar. Ona göre günlük dilde bu sözcük kavramay› ya da ayr›msamay› imler. Herhangi bir fleyin bir düflüncesini ya da idesini tafl›mak onu kavram›fl olmakt›r; onun hiçbir düflüncesini tafl›mamak onu kavramam›fl olmakt›r. Düflünce/ide sözcü¤ü bu sa¤duyusal anlamda al›nd›¤›nda, hiç kimse düflüncelerinin olup olmad›¤›ndan kuflku duymaz. Ancak filozoflar bu sözcü¤ü ele ald›¤›nda ona daha farkl› bir anlam verirler; art›k o bir düflünce ya da kavram de¤il, bir “düflünce nesnesidir.” Böylece Locke’a göre düflünceler/ideler düflünen anl›¤›n dolays›z nesneleri olup ç›kar. Bu yolda ilerleyen Berkeley, sadece düflünceleri/ideleri bilebilece¤imiz sav›ndan hareketle tinleri ve tinlerin düflüncelerini Reid’e göre herhangi bir fleyin düflüncesini ya da idesini tafl›mak onu kavram›fl olmakt›r. 134 Reid’e göre sa¤duyu ilkeleri kendili¤inden aç›k, tan›tlanmalar›na gerek olmayan, uslamlaman›n ve bilimin temelini oluflturan kökensel ve do¤al yarg›lard›r. Modern Felsefe-I b›rakarak cisimler dünyas›n› kolayca ortadan kald›rd›. Oysa Hume bu yolda daha tutarl› davranarak hem tinsel hem de maddesel tözler dünyalar›n› ortadan kald›r›r. Bu durumda varolan sadece izlenimler ve idelerdir, bunun sonucunda Reid’e göre bu izlenim ve idelerin mülkiyetini ileri sürecek bir “ben”de yer kalmam›flt›r. Oysa Reid bu yaklafl›ma karfl› ç›karak, filozoflar›n anlad›¤› anlamda alg› nesnesi olan düflünceler ya da ideler olmad›¤›n› öne sürer: Ona göre alg› obje ile iliflkili olarak zaten yarg›y› içerir; o alg›layan›n zihnindeki idelerin basit bir kavran›fl› de¤ildir. K›sacas› biz bir fleyi alg›larken, birtak›m ideleri ya da izlenimleri alg›lamakta de¤iliz, do¤rudan do¤ruya o fleyin kendisini alg›l›yoruz. Reid’e göre Locke’un buradaki yan›lg›s›, basit idelerin ö¤esel bilgi verileri oldu¤una inanmas›d›r. Zihnin ilk ifllemi ay›rt etmektir. Zihin ayr›msanan ideleri karfl›laflt›rarak aralar›ndaki uyuflma ya da uyuflmamay› alg›lar›z ve bu flekilde bir yarg› verilmifl olur. Bilgi ya da inanç, kan› böylece karfl›m›za ç›kar. Locke ve Hume’a göre bilgi bu flekilde oluflur: Hume’da yal›n idelerin yerini izlenimler al›r; aralar›nda baflka fark yoktur. Oysa Reid’e göre bu ö¤esel bilgi verileri çözümlemenin bir sonucudur. ‹lkin kökensel temel yarg›lar gelir; duyular arac›l›¤›yla nesneleri her alg›lay›fl›m›zda, yal›n ayr›msamay› içeren yarg› ya da inanç da oluflur. Kald› ki alg›n›n kendisi bu yarg›dan baflka bir fley de¤ildir. “Önümdeki bir a¤ac› alg›larken, a¤ac›n yaln›zca bir kavram›na de¤il, varoluflunun biçim, büyüklük ve uzakl›¤›n›n inanc›na da sahip oluruz. Bu yarg› ve inanç düflünceleri alg›n›n do¤as›nda içerilir. Reid’e göre bu kökensel ve do¤al yarg›lar, do¤an›n insan anl›¤›na vermifl oldu¤u donan›m›n parças›d›rlar. Bunlar›n tümü insanl›¤›n sa¤duyusu denen fleyi olufltururlar. Bu sa¤duyu ilkeleri kendili¤inden aç›k ilkelerdir; bu nedenle tan›tlanmalar›na da gerek yoktur. Bunlar tüm uslamlaman›n ve tüm bilimin temelidirler. Bu ilkeleri Reid, karfl›tlar› olanaks›z zorunlu gerçeklikler ve karfl›tlar› olanakl› olumsal gerçeklikler biçiminde ifade eder. Bunlar aras›nda mant›ksal aksiyomlar, matematik aksiyomlar, ahlak ve metafizi¤in ilk ilkeleri yer al›r. Ahlaksal ilk ilkelere Reid’in verdi¤i bir örnek: “Hiçbir insan engelleme gücünde olmad›¤› fley için k›nanmamal›d›r.” Metafizik ilkeler aras›ndaysa “duyular›m›z arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z niteliklerin öznesi bedendir,” “bilincinde oldu¤umuz düflüncelerin öznesi zihindir,” “varolmaya bafllayan her fleyin bir nedeni olmal›d›r,” gibi ilkeler bulunur. Reid özellikle Hume’un özdefllik ve nedensellik ilkelerine yapt›¤› y›k›c› elefltirinin üstünde durur. Hume’un genel olarak kabul edilmifl aç›klan›fl biçimlerinin d›fl›na ç›karak bu ilkeleri pasif birtak›m al›flkanl›klara dayal› imgesel yak›flt›rmalar›n ifadeleri olarak aç›klama tarz›n›n kabul edilebilir bir fley olmad›¤›n› öne sürer. Ona göre bu ilkeler, birtak›m uslamlamalar›n bunlar üzerine kuflku düflürmesinde çok daha sa¤lam olarak temellendirilmifllerdir. Ona göre, “nitelikler tözün do¤as›nda vard›r,” “her olay›n bir nedeni vard›r” ve “duyular, bellek ve tümevar›m genel olarak güvenilir zihinsel edimlerdir.” Reid’e göre olumsal gerçekliklerin ilk ilkeleri aras›nda da flunlar›n sözünü edelim: “Seçik olarak an›msad›¤›m fleyler gerçekten olmufllard›r,” “duyular›m›z arac›l›¤›yla seçik olarak alg›lad›¤›m›z fleyler gerçekten vard›r ve onlar› alg›lad›¤›m›z gibidirler,” “gerçe¤i yanl›fltan ay›rmam›z› sa¤layan do¤al yetiler yan›lt›c› de¤ildir,” gibi. Görüldü¤ü gibi Reid oldukça ayr›nt›l› bir sa¤duyusal ilkeler dökümü yapm›flt›r. Bu ilkeler temelinde d›fl›m›zda yer alan varl›klar› alg›lad›¤›m›z biçimiyle bildi¤imiz ya da kavrad›¤›m›z ana sav olarak karfl›m›za ç›kar. Üstelik biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zamanlarda da onlar vard›r. Bu yaklafl›ma salt realizm denebilir. Bu flekilde Locke’un alg› kavram›ndan hareketle, Berkeley’in spiritüalist idealizmi ve Hume’un idealist kuflkuculu¤u Reid taraf›ndan bir sa¤duyu realizmine dönüfltürülmeye çal›fl›lm›flt›r. Yine de bu görüfl s›radan insan›n sa¤duyu s›n›rlar›n›n çok d›fl›nda, kendi felsefi s›n›rlar› içinde yer alm›flt›r. 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume 135 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 George Berkeley’in deneyci görüfllerinin ana hatlar›n› saptamak. Berkeley Locke’un birincil-ikincil nitelikler ayr›m›n› reddederek yaln›zca ikincil nitelikler oldu¤unu savundu. Ona göre nesne alg›sal donan›m›m›zdan ba¤›ms›z, nesnel bir fley de¤ildir. Zihinsel içerikide, duyusal alg›m›z›n tek nesnesidir. Bir zihne iliflkili olmas›n›n d›fl›nda herhangi bir fleyi düflünmek bile olanaks›zd›r. Cismin tüm niteliklerinin var oluflu onlar›n alg›lanm›fl olmalar›nda yatar. Bu niteliklerden ayr› olarak duyulara verilen baflka bir gerçeklik yoktur. Bir obje, alg›lanm›fl niteliklerin bir toplam›d›r ve var olmak alg›lanm›fl olmakt›r (esse est percipi). Madde, anlamca bofl bir terimdir. Böylece Berkeley madde tözünü reddeder. Sadece duyulanan nitelikler gerçekten vard›r ve töz kavram› gözlemlenen niteliklerden yap›lan yan›lt›c› bir ç›kar›md›r. Cisimler, biz onlar› alg›lamad›¤›m›z zaman da, d›flsal bir zihin olan Tanr›’n›n zihinsel marifetiyle var olmay› sürdürürler. Zihnimizdeki ideler, Tanr›’n›n bize bildirdi¤i idelerdir. Yani deneyimledi¤imiz nesnelerin nedeni madde ya da töz de¤il, Tanr›’d›r. fiu halde sonul gerçeklik maddesel de¤il, ruhsald›r. David Hume’un deneyci görüfllerini de¤erlendirmek. Hume’a göre tüm zihin içeri¤imiz duyular ve deneyimle elde edilen alg›lardan oluflur ve bunlar da izlenim ve ide olmak üzere iki biçimdedir. ‹zlenim düflüncenin ham maddesi, ide ise onun salt bir kopyas›d›r. ‹zlenimle ide aras›ndaki ayr›m sadece canl›l›k derecesi bak›m›ndand›r. Zihin, duyular ve deneyim taraf›ndan verilen materyali yerini de¤ifltirme, eksiltme, birlefltirme gibi edimlerle birleflik ya da karmafl›k idelere dönüfltürür. Zihin izlenimleri ald›¤›nda bunlar bellekte an›msama ve imgelemde imge olarak ortaya ç›kabilirler. Bunlar izlenimler de¤il, onlar›n sönük ideleridir. ‹deler aras›nda bir ça¤r›fl›m mekanizmas› ifller ve bu da üç biçime sahiptir; benzerlik, zamanda ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba¤›. Bunlardan nedensellik ba¤›, nesneler aras›ndaki zorunlu bir ba¤›nt›ya de¤il, bir deneyim al›flkanl›¤›na dayan›r. Böylece bilimlerin dayana¤› olan nedensellik ilkesi yads›nm›fl olur. Böylece do¤a bilimleri bize kesin bilgi veremez. Ayr›ca zihin izlenimlerin ya da idelerin ötesinde onlar› mümkün yapan fleylere ulaflamaz. Töz idesi de zihnin bir yan›lg›s›ndan ibarettir. Eti¤e ilifl- kin temel olgu ise ahlak yarg›lar›n›n sadece ak›l taraf›ndan de¤il, sempati-duygudafll›k duygusu taraf›ndan düzenlenmifl olmas›d›r. Hume etik kurallar bulundu¤u hipotezini kabul etmez. Zihinsel bir eylem ya da nitelik, bir gözlemciye hoflnutluk yaratan bir be¤enme duygusu veriyorsa o zaman erdem olarak betimlenebilir, tersi de erdemsizlik olur. ‹nsanlar›n bireysel ç›karlar› adaletin tesis edilmesinin kökensel güdüsüdür, ama kamusal ç›kar demek olan duygudafll›k, ahlaksal onaylaman›n kayna¤›d›r. Tüm politik olaylarda yarar ilkesi ifller. N A M A Ç 3 Condillac ve Thomas Reid gibi di¤er bafll›ca empiristlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flmak. Condillac, Locke’un etkisiyle empirist bir çizgi izledi. Ona göre her duyum, önce dikkate, sonra hofllanma-hofllanmama gibi duygusal tepkilere yol açar. Bu da yarg›da bulunma ya da uslamlama iste¤i do¤urur. Duyumlar›n an›msanmas› belle¤i oluflturur. ‹nsan hofllanma türünden düflünce durumlar›n› duyulardan ay›rarak soyut düflüncelere ulafl›r. Arzu ve tutkular›m›z›n toplam› istenç dedi¤imiz yetiyi ortaya koyar. Duyumlar›m›z›n, an›lar›n, yarg›lar›n ve usavurmalar›n toplam› da anlama yetisini ortaya koyar. Sonuçta do¤al düzende tüm bilgi duyumlardan do¤ar. ‹nsan›n tüm zihinsel ifllemleri dönüflmüfl duyumlard›r. Bu görüfl bir tür maddeciliktir çünkü tüm zihinsel yetiler bedenin otomatik ifllevi olan duyumlardan oluflmufltur. Condillac yine de Tanr›’y› sonul neden olarak tan›r. Son kertede maddeci olup olmad›¤› tart›flmal›d›r. Thomas Reid, ‹skoç sa¤duyu okulunun kurucusudur. Hume nas›l empirizmi kuflkuculu¤a tafl›m›flsa o da bir sa¤duyu yaklafl›m›na tafl›m›flt›r. “‹deler alg›n›n dolays›z objeleridir” yarg›s›n› yads›d›. Ona göre alg› nesnesi olan düflünceler ya da ideler yoktur ve alg› zaten objeyle ilgili yarg›lar içerir. Bir fleyi alg›larken, birtak›m ide ve izlenimleri de¤il, do¤rudan o fleyin kendisini alg›lar›z. Bir a¤ac› alg›lad›¤›m›zda a¤ac›n yaln›zca bir kavram›na de¤il, varoluflunun biçim, büyüklük ve uzakl›¤›n›n inanc›na da sahip oluruz. Bu yarg› ve inanç düflünceleri alg›n›n do¤as›nda içerilir. Reid’e göre bu kökensel ve do¤al yarg›lar, do¤an›n insan anl›¤›na vermifl oldu¤u donan›m›n parças›d›rlar. Bunlar›n tümü insanl›¤›n sa¤duyusu denen fleyi olufltururlar. Kendili¤inden aç›kt›rlar, tüm bilimlerin temelidirler. 136 Modern Felsefe-I Kendimizi S›nayal›m 1. Berkeley’in töz elefltirilerinde önemli bir yeri olan substratum kavram› ne anlama gelir? a. Kavram b. Dayanak c. Zihin d. Duyu e. Düflünüm 6. Hume’a göre afla¤›dakilerden hangisi zihnin ça¤r›fl›m mekanizmas›n›n çal›flma biçimlerinden biri de¤ildir? a. Benzerlik b. Neden-etki ba¤› c. Uzayda bitifliklik d. Zamanda bitifliklik e. Yerini de¤ifltirme 2. Berkeley ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Locke’un birincil-ikincil nitelikler ayr›m›n› reddetmifltir. b. Nesnenin tüm niteliklerinin zihin taraf›ndan nesneye atfedildi¤ini savunmufltur. c. Sadece maddi töz oldu¤unu iddia etmifltir. d. Duyum-düflünüm ayr›m›n› kabul etmemifltir. e. Var olman›n alg›lanm›fl olmak anlam›na geldi¤ini savunmufltur. 7. Hume’a göre do¤a bilimlerinin sa¤lad›¤› bilginin kesinlik tafl›mamas›n›n sebebi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hiçbir iki do¤al olgu aras›nda zorunlu ba¤›nt› olmamas› b. Hiçbir iki do¤al olgunun ardarda tekrar etmemesi c. Her do¤al olgunun tekrarlanabilir yap›da olmas› d. Do¤al olgular›n insan zihnince alg›lanamamas› e. Do¤al olgular›n duyu verilerince gerçek anlamda alg›lanamamas› 3. Hume’un genellikle üstün gelen nazik bir kuvvet olarak adland›rd›¤› fley afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ça¤r›fl›m mekanizmas› b. Tümevar›msal yöntem c. Ç›kar›m ilkesi d. Duyum ve düflünümün birli¤i e. Tümdengelim 8. Hume’un töz anlay›fl› hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur? a. Ruh tözünü kabul etmifl, madde tözünü reddetmifltir. b. Töz düflüncesini kabul etmifl, fakat bilinemeyece¤ini söylemifltir. c. Madde tözünü de ruh tözünü de kabul etmifltir. d. Madde tözünü de ruh tözünü de reddetmifltir. e. Töz kavram› üzerine hiçbir fikir yürütmemifltir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Locke, Hume ve Berkeley’in üçünün de ortaklafla kabul ettikleri yarg›lardan biri de¤ildir? a. Tüm zihin içeri¤imiz duyular ve deneyim yoluyla oluflur. b. ‹delerimizin kayna¤›n› inceleyerek ifle bafllamak gerekir. c. Bilginin kayna¤› bak›m›ndan deneycilik en tutarl› yaklafl›md›r. d. ‹nsanda deneyimden ba¤›ms›z, do¤ufltan bir bilgi bulunmaz. e. Töz vard›r fakat insan zihni taraf›ndan bilinemez. 5. Hume’a göre zihindeki alg›lar iki form içinde bulunurlar. Afla¤›daki fl›klardan hangisinde bu formlar do¤ru biçimde verilmifltir? a. Kavramlar ve ‹deler b. ‹zlenimler ve Duyumlar c. Kavramlar ve ‹deler d. ‹zlenimler ve ‹deler e. Kavramlar ve Duyumlar 9. Reid’in sa¤duyu ilkeleri hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Kendili¤inden aç›k ilkelerdir. b. Tan›tlanmalar› gerekir. c. Tüm uslamlaman›n ve bilimin temelidirler. d. Do¤an›n insan anl›¤›na verdi¤i donan›m›n parças›d›rlar. e. Kökensel ve do¤al yarg›lard›r. 10. Thomas Reid’e göre afla¤›dakilerden hangisi ahlaksal bir ilk ilkedir? a. ‹nsan engelleme gücünde olmad›¤› fley için k›nanmamal›d›r. b. Bilincinde oldu¤umuz düflüncelerin öznesi zihindir. c. Varolmaya bafllayan her fleyin bir nedeni olmal›d›r d. Duyular›m›z arac›l›¤›yla alg›lad›¤›m›z niteliklerin öznesi bedendir. e. Nitelikler tözün do¤as›nda vard›r. 5. Ünite - Deneycili¤in ‹zleyicileri Berkeley ve Hume 137 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Berkeley, uzam alg›s›n›n görme ve dokunma duyumlar›m›z temelinde nas›l ortaya ç›kt›¤›n› incelerken görme ve dokunma duyumlar›n›n ba¤lant›lar›n›n mant›ksal bir zorunluluk olmay›p sadece al›flkanl›ktan ileri geldi¤i sonucuna vard› ve Locke’ta nesnel olduklar› kabul edilen birincil niteliklerin de ikincil nitelikler gibi öznel olduklar›n› savundu. Hat›rlanaca¤› üzere birincil nitelikler, bizim duyum ve düflünmemizden ba¤›ms›z olarak nesnede bulunan ve nesnedeki tüm de¤iflimlere ra¤men onda de¤iflmeksizin varl›¤›n› sürdüren niteliklerdi. Bu yönleriyle onlar, ikincil niteliklerin tersine nesnel niteliklerdi. Oysa Berkeley’e göre bunlar gerçekte nesnede bulunmayan niteliklerdi. Bunlar› da ikincil nitelikler gibi nesnelere yükleyen insan zihni idi. Yani nesnede bulunan tüm nitelikler, bir flekilde zihnimiz taraf›ndan onlara yüklenen niteliklerdir. Buradan tüm bilgimizin olgusal olarak görmeye ve öteki duyusal deneyimlere ba¤l› oldu¤u sonucuna var›l›r. Nesneleri salt, kendilerinde ne iseler o olarak görmekten uza¤›z. Örne¤in önümüzde duran k⤛da bakt›¤›m›zda gerçekte görme duyumuyla alg›lad›¤›m›z nedir? Salt beyaz bir yüzeydir. Alg›m›z›n tek nesnesi olan bu beyaz yüzey bizim alg›sal donan›m›m›zdan ba¤›ms›z, nesnel bir fley olsayd› ›fl›k de¤iflimlerinde renginde bir de¤ifliklik olmamas› gerekirdi; yine yak›ndan bakt›¤›m›zda farkl›, uzaktan bakt›¤›m›zda farkl› görünmemesi gerekirdi. fiu halde bu beyaz yüzey bizim kendi duyumumuzdan baflka bir fley de¤ildir. Böylece bu zihinsel içerik-ide, duyusal alg›m›z›n tek nesnesi olmaktad›r. 2. c 3. a 4. e 5. d 6. e 7. a 8. d 9. b 10. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “George Berkeley” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Substratumun sözcük anlam›n›n dayanak oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “George Berkeley” bafll›kl› bölümün yeniden gözden geçiriniz. Berkeley’in madde tözünü kabul etmedi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “David Hume” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Hume’un, ça¤r›fl›m mekanizmas›n› genellikle üstün gelen nazik bir kuvvet olarak niteledi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “George Berkeley ve David Hume” bafll›kl› bölümlerini yeniden gözden geçiriniz. Töz konusunda üç düflünürün de farkl› tutumlar tak›nd›klar›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “David Hume” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Hume’a göre zihnimizin içeri¤ini oluflturan alg›lar›n zihnimizde iki formda bulundu¤unu ve bu formlar›n izlenimler ve ideler oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “David Hume” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Hume’a göre zihnimizin üç biçimde ça¤r›fl›mda bulundu¤unu, bunlar›n da benzerlik, zamanda ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba¤› oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “David Hume” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Hume’a göre do¤a bilimlerinin kesin bilgi sa¤layamamas›n›n nedeninin, herhangi bir iki olgu aras›nda zorunlu bir ba¤›nt› olmamas› oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “David Hume” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Hume’un madde tözünü de ruh tözünü de reddetti¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Di¤er Bafll›ca Empiristler” bafll›kl› bölümünün “Thomas Reid” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Reid’e göre sa¤duyu ilkelerinin kendili¤inden aç›k olduklar›n› ve tan›tlanmalar›na gerek olmad›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Di¤er Bafll›ca Empiristler” bafll›kl› bölümünün “Thomas Reid” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. ‹nsan engelleme gücünde olmad›¤› fley için k›nanmamal›d›r ifadesinin Reid taraf›ndan ahlaksal bir ilk ilke olarak kondu¤unu göreceksiniz. S›ra Sizde 2 Hume, nedensellik ilkesine kuflkuyla yaklaflm›fl, tüm idelerimiz izlenimlerden do¤du¤una göre nedensellik idesine hangi izlenimin yol açt›¤›n› sormufltur. Sonuçta nedensellik idesine karfl›l›k gelen bir izlenimimiz olmad›¤› sonucuna varm›flt›r. O halde bu ide nereden gelmektedir? Ona göre neden ve etkiden söz etti¤imizde, A, B’nin nedenidir, demek isteriz. Ama A ve B aras›ndaki ne türden bir iliflki bu söyleme yol açmaktad›r? Deneyim bize üç iliflki göstermektedir: Birincisi, yak›nl›k ya da art ardal›k, ikincisi zamanda öncelik ve üçüncüsü sürekli birliktelik. Tüm bu iliflkilerde daima A’n›n B taraf›ndan izlendi¤ini görürüz; oysa bir baflka iliflki daha var ki sa¤duyu ço¤unlukla nedensellik deyince bunu anlar; bu da A ile B aras›nda zorunlu ba¤lant›n›n bulundu¤udur. Oysa ne art ardal›k, ne zamanda öncelik, 138 Modern Felsefe-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ne de sürekli birliktelik nesneler aras›ndaki “zorunlu” ba¤lant›y› bize göstermemektedir. Biz nesneleri bireysel olarak düflündü¤ümüz zaman onlar› birbirinden ba¤›ms›z olarak düflünürüz; biri ötekini ima etmez. Örne¤in oksijenin hiçbir gözlemi bize hidrojenle birleflti¤inde suyu verece¤ini ima etmez; biz bunu sadece ikisini birlikte gördükten sonra biliriz. Bundan dolay› biz sadece bir nesnenin varl›¤›n› bir baflkas›ndan deneyim arac›l›¤›yla ç›kar›mlayabiliriz. Biz art ardal›k, öncelik ve sürekli birliktelik izlenimlerine sahip oldu¤umuz gibi zorunlu ba¤lant›lar›n izlenimine sahip olam›yoruz. Böylece nedensellik nesnelerde gözlemledi¤imiz bir nitelik de¤ildir. Ama daha çok A ve B örneklerinin tekrar›ndan üretilen bir ça¤r›fl›m al›flkanl›¤›d›r. Nedensellik ilkesi tüm bilgilerimizin geçerlili¤inin kendisine dayand›r›ld›¤› temel ilke oldu¤una göre nedensel süreçleri kavrama kapasitesine sahip de¤ilsek bilimsel bilgiye de sahip olamayaca¤›z demektir. Bu da bilimsel bilginin durumunu sorunlu hale getirmektedir. S›ra Sizde 3 Locke, zihnimizdeki renk, biçim gibi özellikleri tafl›yacak bir maddi töz düflüncesini kabul etmifl, bunun yan› s›ra düflünümlerimizin temeli olacak bir ruhsal ya da tinsel tözü de benimsemiflti. Buna karfl›l›k maddi tözün de, ruhsal tözün de insan zihnince asla bilinemeyece¤ini savunmufltu. Berkeley, Locke’un ruhsal töz dedi¤i fleyi büyük ölçüde benimsese de madde tözünü reddetti. Hume ise töz’ün herhangi bir formunun varoluflunu yads›d›. Bir baflka deyiflle maddesel tözü de, tinsel tözü de kabul etmedi. Hume böyle bir tözün duyum izlenimlerinden türetilemeyece¤ini öne sürdü ve özel niteliklerin koleksiyonundan ayr› olarak bir töz idesine sahip olmad›¤›m›z› söyledi. Ayer, A. J. (2002). Hume. çeviren: Cemal Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers. 2. New York: Oxford University Press. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers. 1. Great Britain: Oxford University Press. Berkeley, G. (1996). ‹nsan Bilgisinin ‹lkeleri Üzerine. çeviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar› Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous Aras›nda Üç Konuflma. çeviren: K. Sahir Sel, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar. Cooper, D. E. (1999). Epistemology The Classic Readings. Oxford: Blackwell Publishing. Copleston, F. (1991). ‹ngiliz Görgücülü¤ü. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Copleston, F. (1998). Berkeley, Hume. çev. Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Gökberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Hume, D. (1972). Enquires: Concerning The Human Understanding. Oxford: Clarendon Press. Locke, J. (1996). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme. çeviren: Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi. Morris C. R. (1931). Locke, Berkeley, Hume. Oxford: Clarendon Press. Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤. çeviren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. United State America: McGrow Hill Inc. Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü-II: Ça¤dafl Felsefe. çeviren: ‹brahim fiener, ‹stanbul: ‹zdüflüm Yay›nlar›. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Webster’s Dictionary. Wikipedia, The Free Encyclopedia. MODERN FELSEFE-I 6 Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ayd›nlanma ça¤›n›n genel özelliklerini ve Voltaire, Montesquieu, Helvetius gibi öncü ayd›nlanma düflünürlerinin görüfllerini de¤erlendirebilecek, Diderot ve D’Alembert gibi ansiklopedistlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flabilecek, Jean Jacques Rousseau’nun görüfllerini saptay›p de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Ayd›nlanma Ansiklopedism Özgürlük Deizm ‹lgisizlik Özgürlü¤ü Do¤al Din Do¤al Ahlak • • • • • • Güçler Ayr›l›¤› ‹lkesi Maddecilik Toplumsal Sözleflme Genel ‹stenç Ben-sevgisi Duygu E¤itimi ‹çindekiler Modern Felsefe-I Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› • AYDINLANMA ÇA⁄I VE ÖNCÜ AYDINLANMA DÜfiÜNÜRLER‹ • ANS‹KLOPED‹STLER • JEAN JACQUES ROUSSEAU Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› AYDINLANMA ÇA⁄I VE ÖNCÜ AYDINLANMA DÜfiÜNÜRLER‹ Girifl 18. yüzy›l dar anlamda ayd›nlanma ça¤› olarak adland›r›l›r ve bu dönem felsefesine de ayd›nlanma felsefesi denir. ‹nsan için bu dönemde kuramsal ve pratik ba¤lamlar› içinde bilinçli bir ayd›nlanma çabas› dikkati çekmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi, din ve geleneksel düflünce ve uygulamalar›n bask›s›ndan kurtularak insan›n her alanda kendi akl›n›n ›fl›¤›nda davranma ve sorun çözme kararl›l›¤›n› anlatmaktad›r. Özellikle H›ristiyan kilisesinin dinsel yaflam biçimini dayatan bask›c› ve tutucu uygulamalar›, insanlar›n düflünme ve davran›fl özgürlü¤ünü ellerinden ald›¤› gibi toplumsal geliflmeye ve ilerlemeye de ket vuruyordu. Bu nedenle kilisenin toplum düzeni üzerindeki etkisini ve yönetim gücünü k›rmak için Bat› dünyas›n›n büyük bir bölümü din ve dinin uzant›s›ndaki monarfli yönetimlerine karfl› bilinçli bir baflkald›r› devinimine giriflti. Ak›l ve akl› temsil eden bilimin yol göstericili¤ine güvenmifl olarak bireyler, ayd›nlar ve düflünürler ayn› ruh ve amaçl›l›k içinde düflünüp davranmaya bafllad›lar. Bu devinimin ana yurdu Fransa idi. Bu ülkede ayd›nlanmac› düflünceler sadece düflünürlerin tekelinde olmaktan ç›km›fl, ayd›nlar, gazeteciler ve bunlara benzer kifliler arac›l›¤›yla kamuya aç›k merkezlerde üretilerek, tart›fl›larak halk katmanlar›na ulaflt›r›lmaya bafllanm›flt›r. Kuflkusuz bu kültür ayd›nlanmas›n›n öncüleri, aktivist yanlar› da a¤›r basan filozoflar grubudur. Bu kiflilere Frans›zca yaz›l›fl›yla le phlilosophe deniyordu; bunun nedeni kendilerini her bak›mdan ustalar› olarak gördükleri, ‹ngilizce yaz›l›fl›yla philosopher John Locke’dan ay›rmak içindir. Bu filozoflar grubu, kuramsal felsefelerini genelde Locke’un deneyimcili¤i üzerine kurmufllard›r. Locke, onlar için hem kuramsal, hem pratik alanda gerçek bir filozoftur; öne sürdü¤ü epistemolojik ve politik görüflleriyle ayd›nlanmac› filozoflara ayd›nlanman›n temel gramerini sa¤lam›flt›r. Onlar için felsefede akl›n kullan›m›, do¤ufltan düflüncelerden ya da kendili¤inden aç›k ilk ilkelerden türeyen büyük felsefi sistemlerin kurulmas› anlam›na gelmiyordu. Bu anlamda bir önceki yüzy›l›n kurgul metafizi¤ine s›rt çevirdiler. Onlara göre akl›n kullan›m› görüngülerin (fenomenlerin) kendilerine gitmek, gözlem yoluyla bunlar›n yasalar›n› ve nedenlerini ö¤renmekti. Bu nedenle, bilimsel düflünceye ve geliflmeye büyük katk› yapmas› bak›m›ndan Newton’un yap›t›ndan da etkilenmifllerdir. Böylece bilim alan›nda Ayd›nlanma düflünürlerine göre akl›n kullan›m›, fenomenlerin kendilerine gitmek, gözlem yoluyla onlar›n yasa ve nedenlerini ö¤renmekti. 142 Bafll›ca ayd›nlanma düflünürleri Bayle, Montesquieu, Voltaire, Condillac, Helvetius, Diderot, d’Alembert, Lametrie, d’Holbach Cabanis ve Rousseau’dur. Modern Felsefe-I sa¤lanan geliflmenin, fizikten psikolojiye, ahlaka ve toplumsal yaflam›n tüm alanlar›na yay›laca¤›na güçlü bir biçimde inan›yorlard›. Bundan böyle dinin engellemesinden kurtulan özgür ak›l her alanda insan onuruna yak›fl›r ilerlemeleri sa¤layacak biricik araç olarak görünüyordu. Bu düflünürlerin tümünün dine karfl› olan tutumlar›, daha çok dinsel kurumlar›n yozlaflm›fl ve ça¤d›fl› kalm›fl uygulamalar›ndan kaynaklan›yordu. Aralar›nda Tanr› kavram›n› tümüyle d›fllayanlar olmas›na karfl›n, evrenin bir ilk ilkesi olarak inanc› temsil eden deist bir yaklafl›ma ya da bir ak›l dinine inananlar da yok de¤ildi. K›sacas›, dinsel dogmalar›n, bat›l inan›fllar›n ve ak›l d›fl›l›klar›n insan yaflam›ndan uzaklaflt›r›lmas›, insana onurluca bir yaflam›n kap›lar›n› açan temel hak ve özgürlükler için mücadele sürecine girilmesi, ayd›nlanma döneminin en temel yönelimidir. Bu dönemin bafll›ca düflünürleri aras›nda Bayle, Montesquieu, Voltaire, Condillac, Helvetius, Diderot, d’Alambert, Lametrie, d’Holbach ve Cabanis’in adlar›n› sayabiliriz. Ayr›ca k›smen ayd›nlanmaya karfl›, k›smen ayd›nlanmadan yana, kendine özgü bir düflünür olan Rousseau’nun da yerini yine bu dönem olarak göstermemiz gerekir. Kuflkusuz bu düflünürlerin tümünü bu k›s›tl› s›n›rlar içinde ele almam›z olanakl› görünmemektedir. Sadece tan›nma dereceleri yönünden bir kaç›na yer verebilece¤iz. Voltaire As›l ad› François Marie Arouet (1694-1778) olan düflünür, yaz›lar›nda Voltaire takma ad›n› kulland›¤› için daha çok bu adla an›lm›flt›r. Çok yönlü bir kalem insan›yd›; filozof, tarihçi, oyun yazar›, roman yazar› ve flair kimli¤iyle bilindi. Tüm bu alanlarda yo¤un biçimde yazm›fl, toplu yap›tlar› yetmifl cildi bulmufltur. Onu ayd›nlanma döneminin bir tür hümanisti olarak görebiliriz. Ayd›nlanman›n temel idelerini toplumdaki farkl› insan gruplar›na, farkl› biçemler içindeki yaz›lar›yla kolayca ulaflt›rarak ayd›nlanma tinini en iyi temsil eden düflünürlerden biri olmufltur. Paris’de Louise-le Grand Jesuit kolejinde e¤itim gördü. 1726’da ‹ngiltere’ye giderek 1729’a dek orada kald›. Locke ve Newton’un yaz›lar›yla tan›flt›. Felsefi Mektuplar’›nda aç›kça görülebildi¤i gibi, ‹ngiltere’deki göreli özgürlü¤e hayran kald›. 1934’de Cirey’e gitti ve orada Metafizik Üzerine ‹nceleme adl› yap›t›n› yazd›. Candide 1759’da, Hoflgörü Üzerine ‹nceleme 1763’de, Felsefe Sözlü¤ü 1764’te, Bilgisiz Filozof 1766’da, Tanr›tan›rc›lar›n ‹nanç Bildirimleri 1768’te ç›kt›. 1778’de oyunu ‹rene’in ilk sahneleniflinde bulunmak üzere Paris’e gitti. Oyun büyük baflar› kazand›. Filozof k›sa süre sonra Paris’te öldü. Voltaire, oldukça etkilendi¤i Locke’un deneyci görüfllerinin Fransa’da yay›lmas›na yard›mc› olmufl, onun toplumsal ve politik görüfllerinin ço¤unu benimseyerek bireysel özgürlük kazan›m› için Kilise ve devlet kurumuna karfl› savaflm›flt›r. Kiliseyi bilginin, akl›n, zihinsel ayd›nlanman›n önünde engel olarak görüyordu. Voltaire gerçekte bir tanr›tan›r idi. O da Newton gibi evrendeki düzenin Tanr› inanc›n› hakl› k›ld›¤›n› düflünmekteydi. Bu durum Kilise’ye karfl› savafl›n› daha kolay ve inand›r›c› biçimde sürdürmesini sa¤lam›flt›r. Voltaire’in Deist Tanr› Anlay›fl› Voltaire Metafizik Üzerine ‹nceleme’sinde Tanr›n›n varoluflu üzerine iki uslamlama öne sürer. Birincisi nedensellikten yola ç›kan uslamlamad›r. Burada dünya bir saate benzetilir: zaman› göstermek üzere iflleyen bir saati gören kiflinin, onun zaman› göstermek amac›yla bir usta taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u sonucunu ç›karmas› gibi, do¤an›n gözleminden de onun zihin sahibi bir yarat›c› taraf›ndan yap›lm›fl 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 143 oldu¤u sonucu ç›kar›lmal›d›r. Efl deyiflle evrenin bilinçli bir planlaman›n sonucu olarak oluflturuldu¤u, bu planlamay› yapan bir zekân›n bulundu¤u bunun da Tanr› oldu¤udur. ‹kinci uslamlama ise olumsall›ktan uslamlamad›r: Bu, do¤adaki flu ya da bu özellikleri tafl›yan fleylerin zorunlu bir nedeni olmal›d›r düflüncesini içerir, çünkü bu olumsal fleylerin baflka türlü de¤il de böyle olmalar›n› isteyen bir yarat›c› tin bulunmal›d›r; bu da Tanr›’d›r. Ancak daha sonra Voltaire, bu uslamlamay› bir tarafa b›rakarak, kendini daha çok birincisiyle s›n›rlam›flt›r. Sanatç› ya da usta, do¤a denen sanat yap›t›n› belli ilkelere ya da yasalara uygun olarak oluflturmufltur. Bir din hocas›, Tanr›’y› çocuklara anlat›rken, “Newton onu bilgeler için tan›tlad›.” demifltir (Çünkü pek çok deist e¤ilimli kifli Newton’un keflfetti¤i fizik yasalar›n› do¤aya Tanr›’n›n yerlefltirdi¤ine inanmaktayd›). Voltaire, Tanr›’n›n varolufluna duydu¤u inanc› sonuna dek sürdürmüfltür ama Tanr›’n›n dünya ile iliflkisi hakk›ndaki görüflleri zamanla biraz de¤iflmifltir. Önceleri dünyada görülen kötülüklerin Tanr› ile hiçbir iliflkisi olmad›¤›n› savunurken özellikle 1755 büyük Lizbon depreminden sonra kötülü¤ün de bir bak›ma Tanr›’dan ç›kt›¤›n› savlama yoluna gitmifltir. Dünya Tanr›’n›n zorunlu bir yaratmas›n›n sonucudur “ve kötülük dünyadan ayr›lmaz oldu¤u için o da zorunludur. Öyleyse Tanr›’ya ba¤›ml›d›r; ama Tanr› onu ortaya ç›karmay› seçmifl de¤ildir. Tanr›’y› ancak onu özgürce yaratm›flsa kötülükten sorumlu tutabiliriz” (Copleston, 1996: 28). ‹nsan ve ‹stenç Özgürlü¤ü Voltaire, insan ruhu kavram› bak›m›ndan daha ilerici bir konumda görünmektedir: Çünkü maddi olmayan bir tözsel varl›k olarak ruh kuram›n› gereksiz bir varsay›m olarak görüyordu. Felsefe Sözlü¤ü’nde ruh üzerine olan makalede ‘tinsel ruh’ gibi terimlerin yaln›zca bilgisizli¤imizi örten sözcükler oldu¤unu ileri sürmüfltür. Örne¤in Platon’da duyusal ruh ve anl›ksal ruh ayr›mlar› vard›r ama Voltaire, duyusal ruh diye bir fley olmad›¤›n› onun yerine salt organlar›n devinimlerinin bulundu¤unu öne sürüyordu. Bunun yan› s›ra zihinsel ruhlar (ak›l-nous ve duygu-spirit) dedi¤i fleyler için de iyi bir aç›klama bulabilmifl de¤ildir ancak inanç yoluyla bunlar›n bilinebilece¤ini öne sürer. ‹stenç özgürlü¤üne gelince: Newton’un Felsefesi bafll›kl› yap›t›nda istenç özgürlü¤ünü kabul etmifl görünür; “e¤er sola ya da sa¤a dönme konusunda bir seçim yapabiliyorsam ve e¤er birini yapmaya do¤ru hiçbir e¤ilimim ve ötekine karfl› hiçbir isteksizli¤im yoksa seçim kendi öz-istencimin sonucudur” demektedir. “Beni flu de¤il ama bu yolda davranmaya yönelten hiçbir güdüm olmad›¤› zaman, ilgisizlik özgürlü¤ünü tafl›d›¤›m söylenebilir.” diye eklemifltir. Ancak ilgisizlik özgürlü¤ü burada oldukça sözel anlamda kullan›lm›flt›r: E¤er güdülerimiz varsa istencimiz bu güdüler taraf›ndan belirlenir; bu güdüler zihnin ya da içgüdünün son sözüdür. Voltaire bu noktada özgürlü¤ü ikircimli bir duruma düflürmektedir. Çünkü “Her fleyin nedeni vard›r öyleyse senin istencinin de. Öyleyse hiç kimse kazanm›fl oldu¤u son düflüncenin bir sonucu olmas› d›fl›nda isteyemez.” (akt. Copleston, 1996: 29) söylemi istenç özgürlü¤ünden çark etti¤ini göstermektedir. Bu noktada yine Locke’tan etkilendi¤i söylenebilir: Locke, özgürlük terimini kullanmay› göze alamam›flt›r. Ona göre özgürlük terimi kuruntudan baflka bir fley de¤ildir, kiflinin istedi¤ini yapabilme gücünden baflka neyin sözü edilebilir ki? Locke’tan bu etkileniflin sonucu olarak, Voltaire, Felsefe Sözlü¤ü’nde ‘ilgisizlik özgürlü¤ü’nü anlams›z bir sözcük olarak ilan eder: Kiflinin istedi¤i fley güdü taraf›ndan belirlenir ama o, davranmakta ya da davranmamakta özgür olabilir; efl de- Voltaire, maddi olmayan bir tözsel varl›k olarak ruh kavram›n› gereksiz bir varsay›m olarak görmekteydi. 144 Voltaire bafllang›çta insan›n istenç özgürlü¤ünü kay›ts›zca savunmuflsa da zaman içinde daha belirlenimci bir konuma gelmifltir. Voltaire, bask›c› otoriteden nefret ediyor, bilimsel ve ekonomik ilerleme için zorunlu gördü¤ü hoflgörüyü savunuyor, filozoflar›n etkisiyle ayd›nlanm›fl iyiliksever bir tek erkin idaresini savunuyordu. Modern Felsefe-I yiflle kiflinin, yerine getirmeyi istedi¤i eylemi yerine getirmesi gücü kendinde olabilir ya da olmayabilir. ‹stencimiz de¤il ama eylemlerimiz özgürdür; davranma gücünü buldu¤umuz zaman davranmakta özgürüzdür. Bu durumda güdülerimiz ve tafl›d›¤›m›z güç taraf›ndan belirlenmifl görünüyoruz. Nitekim Voltaire, Bilgisiz Filozof’ta, ‘özgür istenç’ kavram›n›n anlams›z oldu¤unu ileri sürer. Çünkü özgür bir istenç yeterli güdüsü olmayan bir istenç olacak ve do¤an›n izledi¤i yolun d›fl›na düflecektir. fiansa ba¤l› davranma diye bir almafl›k da yoktur. fians herhangi bir bilinmeyen nedenin bilinen etkisini anlatmak için baflvurulan bir sözcüktür. Özgürlük duygusu ise kiflinin istenen eylemi yerine getirmeye gücü oldu¤u zaman, isteneni yapabilecek oldu¤undan daha ço¤unu göstermez. Voltaire’in istenç özgürlü¤ünden giderek belirlenimcili¤e kaymas› ahlaksal yasa düflüncesinden uzak kald›¤› anlam›na gelmez. Herhangi bir do¤ufltan yasa olmad›¤› konusunda yine Locke ile anlaflmaktad›r. Ama Tanr› taraf›ndan o flekilde oluflturulmufluz ki, zaman›n ak›fl› içinde yasan›n zorunlulu¤unu görmeye bafllar›z. ‹nsan yarat›l›fltan öyle duygularla donat›lm›flt›r ki, bunlar, sonsuzluk kipinde insan toplumunun genel yasalar›n› yarat›rlar: Temel yasan›n içeri¤i, baflkalar›n› incitmemekten ve birinin komflusunu ahlaks›zca incitmedi¤i sürece hofluna gideni yapabilmesinden oluflur. Görüldü¤ü gibi oldukça yal›n bir içeriktir bu. Voltaire ahlaksal kan› ve kanaatlerin orada burada farkl›l›k gösterdi¤ini, ahlaksal kurallar›n da t›pk› diller ve görenekler gibi de¤iflken olduklar›n›, belirtmesine karfl›n, hiçbir zaman mutlak bir ahlaksal rölativist olmam›flt›r; t›pk› her zaman deistik konunumunu korumufl olmas› gibi. Voltaire, insan özgürlü¤ü konusunda, giderek ruhbilimsel aç›dan belirlenimci bir konuma gelmesine karfl›n, politik özgürlü¤ün kararl› bir savunucusu durumundayd›. Ayd›nlanmac› kimli¤inin birincil göstergesi, kifli özgürlüklerinin tan›nmas› yolunda koydu¤u savafl›md›r. Çünkü yine Locke’u izleyerek devletin sayg› duymas› ve korumas› gereken bir insan haklar› ö¤retisine inan›yordu ve ‹ngiltere’de yürürlükte olan özgürlük koflullar›na t›pk› Montesquieu gibi o da hayranl›k duyuyordu. Politik özgürlükten anlad›¤› ilk elde bir düflünce ve ifade özgürlü¤ü idi. Bu aç›dan öncelikle ilgilendi¤i grup kendisi gibi olanlar yani filozof san›yla an›lan kiflilerin özgürlük kazan›mlar› idi. Halk egemenli¤ini gelifltirme anlam›nda bir özgürlükçü ya da demokrat de¤ildi. Bilimsel ve ekonomik ilerleme için zorunlu gördü¤ü hoflgörüyü savunuyordu. Despotik, bask›c› otokrasiden nefret ediyordu. Onun ideali filozoflar›n etkileriyle ayd›nlanm›fl iyiliksever bir tek erk idi. Halk› ‘ayaktak›m›’ olarak adland›r›yordu, ayaktak›m› her zaman ayaktak›m› olarak kalacakt›. Özgürlük ve hoflgörü için daha iyi koflullar ve her alandaki sorunlar› çözecek araçlar tek erkin yönetimi alt›nda da sa¤lanabilirdi. Bunun için her fleyden önce Kilisenin gücünün k›r›lmas› ve H›ristiyan dogma ve bofl inanaçlar›n felsefi ayd›nlanma ile ortadan yok edilmesi gerekir. Çünkü Voltaire’in gerçek düflman› kral de¤il din adamlar› s›n›f› idi. Anayasan›n özgürlefltirilmesinden daha çok din adamlar›n›n etkisinden kurtar›lmas› anlam›nda kral›n gücünün art›r›lmas›ndan yana idi. Bu son söylenenler Voltaire’in bir ilerleme karfl›t› oldu¤unu düflündürmemelidir. Tersine ilerleme düflüncesinin en etkili yay›c›lar›ndan birisi idi. Ama onun ilerlemeden anlad›¤›, ussal, bilimsel ve ekonomik ilerleme idi. Bunu da ayd›nlanm›fl bir tek erkin yönetimi çok daha kolayl›kla sa¤layabilirdi. E¤itimsiz halk ço¤unlu¤unun iflletti¤i bir yönetim biçimi olarak demokrasiye hiçbir biçimde güven duymuyordu. 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 145 Montesquieu Frans›z ayd›nlanmas›n›n önde gelen temsilcilerinden biri de 1689-1755 y›llar› aras›nda yaflayan Montesquieu’dur (Charle-Louis de Secondat, baron de la Brede et de Montesquieu). Siyaset ve hukuk felsefecisi ve toplumsal konularda etkili bir elefltirmen kimli¤i ile belirginleflmifltir. Fransa’n›n güney bat›s›ndaki Brede fiatosunda do¤du. Babas› aristokrat s›n›f›ndan bir subayd›. Katolik Juilly kolejinde okuduktan sonra Bordo Parlementosunda görev ald›. Bu arada ‹ngiltere’de Büyük Devrimin (1688-1689) ard›ndan parlementer monarfliye geçilmesiyle birlikte oluflan göreli özgürlük ortam›n› yak›ndan izleyerek hayranl›k duydu. Fransa’da XIV. Louis, uzun bir saltanattan sonra 1715’te ölmüfl, yerine XV. Louis geçmiflti. Yönetim anlay›fl›nda hiçbir reform olmamas› kendisini rahats›z etmifl, ‹ngiltere’deki reformcu anlay›fltan etkilenerek Fransa’n›n devlet düzenine karfl› elefltirel yaz›lar yazm›flt›r. Söz konusu etkiler alt›nda kaleme ald›¤› ilk yap›t›, 1721 tarihli ‹ran Mektuplar›’d›r. Fransa’daki politik koflullar, toplum yap›s›ndaki ve kilise düzenindeki ussall›k d›fl› ögeler elefltirilmektedir. 1734’te Romal›lar›n Görkem ve Yozluklar›n›n Nedenleri Üzerine ‹rdelemeler, 1748’de ise baflyap›t› olan Yasalar›n Ruhu (De l’esprit des lois) yay›mland›. Yap›t h›zl› bir etki yaratt›. Fransa’da hem rejim yandafllar›, hem de karfl›tlar› taraf›ndan düflmanca karfl›land›. Katolik kilisesi yap›t› mahkûm etti ve 1751’de yasakl› yap›tlar listesine ald›. Buna karfl›l›k Avrupa’n›n geri kalan›nda ve ‹ngiltere’de övgüyle karfl›land›. Montesquieu, Yasalar›n Ruhu’nda karfl›laflt›rmal› toplum, hukuk ve yönetim tarzlar› incelemesine giriflir. Bu aç›dan çal›flman›n karfl›laflt›rmal› toplumbilimsel gözlem olarak da özel bir yeri vard›r. Ancak yap›tta amac› toplad›¤› çok say›da tikel olguyu kaydetmek ya da betimlemek de¤ildi; bu veriler arac›l›¤›yla toplumsal, politik ve hukuksal fenomenleri ayd›nlatmak istiyordu. ‹ncelemeleri sonunda toplumsal olgular› yöneten birtak›m evrensel ilkeler ya da yasalar bulundu¤u sonucuna varm›flt›r. Bu ilkelere kendili¤inden uyan tekil durumlar oldu¤unu öne sürmektedir. Tüm uluslar›n tarihi de bu evrensel yasalar›n sonucu olarak tezahür etmektedir. Her özel yasa da daha genel olan bir baflka yasaya ba¤l› görünmektedir. Montesquieu böylece öne sürdü¤ü toplum, yönetim biçimi ve hukuk ö¤retisi bak›m›ndan daha çok tarihsel verilerden ç›kard›¤› genellemelerle belirginleflmektedir. Bu flekilde yaklafl›m› olgu toplayan bir bilim adam›ndan ziyade bir tarih felsefecisi bak›fl aç›s›yla oluflmufltur: Buna göre, söz gelimi, de¤iflik toplumlardaki de¤iflik pozitif hukuk sistemleri, yörenin iklimi, ekonomik koflullar›, insanlar›n yaflam biçimi yönetim biçimlerinin do¤as› ve ilkeleri taraf›ndan belirlenmektedir. Bu koflullar›n bütünlü¤ü ona göre yasalar›n ruhunu oluflturmaktad›r. Montesquieu ilk olarak yasalar›n hükümetle iliflkilerinden söz eder. Ona göre cumhuriyetçi, monarflik ve despotik olmak üzere üç yönetim biçimi vard›r. Bir cumhuriyet yönetimi demokratik bir nitelikte olabilir: Bu durumda halk›n istenci yönetim erkini, bir baflka deyiflle en üstün gücü elinde tutuyor demektir. Cumhuriyet yönetimi bir aristokrasi biçiminde de olabilir. Bu durumda halk›n sadece bir bölümü yönetim erkini elinde bulundurabilir. Monarfli yönetim biçiminde prens, devleti belli temel yasalarla uyum içinde yönetir. Kuflkusuz kendisine yard›mc› ara güçler de vard›r. Despotik bir devlette ise böyle temel yasalar yoktur. Bu flekilde yönetilen ülkelerde dinin etkisi fazlad›r. Din hükümleri yasalar›n yerini alm›fl olarak görünür; dine daha yak›n olarak, gelenek ve göreneklerin de yasa ayar›nda etkili olmas› çok rastlanan bir durumdur. Cumhuriyetçi hükümetin etik ilkesi yurttafll›k erdemidir. Monarflik hükümetinki onur, despotizminki Montesquieu’ya göre toplumsal olgular› yöneten baz› evrensel ilke ya da yasalar vard›r ve tekil durumlar genelde bu ilke ve yasalara uygun geliflir. Montesquieu’ya göre cumhuriyetçi, monarflik ve despotik olmak üzere üç yönetim biçimi vard›r. 146 Montesquieu’ya göre her politik toplum belli bir idealin tam olmayan bir somutlaflmas›d›r ve bu ideal toplumu biçimlendirmede örtük biçimde iflleyen bir etmendir. Montesquieu’ya göre insan› fiziksel varl›¤›na dayanan do¤al yasalar, her türlü pozitif yasay› öncelerler. Modern Felsefe-I ise korkudur. Montesquieu’ya göre, bu hükümet biçimleri ve bunlar›n ilkeleri verildi¤inde belli yasal sistem tarzlar› yürürlükte olacakt›r. Kuflkusuz bu yönetim biçimleri tam da burada betimlendi¤i biçimde olgusallaflm›fl olmayabilir: Hatta baz›lar› bu s›n›flamay› tarihsel verilerle desteklenmedi¤ini öne sürerek yapay bir s›n›flama diyerek elefltirmifllerdir. Ne var ki bu s›n›flama olabilecek olan› ya da olmas› gerekeni göstermektedir. Söz gelimi, belli bir cumhuriyette insanlar›n erdemli olduklar› de¤il, ama olmalar› gerekti¤i imlenmektedir. Belli bir monarflide ise insanlar›n bir onur duygusu tafl›d›klar› ya da tafl›malar› imlenmekte ve tikel bir despotik devlette ise insanlar›n korku duygusu tafl›d›klar›n› de¤il, ama tafl›yor olmalar› do¤al olur biçiminde bir anlam ç›kmaktad›r. Yasa koyucu yasalar›n olgusal yönetim biçimine karfl›l›k düflmesini sa¤lamaya çal›flacakt›r. Ama zorunlulukla karfl›l›k düflmeleri çok zor olabilir ya da gerçekleflmeyebilir. Yasalar›n belirlenmesinde iklimin ve ekonomik koflullar›n da önemli etkileri oldu¤u Montesquieu’nun temel tezlerinden biridir. Çünkü iklim bir halk›n karakter ve heyecan yap›s›n›n biçimleniflinde etkili olmaktad›r. Örne¤in bu aç›dan Norveç halk›n›n karakteri ile ‹spanyol halk›n›nki ayn› de¤ildir. Dolay›s›yla yasalar o halk›n karakter yap›s›na öyle uygun olmal›d›r ki, bir baflka toplumun yasalar›na uyarlanmas› söz konusu olmamal›d›r. Kuflkusuz iklim koflullar› ve ekonomik koflullar›n anl›ksal hiçbir denetimi kabul etmeyecek flekilde yasalar› belirleyicili¤inden söz edilmemektedir, yine de belli ölçüde etkili olaca¤› yads›namaz. Bilge bir yasa koyucu, yasay› ülkenin iklim ve ekonomi koflullar›na uyarlayacakt›r. Burada Montesquieu’nun hukuk kuram› ad›na iki önemli sonucu vurgulamak gerekir. Birincisi; empirik verilerin gözlemlenmesine dayal› olarak ç›kar›mlanan hukuk sistemleri düflüncesidir. Tarihsel verilerden birtak›m genellemeler yap›ld›¤› dikkati çekmektedir. Bu genellemeler toplumsal ve politik yaflam›n ileriye dönük bir yorumu için bir varsay›m görevi görebilecektir. ‹kincisi; insan toplumlar›nda ifl bafl›nda olan idealler düflüncesi ba¤lam›nda oluflturulan bir tipler kuram› karfl›m›za ç›kmaktad›r. Buna göre her politik toplumun, belli bir idealin tam olmayan bir somutlaflmas› oldu¤u düflünülebilir; Bu ideal, toplumu biçimlendirmede örtük bir etmen olarak ifllev görmekte ve toplum ona ya yaklaflmakta ya da ondan uzaklaflmaktad›r. Yasa koyucunun görevi bu ifllevsel idealin do¤as›n› ortaya ç›karmak ve ilerleyen yönünü de dikkate alarak yasal düzenlemeyi yapmakt›r. Bu aç›klamalardan anlafl›l›yor ki, bu yaklafl›m tarihsel verilere dayal› göreli bir yaklafl›md›r. Bir filozofun hukuk sistemlerini karfl›laflt›r›p de¤erlendirmede bulunabilmek için baflvurabilece¤i mutlak nitelikte hiçbir ölçüt yoktur. Montesquieu, kutsal yasalar› da kabul etmekteydi. Tanr› dünyan›n yarat›c›s› ve koruyucusu olarak fiziksel dünyay› yöneten yasalar› belirlemifltir; insan da fiziksel bir varl›k olarak baflka cisimler gibi de¤iflmez yasalar taraf›ndan yönetilir. Bununla birlikte, ussal bir varl›k olarak insan, çi¤neme yönelimi gösterebildi¤i baz› yasalara da konu olabilmektedir: Bunlardan baz›lar›n› kendisi yapm›flt›r baz›lar› ise ona ba¤›ml› de¤ildir. Bu son tümce ile insan eliyle konulmufl yasalara önsel olan ya da onlar›n d›fl›nda kalan baflka birtak›m yasalar›n varl›¤› da imlenmektedir. Bunlar Montesquieu’nun ifadesine göre “tüm pozitif yasalara önsel olan do¤a yasalar›d›r. Bunlar›n kökeni insan›n fiziksel varl›¤›d›r. Onun için bunlara do¤a yasas› denmektedir. Bu düflüncenin kuram›n öteki yanlar›yla tutarl› olup olmad›¤› tart›fl›labilir. Ne var ki politik toplumun uygulad›¤› tüm pozitif yasalara önsel olan bir do¤al ahlak yasas›n›n varl›¤›n› kabul etmifl oluyordu. fiu halde pozitif hukuk yasalar›n› de¤erlendirmek için siyasi ve hukuksal kurumlar›n deneyimci (empirik) ve tümevar›mc› bir irdelenmesi gerekir. Bu karfl›l›k do¤al yasa kuram›n› gelene¤e 147 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› ba¤l› olarak kabul etmifltir, ama bu sisteminde i¤reti bir nokta de¤il, somut ve esasl› bir noktad›r. Do¤al yasa ile pozitif yasa aras›ndaki ayr›m› Montesquieu’nun görüflleri ›fl›¤›nda aç›klay›n›z. Montesquieu’nun kuram›nda bir baflka önemli nokta özgürlük kavram›d›r: Kendisi tam bir özgürlük yandafl› idi. Despotizme karfl› oldu¤u için, do¤al olarak özgürlükçü bir anayasan›n en iyi anayasa oldu¤una inan›yordu. Yasalar›n Ruhu’nun on birinci ve on ikinci bölümlerinde, özgürlük kavram›na politik ba¤lamda kullan›ld›¤› biçimiyle bir anlam vermeye ve ard›ndan özgürlü¤ü güvenlik alt›na alacak koflullar› irdelemeye giriflir. Ona göre “Politik özgürlük, s›n›rs›z bir özgürlük de¤ildir, sadece istememiz gerekeni yapma gücünden ve istememek gerekir dedi¤imiz fleyi yapmaya zorlan›yor olmamaktan oluflur.” Ve yine belirtir ki, özgürlük yasalar›n izin verdi¤i her fleyi yapma hakk›d›r; hiçbir yurttafl yasa onun kendi e¤ilimini izlemesine izin veriyorsa, o zaman tek bir tikel yolda davranmaya zorlanamaz. Hiç kimse yasalar›n izin verdi¤i s›n›rlar içinde davranmaktan al›konamaz. Bundan sonra Montesquieu, politik özgürlü¤ün güçlerin ayr›l›¤› ilkesini nas›l içerdi¤ini serimlemeye giriflir: O, öncelikle yasama, yürütme ve yarg› güçlerinin kesinlikle birbirlerinden ayr›lmalar› gerekti¤i önerisinde bulunur; yasal bir yönetim biçiminde bu temel erkler tek bir insan›n yetkisine ya da tikel bir insan grubunun yetkisine b›rak›lamayacak denli önemlidirler. Bunlar birbirlerinden o flekilde ba¤›ms›z olmal›d›r ki, birbirleri üzerinde denetleyici bir etkide bulunmalar› önlenmifl olsun ve bu flekilde, despotizme ve gücün tiranca kullan›m›na karfl› bir koruyuculuk görevini de yerine getirebilmifl olsunlar. Özgürlü¤e iliflkin bu belirlemelerine Montesquieu, ‹ngiliz anayasas›na iliflkin irdelemeleri sonucu varm›flt›r. Tafl›d›¤› özellikler nedeniyle bu anayasan›n çok büyük bir hayran›yd›. Yapt›¤› empirik araflt›rmalar, Çin, Yahudi, Grek, Roma gibi devletlerin anayasalar›nda politik özgürlü¤ün, ‹ngiliz anayasas›ndakinin çok uza¤›nda oldu¤unu göstermekteydi. Gerçekte ‹ngiliz anayasas›nda “güçlerin ayr›l›¤›” ilkesi, soyut bir ilkenin salt bir uygulan›fl› de¤il, uzun bir geliflim sürecinin sonucudur. 1688 devriminden sonra devlet yönetiminde Parlementonun üstünlü¤ü kabul edilmifltir ve güçlerin ayr›l›¤› ilkesi de bunun bir sonucu olarak anayasaya girmifltir.” Yarg›çlar henüz yasama erkinin oluflturdu¤u anlamda bir güç oluflturmuyorlard› ama tek erkin ya da bunun bakanlar›n›n keyfi bir denetimleri alt›nda da bulunmuyorlard›. Montesquieu’nun burada yap›¤› fley bu anayasan›n somut özelliklerine dikkat etmek ve bunlar› de¤erlendirmekti. Kald› ki bu ilkenin derhal kendi ülkesinde de uygulanabilece¤i gibi bir hayale kap›lmam›fl, sadece yeni bir ideali vurgulam›flt›r. Onun bu güçleri dengeleme konusundaki görüflleri yine de hem Amerika’da hem de Fransa’da önemli bir etki yaratm›flt›r. Özellikle 1791 Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesinde politik özgürlü¤e iliflkin görüflleri önemli ölçüde belirleyici olmufltur. Claude Adrien Helvetius Helvetius (1715-1771) Anl›k Üzerine (1758) adl› temel yap›t›nda, Condillac’›n tüm ruhsal olgular›n dönüflmüfl duyumlar olduklar›n› gösterme giriflimini sürdürmüfltür. Bu yap›t›n uyand›rd›¤› tepkiler yüzünden kraliyet hizmetinde önemli bir göreve gelebilecek iken getirilmemifltir. ‹ngiltere ve Berlin’e yapt›¤› yolculuklar d›fl›nda kendi ortam›nda sakin yaflam geçirmifltir. Ölümünden sonra, ‹nsan Üzerine (De l’homme de se facultés et de son éducation) adl› yap›t› 1772’de yay›mlanm›flt›r. SIRA S‹ZDE 1 Montesquieu’ya göre politik özgürlük, güçlerin ayr›l›¤› ilkesini gerektirir. Buna göre yasama, yürütme ve yarg› güçleri kesinlikle birbirlerinden ayr›lmal›d›r. 148 Modern Felsefe-I Helvetius’a göre insanlar›n duyu düzeyini aflan ba¤›ms›z bir yetileri yoktur. Herhangi bir yarg›da bulunmak bireysel düflünceler aras›ndaki benzerlikleri ya da benzemezlikleri alg›lamaktan ibarettir. Yarg›da bulunmak, salt bir alg›lamakt›r. Helvetius, t›pk› Condillac gibi insan zihninin tüm yetilerini duyum ve duyu alg›s›na indirgeme yolunu tutar. ‹nsan›n duyu düzeyini aflan ba¤›ms›z yetileri oldu¤u inanc› ona göre bir yan›lg›d›r. Örne¤in yarg›lama gücünün akl›n ifli oldu¤una inan›l›r. Oysa ona göre yarg›da bulunmak, bireysel düflünceler aras›ndaki benzerlikleri ve benzemezlikleri alg›lamaktan baflka bir fley de¤ildir. Söz gelimi, e¤er sar›n›n maviden ayr› oldu¤u yarg›s›nda bulunuyorsak bunun nedeni ‘sar›’ dedi¤imiz rengin gözlerimizi ‘mavi’ dedi¤imiz rengin etkileyiflinden daha farkl› bir yolda etkiledi¤ini alg›lamakt›r. Yarg›da bulunmak flu halde salt bir alg›lamakt›r. fiu halde Helvetius’a göre insan›n fiziksel ve zihinsel tüm edimleri do¤a yasalar› taraf›ndan yönetilmektedir. Bu çerçeve içinde ahlaksal eylemlerimiz de yer al›r; ahlaksal eylemlerimiz de do¤al yasalar›n zorunlu bir ürünü olarak gerçekleflir. Helvetius etik alanda da indirgemeci bir yol tutarak tüm ahlaksal eylemlerimizi, kiflinin ben-sevgisine indirger. Tüm insanlar›n kendilerini sevdiklerini ve mutlu olmay› istediklerini ve e¤er kendileri için her türlü hazz› üretmek için yeteri kadar güç sahibi olsalard›, hazlar›n› ya da mutluluklar›n› sonul noktaya dek gerçeklefltirmekten geri durmayacaklar›n› belirtir. Bu durumda güç istemi gibi olgular ikincil düzeyde kalmaktad›r. Sadece temel haz sevgisinin dönüflüme u¤ram›fl biçimleridir. fiu halde bedensel duyarl›k temelde insan›n biricik fiziksel ya da anl›ksal ve etik biricik devindiricisidir. Cömertlik ve iyilikseverlik gibi erdemler de insan›n ben sevgisine yani haz sevgisine indirgenebilir. Söz gelimi iyiliksever birisi insanlar›n mutsuzluk ve ac›lar›n› kendisinde ac› veren duygulara yol açt›¤› için gidermeye çal›flmaktad›r. Bu indirgemeci ruhsal durum hiç kuflkusuz etik yönden yararc› bir kuramla uyuflum içinde olacakt›r. Ona göre de¤iflik toplumlardaki farkl› ahlak görüflleri iyi ve erdem gibi kavramlar›n insanlarca farkl› anlamland›r›lmalar›na yol açmakta, bu da insanlar aras›nda sonu gelmez tart›flmalara neden olmaktad›r. Bu nedenle ahlak üzerine tart›flmalara giriflmeden önce, etik terimlerin ne anlama geldikleri belirlenmeli ve insanlar bu anlamlar üzerinde uzlaflmal›d›r. O zaman belki bu alandaki tart›flmalar da ortadan kalkacakt›r. Bu alandaki inanc› düflünce özgürlü¤ü kabul edilirse insanl›¤›n sa¤duyusu bu sorunu çözerek etik terimlerin as›l anlamlar› için ortak bir anlat›m bulacakt›r. Ama yine de kendisi bu alanda flunu önerir: ‘Erdem’ sözcü¤ü kamuya yararl› ve genel ç›kar ile uyumlu türden eylemlere verilmelidir. Buna göre kiflinin öz-ç›kar› temel ve evrensel davran›fl güdüsü olmas›na karfl›n, kamu ç›kar› ya da yarar› evrensel ahlak ilkesidir. Ona göre ortak yarara ruhbilimsel aç›dan hizmet etmek olanakl›d›r. Örne¤in e¤er bir çocu¤a kendisini sefil ve düflkünlerin yerine koymas› ö¤retilirse ac› duygular› yaflayacak ve ben sevgisi sefilli¤i gidermek için bir istek uyand›racakt›r. Zaman›n ak›fl› içinde iyiliksever dürtü ve davran›fllar yönünde bir al›flkanl›k kazanm›fl olacakt›r. Böylece en temelde ben sevgisi yat›yor olsa da iyilikseverlik de ruhbilimsel olarak olanakl›d›r. Helvetius bu bak›fl aç›s›yla olumlu davran›fl al›flkanl›klar› oluflturmada e¤itimin önemini vurgulama yoluna gider: Yararc› ahlak kuram›n›n bafll›ca temsilcilerinden olmas›na karfl›n e¤itimin gücü üzerinde diretmeyi sürdürür: “E¤itim her fleyi yapabilir ve bizi biz yapan e¤itimdir.” Ama iyi bir e¤itim sisteminin kurulmas›n›n önünde ciddi engeller vard›r. ‹lk olarak din adamlar› s›n›f› ve ikinci olarak, hükûmetlerin ço¤unun yetersiz olmalar› olgusu yer al›r. Din adamlar› s›n›f›n›n gücü k›r›l›ncaya ve iyi bir hükûmet ile iyi bir hukuk sistemi kuruluncaya dek e¤itim sistemi istenilen düzeye gelmeyecektir. Ahlak›n en temel ilkesi, “kamu iyili¤i en yüksek-yasad›r,” biçiminde dile getirilebilir. Helvetius’a göre ahlak›n en temel ilkesi “Kamu iyili¤i en yüksek yasad›r.” biçiminde dile getirilebilir. 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 149 Helvetius bu düflüncelerin ›fl›¤›nda politik despotizme de elefltiriler yöneltir. Monarflik despotizmin hem dehay›-yarat›c›l›¤› hem de erdemi öldürdü¤ünü belirtir. Yine bu sistemde ulusal gelir afl›r› ölçüde eflitsiz bir biçimde da¤›lmaktad›r. Ancak özgür bir ülkede ulusal gelir aflamal› bir biçimde daha eflitlikçi olarak da¤›t›labilir. Baz› elefltirmenler Helvetius’un Voltaire’e göre çok daha önde duran bir politik reformcu oldu¤unu öne sürerler. Çünkü despotizmin devrilmesine ve halk›n kurtulufluna ve geliflimine ondan çok daha fazla ilgi duyuyordu. Helvetius bildirilmifl dine ve din adamlar› s›n›f›na karfl› elefltirilerinde de çok kararl› bir durufl sergilemifltir. Do¤al dinden ya da deizmden baflka hiçbir düflünceye yer vermeye yanaflmaz. Üstelik bu dinin içeri¤ini sadece ahlakla iliflkili olarak düflünür. Ona göre Tanr›’n›n iyi istenci yeryüzündeki tüm insanlar›n mutlu olmalar› ve tüm hazlardan eflit düzeyde pay almalar› yolunda olabilir ancak, gerçek ilkeler üzerine kurulan ahlak biricik do¤al dindir. Görüldü¤ü gibi Helvetius tüm ayd›nlanmac› idelerin inançl› bir sözcüsü olarak dikkati çekmekte ve bu nedenle döneminin tipik bir temsilcisi olma niteli¤ini hak etmektedir. ANS‹KLOPED‹STLER Denis Diderot Frans›z ayd›nlanmas›n›n yaz›nsal simgesi durumunda olan ve ayd›nlanma sürecinin temel düflünce ve ideallerini yans›tan büyük kültür hazinesi Ansiklopedinin de¤iflmez editörü olarak kendisine özgün bir yer yapan Diderot (1713-1784), felsefi görüflleriyle de ayd›nlanman›n önde gelen düflünürlerinden biri olmufltur. ‹lk cildi 1751 y›l›nda yay›mlanan 1780 y›l›nda 35 cilt olarak tamamlanan Ansiklopedinin 1. cilt hariç geri kalan ciltlerinin editörlü¤ünü yapm›flt›r. Birinci ciltte de düflünsel eme¤i vard›r. Birinci cildi düflün ve ülkü arkadafl› D’Alambert yay›mlam›flt›r. ‹kinci ciltten bafllayarak 7. cildin sonuna dek birlikte editörlük yapm›fllar, bu noktada d’Alambert’in editörlükten çekilmesinden sonra 35. cildin sonuna dek editörlü¤ü tek bafl›na yürütmüfltür. Ansiklopedi yeni felsefi ve bilimsel düflünceleri ve bilgileri Avrupa ölçe¤inde yayma amac› güden etkili bir e¤itim arac› olma iddias›yla yola koyulmufl ve bunu fazlas›yla baflarm›flt›r. Ayd›nlanma düflüncelerinin bir temsilcisi olarak bilgi bilimsel aç›dan deneyimci ve duyumcu temelleri korurken deneyim ve duyumu aflan konularda kuflkucu bir yönelim gösterirken daha sonralar› Diderot, materyalizme kaym›fl, toplumsal ve dini konularda ise tam bir kilise düflman› olarak belirginleflmifltir. Ansiklopediye katk› verenler içinde, Voltaire, Holbach, Helvetius, Montesquieu ve ekonomist Turgot da bulunuyordu. Diderot, Louis le-Grand Jesuit kolejinde okumufl, ‹ngiliz düflüncesinin etkisinde kalarak pek çok ‹ngiliz eserini Frans›zca’ya çevirmifltir. Bunlar aras›nda en önemlisi, kendi özgün notlar›yla hayli zenginlefltirdi¤i, Shaftesbury’nin De¤er ve Erdem Üzerine Deneme adl› yap›t›d›r. Bunun d›fl›nda 1749’da Felsefi Düflünceler adl› yap›t› yay›mlanm›fl ve as›l yaz›nsal eme¤ini yukar›da bahsi geçen Ansiklopedi çerçevesinde sergilemifltir. Diderot, düflünceleri bak›m›ndan dinamik bir görünüm sergilemekteydi. O nedenle kararl› bir felsefi sisteme sahip oldu¤undan söz etmek kolay de¤ildir. Örne¤in bir deist, bir ateist ya da bir panteist oldu¤unu söylemek kolay olmayacakt›r. Felsefi Düflünceler’i yazd›¤› zaman deist idi ve do¤al dinin yeterli oldu¤unu savunmaktayd›. Ona göre H›r›stiyanl›k ve Musevilik gibi tarihsel dinler tarihte belli dönemlerde bafllamaktayd›lar ve s›ras› gelince yok olacaklard›. Oysa bunlar›n temeli Diderot ve d’Alembert editörlü¤ünde 1751-1780 tarihleri aras›nda 35 cilt olarak yay›mlanan ansiklopedi, yeni felsefi ve bilimsel düflünce ve bilgileri Avrupa’ya yayma amac›n› gütmüfl ve bunu büyük ölçüde baflarm›flt›r. 150 Modern Felsefe-I Diderot do¤al dinlerin belli bir tarihte ortaya ç›k›p belli bir zamanda yok olacaklar›n›, oysa bunlar›n tümünün temeli olan do¤al dinin her zaman varl›¤›n› sürdürece¤ini savunmaktayd›. do¤al dindir. Çünkü o her zaman varolmufltur ve varolmaya da devam edecektir. Ayr›ca tüm insanlar› birlefltiricidir. Oysa söz konusu tarihsel dinler kendilerinden olmayanlar› d›fllay›c› hoflgörüye asla yer vermeyen bat›l inan›fllar› besleyen bir yap›ya sahiptirler. Bu dinler ölümlü insanlar›n tan›kl›¤›na dayan›rken, do¤al din Tanr›’n›n içimize yazd›¤› tan›kl›¤a dayan›r. Bunlar› söyleyen Diderot, bir zaman sonra bu görüflü terk ederek insanlara her türlü dinin boyunduru¤undan kurtulmalar› gerekti¤ini söylüyordu. Biricik yol tüm dogmalar› kald›r›p atmakt›. Daha sonra Diderot’nun do¤alc› bir panteizme geçti¤i görülmektedir: En sonunda do¤an›n tüm parçalar› tek bir bireyi, bütünü, ya da tümü olufltururlar diyordu. Belki bu yaklafl›mlar›n geleneksel dinlerle hiçbir iliflkisi olmad›¤›n› söylemek, onun bu alandaki görüflüne bir tutarl›l›k getirmektedir diye düflünülebilir. Maddecilik konusundaki görüflleri de ayn› gerilimi yans›tmaktad›r: Ansiklopedi’de Locke üzerine yazd›¤› makalede “‹ngiliz filozofun Tanr›’n›n maddeye düflünme özelli¤i vermesinin olanaks›z olmayabilece¤i biçimindeki sözlerine karfl›l›k olarak, düflüncenin duyarl›ktan geliflti¤i görüflünü savunuyordu. Sonraki yaz›lar›ndaysa maddeci yaklafl›m›na netlik kazand›r›r: ‹nsanlar›n ve hayvanlar›n ayn› do¤ada olduklar›n› biliflsel ve kavray›flsal yetilerindeki farkl›l›klar›n sadece de¤iflik fiziksel düzenlenifllerin sonucu oldu¤unu dile getiriyordu. Ona göre tüm ruhbilimsel fenomenler fizyolojik temellere indirgenebilir. Bu nedenle bireyin özgürlük duygusunun da salt bir yan›lsama oldu¤unu imlemektedir. Do¤an›n Yorumu Üzerine adl› çal›flmas›nda matematik biliminin somut olgusall›k ile bir tan›fl›kl›k vermeye yeterli olmayaca¤›n›, bunun için deneyimsel-deneysel yönteme baflvurulmas›n›n gerekli oldu¤unu vurgulamaktad›r. Bu flekilde do¤an›n kendisi incelenirse de¤iflebilir ve esnek bir yap›da oldu¤u ve yeni olanaklar›n zenginli¤i içinde bir çeflitlilik ve türdeflsizlik özelli¤i tafl›d›¤› görülebilecektir. Önceki türleri hiç bilmedi¤imiz gibi flu anda varolanlar› da hangi türlerin izleyece¤ini kim bilebilir ki? fiu halde do¤a düzeni dura¤an bir yap›da de¤ildir; sürekli bir de¤iflim içindedir. Bu nedenle kavramsal flemalar›m›z ve s›n›fland›rmalar›m›z do¤an›n sürekli bir yorumu için yeterli de¤ildir. fiu halde düflünme biçimimiz yeni bak›fl aç›lar›na karfl› kendini daima aç›k tutmal›d›r. Diderot, metafizik aç›dan maddecili¤i savunmakla birlikte etik görüflleri bak›m›ndan idealist bir çizgideydi. Etik alanda iyilikseverlik, özveri, hoflgörü, insanc›ll›k gibi de¤erleri yüceltmektedir. Bu aç›dan maddeci yaklafl›mlara asla yak›nl›k göstermemifltir: Helvetius’un tüm ahlaksal güdü ve idealleri örtülü bencillik terimlerinde aç›klama giriflimine karfl› ç›km›flt›r. Bu aç›dan do¤al ahlak›n de¤iflmez yasalar› oldu¤unu ileri sürmüfltür. Maddecili¤i ve etik görüflleri aras›nda bir tutars›zl›k oldu¤unu söyleyenlere karfl› ç›karak, etik idealler ile tinsel bir ruha inanç aras›nda hiçbir özsel iliflki olmad›¤›n› öne sürmüfltür. Düflüncenin daha ilkel ruhsal etkinliklerden türemifl olmas› yüksek ahlaksal ideallerin yads›nmas›n› gerektirmez. Ona göre düflüncenin duyarl›ktan ç›kt›¤› ya da geliflti¤i kuram›ndan hiçbir kötü ahlaksal sonuç do¤maz. “Çünkü insan tam anlam›yla oldu¤u gibi kal›r ve güçlerini yöneltti¤i iyi ya da kötü amaçlara göre yarg›lan›r, düflüncenin kökensel bir yarat› m› yoksa duyarl›¤›n bir türevi mi oldu¤una göre de¤il” (akt. Copleston, 1995: 49). Diderot Lamarck’›n evrim kuram›n› öncelemifltir ve evrim hipotezinin insan›n ahlaksal ideallerinin geçerlili¤ini etkilemeyece¤i düflüncesindedir. Do¤al ahlak yasalar›na inanmakla birlikte, onlar›n temelini akl›n a priori buyruklar›nda de¤il, insan do¤as›nda, yani insan›n duygu, tutku ve isteklerinin organik düzenleniflinde buluyordu. Ve do¤aya ayk›r› oldu¤u için çileci ideale düflmand›. Do¤al bir yasa düflüncesini savunmufl olsa bile, bunun empirik bir temel üzerinde yükseldi¤ini ve tüm Diderot metafizik aç›dan maddeci, etik aç›dansa idealistti. Diderot do¤al ahlak yasalar›n›n temelinin akl›n a priori buyruklar› de¤il, insan do¤as› oldu¤unu savunmaktayd›. 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 151 insanlar›n ortak mutlulu¤unu art›rmaya yarayan pragmatik bir ifllevi oldu¤unu vurgulama yoluna gidiyordu. Jean le Rond d’Alambert D’Alembert (1717-1783) Paris’te do¤du. Hukuk okudu. Avukatl›¤a kabul edilmesine karfl›n bu mesle¤i icra etmedi. Bir ara t›bba yöneldi ama daha sonra kendisini bütünüyle matemati¤e verdi ve iyi bir matematikçi oldu. Matematik üzerine bir dizi denemesini Bilimler Akademisine sundu ve 1741’de akademi üyeli¤ine kabul edildi. Matematik alan›ndaki çal›flmalar›na ek olarak Ansiklopedinin yay›mlanmas›nda Diderot ile iflbirli¤i yapt›. Ansiklopedi’nin Önsöz’ünü yazd›. Ve yine Ansiklopedi’nin matematiksel nitelikli makalelerinin büyük bölümünü kaleme ald›. 1758’de yap›lan muhalefetten ve potansiyel tehlikelerden usanm›fl olarak editörlükten ayr›ld›. Asl›nda birincil olarak matematikçi ve bilim insan› olmas› nedeniyle, öteki Ansiklopedi’cilere göre daha az kuflku ve sald›r› alt›nda kalm›flt›r. 1759’da Felsefenin Ö¤eleri adl› yap›t›n› yay›mlad›. 1763’te Berlin’e bir yolculuk yapt›. Hume’un yak›n dostu idi; ahlaksal karakteri ve yeteneklerine büyük de¤er veren Hume kendisine 200 Paundluk bir miras b›rakt›. 1775’te Papa XIV. Benedictin önerisiyle Bolonya Enstitüsü üyeli¤ine seçildi. Ansiklopedi’ye yazd›¤› Önsöz’de Locke’un bilimsel felsefenin yarat›c›s› oldu¤unu ve fizikte Newton’un konumuna karfl›l›k gelen bir yeri doldurdu¤unu bildiriyordu. Felsefenin Ö¤eleri’nde 18. yüzy›l›n özel bir anlamda felsefe yüzy›l› oldu¤unu ilan ediyordu. Ona göre bu yüzy›lda do¤al felsefe devrimci bir nitelik kazanm›fl, tüm bilgi dallar› elefltiri süzgecinden geçirilmifl ve pek ço¤u ilerleyerek yeni biçimler kazanm›flt›r. Bu düflünsel coflkunun sonucu olarak kimi fleyler üzerine yeni bir ›fl›k düflürülürken kimi fleyler de art›k önemini yitirmifltir. Yine de d’Alambert düflünsel ilerleme deyince salt yeni olgular›n bir birikimini anlamaz. “Descartes’› an›msatan bir yolda tüm bilimlerin bir arada insan anl›¤›n›n aç›n›m› olduklar›n› ileri sürer ve birlefltirme ifllevini vurgular. Fenomenler dizgesinin türdefl ve biçimdefl oldu¤unu kabul eder” (Copleston, 1995: 50). Yine de flunu vurgulamak önemlidir: d’Alambert’in metafizik konularla hiçbir ilgisi yoktur. Ona göre, metafiziksel anlamda fleylerin özü ile ilgilenmek bize hiçbir fley sa¤lamaz. Metafizik kuramlar insanlar› çat›flk›lara ve sonunda kuflkuculu¤a götürür. fieylerin niçinlerini ve nedenlerini bilemeyiz; bilimsel felsefe aç›s›ndan, fleylerin özüne nüfuz edebilme yetene¤inde olup olmad›¤›m›z bütünüyle ilgisiz bir sorundur. Yeter ki onu varsayd›¤›m›z biçimiyle maddede ilksel olarak gördü¤ümüz özelliklerden, alg›lad›¤›m›z ikincil nitelikleri ç›karsayabilelim ve bunun sonucu olarak genel fenomenler sistemi her zaman biçimdefl ve sürekli olursa ve hiçbir çeliflkiye yer vermezse bu yeterli olacakt›r. ‹lk ilkelerden fenomenlere gitmek, fleylerin özünden empirik verileri ç›karsamak de¤ildir; tersine gözlemlenmifl ikincil nitelikleri daha ilksel olarak görülen baflka gözlemlenmifl özelliklerden ç›karmakt›r. Bilimsel felsefenin görevi fenomenleri metafizik bir anlamda de¤il, daha sistematik bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. E¤er metafizik yola, yani bir öz araflt›r›lmas›na sap›l›rsa, sözcü¤ün gerçek anlam›nda bilgi olarak adland›r›labilecek fleyin çok ötesine geçilmifl olur. Bu aç›klamalar›yla d’Alambert, pozitivizmin öncüsü gibi görünmektedir. Bilimin metafiziksel anlamda gizemli ve anlafl›lmaz nitelikler ya da tözler ile hiçbir ifli olamaz. Bilim salt fenomenlerle ilgilidir ve kald› ki felsefe de böyledir. Bu demek de¤ildir ki do¤al filozof-bilim insan› aç›klama ile hiç ilgilenmez: Tersine duyu deneyimi temelinde seçik tan›mlar oluflturur ve bunlardan birtak›m do¤rulanabilir sonuçlar ç›kar›r. Ama hiçbir kesin bilgi sunma olana¤› d’Alambert’a göre metafizik anlamda fleylerin nedenlerini bilemeyiz. Bilimsel felsefenin görevi fenomenleri metafizik anlamda de¤il, sistematik anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. Bu görüflleriyle d’Alembert, pozitivizmin öncülerinden biridir. 152 Modern Felsefe-I tafl›mayan alanlara girmez; fenomenlerin ya da empirik olarak do¤rulanabilir nesnelerin ötesine geçmez. Metafizik ya olgular›n bir bilimi olmal› ya da bir yan›lsama alan› olarak kalmal›d›r. Görüldü¤ü gibi d’Alambert, dönemindeki metafizik ve do¤al felsefe (do¤a bilimi) aras›ndaki gerilimi irdelemektedir. SIRA S‹ZDE 2 d’Alambert neden pozitivizmin öncüsü olarak görülmektedir. Tart›fl›n›z. Ahlak görüflü bak›m›ndan o da öteki ça¤dafllar› gibi ahlak›, teoloji ve metafizikten ay›rmaya çal›flm›flt›r: Ona göre ahlak öteki insanlara karfl› ödevimizin bilincinde olmakt›r. Ahlak ilkelerinin tümü de gerçek ç›kar›m›z ve toplumsal ödevlerimizi yerine getirme aras›ndaki do¤ru iliflkiyi ve dengeyi kurmaya yöneliktir. Ahlak filozofu insanlara toplumdaki yerini göstermeli ve ortak refah ve mutluluk için yetilerini nas›l kullanmas› gerekti¤ini aç›klamal›d›r. Olgucu aç›klamalar›na bakarak d’Alambert’i bir maddeci olarak nitelemek do¤ru olmaz. Çünkü fleylerin temelde yatan do¤alar› yani özleri konusunda aç›klamalar yapmaktan kaç›n›yordu. Ayr›ca dogmatik tutumlu maddecilere ve mekanistlere güven duymuyordu. Düflüncesinin en temel özelli¤i olgucu yöntem bilim üzerinde israr etmesidir. O da Diderot gibi ilerlemenin do¤al oldu¤unu ve zihinsel ayd›nlanman›n toplumsal ve ahlaksal ilerlemeyi de beraberinde getirece¤ine inan›yordu. Bilimci (matematikçi) kiflili¤i ile Newton’un deneysel yönteminden fazlas›yla etkilenmifl birisi olarak, gerçekli¤in sonul anlamda tinsel mi yoksa maddesel mi gibi tart›flmalar›ndan uzak durarak, ça¤dafl bilimin geliflim çizgisi üzerinde kalarak düflünmeyi uygun buluyordu. JEAN JACQUES ROUSSEAU Yaflam› ve Yap›tlar› Rousseau (1712-1778) Cenova’da do¤du. Annesi do¤umundan birkaç gün sonra öldü, babas› bir saat ustas›yd›. Kendisine babas›n›n yak›n› bir kad›n bakm›flt›r. 12 yafl›nda formel e¤itimi sona erdikten sonra befl y›ll›k bir süre için bir oymac›n›n yan›na ç›rak olarak verilir ama bir süre sonra buradan kaçar ve Cenova’y› terk eder. Kendisindeki ›fl›¤› fark eden iyiliksever insanlar›n yard›m›yla geçinerek orada burada dolafl›r; bu arada bol bol kitap okur, müzik alan›ndaki yetene¤ini gelifltirir. 1731 y›l›nda Fransa’ya geldi¤inde Barones Warens’›n çevresine girer. Asl›nda çocuklu¤unun bir döneminde onun himayesinde Chambery’de yaflam›fl ve Katolikli¤e geçmiflti. fiimdi ise Barones’in Charmettes’deki yurtlu¤unda kalarak e¤itimindeki boflluklar› doldurmaya çal›flm›flt›r. Madam Warens ile iliflkileri gelifliminin olumlu etkilenim kayna¤›d›r, denebilir. 1738’den 1740’a dek M. De Mably ad›nda birisinin çocuklar›n›n ö¤retmenli¤ini üstlendi ve bu ifl s›ras›nda Condillac ile tan›flt›. 1743’te Frans›z büyükelçisi Comte de Montaigu’ye sekreter olarak Venedik’e gitti ama ertesi y›l Rousseau küstahl›k nedeniyle iflinden at›larak Paris’e geri döndü. 1745’te Voltaire ile ilk kez karfl›laflt› ve 1749’da Diderot onu Ansiklopedi için müzik üzerine makaleler yazmaya ça¤›rd›. Ayr›ca d’Holbach’›n salonu ile de tan›flt›r›ld›. Ayn› y›l Dijon Akademisi sanatlar›n ve bilimlerin ilerlemesinin ahlak›n iyileflmesine mi yoksa bozulmas›na m› yol açaca¤› sorusu üzerine yaz›lacak en iyi denemeye ödül verme ça¤r›s›nda bulununca Rousseau, Sanatlar ve Bilimler Üzerine Söylev’i ile konulan ödülü kazand›. Makale 1750’de yay›mland›; yazar› flimdiden ünlü olmufltu. Ama bilimler ve sanatlar alan›ndaki ilerlemenin ahlak üzerindeki bozucu 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› ve yozlaflt›r›c› etkilerini savundu¤u için ‘le philosophe’ar›n güçlü bir muhalefeti ile karfl›laflt›. d’ Holbach’›n çevresinden de kopufl noktas›na geldi. Rousseau karfl› ç›k›fllardan y›lmayarak, bu kez de Dijon Akademisinin “‹nsanlar aras›ndaki eflitsizli¤in kökeni nedir ve do¤al yasa taraf›ndan hakl› gösterilebilir mi? biçimindeki sorusuyla açt›¤› yar›flmaya kat›ld›: ‹nsanlar Aras›ndaki Eflitsizli¤in Kökeni ve Temeli Üzerine Söylev bafll›kl› çal›flmas› ödül kazanamad› ama 1758’te yay›mland›. Bu yaz›da henüz uygarlaflmam›fl do¤a durumunda yaflayan insan›n bir portresi çizilir; insan do¤al olarak iyidir, ama uygarlaflma, eflitsizli¤i ve buna ba¤l› olarak bir dizi kötülükleri de beraberinde getirmifltir. Ayn› y›lda 1755’de, Rousseau’nun politik ekonomi üzerine makalesi Ansiklopedi’de yay›mlan›r. 1758’de Politik Ekonomi Üzerine Söylev bafll›¤› alt›nda ayr› olarak yay›mlanan bu makalede “genel istenç” düflüncesini ilk kez dile getirmifltir. 1761 y›l›nda Rousseau Yeni Heloise adl› bir roman yay›mlad›. 1762’de en ünlü çal›flmas› kabul edilen Toplum Sözleflmesi ve yine ayn› y›l Emile bafll›kl› e¤itim üzerine kitab› ç›kt›. Bu kitaplar›n yay›mlanmas› üzerine ‹sviçre’ye s›¤›nmak zorunda kald›. Tepkiler ana vatan› Cenova’da da ayn› idi. Oysa bir ara Cenova’ya gelerek Protestanl›¤a geri dönmüfltü çünkü Cenova yurttafll›¤›n› geri kazanmak istiyordu. Daha sonra (1763) bu vatandafll›¤› resmi olarak reddetti. 1765’Te Berlin’e gitmek için yola ç›kt› ama yolda ‹ngiltere’ye gitmeye karar verdi. Ocak 1766’da David Hume ile birlikte Manfl’› geçerek, Hume’un yan›nda kalmaya bafllad›. Ne var ki geçimsizli¤i ve izleniyor biçimindeki hezeyanlar› nedeniyle burada da tutunamad›. Alt› ay sonra May›s 1766’da, Fransa’ya döndü. On y›l boyunca Fransa’da kald› en son 1778’de Marquis de Girardin’in konu¤u olarak Erménonville’e gitmek üzere yola ç›kt› ve bir iki ay sonra orada öldü. ‹tiraflar adl› yap›t› ölümünden sonra, 1782’de yay›mlanm›flt›r. Kültür Elefltirisi Rousseau, Bilimler ve Sanatlar Üzerine Söylev’e insan akl›n›n baflar›lar›n›n övgüye de¤er oldu¤unu belirterek bafllar; “‹nsan›n tümüyle kendi çabalar›yla adeta yokluktan kendisini var ederek yukar›lara do¤ru yükseldi¤ini görmek çok asil ve güzel bir görünümdür; insan akl›n ›fl›¤› ile onu ve yaflam›n› kaplayan tüm kara bulutlar› da¤›tm›flt›r.” Bu tümcelere bakarak Rousseau’nun Dijon Akademisinin sordu¤u soruya, ayd›nlanman›n tinine de uygun olarak olumlu bir yan›t verece¤i düflünülebilir. Ne var ki bu sat›rlardan sonra giderek bilim ve sanatlara ac›mas›z bir elefltiri gelmektedir. Anlafl›lan ilk tümceleri insanl›¤›n bafllang›çtaki do¤a ile zorlu bir savafl›m içinde bulunulan ilkel dönemlerden ç›k›fl›na bir gönderme olarak kullanm›flt›r. Çünkü ona göre bugün gelinen noktada, ilerleyen bilim ve sanatlar, “insanlar› gündelik yaflamlar›nda çökerten zincirlerin üzerine çiçek çelenkleri atmakta ve yüreklerindeki onun için do¤mufl göründükleri özgürlük duygusunu bo¤maktad›r. Zihnimizin de t›pk› beden gibi gereksinimleri vard›r; bedeninkiler toplumun temelidir; zihninkiler ise salt süslemelerdir. Bu ‘süsler’ insanlara köleliklerini sevdirmekten baflka bir ifle yaramamaktad›r.” Rousseau, insan do¤as›n›n daha eski dönemlerde de daha iyi olmad›¤›n›n fark›ndad›r. Ama sanatlar›n ve bilimlerin, insanlar› çok daha kötü yapmak için dikkate de¤er de¤ifliklikler üretti¤ine inanmaktad›r. Ona göre, “Sanat ve yaz›n davran›fl›m›z› biçimlendirmeden, duygular›m›zdan yapay bir dille söz etmeyi bize ö¤retmeden önce, ahlaklar›m›z belki kaba saba, inceliksiz, ama do¤ald›. Modern yaflam biçimi herkesi, konuflmada, giyimde, tutumda moda olan› izlemeye zorlad›, kendi do¤am›z› izlemeye izin vermedi ve çok geçmeden oldu¤umuz olarak görünmeye cesaret edemez bir duruma geldik.” “‹nsan sürüsünde” herkes bütünüyle birbirine 153 154 Modern Felsefe-I Rousseau’ya göre istikrarl› bir toplum, ço¤unlu¤un kendi düflünce ve davran›fllar› için kural olarak kabul ettikleri bir fikirler ya da de¤erleri dizisi üstünde yükselir. benzer davran›r, bu nedenle gerçek dostumuzun kim oldu¤unu bile asla bilemeyiz. ‹nsan iliflkileri flimdi tam bir aldatmacad›r; oysa daha eski dönemlerde insanlar birbirlerini kolayca ay›rt edebiliyorlard›; bu da onlar›n birtak›m kötü al›flkanl›klar›n› önlemek için gerçekten bir avantaj oluflturuyordu. Rousseau, elefltiri oklar›n›, insanlar›n lüks düflkünlü¤üne ve politikan›n ekonomik görünümlerine vurgu yapan yöneticilere de yöneltir: Geçmifl dönemdeki politikac›lar›n daima ahlaktan ve erdemden söz ettiklerini, bu günün yöneticilerinin ise ticaret ve paradan baflka bir fley konuflmad›klar›n› an›msat›r. Lükse karfl› uslamlamas› parlak ama kal›c› hiçbir de¤eri olmayan bir toplum yaratt›¤› yönündedir. Çünkü para her fleyi sat›n almas›na karfl›n, ahlak› ve yurttafl olmay› sat›n alamamaktad›r. Rousseau, sanatlarda ve bilimlerde ilerlemenin daima ahlakta bir düflüfle ve toplumun sonunda çöküflüne götürdü¤ünü, tarihten seçti¤i birtak›m örneklerle de desteklemeye çal›fl›r. Söz gelimi M›s›r, felsefenin ve güzel sanatlar›n anas› durumunda iken, çok geçmeden Persler, daha sonra Yunanl›lar, Romal›lar, Araplar ve son olarak Türkler taraf›ndan ele geçirilmifltir. Yunanl›larda da bilimlerin ilerlemesini çok geçmeden haz düflkünü tutumlar izlemifl ve bunun sonucunda Makendonya’ya boyun e¤mek zorunda kalm›fllard›r. Bunlara karfl›t olarak erken Perslerin ve ‹skitlerin erdemlerinden söz edilebilir. Romal›lar önceleri tüm barbar boylar› dize getirerek çok büyük bir imparatorluk kurdular ama ne zaman ki Stoac› disiplini terk ederek, Epikurosçu hazc›l›¤›n gevfleticili¤inde yok oldular, o zaman Germanik boylar›n yal›nl›k, masumluk ve do¤all›k gibi erdemlerinin karfl›s›nda eriyip gittiler. Rousseau’ya göre istikrarl› bir toplum ço¤unlu¤un kendi düflünce ve davran›fllar› için kural olarak kabul ettikleri bir fikirler ya da de¤erler dizisi üzerinde yükselir. Rousseau bu fikirlerin birkaç nedenden dolay› felsefe ve bilim taraf›ndan alt›n›n oyulabilece¤ine inand›. Birincisi, her toplum bir birliktir ve onun özgünlü¤ü özel yöresel de¤erler setidir. Ama bilim ile felsefe evrensel do¤rulu¤u araflt›r›rlar. Tam da böyle evrensel bir do¤rulu¤un pefline düflme yöresel düflünceyi do¤rulu¤a göre daha de¤ersiz bir fley olarak gösterir ve böylece onun otoritesini yok eder. Bu sorunu fliddetlendiren bir nokta olarak, bilim kan›t ya da belge gere¤ini vurgulama yoluna gider, oysaki en önemli konulara iliflkin baflat fikirler bir kuflkunun ötesinde kan›tlanamazlar ve bundan dolay› birlefltirici güçlerini kaybederler. Ayr›ca bilim, düflüncelerin yerleflmiflli¤ine karfl›t olarak daima kuflkucu bir duruflu gerektirir. Rousseau’ya göre, toplulu¤u bir arada tutan bilgi de¤il, inançt›r. Oysa bilginin peflinde olan bilim insan› da filozof da inançtan kaç›n›r. ‹nançtan uzun süreli kaç›nman›n belirli say›da kifli ile s›n›rl› kald›¤› sürece çok fazla bir zarar› yoktur ama kuflkuculuk ak›m›nda doru¤una ulaflan kuflkucu ruhun halk aras›ndaki yay›l›m› taraf›ndan verilen zarar› gidermek hiç de kolay olmaz; kuflkuculuk böylece kamusal erdemin zay›flamas›na neden olacakt›r. Rousseau, kamusal erdem derken bafll›ca yurtseverlik erdemini düflünmektedir. Ona göre bilimin ruhu yurtseverli¤in de aleyhinedir, çünkü bilim kiflisi genelde bir dünya yurttafl› olmaya do¤ru yönelir, oysaki yurtsever kendi toplumu ile çok güçlü bir iliflki içindedir. Toplum içinde böyle parçalay›c› yönelimleri azaltabilmek için güçlü yönetimler zorunlu olur ve bu da Rousseau’ya göre despotizme giden yolu açar. Rousseau görüldü¤ü gibi olumsuz tezi u¤runa bilim ve felsefeyi kuramsal düzeyi bak›m›ndan da mahkûm etmifl görünüyor. Rousseau, bilim ve felsefe ile olan bu tart›flmalar›n› daha ileriye götürmek istemez ve halk›n anlayabilece¤i bir dille Bacon, Descartes ve Newton’a derin bir sayg› duydu¤unu ifade eder; bu düflünürleri insanl›¤›n büyük ö¤retmenleri olarak ka- 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 155 bul etmektedir. Bu aç›dan insansal ö¤renmenin zaferine an›t diken sadece birkaç kiflidir. Sanatlar ve bilim alan›nda çal›flmalar› için sadece birkaç kifliye izin vermek uygun olabilir: Asl›nda popüler hale getirebilmek için bilgiyi çarp›tanlara hücum etmekte oldu¤unu dile getirir; bu gibi kifliler, bilimlerin mabedlerinin kap›lar›n› k›r›p dökmüfl ve de¤ersiz bir avama eksiklikleri çok daha iyi olacak olan bilgi ve düflünceleri sunmufllard›r. Oysa insanlar flunu bilmeli ki bir annenin çocu¤unun elinden tehlikeli bir silah› almas› gibi, do¤a da onlar› bilimden öyle korumufltur. S›radan insan mutlulu¤unu kendi kalplerimizin içinde bulabilece¤imiz düflünceler üzerine kurar. Erdem basit zihinlerin yüce bilimidir. Gerçek felsefe de vicdan›n sesini dinlemektir. Eflitsizli¤in Kökeni ve Sözleflme Gereksinimi E¤er Rousseau’yu izleyerek, insanl›¤›n yapay bir uygarl›k taraf›ndan bozuldu¤unu varsayarsak insanl›¤›n kendisinden uzaklaflm›fl oldu¤u do¤al durum, do¤a durumu nedir? Bu soru Rousseau taraf›ndan ‹nsanl›¤›n Eflitsizli¤inin Kökeni ve Temeli Üzerine Söylev’de tart›fl›l›r. Bu alanda kuflkusuz empirik, tarihsel hiçbir veriye dayan›lamazd›. Bu nedenle, Rousseau’nun bu konudaki tüm öne sürümleri varsay›msald›r: Do¤a durumundaki ilk insan› hayvandan ay›ran nedir? Rousseau’ya göre hayvan ve insan aras›ndaki türsel ayr›m› oluflturan fley ak›ldan çok özgürlüktür. ‹nsan bu özgürlük bilinciyle ruhunun tinselli¤ini de sergilemifl olur. Çünkü duyusall›¤›n mekani¤i alg› temelinde düflünce edimini az çok aç›klayabilir ama seçme ediminde seçimin bilincinde olmak, sadece tinsel olan ve mekanik yasalarla aç›klanamayan bir özsel ayr›md›r. Bu nedenle Rousseau, salt maddeci ve mekanikçi bir insan do¤as› aç›klamas›n› kabul etmez. ‹nsan› hayvandan ay›ran bir baflka nitelik insan›n kendisini gelifltirme ve yetkinlefltirme yetisidir. Ancak bu yetiler de belli bir geliflimin ve de¤iflimin sonucudur. Rousseau, bafllang›çtaki insan› “çal›flma, konuflma ve yuva olmaks›z›n ormanda afla¤› yukar› dolaflan, savafla ve tüm ba¤lara eflit ölçüde yabanc› olan, ne kendi türünün yarat›klar›na gereksinim duyan, ne de onlar› incitmeyi isteyen” bir yarat›k olarak imgeler. Böyle bir insan›n ahlaksal nitelikleri oldu¤u söylenemez. Ama böyle bir insana kötü de denemez. Ona göre, Hobbes’un do¤al insanl›k durumunu, herkesin herkese karfl› bir savafl durumu olarak betimlemesi de yanl›flt›r. Benliksevgisinin temel dürtü oldu¤unu o da kabul eder. Ama ben-sevgisi öz-sak›n›m dürtüsü olarak anlafl›ld›¤›nda kendili¤inden kötülük ve fliddet içermez. “Bafllang›çta bireyin kendisinden baflkalar›na ilgisi pek derin de¤ildi ama ilgisi giderek artmaya bafllay›nca daha çok flefkat duygusu biçiminde oldu; bu duygu hayvanlarda bile gözlemlenebilmektedir.” Sonuç olarak Rousseau’ya göre ilkel do¤a durumundaki insan iyidir. Dinsel sisteme bir karfl› ç›k›fl olarak da insan›n do¤al olarak iyi oldu¤unu ve insan do¤as›nda hiçbir ilk günah›n ya da sapk›nl›¤›n bulunmad›¤›n› vurgulam›flt›r. Do¤a durumunda insan›n giderek geliflmesine dili olmas›n›n da katk› yapt›¤›n› belirtir. “Genel düflünceler sözcüklerin yard›m› olmaks›z›n bilince sunulamazlar ne de önermelerin arac›l›¤› olmaks›z›n anlama yetisi onlar› kavrayabilir.” Bu nedenle insan›n zihinsel yaflam›n›n geliflimini, dilin gelifliminden ayr› olarak düflünmek olanaks›zd›r. Görüldü¤ü gibi Rousseau’ya göre do¤a durumundaki insan Hobbes’un do¤al insan›yla tam bir z›tl›k içindedir. Hobbes’un ilkel insan› toplum kofluluna geçerek etik de¤erleri kazan›rken Rousseau’nun do¤al insan› toplumsallaflt›¤› ölçüde kötüleflme yoluna girmifltir. Rousseau’ya göre hayvan ve insan aras›ndaki türsel ayr›m› oluflturan fley ak›ldan çok özgürlüktür. Hobbes insan›n do¤al durumunun bir savafl ortam› oldu¤unu savunurken Rousseau insan›n özündeki iyili¤e dikkat çekti ve do¤al durumu bir tür özgürlük ve iyilik durumu olarak betimledi. 156 Modern Felsefe-I Rousseau’ya göre bir parça topra¤› çitle çevirip “Buras› benimdir.” diyen ve insanlar› buna ikna edebilen ilk insan, uygar toplumun kurucusudur. Rousseau, Eflitsizlik Üzerine Söylev’in ikinci bölümünde do¤a durumundan örgütlü topluma geçifli ele al›r, kuflkusuz bu olgu önce topra¤a yerleflme biçiminde olmufltur: Ona göre, bir parça topra¤› çitle çevirdikten sonra “Buras› benimdir.” diyen ve kendisine kolayca inanan bireyleri bulan ilk insan uygar toplumun gerçek kurucusu olmufltur. Bu geliflmenin sonucunda mülkiyet ortaya ç›km›fl, eflitlik yok olmufl, ormanlar tarlalara dönüflmüfl, tah›l üretimine koflut olarak kölelik ve sefalet ortaya ç›km›flt›r. Ayr›ca, adalet ve adaletsizlik aras›ndaki ahlaksal ayr›mlar belirginleflmifltir; art›k insanlar do¤a durumunda olduklar›ndan daha iyi de¤ildirler. “Zenginler taraf›ndan gasplar, yoksullar taraf›ndan h›rs›zl›klar ve her ikisinin dizginlenmemifl tutkular› do¤al flefkatin 盤l›klar›n› ve adaletin daha zay›f sesini bast›rd› ve insanlar› açgözlülük, h›rs ve soysuzluklarla doldurdu... Yeni do¤an toplum durumu böylece korkunç bir savafl durumuna zemin oldu,” (akt. Copleston, 1995: 76). SIRA S‹ZDE 3 Rousseau’ya göre bir parça topra¤› çitle çevirip “Buras› benimdir.” diyen ve insanlar› buna ikna edebilen ilk insan uygar toplumun kurucusu olmufltur. Rousseau’nun uygar toplumlara yönelik elefltirilerini bu tespiti ›fl›¤›nda aç›klay›n›z. Özel mülkiyet kurumunun yerleflmesine ve geliflmesine efllik eden güvensizlik ve daha baflka kötülükler art›nca insanlar güvenliklerini ve özgürlüklerini garanti alt›na alabilmek için birbirleriyle sözleflme yapma yoluna gittiler böylece hükümet ve hukuk sistemi ortak uzlafl› taraf›ndan kurulmufl oldu. Ama Rousseau’ya göre politik toplumun kuruluflu da gerçek bir çözüm olmad›; tersine politik toplum düzeni yoksullara yeni zincirler vururken zenginlerin gücüne yeni güçler katt›. Geri al›namayacak bir flekilde özgürlük de yok oldu. Sonsuza dek sürecek mülkiyet ve eflitsizlik yasas› yerleflti. Rousseau, politik toplumun kuruluflunu “halk ve onlar taraf›ndan seçilen flefler aras›ndaki gerçek bir sözleflme” olarak görmekle yetindi¤ini bildirir. Bu sözleflme gere¤i, iki taraf onda dile gelen yasalara uymay› kabul etmifltir. Rousseau, bu flekilde bafllayan politik toplumun öncelikle bafl›na buyruk bir güç ve despotizm ile bafllamad›¤›n›, tersine bunun daha sonraki bir geliflim oldu¤unu vurgulama yoluna gider. Bu durum hükûmetin bozuluflu ve onun afl›r› ucu olarak görülebilir. Do¤a durumunda sadece do¤al ya da fiziksel eflitsizlik vard›. Bu da ister fiziksel ister zihinsel olsun do¤al yetilerin ve becerilerin eflitsizli¤inden oluflur. Söylev’de ise ahlaksal ve politik eflitsizlik ele al›n›r. Bunun kökeni, yeti ve yeteneklerimizin geliflmifl olmas›, mülkiyetin ortaya ç›kmas›d›r; yasalar›n kurumsallaflmas› da bu eflitsizli¤i sürekli ve geçerli hale getirir. Bu eflitsizlik do¤al ya da fiziksel eflitsizlik ile orant›s›n› kaybetti¤i zaman do¤al hak ile çat›flmaya girer. Bu çat›flma despotizm ile noktalan›rsa, eflitsizlik daha da artar. Uyruklar daha da köleleflirken, efendiler hiçbir s›n›r tan›mad›klar› için, tüm ahlaksal ayr›mlar ve hakl›l›k ilkeleri yok olur. ‹nsanlar o zaman Hobbes’un anlad›¤› anlamda bir do¤a durumuna dönmüfl olurlar; bu art›k tam bir bozulman›n ürünüdür. Böylece bir yanda ilkel insan›n do¤al iyili¤i ve yal›nl›¤›, öte yanda uygar insan›n ve örgütlü toplumun kötülükleri tam bir karfl›tl›k oluflturmaktad›r. Bu noktada Rousseau, birinci Söylev’de oldu¤u gibi bu ikinci Söylev’de de ilerleme düflüncesine karfl› ç›k›fl›n› yinelemifl olsa da, sonunda politik toplumu yok etme gibi anlams›z bir düflünceyi savunmad›¤›n› dile getirir. Peki bu durumda ne yap›lmal›d›r? Onun düflüncesine göre de hiç kuflkusuz do¤a durumuna geri dönülemez, çünkü art›k o koflullar yok olmufltur. Toplumun yeniden biçimlendirilmesi, daha olumlu bir politik toplum ö¤retisi için düflünmek gereklidir. 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 157 Genel ‹stenç Düflüncesi Rousseau’nun özgün düflüncelerinden biri de genel istenç düflüncesidir. Bu kavram ilk kez Ekonomi Politik Üzerine Söylev’de karfl›m›za ç›kar. Rousseau devlet ve aile aras›nda ayr›m yaparak ifle bafllar. Aile “bir istenci olan ahlaksal bir varl›k” olarak betimlenir. Orada bireylerin her birinin istencini aflan bir genel istenç vard›r. “Bu genel istenç her zaman bütünün ve her bir parçan›n korunmas›na ve iyili¤ine yönelik oldu¤u gibi, yasalar›n da kayna¤›d›r; devletin tüm üyeleri için, birbirleriyle ve onunla iliflkilerinde, hakl› ya da haks›z olan›n kural›n› oluflturur.” Rousseau bu fikirleri aç›klamak için flöyle bir örnek verir. Devlet içindeki tikel bir grup, söz gelimi dinsel bir topluluk kendi üyeleri ile iliflkisinde ortak bir istenç tafl›r. Öte yandan, ahlaksal iyilik, kiflinin tikel istencini genel istenç ile uyumlu hale getirmesini bekler; bu aç›dan dinsel bir toplulu¤un iyi bir üyesi, ayn› zamanda devlet için kötü bir yurttafl olabilir, çünkü bu toplulu¤un genel istenci onu kendi içinde kapsayan devletin genel istenci ile uyumsuz olabilir. Sonuç olarak en genel istenç, her zaman o denli de en hakl› oland›r: Devletin genel istenci, içerisindeki herhangi bir toplulu¤un genel istencinden daha genel olarak, egemen olmal›d›r; çünkü daha hakl›d›r ve evrensel bir iyiye yöneliktir. Böylece meflru ya da halka dayal› hükûmetin ilk ve en önemli kural›, her fleyden önce genel istenci izlemektir. Erdemlilik, tüm tikel istençleri genel istenç ile uyumlu k›lmaktan baflka bir fley de¤ildir. Rousseau, egemenlik ve hükûmet aras›nda bir ayr›m yapar. Egemen, yasama hakk›na sahip olan güçtür. Hükûmetin ifllevi devleti yasalara uygun olarak yönetmektir. Yasa koyucunun birincil görevi yasalar› genel istence uygun olarak ç›karmakt›r. Genel istenç kamu yarar›na en uygun olan, bir baflka deyiflle en hakl› olan yandad›r. Öyle ki genel istencin izlendi¤inden emin olmak için gereken tek fley sadece hakl› olarak davranmakt›r. Ne var ki egemen bir yasaman›n edimsel karar› genel istencin gerçek bir anlat›m› olmayabilir. Bu karar haks›z olarak geçerlik kazanm›fl özel ç›karlar›n bir anlat›m› olabilir. Bu nedenle devlet yasalar› da genel istence uygun olup olmad›klar› aç›s›ndan elefltiriye aç›kt›rlar. Yasalar›n genel istence uygunlu¤unu sa¤lamak temel görevdir. Ancak Rousseau’ya göre devletlerin genel istencinden daha genel olan bir istenç daha vard›r. “Devletin istenci de, genel istenci her zaman do¤an›n istenci olan ve de¤iflik devletleri ve halklar› bireysel üyeleri olarak içine alan bir dünya devleti ile iliflki içinde görüldü¤ünde tikel kal›r.” Bu tümceden anlafl›ld›¤›na göre, Rousseau’nun sonul düflüncesi, insanlar›n yüreklerine kaz›nm›fl ve ona uygun davran›ld›¤›nda insanlara mutluluk ve esenlik getiren bir do¤al ahlak yasas› kavram› bulundu¤udur. Tikel bir devlette yasa koyucunun koydu¤u yasalar önünde sonunda bu do¤al ahlak yasas›na do¤ru evrilecektir, ya da evrilmelidir. Yasalar genel istence uygun ç›kar›l›rsa, insanlar›n yasal düzene karfl›n gerçekten özgür olduklar› söylenebilir. Çünkü genel istenç her bir bireyin iyili¤ini temsil etmektedir. Rousseau’ya göre genel istenç, insanlardan oluflan bir toplulu¤un ortak istenci olarak her zaman bütünün ve onun her bir parças›n›n korunmas›na ve iyili¤ine yöneliktir ve bu özelli¤iyle yasaya kaynakl›k eder. Duygu E¤itimi Rousseau’ya göre insandaki ben-sevgisi ondaki en temel duygudur; bu duygu ilkseldir, içgüdüseldir, tüm geri kalanlar bu duygunun de¤iflkileridir. Ama bu duygu bencillik ile kar›flt›r›lmamal›d›r. “Çünkü bencillik yaln›zca toplumda do¤an ve insan› her zaman kendini baflkalar›na ye¤lemeye götüren bir duygudur.” ‹lkel do¤a durumunda bencillik yoktu. Bu nedenle ben-sevgisi kendi içinde düflünüldü¤ünde her zaman iyi, her zaman do¤a düzeniyle uyum içindedir. Ayr›ca ilkel insan için ac›ma ve flefkat duygular› da do¤ald›r, yani bu duygular da onun do¤as›nda vard›r. fiefkat duygusu her bireydeki ben-sevgisinin fliddetini yumuflatarak türün sür- Rousseau’ya göre insan›n en temel duygusu ben sevgisidir. Geri kalan tüm duygular bu ilksel duygunun de¤iflkileridirler. 158 Modern Felsefe-I dürülmesine katk›da bulunur ve do¤a durumunda flefkat yasalar›, ahlak›n ve erdemlili¤in yerine geçer. Ama yine de flefkat ben-sevgisinin bir türevidir. Emile’de flefkat ya da ac›ma duygusunun nas›l do¤du¤unu aç›klamaya giriflir: Bireyin kendisinden mutlu olanlara de¤il kendisinin de ba¤›fl›k olmad›¤› rahats›zl›klara u¤rayanlara flefkat ve duygudafll›k gösterdi¤ini ifade eder. Bu durumda kökensel bensevgisinin, ona efllik eden ba¤›ms›z bir do¤al ac›ma ya da flefkat duygusu taraf›ndan de¤ifltirilmesi de¤il, tersine, insan baflkalar›na da dikkat etmeye bafllad›¤› zaman ac›ma duygusunun zaten kökensel olarak onu içeren ben-sevgisinden türedi¤ini öne sürer. Böylece ac›ma ya da flefkat ilk göreli duygudur. Rousseau ayr›ca ben-sevgisinin yal›n bir sevgi olmad›¤›n› da belirtir. Çünkü insan bileflik bir varl›kt›r. Hem duyu yetene¤i vard›r, hem de düflünme yetene¤i geliflmifltir. Duyusall›¤›n iste¤i bedenin iyili¤ine e¤ilimli iken, düflünme yetisinin iste¤i, düzen sevgisi ya da iste¤i tarz›nda ruhun iyili¤ine ve geliflimine e¤ilimlidir. Bu yönden olan geliflime Rousseau, duyunç ad›n› vermektedir. Gerek bedenin iyili¤ine yönelim, gerekse de ruhun iyili¤ine yönelim, her ikisi de ben- sevgisinde dile gelirler. Ahlaksal kavramlar daha çok duyuncun geliflimine ba¤l› olarak oluflurlar; bu aç›dan erdemler ve bunun yan› s›ra kusurlar da do¤ar. Bu arada ben-sevgisi üzerinde geliflen en önemli kavramlardan birisi de adalet kavram›d›r. Buna göre adalet kavram› baflkalar›na borçlu oldu¤umuzdan de¤il, ama hakk›m›z olandan kaynaklan›r. Yine do¤al flefkat duygusundan eliaç›kl›k, affedicilik ya da insanl›k gibi tüm toplumsal erdemler do¤ar. Bu temel dürtü ya da tutkular›m›z› ortadan kald›ramayaca¤›m›za göre, ahlaksal geliflim temel öz sevgi tutkusunun do¤ru yönetiminden ve genifllemesinden oluflur. Ahlak böylece insan›n do¤al tutku ve duygular›n›n karfl› ç›k›lamaz bir geliflimidir. Erdemsizlik insan için do¤al de¤ildir, o çok farkl› koflullar›n ürünüdür. Örne¤in uygarl›¤›n do¤uflu insan›n istek ve gereksinimlerini artt›rm›fl, bu da bencilli¤i nefret ve öfke dolu tutkular› do¤urmufltur. Öyleyse sade insanlar, do¤aya en yak›n duranlar, uygarl›¤›n yapay duygu ve tutkular›yla bozulmam›fl olanlar, duyuncun sesine en aç›k olanlar olacakt›r. Erdemin ilkeleri sade ruhlu insanlar›n yüreklerinde yaz›l›d›r ve onlar onu duyuncun sesiyle hemen bulup ç›kar›rlar. “Kendisiyle yetinmemiz gereken gerçek felsefe budur.” Gerçi Rousseau, ak›l ve düflüncenin ahlak›n gelifliminde oynayacak bir rolü oldu¤unu yads›m›yor, hatta bunu ileri sürüyor ama vurguyu daha çok duygu üzerine yapmaktad›r. Bu konuda flunlar› söyler: “Do¤ru olarak duyumsad›¤›m do¤ru, e¤ri olarak duyumsad›¤›m e¤ridir... Ancak duyunç ile çekiflti¤imiz zamand›r ki, uslamlaman›n inceliklerine baflvurmam›z gerekir.” Bu son anlat›mla duygu sözcü¤ü art›k dolays›z ayr›msamay› ya da sezgiyi imlemektedir. Ve bu nokta Rousseau’nun deizmini de bereberinde getirir: Çünkü pek çok insan dünya sistemine bakarak Tanr›’n›n varl›¤›n› duyumsad›¤›n› söyleyebilir. “Tanr›’y› her yerde görüyorum ve onu kendi içimde hissediyorum.” diyebilir. Kald› ki bunlar› Rousseau’ya Savoyard rahibi söylemifltir Rousseau da bu sonul önermeyi kabul etmifltir. Rousseau’nun sezgiyi ve iç duyguyu yüceltmesi,18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda oldukça yayg›n olan ussalc›l›¤a karfl›t bir tepkiyi dile getiriyordu. Bu tepki, ussalc›l›¤a baflkald›r› giriflimlerini de güçlü bir biçimde etkilemifltir. Bu nokta, ayd›nlanma döneminde Rousseau’nun kiflili¤inde ayd›nlanma karfl›t› olarak da anlafl›labilecek bir romantik düflünür yaratm›flt›r. Ancak Rousseau’da ayd›nlanma ruhuna uygun çok önemli ideler de bulunmaktad›r. Toplum Sözleflmesi yap›t›nda temel hak ve özgürlüklere yer vermesi ayd›nlanma siyaset felsefesinin tafl›y›c› ruhunu oluflturmaktad›r. Bu nedenle Rousseau’yu ayd›nlanman›n bir parças› olarak görmek kaç›n›lmaz olmaktad›r. 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 159 Rousseau kendi toplumsal reform ilkelerini Toplum Sözleflmesi adl› ünlü yap›t›nda aç›mlama yoluna gider: Burada, insanl›¤›n uygar yaflama geçiflin kötü sonucu olarak kaybetti¤i özgürlü¤ünü ve etik de¤erlerini yeniden kazanabilece¤i bir hükûmet biçimi olarak demokratik yönetim biçimi üzerinde düflünmekte ve irdelemeler yapmaktad›r. Bir bak›ma sözleflme düflüncesini de yeni bafltan ele ald›¤› söylenebilir: Buna göre, “Devlet yurttafllar›n özgürlük ve eflitlik için do¤ufltan, vazgeçilmez haklar› ve kendi yazg›lar›n› belirleme güçleri yoluyla kat›ld›klar› bir toplumsal sözleflme üzerine dayal› politik bir örgüttür.” (akt. Sahakian, 1997: 155). Bu aç›dan Rousseau, Locke’un demokrasi idealini ele al›r. Tüm yasalar genel istencin ifadesi olarak gerçekleflmelidir. Genel istenç insanlar›n ortak ç›kar›n› ya da yarar›n› temsil etmektedir. Bireylerin özgür olma hakk› sadece toplumun ahlak istenci ile s›n›rlanabilir. Genel istenç yasalarda temsil bulunca, insanlar›n bu yasalara uymas›, ayn› zamanda özgür olmalar› demektir. Kiflinin istenci toplum ç›karlar› ile uyumlu oldu¤u sürece birey gerçek özgürlü¤ü de yakalam›fl olur. Rousseau’nun genel istenç kuram›, demokrasi düflüncesinin temelidir. Bu flekilde insanlar toplum taraf›ndan geri plana at›lmaktan kurtularak yönetimde söz sahibi olmufltur. Egemenlik sadece halk›nd›r, kararlar oylama yoluyla demokratik bir biçimde al›nmal›d›r. Ancak kifli bencil ç›karlar› için de¤il ortak yarar için oy vermelidir ancak o zaman genel istenç gerçekleflir. Genel istenç üstün geldi¤i zaman bir demokrasi geliflebilir. Egemenlik daima halk›nd›r, hiçbir yerde ve koflulda halk egemenlik hakk›n› hiçbir kifliye ya da gruba devredemez. Rousseau’nun etkisi büyük olmufltur: E¤itime iliflkin görüflleri Basedow, Pestalozzi ve Froebel gibi büyük e¤itim kuramc›lar› tarf›ndan kabul görmüfltür. Politik kurama iliflkin görüflleri 1789 Frans›z ‹nsan Haklar› Bildirgesinde ifadesini bulmufltur. Düflünceleriyle Kant, Schiller, Herder ve Goethe gibi büyük Alman düflünürleri de etkilemifltir. Kant halk kitlelerine duyarl› olmay› Rousseau’dan ö¤rendi¤ini belirtmektedir. Rousseau’ya göre devlet, yurttafllar›n özgürlük ve eflitlik için do¤ufltan, vazgeçilmez haklar› ve kendi yazg›lar›n› belirleme güçleri yoluyla kat›ld›klar› bir toplumsal sözleflme üzerine dayal› politik bir örgüttür. Toplum Sözleflmesi 160 Modern Felsefe-I Özet N A M A Ç 1 Ayd›nlanma ça¤›n›n genel özelliklerini ve Voltaire, Montesquieu, Helvetius gibi öncü ayd›nlanma düflünürlerinin görüfllerini de¤erlendirmek. 18. yüzy›l dar anlamda ayd›nlanma ça¤› olarak adland›r›l›r ve bu dönem felsefesine de ayd›nlanma felsefesi denir. Bu devinimin ana yurdu Fransa olmufltur. Ayd›nlanmac›lar kuramsal felsefelerini Locke’un deneycili¤i üzerine kurmufllard›r. Ayd›nlanma düflünürlerine göre akl›n kullan›m›, fenomenlerin kendilerine gitmek, gözlem yoluyla onlar›n yasa ve nedenlerini ö¤renmekti. Özgür ak›l her alanda insan onuruna yak›fl›r ilerlemeleri sa¤layacak biricik araç olarak görünüyordu. Bafll›ca ayd›nlanma düflünürleri Bayle, Montesquieu, Voltaire, Condillac, Helvetius, Diderot, d’Alembert, Lametrie, d’Holbach Cabanis ve Rousseau’dur. Volter, deneyci bir düflünürdü. Bireysel özgürlük kazan›m› için Kilise ve devlet kurumuna karfl› savaflt›. Deist bir tanr›tan›rd› ve kötülü¤ün de bir bak›ma Tanr›’dan ç›kt›¤›n› savl›yordu. ‹nsan›n istenç özgürlü¤ünü savunmuflsa da ilerleyen dönemlerde daha belirlenimci bir tutum tak›nm›flt›r. Bask›c› otoriteden nefret ediyor, bilimsel ve ekonomik ilerleme için zorunlu gördü¤ü hoflgörüyü savunuyor, filozoflar›n etkisiyle ayd›nlanm›fl iyiliksever bir tek erkin idaresini savunuyordu. Montesquieu’ya göre ise toplumsal olgular› yöneten baz› evrensel ilke ya da yasalar vard›r ve tekil durumlar genelde bu ilke ve yasalara uygun geliflir. De¤iflik toplumlardaki farkl› hukuk sistemleri yörenin iklimi, ekonomik koflullar›, insanlar›n yaflam biçimi yönetim biçimlerinin do¤as› ve ilkeleri taraf›ndan belirlenir. Bu koflullar›n bütünlü¤ü yasalar›n ruhunu oluflturur. Montesquieu’ya göre cumhuriyetçi, monarflik ve despotik olmak üzere üç yönetim biçimi vard›r. Her politik toplum belli bir idealin tam olmayan bir somutlaflmas›d›r ve bu ideal toplumu biçimlendirmede örtük biçimde iflleyen bir etmendir. Yasa koyucunun görevi bu ifllevsel idealin do¤as›n› ortaya ç›karmak ve ilerleyen yönünü de dikkate alarak yasal düzenlemeyi yapmakt›r. Tüm pozitif yasalara önsel olan bir do¤al ahlak ve hukuk yasas›n› kabul etmekteydi. En iyi anayasan›n özgürlükçü anayasa oldu¤unu savundu. Ona göre politik özgürlük güçlerin ayr›l›¤› ilkesini içerir; yasama, yürütme ve yarg› birbirinden ayr›lmal›d›r. Görüflleri, insan haklar› fikrinin gelifliminde önemli rol oynam›flt›r. Helvetius insan zihninin tüm yetilerini duyum ve duyu alg›s›na indirgedi. Ona göre insanlar›n duyu düzeyini aflan ba¤›ms›z bir yetileri yoktur. Herhangi bir yarg›da bulunmak bireysel düflünceler aras›ndaki benzerlikleri ya da benzemezlikleri alg›lamaktan ibarettir. Yarg›da bulunmak, salt bir alg›lamakt›r. ‹nsan›n fiziksel ve zihinsel tüm edimleri do¤a yasalar› taraf›ndan yönetilmektedir. Ahlaksal eylemlerimiz de bu çerçevededir. Bu görüflü etik bir yararc›l›kla uyumlu k›lm›flt›r. Helvetius’a göre ahlak›n en temel ilkesi “Kamu iyili¤i en yüksek yasad›r.” biçiminde dile getirilebilir. Bu düflünceler ›fl›¤›nda politik despotizmi elefltirmifl, ayd›nlanmac› idelerin inançl› bir sözcüsü olmufltur. N A M A Ç 2 Diderot ve D’Alembert gibi ansiklopedistlerin görüfllerini karfl›laflt›rmal› olarak tart›flmak. Diderot ve d’Alembert 1751-1780 tarihleri aras›nda 35 ciltlik bir ansiklopediye editörlük yaparak yeni felsefi ve bilimsel düflünce ve bilgileri Avrupa’ya yayma amac›n› gütmüfllerdir. Diderot do¤al dinlerin belli bir tarihte ortaya ç›k›p belli bir zamanda yok olacaklar›n›, oysa bunlar›n tümünün temeli olan do¤al dinin her zaman varl›¤›n› sürdürece¤ini savunmaktayd›. Bu alanda deizm ile panteizm aras›nda gidip gelen görüfller ileri sürdü. Do¤an›n tüm parçalar›n›n tek bir bireyi, bütünü, ya da tümü oluflturduklar›na inand›. Tüm ruhbilimsel fenomenlerin fizyolojik temellere indirgenebilece¤ini öngören bir maddecili¤i savundu ve bireyin özgürlük duygusunun bir yan›lsama oldu¤unu ileri sürdü. Metafizik aç›dan maddeci, etik aç›dansa idealistti. Etik alanda iyilikseverlik, özveri, hoflgörü, insanc›ll›k gibi de¤erleri yüceltti. Do¤al ahlak›n de¤iflmez yasalar› oldu¤unu ileri sürdü. Maddecili¤i ile etik görüflleri aras›nda bir tutars›zl›k oldu¤unu söyleyenlere karfl› ç›karak etik idealler ile tinsel bir ruha inanç aras›nda hiçbir özsel iliflki olmad›¤›n› öne sürdü. Do¤al ahlak yasalar›n›n temelinin akl›n a priori buyruklar› de¤il, insan do¤as› oldu¤unu savun- 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› du. Do¤al yasa düflüncesini savunsa da bunun empirik bir temel üzerinde yükseldi¤ini ve tüm insanlar›n ortak mutlulu¤unu art›rmaya yarayan pragmatik bir ifllevi oldu¤unu vurgulad›. d’Alambert’in ise metafizik konularla ilgisi yoktu. Ona göre, metafiziksel anlamda fleylerin özü ile ilgilenmek hiçbir fley sa¤lamaz. fieylerin niçinlerini ve nedenlerini bilemeyiz. Bilimsel felsefenin görevi fenomenleri metafizik bir anlamda de¤il, daha sistematik bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. Bu aç›klamalar›yla d’Alambert, pozitivizmin öncüsü olmufltur. Ahlak görüflü bak›m›ndan o da öteki ça¤dafllar› gibi ahlak›, teoloji ve metafizikten ay›rmaya çal›flt›. Ona göre ahlak öteki insanlara karfl› ödevimizin bilincinde olmakt›r. Ahlak ilkelerinin tümü de gerçek ç›kar›m›z ve toplumsal ödevlerimizi yerine getirme aras›ndaki do¤ru iliflkiyi ve dengeyi kurmaya yöneliktir. N A M A Ç 3 Jean Jacques Rousseau’nun görüfllerini saptay›p de¤erlendirmek. Rousseau’ya göre istikrarl› bir toplum, ço¤unlu¤un kendi düflünce ve davran›fllar› için kural olarak kabul ettikleri bir fikirler ya da de¤erleri dizisi üstünde yükselmekteydi. Her toplum bir birliktir ve özgünlü¤ü özel yöresel de¤erler setinden gelir. Oysa bilim ve felsefe evrensel de¤erlerin peflindedir. Toplulu¤u bir arada tutan bilgi de¤il, inançt›r. Oysa bilginin peflinde olan bilim insan› da filozof da inançtan kaç›n›r. Böylece felsefe ve bilimi toplumu savunan bir tutumla elefltirir. Ona göre hayvan ve insan aras›ndaki türsel ayr›m› oluflturan fley ak›ldan çok özgürlüktür. ‹nsan›n özü iyiliktir ve bafllan›çtaki durumu da bir savafl durumu de¤il, özgürlük, iyilik durumudur. Fakat toplum ve yasa düzeni insan› bu iyilikten uzaklaflt›rm›flt›r. Rousseau’ya göre bir parça topra¤› çitle çevirip “Buras› benimdir.” diyen ve insanlar› buna ikna edebilen ilk insan, uygar toplumun kurucusudur. Bu geliflmenin sonucunda mülkiyet ortaya ç›km›fl, eflitlik yok olmufl, ormanlar tarlalara dönüflmüfl, tah›l üretimine koflut olarak kölelik ve sefalet ortaya ç›km›flt›r. Bunun üzerine bir toplumsal sözleflme do¤mufltur. Rousseau, insanlardan oluflan her toplulu¤un ortak bir istenci oldu¤unu ve bunun her zaman bütünün ve onun her bir parças›n›n korunmas›na ve iyili¤ine yönelik oldu¤unu savunmufltur. Buna genel istenç demifl ve onu yasan›n kayna¤› ola- 161 rak görmüfltür. Devletin genel istenci, içerisindeki herhangi bir toplulu¤un genel istencinden daha genel olarak, egemen olmal›d›r; çünkü daha hakl›d›r ve evrensel bir iyiye yöneliktir. ‹nsan›n en temel duygusu ben sevgisidir. Geri kalan tüm duygular bu ilksel duygunun de¤iflkileridirler. Ama bu duygu bencillik ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Devlet, yurttafllar›n özgürlük ve eflitlik için do¤ufltan, vazgeçilmez haklar› ve kendi yazg›lar›n› belirleme güçleri yoluyla kat›ld›klar› bir toplumsal sözleflme üzerine dayal› politik bir örgüttür. Bu aç›dan Rousseau, Locke’un demokrasi idealini ele al›r. Tüm yasalar genel istencin ifadesi olarak gerçekleflmelidir. Genel istenç insanlar›n ortak ç›kar›n› ya da yarar›n› temsil etmektedir. Bu görüflleriyle Rousseau, ayd›nlanma sürecine belki de en büyük katk›y› sa¤lam›flt›r. 162 Modern Felsefe-I Kendimizi S›nayal›m 1. Ayd›nlanma düflünürleri hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Genelde On Sekizinci Yüzy›lda yaflam›fllard›r. b. Kuramsal felsefeleri büyük ölçüde Locke’un deneycili¤ine dayan›r. c. On Yedinci Yüzy›l›n kurgul metafizi¤ini benimsemifllerdir. d. Neredeyse tamam› Frans›zd›r. e. Özgür insan akl›n›, ilerlemenin biricik arac› olarak görmüfllerdir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi bir Ayd›nlanma Dönemi düflünürü de¤ildir? a. Cabanis b. Condillac c. Helvetius d. Erasmus e. d’Alembert 3. Voltaire’e göre kiflinin istekleri afla¤›dakilerden hangisince belirlenir? a. Duyu b. Haz c. Ak›l d. Ruh e. Güdü 4. ‹lgisizlik özgürlü¤ü kavram› afla¤›daki düflünürlerden hangisine aittir? a. Locke b. Voltaire c. d’Holbach d. Rousseau e. Montesquieu 5. Montesquieu’ya göre demokrasi ve aristokrasi afla¤›daki rejimlerden hangisinin farkl› biçimleridir? a. Cumhuriyet b. Monarfli c. Parlamenter Rejim d. Krall›k e. Tek Erklik 6. Helvetius’a göre afla¤›dakilerden hangisi bir eylemin erdemli olup olmad›¤›n› belirlemekte baflvurulacak bir ölçüttür? a. Tanr›sal onay b. Kamu yarar› c. Bireysel ç›kar d. Duyuma indirgenebilirlik e. ‹stenç özgürlü¤üyle uyum 7. Diderot’a göre do¤al ahlak yasalar›n›n temeli afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹nsan do¤as› c. Akl›n a priori buyruklar› b. Özgürlük ideali d. Devlet e. Tanr› 8. Rousseau’ya göre insan ile hayvan aras›ndaki türsel ayr›m› belirleyen temel unsur afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ak›l b. Düflünce c. Bilgi d. Özgürlük e. Bellek 9. Rousseau’ya göre uygar toplum düzeni afla¤›dakilerden hangisiyle birlikte bafllam›flt›r? a. Bilgi b. Özgürlük c. Mülkiyet d. Devlet e. Savunma güdüsü 10. Rousseau’ya göre insan›n en temel duygusu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Özgürlük iste¤i b. Yaflama iste¤i c. Güç istenci d. fievkat duygusu e. Ben sevgisi 6. Ünite - Frans›z Ayd›nlanma Filozoflar› 163 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 Montesquieu baz› yasalar› insan›n kendisinin yapt›¤›n›, baz›lar›n›n ise ondan tamamen ba¤›ms›z oldu¤unu söyleyerek insan eliyle konulmufl yasalara önsel olan ya da onlar›n d›fl›nda kalan baflka birtak›m yasalara dikkat çekmifltir. Montesquieu’ya göre pozitif yasalar insan›n kendisinin belirledi¤i ve infla etti¤i yasalard›r. Fakat tüm pozitif yasalara önsel olan baz› do¤a yasalar› vard›r ve bunlar›n kökeni insan›n kendi fiziksel varl›¤›d›r. Onun için bunlara do¤a yasas› denmektedir. Bunlar ilksel yasalar olarak pozitif yasalar›n uymalar› gereken evrensel normlar› olufltururlar. Pozitif yasalar toplumdan topluma, ça¤dan ça¤a farkl›l›k gösterirlerken do¤al yasalar evrenseldirler ve insan›n de¤iflmez do¤as›ndan kaynakland›klar› için her ça¤da ve toplumda ayn› flekilde geçerli ve ba¤lay›c›d›rlar. ‹nsan›n yaflama hakk› bunlar›n bafl›nda gelir ve hiçbir pozitif hukuk yasas› bu temel yasalara ayk›r› bir görünüm sergileyemez. 2. d 3. e 4. b 5. a 6. b 7. a 8. d 9. c 10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlama Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün girifl k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Ayd›nlanmac› düflünürlerin kurgul metafizi¤e s›rtlar›n› döndüklerini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlanma Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün girifl k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Erasmus’un ayd›nlanma dönemi düflünürleri aras›nda yer almad›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlanma Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün Voltaire k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Voltaire’e göre istedi¤imiz fleylerin güdülerimizce belirlendi¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlanma Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün Voltaire k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. ‹lgisizlik özgürlü¤ü kavram›n›n Voltaire’e ait oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlanma Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün Montesquieu k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Montesquieu’nun Demokrasi ve aristokrasinin cumhuriyet rejiminin farkl› biçimleri oldu¤unu savundu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ayd›nlanma Ça¤› ve Öncü Ayd›nlanma Düflünürleri” bafll›kl› bölümünün Helvetius k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Helvetius’a göre erdemli eylemin kamu yarar›n› gözetti¤ini göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ansiklopedistler” bafll›kl› bölümünün Diderot k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Diderot’a göre do¤al ahlak yasalar›n›n temelinin insan do¤as› oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Jean Jacques Rousseau” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Rousseau’ya göre insan› hayvandan ay›ran özelli¤in özgürlük oldu¤unu göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Jean Jacques Rousseau” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Rousseau’ya göre uygar toplum düzeninin mülkiyetle bafllad›¤›n› göreceksiniz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Jean Jacques Rousseau” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Rousseau’ya göre insan›n en temel duygusunun ben-sevgisi oldu¤unu göreceksiniz. S›ra Sizde 2 d’Alambert, metafizik anlamda fleylerin özüyle ilgilenmenin bize hiçbir fley sa¤lamayaca¤›n›, metafizik kuramlar insanlar› çat›flk›lara ve kuflkuculu¤a götürece¤ini savunmaktayd›. Ona göre fleylerin niçinlerini nedenlerini bilemeyiz; bilimsel felsefe aç›s›ndan, fleylerin özüne nüfuz edebilme yetene¤inde olup olmad›¤›m›z bütünüyle ilgisiz bir sorundur. Bilimsel felsefenin görevi fenomenleri metafizik bir anlamda de¤il, daha sistematik bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. E¤er metafizik yola, yani bir öz araflt›r›lmas›na sap›l›rsa, sözcü¤ün gerçek anlam›nda bilgi olarak adland›r›labilecek fleyin çok ötesine geçilmifl olur. Bilimin metafiziksel anlamda gizemli ve anlafl›lmaz nitelikler ya da tözler ile hiçbir ifli olamaz. Bu demek de¤ildir ki do¤al filozof bilim insan› aç›klama ile hiç ilgilenmez: Tersine duyu deneyimi temelinde seçik tan›mlar oluflturur ve bunlardan birtak›m do¤rulanabilir sonuçlar ç›kar›r ama kesin bilgi sunma olana¤› tafl›mayan alanlara girmez; fenomenlerin ya da empirik olarak do¤rulanabilir nesnelerin ötesine geçmez. Metafizik ya olgular›n bir bilimi olmal› ya da bir yan›lsama alan› olarak kalmal›d›r. d’Alambert, metafizi¤i felsefeden ve bilimden bu flekilde kararl› ve bilinçli biçimde d›fllad›¤› için, sonraki dönemde ortaya ç›kan pozitivist görüfllerin bir öncüsü olarak görülmüfltür. 164 Modern Felsefe-I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Rousseau, insan›n bafllang›çtaki durumunun bir iyilik durumu oldu¤unu söyler. ‹nsan bafllang›çta “çal›flma, konuflma ve yuva olmaks›z›n ormanda afla¤› yukar› dolaflan, savafla ve tüm ba¤lara eflit ölçüde yabanc› olan, ne kendi türünün yarat›klar›na gereksinim duyan, ne de onlar› incitmeyi isteyen” bir yarat›kt›r. Fakat bu do¤al insan toplumsallaflt›¤› ölçüde kötüleflme yoluna girecektir. Rousseau do¤a durumundan örgütlü topluma geçiflin bilhassa topra¤a yerleflme biçiminde oldu¤unu söyler. Yani insan› do¤al iyilik durumundan uzaklaflt›ran güdü, mülkiyet edinme güdüsü olmufltur. Bir parça topra¤› çitle çevirdikten sonra “Buras› benimdir.” diyen ve kendisine kolayca inanan bireyleri bulan ilk insan uygar toplumun gerçek kurucusu olmufltur. Bu geliflmenin sonucunda mülkiyet ortaya ç›km›fl, eflitlik yok olmufl, ormanlar tarlalara dönüflmüfl, tah›l üretimine koflut olarak kölelik ve sefalet ortaya ç›km›flt›r. Ayr›ca, adalet ve adaletsizlik aras›ndaki ahlaksal ayr›mlar belirginleflmifltir; art›k insanlar do¤a durumunda olduklar›ndan daha iyi de¤ildirler. Yeni do¤an toplum durumu korkunç bir savafla zemin olmufltur. Böylece Rousseau, mevcut toplumsallaflma dinamiklerine, bilhassa da mülkiyet kurumlar›na esasl› bir elefltiri yöneltmifl olur. Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers 2. New York: Oxford University Press. Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers 1. Great Britain: Oxford University Press. Bonjour, G. P. (2002). Hegel ve Ayd›nlanma Yüzy›l›. çeviren: Hüsen Portakal, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Copleston, F. (1996). Felsefe Tarihi: Ayd›nlanma. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Diderot, D. (1968). Felsefe Konuflmalar›. çeviren: Adnan Cemgil, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. çeviren: Feride Kurtulmufl, ‹stanbul, Say Yay›nlar›. Gökberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Montesquieu. (1998). Kanunlar›n Ruhu Üzerine I II. çeviren: Fehmi Baldafl, ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›. Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing Ltd. Outram, D. (2007). Ayd›nlanma. çeviren: Sevda-Hamit Çal›flkan, Ankara: Dost Kitabevi. Russell, B. (1997). Bat› Felsefesi Tarihi: Ortaça¤. çeviren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar› Rousseau, J. J. (1965). Toplum Sözleflmesi, çeviren: Vedat Günyol, ‹stanbul: Çan Yay›nlar› Rousseau, J. J. (1996). ‹tiraflar I-II. çeviren: Kenan Somer, Ankara: Doruk Yay›nlar›. Rousseau, J. J. (1998). ‹nsanlar Aras›ndaki Eflitsizli¤in Kayna¤›. Çeviren: Rasih Nuri ‹leri, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. çeviren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul, ‹dea yay›nevi Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. United States of America: McGrow Hill Inc. Tanilli, S. (1994). Voltaire ve Ayd›nlanma. ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Thilly, F. (2007). Felsefenin Öyküsü-II: Ça¤dafl Felsefe. çeviren: ‹brahim fiener, ‹stanbul: ‹zdüflüm Yay›nlar›. Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: H. Vehbi Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu. çeviren: ‹smail Hakk› Duru, Ankara: V Yay›nlar›. Webster’s Dictionary. Wikipedia, The Free Encyclopedia.