(Pijpaarden) beeldjes uit Gorinchem

(Pijpaarden) beeldjes uit Gorinchem Jan van Oostveen Jan van Oostveen Specialistisch Archeologisch Onderzoek http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ Colofon Auteur: Jan van Oostveen Foto’s: Jan van Oostveen Versie: 1.1 Datum: Juli 2011 e-mail: [email protected] Website: http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ Versie Reden uitgifte 1.0 Initiële versie 1.1 Steengoed beeldje (cat. nr. 5) en beeldje met afbeelding Christus (cat. nr. 4)toegevoegd. Voorpagina: de de Laat 17 / begin 18 eeuwse mal voor de productie van pijpaarden beeldjes. Bodemvondst Gorinchem. © 2011, Jan van Oostveen, Tiel. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder de schriftelijke toestemming van de auteur. No part of this edition may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means, without written permission of the author. © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 2 van 12 Versie 1.1 Inhoudsopgave Colofon ...................................................................................................................... 2 Inhoudsopgave ......................................................................................................... 3 1. Inleiding............................................................................................................ 4 2. Productieplaatsen en producenten................................................................ 4 3. Gorinchemse mallen ....................................................................................... 4 4. Pijpaarden beelden.......................................................................................... 5 Heiligenbeelden ....................................................................................................................5 Patacons ...............................................................................................................................5 Speelgoed / beeldjes ............................................................................................................5 Pijpaarden fluitjes..................................................................................................................5 Geraadpleegde literatuur ......................................................................................... 6 Catalogus .................................................................................................................. 7 Mallen ...................................................................................................................................8 Patacons .............................................................................................................................11 Speelgoed / beeldjes ..........................................................................................................12 © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 3 van 12 Versie 1.1 1. Inleiding Pijpaarden beeldjes danken hun naam aan het materiaal waarvan deze voorwerpen zijn vervaardigd. Toch zijn deze beeldjes soms ouder dan de vroegste laat 16de eeuwse tabakspijpen die van dit materiaal zijn gemaakt. Zelfs Romeinse beeldjes gemaakt van pijpaarde zijn bekend. Pijpaarde wordt niet in Nederland aangetroffen. Het betreft een importproduct en werd onder andere geïmporteerd uit Engeland, Schotland, het Duitse Westerwald en de regio rondom de Belgische plaats Andenne (Maasgebied). 2. Productieplaatsen en producenten Het heeft er alle schijn van dat pijpaarden (heiligen)beeldjes in vele steden zijn vervaardigd. De oudst bekende vondst van mallen van een heiligenbeeld maker zijn afkomstig uit Utrecht1. Toen in 1844 de wallen ter hoogte van de Tolsteeg werden geslecht kwamen hierbij vele mallen voor de productie van pijpaarden beelden te voorschijn. Bekend is dat deze wallen rond 1530 zijn ontworpen waardoor de conclusie gerechtvaardigd lijkt dat deze mallen tenminste uit het eerste kwart van de 16de eeuw stammen. De heiligenbeelden uit dit vondstcomplex zijn tussen de 5 en 50 cm hoog en dragen afbeeldingen van Maria, Catharina, Barbara en Petrus. Na de vondst van deze Utrechtse mallen zijn ook in andere steden mallen voor de productie van pijpaarden beelden aangetroffen. Voorbeelden hiervan zijn vondsten uit Leiden2, Rotterdam3 en Gorinchem4. Pijpaarden heiligenbeelden werden ook in de ons huidig omringende landen geproduceerd. Zo zijn o.a. producten uit Antwerpen5 maar ook uit het Duitse Augsburg6 bekend. 1 Dingemans, 1921. 2 http://www.museumkennis.nl/lp.rmo/museumkennis Vanaf de 17de eeuw werd ook kinderspeelgoed en kopieën van Delftse beeldjes, in pijpaarde uitgevoerd. Daarnaast werden pijpaarden fluitjes geproduceerd. Tot in de 20ste eeuw zijn pijpaarden beeldjes geproduceerd. Bekend is dat deze producten in deze periode door pijpenmakers in het Duitse Westerwald als bijproduct werden gemaakt. Dit omdat de pijpenmaker zijn hoofd niet boven water kon houden met de productie van alleen tabakspijpen. Niet alleen in de 20ste eeuw maar ook in 17de eeuw en de 18de eeuw zijn er aanwijzingen dat pijpaarden beeldjes door pijpenmakers zijn geproduceerd. Zo zijn diverse pijpaarden beeldjes die worden toegeschreven aan de Goudse pijpenmaker Jan Boot, bekend7. Maar ook van de Goudse pijpenmaker Jan Bos is een speelgoed product bekend. In dit geval een pijpaarden kanon. Niet alleen Goudse pijpenmakers produceerden deze beeldjes. Uit de pijpenstort van de Gorinchemse pijpenmaker Jan Ophuyzen (17751800) is namelijk ook misbaksel van een pijpaarden beeldje bekend8. 3. Gorinchemse mallen Het is bijzonder dat inmiddels 4 terracotta mallen voor de productie van pijpaarden beelden uit Gorinchem bekend zijn. Het oudste exemplaar is gebruikt voor de productie van heiligenbeelden en is onder andere afgebeeld in het boek “in Gorcum gebakken”9. Deze mal kan in de eerste helft van de 16de eeuw gedateerd worden. Binnen de Werkgroep Archeologie van de gemeente Gorinchem zijn nog 3 fragmenten van mallen ten behoeve van de productie van pijpaarden beelden aanwezig. Deze mallen zijn aangetroffen op de Kortendijk nummer 39 en zijn bedoeld om pijpaarden figuren te produceren. Deze mallen kunnen globaal gedateerd worden in de periode 1650-1750. /i000276.html 3 Zie bijvoorbeeld http://collectie.museumrotterdam.nl/ objecten/15483-A-B . 4 5 6 Ostkamp, 2003, p. 57. Geyskens, 2002. Hermann, M., 2004. © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ 7 8 9 Faas, 2009. Ostkamp, 2003, p. 62. Ostkamp, 2003, p. 57. - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 4 van 12 Versie 1.1 4. (Pijpaarden) beelden Binnen de pijpaarden beelden wordt een onderscheid gemaakt tussen heiligenbeelden, patacons, speelgoed en fluitjes. Heiligenbeelden De hierboven beschreven Gorinchemse beeld toont een heilige met een boek in zijn hand. Vooralsnog is onduidelijk welke heilige het betreft aangezien er vele heiligen bekend zijn die met een boek worden afgebeeld. Daarnaast bevinden zich in het depot een tweetal heiligenbeelden. Het betreft een Christusbeeld (GOKS01) en een beeld mogelijk van de Heilige Barbara (23426V8). Laatstgenoemde is een zeldzaam steengoed exemplaar. Daarnaast bevinden zich in deze collectie de gebruikelijke beeldjes van manspersonen13. Eén persoon (vondstnummer KP-97-860) heeft een hoed in de hand. Onduidelijk is of hier een specifiek persoon is afgebeeld. Het andere exemplaar (vondstnummerBH-96VTW-82) toont wederom een manspersoon. In dit geval heeft de man een commandostaf in één hand en in de ander hand een handschoen. Vermoed wordt dat de persoon van dit beeldje Michiel de Ruyter voor stelt. Patacons Pijpaarden beeldjes waarvan de achterkant vlak is afgesneden worden in de literatuur patacons genoemd. Patacons zijn pijpaarden brood of 10 koekversieringen die bij feestelijke gelegenheden werden meegebakken. Een voorbeeld van dit gebruik is te zien op een schilderij die wordt toegeschreven aan Hans Francken (1581-1626) genaamd “Winterstilleven met pannenkoeken, wafels en duivekater”11. Speelgoed / beeldjes Het overgrote deel van de pijpaarden beeldjes uit de 17de/18de eeuw, betreft goedkope kopieën van populaire Delftse beeldjes of speelgoed. Afbeelding van Michiel de Ruyter in de Atlas Bleau – van der Hem. Bron: www.wikipedia.nl. Pijpaarden fluitjes Binnen de collectie van de werkgroep bevinden zich twee schapen die afkomstig zijn van de opgraving op het Kazerneplein. Dit zijn overigens niet de enige twee speelgoed pijpaarden schapen die in Gorinchem zijn aangetroffen. In de collectie van R. Krielaart bevindt zich namelijk een vergelijkbaar exemplaar12. Kenmerkend aan deze Gorinchemse schapen is de spitse neus. 10 11 Vooralsnog zijn er geen pijpaarden fluitjes uit Gorinchem bekend. Zie bijvoorbeeld Bartels, 2003. Collectie Koninklijke Musea voor Schone kunsten, Brussel. 13 12 Oostveen, 2010, p.22. Ostkamp, 2003, p. 59. © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ Zie bijvoorbeeld Friederich, 1967, p.58 en Van - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 5 van 12 Versie 1.1 Literatuur Bartels, M., W. von Ende en D. Schütten, 2003. Broodversieringen uit de Koekstad, achtiende0eeusw patacons uit een kuil aan de Polstraat te ste Deventer. In: Westerheem, 52 jaargang, nummer 3, p. 95-107. Dingemans, W.J., 1921. Pijpaarden Beeldjes. In Elsevier’s geïllustreerde maandschrift, jaargang 31, deel 62, p. 169 e.v. Faas, K., 2009. De bazuinblazer van Jan Boot. In: ste jaargang, Pijpelogische Kring Nederland, 31 nummer 124, p. 2116-2119. Friederich, F.H.W. en W. Conijn, 1967. Beeldenstorm in pijpaarde. In: Westerheem, p. 57-63. Geyskens, E., 2002. Beelden en plaketten uit pijpaarde uit Antwerpen. In: Berichten en rapporten over Antwerps bodemonderzoek en monumentenzorg, nummer 5, p. 9-114. Hermann, M., 2004. Neues von den Augsburger „Bilderbäckern“. In: Knasterkopf, band 17, p. 2740. Oostveen, J. van, 2010. De collectie Annie Gerritsen. Tabakspijpen en pijpaarden beelden. Versie 1.0. Interne rapportage Bureau Monumentenzorg en Archeologie gemeente Dordrecht. Ostkamp, S., 2003. Gebed in eenvoud. Gebruik en productie van pijpaarden beelden in Gorcum. In: H. van den Berge e.a.:In Gorcum gebakken; aardewerk kleipijpen wandtegels. P. 56-63. © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 6 van 12 Versie 1.1 Catalogus Voor de beschrijving van de producten wordt een uniforme systematiek gehanteerd conform het “Deventer” systeem. Typenummers zijn niet uitgedeeld. Prioriteit lag in eerste instantie bij het documenteren van de vondsten. De gehanteerde uniforme beschrijving is als volgt: Beschrijvingssystematiek 1. Inventarisnummer 2. Typenummer 3. Datering 4. Afmeting zonder additieven [cm] 5a. Baksel 5b. Oppervlaktebehandeling 5c. Decoratie 6a. Voet 6b. Additieven 6c. Divers 7. Naam 8. Herkomst 9. Literatuur © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 7 van 12 Versie 1.1 Mallen Foto schaal 1:1 Catalogusnummer 1. 1. MV-81; Gorinchem, Kortendijk 39 2. 3. 1650-1750 4. / 4,5 / 1,5 5a. 5b. 5c. Manspersoon 6a. 6b. 6c. 7. Mal 8. 9. © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) Foto schaal 1:1 Catalogusnummer 2. 1. MV-81; Gorinchem, Kortendijk 39 2. 3. 1650-1750 4. / 4,5 / 1,5 5a. 5b. 5c. Manspersoon 6a. 6b. 6c. 7. Mal 8. 9. © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 8 van 12 Versie 1.1 Catalogusnummer 3. 1. MV-81; Kortendijk 39 2. 3. 1650-1750 4a. / 3,5 / 1,5 5a. 5b. 5c. Manspersoon 6a. 6b. 6c. 7. Mal 8. 9. Foto schaal 1:1 Gorinchem, © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 9 van 12 Versie 1.1 Heiligenbeeldjes Catalogusnummer 4. 1. GOKS01 Gorinchem, Krijtstraat 2. 3. 1400-1700 4a. 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Christus 6a. 6b. 6c. 7. Beeld 8. 9. Foto schaal 1:1 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) Foto schaal 1:1 Catalogusnummer 5. 1. 23426V8 Gorinchem, Rosmolensteeg 2. 3. 1400-1600 4a. 5a. Steengoed 5b. 5c. Heilige met kelk en toren?. Mogelijk de heilige Barbara. 6a. 6b. 6c. 7. Beeld 8. Duitsland, Siegburg 9. © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 10 van 12 Versie 1.1 Patacons Catalogusnummer 6. 1. BH-96-V13-25 Gorinchem, Blijenhoek 2. 3. 1600-1750 4a. / 0.8 / 0,3 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Christuskind 6a. 6b. 6c. 7. Patacon 8. 9. Ostkamp, 2003, p. 60 © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ Foto schaal 1:1 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 11 van 12 Versie 1.1 Speelgoed / beeldjes Catalogusnummer 7. 1. KP97-S72-V401; Gorinchem, Kazerneplein 2. 3. 1650-1750 4a. 5,0 / 3,5 / 2,0 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Schaap 6a. 6b. 6c. 7. Speelgoed 8. 9. Ostkamp, 2003, p. 59 Catalogusnummer 8. 1. KP97-S72-V402; Gorinchem, Kazerneplein 2. 3. 1650-1750 4a. 5,0 / 3,5 / 2,0 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Schaap 6a. 6b. 6c. 7. Speelgoed 8. 9. Ostkamp, 2003, p. 59 Catalogusnummer 9. 1. KP-97-860 Gorinchem, Kazerneplein 2. 3. 1650-1750 4a. / 2,5 / 1,0 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Man met hoed 6a. 6b. 6c. 7. Beeldje / speelgoed 8. 9. Foto schaal 1:1 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) Foto schaal 1:1 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) Foto schaal 1:1 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) Foto schaal 1:1 Catalogusnummer 10. 1. BH-96-VTW-82 Gorinchem, Blijenhoek 2. 3. 1650-1750 4a. / 2,5 / 1,0 5a. Pijpaarde 5b. 5c. Man met commandostaf en handschoen in de hand 6a. 6b. 6c. 7. Beeldje / speelgoed 8. 9. Ostkamp, 2003, p.62 © Jan van Oostveen (http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/) © Jan van Oostveen http://www.xs4all.nl/~kleipijp/kleipijp/ - Pijpaarden beeldjes v1_1 - Pagina 12 van 12 Versie 1.1