Epoka brązu. Nieoczywisty przewodnik archeologiczny

Epoka brązu Nieoczywisty przewodnik archeologiczny Wstęp, czyli po co to wszystko Archeolodzy niekiedy twierdzą, że zabytki pochodzące z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza można znaleźć wszędzie… nawet na Księżycu. Jest to oczywiście nieco uproszczone i prześmiewcze stwierdzenie wszędobylstwa znalezisk, które są tak datowane. Materiały pochodzące z okresu pomiędzy 1300 a 400 rokiem p.n.e. wypełniają magazyny wielu muzeów w ilościach znacznie większych aniżeli te pochodzące z innych okresów przeszłości dzisiejszych ziem polskich. Przekazywanie wiedzy o tak odległych czasach nie jest zadaniem łatwym. Od lat w czasie prowadzonych w naszym muzeum lekcji o archeologii staramy się, aby nasze słowa uzupełniał obraz i przedmiot. W zajęciach z dziećmi i młodzieżą wykorzystujemy zarówno repliki, jak i prawdziwe zabytki odkrywane przez archeologów na stanowiskach położonych w sąsiedztwie Legnicy. Wszystko po to, aby wizyta w muzeum stała się wydarzeniem, które pozostanie w pamięci nie tylko z racji opuszczenia ławki szkolnej ‒ będzie również wyjątkowym doświadczeniem, pokazującym, jak ciekawa może być przeszłość, a szczególnie jej poznawanie i odkrywanie. Prezentowane wydawnictwo to jeden z efektów naszej dwuletniej pracy w czasie projektu pt. Czernikowice, stan. 2 oraz 4. Opracowanie i publikacja materiałów z cmentarzysk z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (projekt nr 3686/2019). Prowadziliśmy go w latach 2019-2020 w Muzeum Miedzi w Legnicy w ramach ministerialnego programu Ochrona zabytków archeologicznych. W publikacji chcieliśmy przedstawić „nasze” najciekawsze stanowiska archeologiczne z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz pochodzące z nich zabytki. Nie wszystkie one znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Miedzi w Legnicy ‒ placówki, która swoją działalność rozpoczęła w 1962 roku. Część z nich, niekiedy zabytki niezwykle ciekawe, odkryto w sąsiedztwie Legnicy przed 1945 rokiem. Z częścią z nich mieliśmy do czynienia w czasie naszej pracy, a znając ich wartość i piękno, prezentujemy je jako uzupełnienie omawianych przez nas tematów. Głównym celem przygotowania tego wydawnictwa jest znalezienie sposobu na urozmaicenie zajęć poświęconych przeszłości tak, by przekazywanie wiedzy o archeologii było prawdziwą przygodą. W każdym z podrozdziałów znajdziecie więc wskazówki i propozycje, z których będą mogli skorzystać zarówno najmłodsi, jak i ci nieco starsi sympatycy czy wielbiciele archeologii. Zapraszamy do wędrówki w czasie i przestrzeni! Kwestie podstawowe, czyli gdzie i kiedy Zacznijmy do początku, czyli od miedzi. Odkrycie tego metalu i jego zastosowań okazało się prawdziwą rewolucją, której skutki odczuwamy po dziś dzień. Miedź topi się w temperaturze 1084 °C, jest kowalna, doskonale przewodzi ciepło, a także elektryczność. Wykorzystanie tego niezwykłego metalu łączy nas z ludźmi sprzed tysięcy lat. Oni produkowali z niego proste ozdoby, później również broń i narzędzia. Współcześnie używamy go głównie w elektronice i nowoczesnych technologiach. Różnica tkwi w skali i zmianach, jakie zaszły w procesie wydobycia i produkcji tego surowca. Czym jest brąz? Do czego służył lub służy? I dlaczego właściwie „epoka brązu”? Brąz to stop złożony z miedzi i cyny w odpowiednich proporcjach (80-90% to miedź, 10% cyna i inne metale). Na obszarze ziem polskich w okresie pomiędzy ok. 2200 a 700 p.n.e. brąz służył do produkcji narzędzi, broni i ozdób. Początkowo zarówno sam metal, jak i wykonane z niego przedmioty sprowadzane były na nasze ziemie. Dopiero z czasem miejscowi specjaliści opanowali tajniki ich odlewania i dalszej obróbki . Miedź rodzima, azuryt i chalkopiryt – minerały miedzi, podstawowego składnika brązu. Pierwsze ozdoby wykonane z minerałów miedzi pochodzą jeszcze z epoki kamienia. Do dziś uczymy się wykorzystywać właściwości tego niezwykłego metalu. Fot. D. Berdys Świeżo odlane wyroby z brązu mają piękną złotą barwę, dopiero z czasem pokrywają się zieloną patyną. Z zielenią dachów kościołów łączy je oczywiście miedź. Fot. Fot. P. Paruzel / T. Stolarczyk 7 Skarby, czyli to co ukryte W okolicach dzisiejszej Legnicy od wieków odkrywane są niezwykłe, unikatowe zabytki pochodzące z epoki brązu. Co możemy na ich temat powiedzieć? Czy wszystkie to prawdziwe skarby? Czym właściwie w archeologii jest skarb? Skarbami określamy znaleziska przedmiotów ukrytych bądź złożonych celowo, np. w charakterze daru. W epoce brązu były to zarówno narzędzia i broń – głównie siekierki, sierpy, ale również ozdoby – bransolety, naramienniki, rzadziej szpile. Na Dolnym Śląsku odkrywane były nie tylko przedmioty z brązu, ale również innych metali, w tym ze złota. Dzięki mikroskopom i analizie śladów widocznych na powierzchni zabytków, archeolodzy mogą dokładnie odtworzyć etapy powstawania poszczególnych wyrobów czy techniki zastosowane przez dawnych rzemieślników. Fot. K. Nowak Bogaczów, pow. jaworski. Bransolety wykonane z masywnej brązowej taśmy, ok. 1150-1050 p.n.e. Fot. T. Stolarczyk Wądroże Wielkie, pow. jaworski. Skarb bransolet, ok. 1150-1050 p.n.e. Fot. T. Stolarczyk Wilków, pow. złotoryjski. Siekierka z brązu, ok. 1300-1100 p.n.e. Fot. T. Stolarczyk Dzięki analizom specjalistycznym prowadzonym przez chemików wiadomo, że metal użyty do produkcji tych przedmiotów wydobyto w rejonie Trentino-Bolzano we włoskich Alpach. W epoce brązu z tej samej miedzi produkowano wówczas przedmioty na Wyspach Brytyjskich, w Egipcie, Grecji czy Skandynawii. Szymanowice, pow. legnicki. Elementy skarbu odkrytego w czasie badań wykopaliskowych: dwie bransolety i szpila z kulistą główką, ok. 1300-1100 p.n.e. Fot. T. Stolarczyk 9 Grzybiany, czyli dolnośląski Biskupin O Biskupinie słyszał chyba każdy, a czy o Grzybianach również? Niewiele jest tak unikatowych stanowisk archeologicznych jak to położone na cyplu Jeziora Koskowickiego. Choć pierwsze wykopaliska przeprowadzono tu w 1959 roku, to prawdziwą sensacją było odsłonięcie ponad dekadę później, w 1970 roku, ogromnych konstrukcji drewnianych, pochodzących najprawdopodobniej z VIII wieku p.n.e. Chroniły one założoną tu osadę zapewne nie tylko przed wodami jeziora. Do 1980 roku, a także w czasie badań z lat 2010-2011, na terenie osady odkryto szereg unikatowych zabytków wykonanych z drewna, ceramiki, brązu, kości i poroża, a także szczątki roślinne i kości zwierząt, zarówno hodowlanych, jak i dzikich. W obrębie stanowiska rozpoznano m.in. pozostałości pracowni metalurgicznej, w której dawni odlewnicy produkowali ozdoby i inne przedmioty z brązu. Datowanie: 900/800-600/500 p.n.e. Fragment mapy okolic Legnicy z 1. poł. XIX wieku Dawne mapy to ważne źródło informacji dla archeologów. Znajdujące się w okolicach dzisiejszej Legnicy zgrupowanie jezior, określane jest jako Pojezierze Legnickie (Kunickie). To najdalej na południe wysunięte pojezierze w Polsce. W epoce brązu powierzchnia samych jezior, jak i otaczających je terenów podmokłych była znacznie większa. Stwarzało to dogodne warunki do budowy osad obronnych, takich jak ta w Biskupinie. Poroże i fragmenty drewna odkryte w czasie wykopalisk w 2010 roku. Fot. M. Puchalski Drewniane wiosło odkryte wśród konstrukcji drewnianych. Fot. Z. Bukowski Wyroby z poroża jelenia szlachetnego to rzadkie znaleziska. Dzięki odkryciom z Grzybian, wiemy, że wykonywano z nich: rękojeści (1), hetki (czyli guziki; 2), grociki (3), motyki (4), młotki (5), a nawet pokrywki (6). Fot. Ł. Kapa Wśród całych naczyń odkrytych na stanowisku Grzybianach znalazły się zarówno duże jak i małe formy. Czy te mikrusy były zabawkami dzieci? A może próbami naśladowania pracy rodziców? Fot. Ł. Kapa 11 Łyżwa wykonana z kości konia. Pod mikroskopem wyraźnie widać ślady zimowych ślizgów na tafli jeziora. Fot. Ł. Kapa / M. Diakowski Czy to wołek czy też inny zwierz – możesz myśleć jak tam chcesz  Wołek – niewielka zawieszka odlana z brązu – unikatowy przykład biżuterii sprzed tysiącleci. Zabytek stał się symbolem nie tylko wykopalisk w Grzybianach, ale również logotypem jednego z koncernów produkujących miedź. Fot. Ł. Kapa Po co prześwietlać zabytki? Obrazowanie rentgenowskie, potocznie nazywane zdjęciami RTG, pozwala na zbadanie wewnętrznej struktury i rekonstrukcję odlewanych przedmiotów bez niszczenia zachowanych z w całości zabytków. Fot. A. Garbacz-Klempka 12 Ceramiczne stemple, czyli pintadery. Mogły być narzędziami odlewników, amuletami, być może ozdabiano nimi ceramikę, skóry lub tkaniny. Fot. T. Biniewski / Ł. Kapa Spalone ziarna pszenicy. W Grzybianach odkryto bardzo ciekawy zbiór szczątków roślinnych. Dzięki nim wiemy co uprawiano na polach wokół osady i co lądowało na talerzu. Fot. A. Sady Niewielkie grudki bursztynu – być może ślad kontaktów mieszkańców osady z wybrzeżami Morza Bałtyckiego lub handlarzami podróżującymi ówczesnym bursztynowym szlakiem. Fot. J. Baron Zadanie Spróbuj przygotować własną zawieszkę w kształcie „wołka” lub innego czworonoga! Możesz przygotować ją ze specjalnej masy, którą z pomocą rodziców włożysz później do piekarnika i „wypalisz”! Gotowy „zabytek” możesz pomalować! Miłej zabawy! 13 Metalurdzy znad Kaczawy, czyli narzędzia dawnych odlewników Odlewanie narzędzi, broni i ozdób należało w epoce brązu do zajęć o szczególnym znaczeniu. Roztopiony do temperatury około 1000 °C metal przechodził przemianę, zmieniając się za sprawą specjalistów w konkretny przedmiot. Kształt nadawała mu przygotowana wcześniej forma odlewnicza – wykonana z kamienia, gliny, metalu czy piasku. Przed trzema tysiącami lat niewiele osób posiadało odpowiednią wiedzę i umiejętności w tym zakresie. Dlatego tym bardziej wyjątkowe są odkrycia, jakich dokonano w czasie badań cmentarzyska*, znajdującego się przy ulicy Spokojnej w Legnicy. W latach 1972-1973 odkryto tam łącznie 188 grobów, w tym aż trzy pochówki wyposażone w kamienne oraz ceramiczne formy odlewnicze, a także inne narzędzia dawnych metalurgów. Tak znaczna liczba grobów specjalistów zajmujących się produkcją przedmiotów z brązu to zjawisko unikatowe w dotychczasowych badaniach epoki brązu w Polsce i Europie Środkowej. Datowanie: 1100-750 p.n.e. Grób nr 5. Zniszczona forma odlewnicza i brązowa brzytwa odkryta w grobie nr 11. Fot. D. Berdys * Cmentarzysko/nekropolia – czyli dawny cmentarz. W późnej epoce brązu społeczności rolnicze zamieszkujące obszar dzisiejszej Polski składały w naczyniach glinianych (urnach, popielnicach) spalone ciała swoich zmarłych. Dlatego archeolodzy określają ten okres mianem kultury pól popielnicowych. Zrekonstruowana forma odlewnicza do produkcji brzytew. Rowki widoczne na jej powierzchni to ślad po wiązaniu formy w czasie zalewania jej roztopionym metalem. Oprac. D. Ścibior Trójwymiarowy, zrekonstruowany model brzytwy, wykonany na podstawie skanowania 3D. Dzięki nowoczesnemu oprogramowaniu można niekiedy wyczarować sobie brakującą połówkę. Oprac. D. Ścibior Grób nr 42. Kamienne formy odlewnicze do produkcji siekier. Wywiercone w nich otwory służyły do mocowania specjalnych kołków, zapewniających idealne złożenie obu części formy. Dlatego właśnie nazywamy je formami muszlowymi. Fot. D. Berdys Trójwymiarowy model formy odlewniczej posłużył do rekonstrukcji zabytku, jak i całego procesu odlewania takich przedmiotów. Oprac. D. Ścibior 15 W kamiennych formach z grobu nr 42 odlewano takie siekierki. Niewielkie uszko pozwalało na lepsze mocowanie narzędzia. Oprac. D. Ścibior Zadanie Spróbuj przygotować własną formę odlewniczą i zaprojektuj model odlewanego przedmiotu. Czy jako wzór może posłużyć istniejący już przedmiot? W czym można go odbić lub odwzorować? Zastanów się jakich surowców używali do tego dawni specjaliści i co z tym wszystkim mogą mieć wspólnego pszczoły? Naczynia ceramiczne – amfora i waza – z grobu nr 66. Zarówno kształt i zdobienie naczyń jest wskazówką dla określenia ich wieku. Te pochodzą z okresu ok. 1100-900 p.n.e. Fot. D. Berdys 16 Pięcioboczny toporek z grobu nr 91. Kamienne narzędzia były nadal używane w epoce brązu. Fot. D. Berdys Kolia paciorków szklanych z grobu nr 149, ok. 1100-900 p.n.e. Biżuteria szklana należy do rzadkich znalezisk. Wyroby te sprowadzane były z terenu północnych Włoch, najprawdopodobniej dzięki kontaktom handlarzy na „bursztynowym szlaku”. Fot. D. Berdys Grzechotka ceramiczna z grobu nr 173, ok. 900-700 p.n.e. Otwór wykonany w uchwycie grzechotki służył najprawdopodobniej do zawieszenia przedmiotu. Dzięki badaniom wiemy, że grzechotki mogą wydawać dźwięki niesłyszalne dla ucha ludzkiego, ale słyszalne np. dla nietoperzy czy psów. Mogły więc nie tylko bawić, ale również chronić ówczesne dzieci, być ich magicznym talizmanem. Fot. D. Berdys Zadanie Spróbuj skonstruować własną grzechotkę? Co zamkniesz w pudle rezonansowym? Dzięki czemu ten instrument wydaje dźwięki? 17 Biała i Czernikowice – czyli cmentarzyska z długą historią Czernikowice to niewielka miejscowość położna nieopodal Chojnowa. Pierwszych odkryć na stanowiskach wokół tej miejscowości dokonywano już w XIX wieku. Cmentarzyska, określane dziś przez archeologów jako stanowiska Czernikowice 2 i 4, rozpoznane zostały po raz pierwszy w latach 1916-1917 przez radcę prawnego z lotaryńskiego Metzu, i archeologaamatora ‒ Timotheusa Weltera. Kolejne pochówki, łącznie 203 groby, rozpoznano w latach 1968-1969, 1971 i 1972. W wyposażeniu grobów znalazły się naczynia i inne wyroby ceramiczne: talerze krążkowe, grzechotki, łyżka, przedmiot przypominający pokrywkę, a także przedmioty z brązu (szpile, kółka, guzy, sierp, brzytwy). Dzięki przeprowadzonym analizom można dowiedzieć się sporo na temat życia i zwyczajów ludzi zamieszkujących te okolice przed niemal trzema tysiącami lat. Datowanie: 1150-750 p.n.e. Naczynia służące najczęściej jako urny to: wazy (1), amfory (2), garnki (3), a nawet kubki (4). Dzięki badaniom antropologicznym wiemy, że w jednym naczyniu mogły znajdować się szczątki jednej, ale także dwóch lub większej liczby osób. Oprac. A. Hałuszko Fragment pokrywki z głową zwierzęcia? Baran to czy owca, trudno nam jest dziś orzec, z pewnością nie jest to nosorożec . Fot. T. Stolarczyk Naczynia z epoki brązu zdobione są niekiedy w niezwykły sposób. Spoglądając na ornamenty wiemy, ile trudu i precyzji musiało kosztować ich wykonanie. Fot. D. Berdys, rys. N. Lenkow, T. Stolarczyk Szpile odkryte w Czernikowicach mają różne zakończenia. Kształty główek szpil są cechą, która pozwala na datowanie tych elementów stroju. Fot. D. Berdys / T. Stolarczyk Zadanie Przyglądając się naczyniom z epoki brązu spróbuj narysować swoje naczynie. Ozdób je zaprojektowanym przez siebie ornamentem! Jak myślisz jakimi narzędziami nanoszono ornament na ścianki glinianych naczyń? 19 Do wyjątkowych pochówków odkrytych w Czernikowicach należy obiekt nr 69. W grobie z obstawą kamienną oprócz urny złożono 17 naczyń oraz unikatową brzytwę. W urnie pochowano najprawdopodobniej mężczyznę w wieku od 35 do 50-55 lat, cierpiącego na poważną chorobę genetyczną (tzw. zespół Morgagniego-Stewarta-Morela). Według datowania 14C kości, ustalono, że zostały one złożone w grobie pomiędzy 1100 a 917 r. p.n.e. Brzytwa z ażurową rękojeścią – jedyna taka brzytwa znana z terenu Europy Środkowej. Fot. T. Stolarczyk Wyposażenie grobu. Dzięki analizom przeprowadzonym przez chemików wiemy, że w jednym z czerpaków złożonych w grobie znajdował się sporysz, czyli przetrwalnik pasożytniczego grzyba atakującego zboża. Miał on właściwości halucynogenne, ale również przeciwbólowe. Sporysz - przetrwalnik pasożytniczego grzyba na kłosach żyta. Fot. FOPiT Gobi 20 Idzie nowe, czyli czas zmian Wczesna epoka żelaza, określana również jako okres halsztacki, to na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska czas niezwykle bogaty w nowości. W wyposażeniu grobów pojawiają się pierwsze wyroby z żelaza, zarówno narzędzia – siekierki czy noże ‒ jak również ozdoby – szpile czy kółka. Metal ten, głównie z racji dostępności surowca niezbędnego do jego produkcji, stanie się wkrótce powszechny, a kowale zastąpią odlewników. W grobach składana była również ceramika malowana. Ścianki naczyń wykonanych ze specjalnej gliny pokrywano kolorowymi farbami: czarną, czerwoną i białą. Bogate i różnorodne wzory geometryczne, złożone z trójkątów, czworokątów i kół, nawiązują do symboli i wierzeń ówczesnych społeczności. W wyposażeniu pochówków znaleźć można również inne nietypowe wyroby ceramiczne: pokrywki, tzw. szpule czy kadzielnice. Przedmioty te miały podkreślić rolę społeczną zmarłego. W wyposażeniu grobów znacznie częściej odkrywane są także zapinki – wykonywane zarówno z brązu, jak i żelaza. Ich obecność wyznacza początek nowej epoki, nazywanej przez archeologów okresem lateńskim. Ale to już zupełnie inna opowieść. Datowanie 750-500 p.n.e. 1 2 3 Naczynia malowane z cmentarzysk w Grzybianach (1), Polance (2) oraz Prochowicach (3). Ornamenty nawiązują do Słońca, Księżyca oraz innych symboli, ważnych dla ówczesnych ludzi. Fot. T. Stolarczyk / P. Paruzel Zadanie Używając jedynie trzech kolorów: czerwonego, czarnego i białego spróbuj zaprojektować własny wzór, którym ozdobisz narysowane wcześniej naczynie. * Okres halsztacki - nazwa pochodzi od stanowiska Hallstatt w Austrii, gdzie odkryto bogato wyposażone cmentarzysko; okres ten datowany jest na czas pomiędzy rokiem 750 a 500 p.n.e. 1 2 3 Kadzielnice (1), pokrywki (2) i naczynia zdobione ornamentami trójkątów (3) to nowe ciekawe formy charakterystyczne dla wczesnej epoki żelaza. Fot. T. Stolarczyk Fragment żelaznej szpili z łabędziowatą główką i kółko żelazne – nowości w biżuterii ówczesnych ludzi znajdowane w grobach. Fot. D. Berdys Legnica, ul. Bagienna. Wazy zdobione guzami, ok. 700-500 p.n.e. Fot. Berdys Legnica, ul. Bagienna. Zapinka brązowa, ok. 650-500 p.n.e. Fot. M. Maciejewski 22 Legnica, ul. Bagienna. Szpila z dwoma tarczkami, ok. 700-500 p.n.e. Jedna z ozdób charakterystycznych dla tego okresu. Fot. M. Maciejewski Jak w każdym przewodniku o skarbach mapy na końcu! Znajdziecie na nich nie tylko same stanowiska, ale również Muzeum Miedzi w Legnicy! Grzybiany Legnica e Czernikowic X Epoka brązu. Nieoczywisty przewodnik archeologiczny Autorzy: Tomasz Stolarczyk, Przemysław Paruzel, Marcin Maciejewski, Justyna Baron, Agata Hałuszko, Dagmara Łaciak, Kamil Nowak Korekta językowa: Marcin Grocki Projekt okładki: Tomasz Stolarczyk Na okładce wykorzystano akwarelę Joanny Jóźwin oraz grafikę Grzegorza Marzewskiego. Skład i łamanie: Yellow Point Publications www.ypp.com.pl Druk i oprawa: Art Service Dobrowolski Młyńczyk Sp. J. ul. Wincentego Pola 8H 58-500 Jelenia Góra www.art-service.com W publikacji wykorzystano dokumentację opracowaną w czasie projektów: Grzybiany. Osada nadjeziorna z epoki brązu i żelaza (zadanie 1879/13); Metalurdzy znad Kaczawy - opracowanie materiałów z cmentarzyska kultury pól popielnicowych w Legnicy, stan. 3 (zadanie 3255/16); Czernikowice, stan. 2 oraz 4. Opracowanie i publikacja materiałów z cmentarzysk z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (zadanie nr 3686/2019). Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. ISBN 978-83-88155-74-1 Wydawca Muzeum Miedzi w Legnicy © Muzeum Miedzi w Legnicy i Autorzy, Legnica 2020