Robert Grosseteste's commentary on the Divine Names Book IV

1 Translatio textus Dionysii : textus ex Dionysiaca (Chevalier editore) sumptus Textus commentarii : Oxford Merton 86 M = Oxford Merton 86 P= Paris BN LAT1620 Capitulum quartum De bono, lumine, pulchro, amore, extasi, zelo et quod1 malum neque ens neque ex ente neque in existentibus. (Dionysiaca 145-153) (MS. M f.197B)(MS. PBN f.21B) Age utique igitur ad ipsam iam sermone boninominationem ince (MS M. f.197vA) -damus quam segregate2 theologi superdivine deitati et ab omnibus segregant, ipsam ut existimo thearchicam existentiam bonitatem dicentes3 et quoniam ipso esse bonum ut substantiale bonum ad omnia entia extendit bonitatem. Etenim quemadmodum qui secundum nos sol non ratiocinans aut4 eligens sed ipso esse illuminat omnia participare lumine ipsius secundum propriam potentia rationem5 et per se bonum super solem ut super obscuram imaginem segregate6 archetypum ipsa existentia omnibus existentibus analogice supermittit totius bonitatis radios. Propter hos substituerunt7 intelligibiles et intellectuales omnes et substantie et virtutes et operationes ; propter hos sunt et vitam habentem8 indeficientem et inminoratam ab universa corruptione et morte et materia et generatione purgate et instabili et fluxibili9 et aliunde aliter delate alteritati superposite et ut incorporee et immateriales intelliguntur et ut intellectus supermundane intelligunt et entium proprie illuminantur rationes et rursus in cognata propria deferunt10 et11mansionem ex bonitate habent et collo(MS M. f.197vB) -catio ipsis inde est et continentia et custodia et convivatorium bonorum et ipsam appetentes et esse et bene esse habent et ad ipsam ut possibile refigurate et boniformes 1 quod] quoniam M segregate] segregatim M et P 3 dicentes] decentes M 4 aut] vel M et P 5 rationem] et utique add. M 6 segregate] segregatim M et P 7 substituerunt] substisterunt M et P 8 habentem] habent P 9 fluxibili] influxibili P 10 deferunt]differunt P 11 et] om. M 2 2 sunt et hiis que post ipsos12 communicant ut divina lex subinducit in ipsas ex bono pervenientia dona. Inde ipsis supermundani ordines13 ad14 seipsas uniones in ad invicem intellectiones15 inconfuse discretiones ad meliores reductive inferiorum virtutes circa secunda providentie provectiorum propriarum uniuscuiusque virtutum custodie et circa ipsas non translabentes convolutiones circa desiderium per se boni ydempitates et summitates et quecumque alia dicta sunt a nobis in eo quod de angelicis proprietatibus et ordinibus sed et16 quecumque celestis hierarchie sunt, angelidecentes purgationes, supermundane in lucem ductiones et perfectiva totius angelice perfectionis ex omnium causa et fontana sunt bonitate ex qua et boniforme ipsis donatum est17 et manifestare in seipsis occultam bonitatem et esse angelos quemadmodum enuntiativos18 divini silentii et velut19 lumina clara in aditis existentis interpretativa propositos20. (MS. M f. 198A) Ut patet ex libri huius inscriptione et ut multotiens tetigit, auctor intendit in hoc libro de divinis nominibus sed quia ad eorum perspicuum intellectum utile est precognoscere que divinorum nominum traditio et que divina unio et discretio et que virtus orationis et reverentia theologice conscriptionis, proposuit de hiis in tribus precedentibus capitulis; vere accedens ad specialiter tractandum de illis et primo de bono quia, ut supra tactum est, ipsa boninominatio comprehendit in se omnes alias nominationes beneficos divine providentie processus ad creaturas significantes, exponit igitur (MS. PBN f. 21vA) primo, ut sibi est possibile, intentionem boni et bonitatis secundum quod de deo dicuntur; ad eius dilucidationem inducit21 exemplum de sole omnia illuminante et deinde explanans boniformium proprietatum et virtutum et operationum creaturarum a divina bonitate processum et velut a fonte perfluxum et primo primarum substantiarum hoc est angelorum ait itaque: Age utique igitur o22 thimothee videlicet incedamus iam sermone hoc est in sermonis nostri progressu23 ad ipsam boni nominationem exponendam videlicet pro nostri possibilitate quam boninominationem videlicet theologi segregant hoc est reponunt super divine deitati 12 ipsos] ipsas M et P ordines] om. M . 14 ad] aliquid P 15 intellectiones] incessiones M et P ; et add. P 16 et] om. M 17 est] om. M 18 enuntiativos] annunciativas M et P 19 velut] ne M 20 propositos] propositas M et P 21 inducit] inducens P 22 o] tu add. P 23 progressu] processu P 13 3 segregatim id est excellenter et quod24 per excellentiam soli deitati convenientem et ab omnibus hoc est ex eo quod omnia adduxit a25 non esse in esse reponunt ipsi boninominationem. In hoc enim manifestatur spontanea ipsius expansio in omnium utilitates que vere bonitas est. Theologi dico dicentes ut existimo thearchicam existentiam bonitatem et quam ipso esse bonum ut substantiale bonum extendit bonitatem ad omnia entia. Divina enim existentia non accidentaliter aut participatione sed substantialiter est bonum et eo ipso quod substantiale et per se bonum est, influit in omnia de plenitudine sue bonitatis et ab hoc toto dicitur deus bonus quia ipse est bonum substantiale ad omnia extendens suam bonitatem. Aliud autem exemplar pro hoc «et quam (quoniam) ipso esse bonum» habet hoc «et adhuc ipso26 esse bonum»27 q. d. et cum eo quod predictum est28. 'Adhuc' amplius thearchica existentia extendit et ?29 Grecum autem eien pro quo nos posuimus age est adverbum significans concessionem dictorum cum copulatione ad futura; que significatio non multum est nota, unde quidam hoc grecum eien dh pro quo nos posuimus age utique diviserunt30 in ei quod est si et endh31 quod non credo esse vere significativum alicuius sed per figuram32 dictionis aliqui transtulerunt illud in comodum, aliqui in oportet. Boninominatio est in greco una dictio; huius autem quod deus per se bonum extendit suam bonitatem ad omnia entia (.) supponens exemplum et simile quale potest quia secundum (MS. M f. 198B) veritatem valde dissimile subiungit: Etenim quemadmodum sol qui secundum nos non ratiocinans vel diligens33 irrationalis enim est nec per electionem aliquid suscipit vel facit sed ipso esse, hoc est proprio esse, quo non accidentaliter sed substantialiter lumen34 illuminat omnia potentia secundum propriam rationem, hoc est secundum propriam naturam diaphani vel colorationis participare lumine ipsius, sic utique et per se bonum super solem ut (Dionysiaca: sicut) super obscuram ymaginem longe multum videlicet et plurimum deficientem a vera per se boni similitudine (.) per se bonum dico segregatim (Dionysiaca: segregate) archetypum hoc est principale ( ?) et nullius ab extra susceptivum, ipsa existentia hoc est per ipsam sui existentiam et propter se supermittit radios totius bonitatis omnibus 24 quod] quia P a] in P 26 ipso] ipse P 27 Non in Dionysiaca. 28 est] om. P 29 ? ] est P 30 diviserunt] divisunt P 31 endh] en et dh P 32 figuram] alicuius add. P 33 diligens] eligens P 34 lumen] add. P 25 4 existentibus et analogice hoc est commensurate et comproportionaliter uniuscuiusque susceptibilitati; hec intelligat quis per hic dictum sic plenam ut pretactum est similitudinem ut videlicet deus sit sicut est sol sine ratione et non agens arbitri libertate sed utrum (?) extendat similitudinem quod sicut sol substantiale lumen ipso esse lumen illuminat hec mundana, sic deus substantiale bonum influit de sue bonitatis plenitudine in omnia. Explanans autem convenienter boniformes proprietates influentes a divina bonitate in primas substantias, ait : propter hos radios videlicet bonitatis prime subsisterunt omnes et substantie et virtutes et operationes intelligibiles et intellectuales id est potentes intelligi et potentes intelligere; (MS. PBN f. 21vB) propter hos eosdem videlicet divinos radios sunt predicere (predicte ?) videlicet substantie et virtutes et operationes et vitam habent indeficientem, id est immortalem et inminoratam per remissionem videlicet alicuius boniformis proprietatis; ille dico purgate ab initio videlicet sue conditionis ex quo cadente lucifero in veritate( ?) steterunt ab universa corruptione per peccatum videlicet et penam ab intus natam ex peccato et morte et materia, id est materiali mutabilitate et generatione, quia non sicut dicitur35 sensuisse origenes ex angelis fiunt anime vel demones vel et superposite instabili et fluxibili et aliunde aliter quam ab intus videlicet delate alteritati; non enim vel ab intrinsecus36 suscipiunt instabiles et fluxibiles alteritates et propter hos radios resume a37 convenienter intelliguntur ut incorporee 38 immateriales. Incorporeorum enim et39 immaterialium proprium est intellegi absque materiali fantasmate et ut intellectus40 intelligunt supermundane id est absque materiali fantasmate et illuminantur proprie rationes entium hoc est secundum rationes entium ; radii enim divini manifestant eis rationes omnium entium eternas in mente divina et rursus deferunt propria quae videlicet proprie susceperunt a divina (MS. M f. 199vA) illuminatione in cognata id est in inferiores et sibi proximos ordines vel in cognata quia unaquaeque angelicarum substantiarum in unaquaque divinitus susceptas illuminationes refundit et ex bonitate prima videlicet habent mansionem ita videlicet quod unaquaque manet totaliter in unaquaque sicut superius tactum est in exemplo multorum luminum in eadem domo et omnis similis in ipso primo lumine et inde, id est ex eadem bonitate, est ipsis41 collocatio seu firmitas et continentia et custodia et convivatorium vel secundum aliud 35 dicitur] ostenditur ? P intrinsecus] vel ab extrinsecus add. P 37 a] autem P 38 incorporee] et add. P 39 et] om. P 40 intellectus] intellectos P 41 ipsis] ipsos P 36 5 exemplar 'convivatio'42 bonorum; ex ipsa enim bonitate divina est eis in lumine spiritali apta quietatio et in ipsa quietatione positio et ne ab hac egrediantur continentia et ne ab extrinseco turbentur custodia et in bonis omnibus et solum in illis delectatio et appetituum satietas et ipsam id est divinam bonitatem appetentem43 habent et esse et bene esse. Appetentes enim toto conamine per se bonitatem et ipso locali appetitu ei adherentes bene sunt et in hoc habent esse naturale incorruptum et non dampnatum et figurate44 id est reformate per dictum videlicet appetitum et adhesionem ut possibile ad ipsam divinam videlicet bonitatem; et boniformes sunt, id est divine bonitati conformes, et45 communicant quia boniformes videlicet hiis substantiis videlicet que post ipsas dona prevenientia46 in ipsis47 ex bono primo; videlicet hoc in quam faciunt ut divina lex subinducit illa videlicet lex que dicitur secunda per primam illuminari48 sunt suple ipsis id est supermundanis substantiis ordines supermundani quia dispositiones non secundum proprietatem et posterioritatem49 localem vel situalem vel temporalem sed secundum prioritatem et posterioritatem dignitatis et maioritatis et minoritatis et immediatioris et elongatioris susceptionis deiformium proprietatum et illuminationum50 et51 boniformium et licet sic sint ordinibus discrete ex divina tamen ( ?) bonitate sunt ipsis ad seipsas uniones per voluntatum videlicet concordiam et uniformitatem in ad invicem incessiones quia voluntate concordes quelibet quamlibet totam penetrat illocaliter et spiritaliter mutua intelligentia et amatione in hac tamen unione et circumincessione sunt52 ex bonitate divina discretiones inconfuse, velut si sensibili utamur exemplo, multa lumina in eadem domo ad seipsa53 habent uniones et in54 ad invicem incessiones et inconfusas discretiones (MS. PBN f. 22A) inde resume sunt eis virtutes reductive inferiorum ad meliores55 vel secundum aliud exemplar 'ad meliores reductiones et inferiorum virtutes'56, hoc est57 inferiorum ad meliores reductiones, id est virtutes quibus inferiores aptantur ut ad 42 Non in Dionysiaca. 43 appetentem] habent et esse et bene esse om. P 44 figurate] refigurate P 45 et] ut P 46 pervenentia] provenienta 47 ipsis] ipsas P 48 illuminari] inde id est ex divina bonitate lege ponente secunda per prima illuminari add. P 49 posterioritatem] localem vel situalem vel temporalem sed secundum prioritatem et posterioritatem om. P 50 illuminationum] deiformium add. P 51 et] om. P 52 sunt] eis add. P 53 seipsa] seipsas P 54 in] om. P 55 meliores] vel secundum aliud exemplar ad om. P 56 Non in Dionysiaca.. 57 est] et virtutes add. P 6 (MS. M f. 198vB) meliora reducantur vel sic et virtutes superiorum videlicet ad meliores reductiones inferiorum providentie provectorum (Dionysiaca:provectiorum) seu honorabiliorum seu seniorum circa secunda id est circa eis subiecta custodie propriarum virtutum uniuscuiusque; ex bonitate enim divina habent quod superiores sursum ducunt inferiores ad meliora et provident eis in omni ? ad melius et contra58 omne detractivum ad inferius et quod proprias virtutes custodiunt incontaminatas et ut hiis et huius earum actibus nullus sit error imixtus. Sunt eis a bonitate divina convolutiones seu circumvolutiones circa ipsas id est circa seipsas non translabentes seu non transcendentes seu intranscidentes hoc est circumspectiones59 sui ipsarum continue non interpolate vel terminate quibus sine intermissione sese circumveniunt? in se revertentes nec umquam a se egredientes. Hec autem omnia eis insunt ex desiderio per se boni numquam remisso aut aliter se habente sed idemptiter et summe in deum semper attento non quod omnia omnium desideria sint ad invicem equalia sed quod uniuscuiusque desiderium sit semper unimodum et secundum sibi conpetentem mensuram summi60. Unde sequitur circa desiderium per se boni idemptitates et summitates; hec inquam predicta sunt substantiis angelicis ex divina bonitate et quecumque alia dicta sunt a nobis in eo quod seu in eo qui de angelicis proprietatibus et ordinibus hoc est in eo negotio vel volumine seu in eo libro vel tractatu qui 'de angelicis proprietatibus et ordinibus' hoc est in libro quo composuit in scripto de angelicis proprietatibus et ordinibus. Et non solum hic et ibi dicta sunt angelicis 61 substantiis ex divina bonitate sed et quecumque sunt celestis hierarchie utpote angelidecentes purgationes supermundane in lucem ductiones et perfectiva totius angelice perfectionis de quibus tribus62 purgatione videlicet illuminatione et perfectione sufficienter dictum est ab ipso in libro 'de celesti hierarchia et angelica'; hec inquam omnia sunt ex bonitate omnium causa et fontana et qua videlicet funduntur et influunt illa ( ?) omnium bonitatum ex qua bonitate videlicet fontania et boniforme donatum est rationis ipsis id est substantiis et angelicis manifestare in seipsis tamquam in lucidissimis et formatissimis vestigiis occultam bonitatem id est divinam omnibus ut est in seipsa incomprehensibilem et esse angelos donatum est eis (.)resume ex divina bonitate quemadmodum annunciativas substantias videlicet divini silencii id est verbi divini non sonori sed eternaliter a patre semel intus dicti et velut propositas lumina clara interpretativa existentis inaditis id est dei existentis in occultis et absconditis ab omnibus viventibus. Ille enim angelice substantie vero ( ?) dicte sunt angeli id 58 contra] circa P circumspectiones] circumscriptiones P 60 supremi] summum P 61 angelicis] a add.P 62 tribus] om. P 59 7 est nuncii quia annunciant divinum verbum et eius voluntatem et interpretantur et manifestant illud a qua manifestatione etiam lumina (MS. M f. 199A) dicuntur. Hec putandum quod hic vel alibi faciat auctor nugatorium63 eiusdem repetitionem : attribuit enim quandoque idem quod eidem deo agenti in libero et per liberum arbitrium et libero arbitrio agenti in deo et per deum et multotiens idem secundum rem introducitur sub nominibus eidem 64significantibus secundum rem subiectam diversum autem significantibus secundum nominum rationes et est in hiis multotiens visa sermonis nugatoria idemptitas eum tamen sit convenienter introducta diversitas. (Dionysiaca 153-155)(MS. PBN f. 22B) Sed et post illos sacros et sanctos intellectus65, anime et quecumque animarum bona propter superbonam sunt bonitatem : intellectuales ipsas esse, habere substantialem vitam indelebile66, ipsum esse et posse ad angelicas extentas vitas, per ipsas67 ut bonos duces ad omnium bonorum bonarchiam reduci et illinc68 emanantium illuminationum in participatione fieri secundum ipsarum analogicam, et boniformi donatione quanta virtus participare et quecumque alia a nobis in hiis que de anima enumerata sunt. Quia post angelos sublimiores creature sunt anime rationales convenienter ostendit illas et earum bona esse propter se per bonitatem dicens: et post illos sacros et sanctos intellectus id est angelos, anime rationales videlicet et quecumque animarum bona propter superbonam sunt bonitatem utpote hec bona que subsequenter enumerat secundum (scilicet?) esse intellectuales id est naturaliter potentes intelligere incorporalia immaterialia spiritalia absque fantasmatibus materialibus habere vitam substantialem. Non enim est eis vita actualis ut possit adesse et abesse sed ipse sunt ex creatione vite substantiales habere resume ipsum esse et posse indebile seu incorruptibile ; immortales enim existentes nec esse nec naturales potentias amittere possunt licet deprivate actus naturales naturalium potentiarum ut opportet existere non valeant extentas ad angelicas vitas supernaturaliter enim se extendunt rationales anime ut sunt confortes et conparticIpes angelice vite per ipsos angelos videlicet ut bonos duces reduci69 seu sursum duci ad bonarchiam id est ad per se bonum (MS. M f. 199B) principium omnium bonorum et fieri per manuductionem videlicet angelorum in participatione illuminationum emanantium illinc id est ex bonarchia secundum 63 nugatorium] nugatoriam P eidem] idem P 65 intellectus] intellectuales P 66 indelebilem] indelebile M et P 67 ipsas] ipsos M et P 68 illinc] illic P 69 reduci] duci P 64 8 analogiam ipsarum animarum videlicet et participare boniformi donatione quanta virtus est eis videlicet participandi et quecumque alia bona videlicet animarum enumerata sunt a nobis in hiis que de anima id est in libro de anima composuit enim librum 'de anima' qui ad nos non pervenit. Habent enim anime rationales ex superbona bonitate quod per angelos manuductores reducuntur ad bonarchiam et70 per eorum mediationem participant secundum mensuram suarum susceptibilitatum illuminationibus a bonarchia emanantibus et boniformi bonarchie donatione ut sunt71 illuminate ad verbum et accense ad bonum. Pertransit autem hic breviter72 de bonis animarum remittens nos ad pretactum ipsius librum « de anima » (Dionysiaca 155-157) Sed de ipsis si oportet dicere73 irrationalibus animabus vel animalibus quecumque aera74 dividunt et quecumque in terra vadunt et quecumque in terram extenduntur et que in aquis vitam vel ambigue sortiuntur75 et quecumque sub terra76 cooperta vivunt et inpulverata et simpliciter quecumque sensibilem77 habent animam aut78 vitam et haec omnia propter se bonum animantur et vivificantur sed et plante omnes nutritivam et motivam habent vitam ex per se bono et quecumque inanimata et sine vita substantia propter se bonum et propter ipsum substantialem habitum79 sortita est. Per ordinem dignitatis creaturarum precedens subiungit convenienter quod anime irrationales et ex80 hiis animata et solummodo viventia ut plante bona que habent a per se bonitate habent. Sic inquiens : Sed et de ipsis si (oportet dicere) irrationalibus animabus vel animalibus vivificatis videlicet irrationalibus animabus motivis et sensitivis dicendum suple hoc scilicet quecumque animalia videlicet aera dividunt seu scindunt utpote volatilia et quecumque in terra vadunt ut gressibilia et quecumque in (MS. M f. 199vA) terram extenduntur ut reptilia super terram et que sortiuntur vitam in aquis ut pisces vel ambigue ut cocodrilli et ippo(MS. PBN f. 22vA) -tami et huiusmodi que sortiuntur vitam et81 in terra et in aqua et quecumque sub terram cooperta vivunt ut talpe et multa genera vermium et inpulverata id est in pulvere viventia et simpliciter id est generaliter quecumque sensitivam habent animam vel vitam 70 et] id est P sunt] sint P 72 breviter] et add. P 73 dicere] de add. M 74 aera] aere M ; aerea P 75 sortita] sortiuntur M et P 76 terra cooperta] terram cooperte M 77 sensibilem] sensitivam M et P 78 aut] vel M et P 79 substantialem habitum] substantiali habitu M et P 80 ex] add. P 81 et] om. P 71 9 sensitivam videlicet et id est etiam hec omnia animantur et vivificantur propter per se bonum ex quo habent ut82 sensum et motum processivum vel extensivum ad sensatum conveniens et fugitivum vel contractivum a sensato inconveniente sed et plante omnes nutritivam et motiva83 id est augmentativam habent vitam ex per se bono (.) et quecumque inanimata et sine vita substantia ut lapides et metallia et huiusmodi propter se bonum est , et propter ipsum per se bonum videlicet sortita est substantiali habitu seu substantialem habitum id est formam substantialem qua est « id quod est »84 et qua operata actum propter quod facta est . Dicit enim hic habitum non qualitatem accidentalem difficile mobilem sed et a difficultate motionis et separationis ab eo in quo est formam ut dictum est substantialem (Dionysiaca 157-159) Si autem et super omnia entia est qualitercumque est per se bonum et informe formificat et in ipso solo et non substantiale substantie superhabundancia et sine vita superexcellens vita et sine intellectuu superexcellens sapientia est85 et quecumque in per se bono informium sunt superexcellentis specificationis et si fas dicere per se bonum quod super omnia entia et ipsum non ens appetit et contendit aliqualiter in per se bono et ipsum esse vere supersubstantiali86 secundum omnem ablationem. Tetigit auctor in genere omnia creaturarum genera astruens omnia eorum bona que sunt summe multiformia a per se bono esse cum itaque donans et influens non videatur que iam87 influere nisi quod habet ; posset ex hoc videri ea que primum bonum largitur creatis univoce licet forte excellentius et intensius participare cum ipsis sicut ignis calefaciens sibi approximantia univoce cum aliis licet intensius participat calore; hanc autem fantasticam operationem volens auctor interimere astruit ipsum primum bonum nullum eorum esse que tri(MS. M f. 199vB) -buit sed ab omnem eorum ablatione nominari et per hoc insunuari ipsum incomparabiliter excellere omnia quorum ablatione nominatur et habere ea in se superexcellenter eternaliter et creative in eternis rationibus nullo modo univocatus cum hiis quorum sunt eterne rationes. Ait itaque : Si autem per se bonum et super omnia entia est qualitercumque est in seipso videlicet omnibus incomprehensibiliter hoc est quia etiam super omnia entia est et informe formificat ; ipsum enim88 primum bonum neque forma sed super forma neque formatum existens format omne formatum et unicuique propriam formam largitur. Non aliunde eam accipiens et imprimens formato sed in eterna sua ratione eam eternaliter 82 ut] et P motiva] motivam P 84 Forse, è meglio tra virgolette. 85 est] om. M et P 86 supersubstantiali] substantiali M 87 Que iam] dare id est P 88 Ipsum enim] enim ipsum P 83 10 prehabens non alieno indigens adiutorio ut eam inesse adducat et hoc est quod sequitur et in ipso solo et non substantiale seu in substantiale existens videlicet per se bonum est suple substantie superhabundantia et supervita (sine vita) seu non vivens seu si latine 89uno verbo composito invivum ipsum videlicet per se bonum est suple vita superexcellens et sine intellectu seu non intelligens seu si similiter latine diceretur intelligens sapientia superexcellens et quecumque informium hoc est per ablationem formarum et positionum nominatorum in per se bono sunt specificationis seu formificationis superexcellentis . Insinuant enim quod omnium sic privative de deo dictorum ipse 90superexcellens factor et formator ; littera latina sic potest 91 legi et intelligi sed propter articulum huius dictionis specificationis (MS. PBN f. 22vB) positum in greco inter per se bono et informium sic litteram ordinari et quecumque in per se bono superexcellentis specificationis informium hoc est quecumque dicunt92 de per se bono significant superexcellentem specificationem qua specificat et format creata in seipsis ante suam formificationem93 in forma; volens autem auctor expressius insinuare per se boni superexcellentiam adicit quod non ens etiam appetit ipsum per se bonum et aliqualiter esse in per se bono in infinitum excedente omnia .Quasi ( ?) enim non ens aliqualiter esset in per se bono et per se veritate non sequeretur ex omni non ente veritatem et per se boni esse. Unde subiungit et si fas dicere quia videlicet multum excellit hoc humanum intellectum et ipsum non ens appetit per se bonum quod super omnia entia et contendit et ipsum esse hoc est ut et ipsum sit aliqualiter seu aliquante in per se bono vere94 supersubstantiale95 secundum ablationem omnem. Ablatio enim entium ab ipso et ipsius ab omnibus manifestat ipsum per se bonum esse vere substantiale et superreale96 et ipsum non ens97 habet quamdam mutationem per se boni quod omnia auferuntur ab ipso et ipsum98. Alia99 autem intelligunt per non ens materiam ubi auctor iste dicit non ens appetit100 per se bonum et contendere aliqualiter esse in per se bono et aliqualiter 89 latine] diceretur add. P ipse] sit add. P 91 potest] convenienter add. P 92 dicunt] dicuntur P 93 formificationem] formationem P 94 vere] vero P 95 substantiale] substantiali P 96 superreale]superessentiale P 97 non ens] in hoc add. P 98 ipsum] ab omnibus add. P 99 alia] aliqui P 100 appetit] appetere P 90 11 (MS. M. f. 200A) participare per se bono et secundum hoc planus est sermo auctoris materia enim ex per se bono et101 a puro non ente adducta in esse potentiale et sic nondum simpliciter ens appetit suum principium et ab eo formari et in esse formale adduci et conformari ab omnibus (Dionysiaca 159-161) Sed quod nos in medio pretercurrens effugit et celestium principiorum et terminationum102 causa per se bonum inaugmentabilis et inminorabilis et totaliter inalterabilis huius substantie et insonabilium si sic opportet dicere omnino maxime celivolutionis motuum et syderorum ordinum et bene decentium103 et luminum et collocationum et quarumdam stellarum transvagative multe motionis et duorum luminarium que eloquia vocant magna ab eisdem in eadem periodice restitutionis secundum que apud nos dies et noctes determinate et menses et anni mensurati temporis et eorum que in tempore circulares motus determinant et enumerant et ordinant et continent. Dixit omnium creaturarum bona a fontania bonitate perfluere et primo ea bona que angelorum deinde que animarum rationalium et convenienter irrationalium et terre nascentium et inanimatorum et omni vita carentium in quibus enumeratis omnia comprehenduntur sed quia celum et celesta corpora et eorum proprietates sunt mirifice excellentie et excellentis incorporalibus bonitatis et vero104 speciali bonitatis laude revertitur ad eorum quod105 memoriam eius prius subterfugientium specialem rememorationem astruens ea ex per se bono in esse adducta primo remomerans quedam celestibus corporibus communia sic inquiens : Sed quod effugit nos id est106 memoriam nostram praetercurrens quia ad hos107 specialem mentionem non fecimus pretercurrens in medio hoc est dum tractaremus paulo ante de bonis creaturarum effluentibus a per se bono ; per se bonum est suple causa et ce(MS. M f. 200B) -lestium principiorum et reterminationum hoc est speciforme108 figure celestium corporum et circularis eorum motionis que a se ipsis incipientes in seipsas reterminantur (MS. PBN f. 23A) et ipsum per se bonum est causa resume huius substantie vel secundum aliud exemplar latitudinis109 id est substantie celi latissime figure spherice et circulariter mote 101 et] om. P terminationum] reterminationum M et P 103 decentium] decentiarum M et P 104 vero] digna add.P 105 quod] quasi P 106 id est] quod P 107 ad hos] dicit hoc P 108 speciforme] spheriforme P 109 Eriugena 102 12 inaugmentabilis et inminorabilis et totaliter inalterabilis quia nec qualitatem nec quantitatem110 permutat et motuum insonabilium si sic oportet dicere celi volutionis volucionis111 omnino maxime motus enim celi sine sono sunt secundum hunc auctorem licet multi dixerunt illos motus maxime sonoros inter quod interponit si sic oportet dicere et est celi primi volutionis omnino maxima non solum ambitu sed et velocitate et est celi volutionis una dictio composita in greco. Similiter et omnino maxime unica dictio adiectiva et siderorum ordinum quo ponuntur hec quidem superius hec vero inferius et hec polis propinquiora hec vero meridionali et benedecentiarum id est proportionum tam in motibus quam magnitidinibus112 virtutibus decenter et musice ad invicem concordantium et luminum et collocationum seu formitudinum id est fixionum stellarum videlicet que fixe dicuntur et multe motionis id est multiplicis multifarie motionis utpote progressionis retrogradationis nec velocioris nec tardioris nec quod stantis transvagative a medio videlicet zodiaci quarumdam stellarum id est quibus erraticarum et restitutionis periodice circumeabilis et circumive ? duorum luminarium que eloquia vocat magna ab eisdem in eadem utpote ab ortu cosmico in ortum cosmicum et ab occasu in occasum et ab eodem signo zodiaci in idem signum horum inquam omnium est per se bonum causa secundum113 duo que luminaria videlicet que vocantur magna dies et noctes determinate apud nos in terra videlicet degentes quia in superiori parte mundi quo non attingit umbra terre non est visisitudo dierum et noctium sed114 dies continua et menses et anni mensurati determinant et115 ordinant et continent circulares motus temporis et eorum que in tempore dicimus enim de tempore mensurante aliquod116 tempore aut eius motum quod ipsum tempore aut ille motus est determinate et precise tot dierum vel mensium vel annorum vel tot mensium et tot dierum vel aliquo huius modo utpote dicimus tempus117 vite saulis primi regis isaraelis fuisse tot annorum et tot mensium et tot dierum et similiter regnum eius fuisse tot annorum et tot mensium et tot dierum et bella eius similiter comprehendimus sub certo numero annorum et mensium et dierum et pacem regni ipsius et convenienter idem facimus de vite regni bellorum et pacis regis david secundi post ipsum et deinde similiter de salomone et sic convenienter usque ad ul- 110 qualitatem nec quantitatem] quantitatem nec qualitatem P volucionis] om. P 112 magnitudinibus] et add. P 113 secundum] quod add. P 114 tempore] temporale P 115 et] enumerant et add. P 116 aliquod] aliquid P 117 tempus] tempore P 111 13 (MS. M. f. 200vA) -timum regnum israelis et tunc in summam congregando dicimus tempus vitarum regum omnium israelis est tot anni et tot menses et tot dies et similiter regnum israelis universum est tot annorum et tot mensium et tot dierum et similiter dicimus de bellis regni israelis et pace ipsius. Unde dies menses et anni evidenter determinant enumerant ordinant et continent motus circularis118 temporis et eorum que in tempore ; sunt enim hii motus circulares quia a non esse incipiunt et in non esse finiunt. (Dionysiaca 161-172) Quid utique quis dicat de ipso secundum seipsum solari radio ? Ex per se bono enim lumen et imago bonitatum119 propter quod et lucivoce laudatur per se bonum ut in ymagine archetypum manifestatum. Ut enim ultra omnia deitatis bonitas a suppremis et antiquissimis substantiis usque ad extremas pertransit et adhuc super omnes est neque suppremis occupantibus ipsius superexcellentiam neque infimis ambitum120 trans(MS. PBN f. 23B) -gredientibus sed et illuminat potentia omnia et condidit et vivificat et continet et perficit et mensura est entium et seculum et numerus et ordo et ambitus et causa et finis sic utique et divine bonitatis manifestativa ymago, magnus121 et totaliter splendens et semperlucidus sol, secundum maximam resonationem per se boni et omnia quecumque participare ipso possunt illuminat122 et super expansum habet lumen in omnem expandens visibilem mundum et superius (MS. M f. 200vB) et inferius propriorum radiorum splendores. Et si quid123 ipsis non participat hoc non solum124 obscuritatis vel brevitatis est illuminative ipsius125 distributionis sed propter huius susceptionis inaptitudinem126 non repausantium in127 luminis participationem. Igitur multa sic habentium radius pertransiens ea que post illa illuminat et nihil est visibilium quod non attingit secundum proprii splendoris superexcellentem magnitudinem. Sed et ad generationem sensibilium corporum confert et ad vitam ipsa movet et nutrit et auget et perficit et purgat et renovat ; et mensura est et numerus horarum, dierum et omnis eius quod secundum nos temporis lumen : ipsum enim est lumen etsi tunc infiguratum 118 motus circularis] circulares motus P bonitatum] bonitatis P 120 ambitum] habitum M 121 magnus] ymaginis M ; iste add. P 122 illuminat] illuminant M 123 quid] quidem M 124 non] solum add. M 125 ipsius] huius P 126 inaptitudinem] ineptitudinem M 127 in] om. Dionysiaca 119 14 erat quod divinus dixit Moyses et ipsam illam formare128 primam erat129 que secundum130 dierum trinitatem et quantum131omnia ad seipsam bonitas convertit132 et principalis congregatrix est dispersorum ut principiativa133 et unifica deitas et omnia ipsam et principium ut continentiam134 ut finem appetunt et per se bonum est ut eloquia aiunt ex quo omnia subsistunt et sunt ut ex causa omnino perfecta135 (MS. M f. 201A) adducta136 et in quo omnia consistunt ut in omnipotenti profundo custodita et contenta et in quod omnia convertuntur, quemadmodum in proprium singula terminum ; et quod appetunt omnia intellectualia quidem et rationalia cognoscitive sensibilia137 autem et sensibiliter138, sensus autem expertia innata motione vitalis appetitus que autem sine anima et solum entia, ea que ad solam substantialem participationem aptitudine139 secundum eandem manifeste ymaginis rationem et lumen congregat et convertit ad seipsum omnia videntia, mota, illuminata, calefacta, totaliter ab ipsius splendoribus contenta. Propter quod et sol quia140 omnia congregata facit et congregat dispersa141. Et omnia ipsum sensata appetunt aut142 ut videre aut143 ut moveri et144 illuminari et calefieri et totaliter contineri a lumine appetentia. Et nequaquam145 aio secundum antiquitatis verbum quam146 deus ens sol et conditor huius universi proprie procurat mundum manifestum sed quoniam invisibilia divina147 creatione mundi factis intellecta conspiciuntur et eterna ipsius virtus et divinitas. Astruit auctor convenienter quod proprietates solares que tante sunt excellentie et admirabilis efficacie in hoc mundo generabili et corruptibili a per se bono adducte sunt in esse et quod sol (MS. M f.201B) secundum suas proprietates est inter res corporeas manifestissima per se bonitatis ymago sic inquiens : Quid utique quis dicat de ipso solari radio secundum se ipsum 128 formare] terminare M erat] earum P 130 secundum] nos add. P 131 quantum] quemadmodum M 132 convertit] om. M 133 principiativa] principitiva M principativa P 134 continentiam] continentia M 135 omnino perfecta] omniperfecta Dionysiaca ; omnium perfecta P 136 adducta] adduta M 137 sensibilia] sensitiva M 138 sensibiliter] sensitive M 139 aptitudine] appetitudine M 140 quia] quoniam M 141 dispersa] dispersat P 142 aut] vel M et P 143 aut] vel M et P 144 et] om.Dionysiaca 145 nequaquam] neque quod Dionysiaca 146 quam] quoniam Dionysiaca 147 divina] dei a P 129 15 quidem admirabilis res est et excellens et vix dicibilis ipse solaris radius in se ipso consideratus primo148 hoc quod inter ceteras creaturas149 lumen est evidentissima ymago per se bonitatis; unde subiungit: lumen enim ex per se bono est suple et ymago bonitatis; unde et radius solaris secundum seipsum ex per se bono est et imago bonitatis150 propter quod id est propter hoc quod lumen est ymago bonitatis et per se bonum laudatur lucivoce seu lumivoce151 id est per vocationem et nominationem lucis et luminis archetypum lumen videlicet id est principale lumen quod est deus manifestatum in ymagine in lumine videlicet creato quod est dei qui est per se bonitas imago ; manifestans autem convenienter plenius secundum quas sui proprietates (MS. PBN 23vA) est sol imago bonitatis divine benefice operantis in creaturis primo ponit quosdam beneficos et per se bonitatis processus adaptans eis152 convenienter operationes solis varias que causa omnis153 sunt a lumine ipsius uniformiter154 quantum est ex parte agentis operante. Sequitur itaque ut enim ultra et citra quidem vere per se bonum convenienter laudatur lucivoce ut in ymagine excellenter manifestativa bonitatis ut enim est155 bonitas deitas156 ultra omnia existens videlicet pertransit a suppremis et antiquissimis seu venerabilissimis substantiis usque ad extremas substantias videlicet et adhuc licet omnes pertranseat et attingat usque propter suam munditiam super omnes est; neque suppremis occupantibus ipsius divine videlicet bonitatis superexcellentiam neque infimis seu hiis que deorsum transgredientibus seu transcendentibus ambitum seu continentiam ipsius videlicet per se bonitatis. Continet enim omnia et extra eius continentiam nihil ; sed et illuminat157 omnia potentia illuminari et videlicet itaque unumquodque secundum sue susceptibilitatis mensuram. Singula enim quecumque boniformiter participant ex suis luminis158 participant refragentia159 et condit omnia videlicet adducemus160 in esse naturale et vivificat potentia videlicet vivificari et continet in esse videlicet et perficit; et mensura est entium et saeculum et numerus et ordo et ambitus seu continentia et causa et finis ut in superioribus tactum est ; ut inquam bonitas deitatis facit et 161hec omnia sic 148 primo] in add. P] creaturas] om. P 150 unde et radius solaris secundum seipsum ex per se bono est et imago bonitatis] om. P 151 lumivoce] luminose P 152 eis] eius P 153 omnis] omnium P 154 uniformiter] informiter P 155 est] om. P 156 deitas] deitatis P 157 illuminat] illumina P 158 suis luminis] luminis sui P 159 refragentia] refulgentia P 160 adducemus] adducens P 161 et] est add. P 149 16 utique et ymago manifestativa seu manifesta divine bonitatis, magnus iste et totaliter splendens quia nihil est in ipso non splendens et superlucus id est semperlucus sol quia nunquam non lucet et sunt totaliter splendens et semperlucus singule dictiones in greco composite. Sic inquam iste sol secundum maximam162 seu plurimam resonationem per se boni hoc est secundum significationem evi(MS. M f. 201vA) dentissimam per se boni et quod163 secundum vocem sonore roboantem per se bonum et illuminat omnia quecumque participare ipso possunt; hoc est eius lumine et habet lumen super expansum seu super extensum naturale164 dico expandens seu extendens splendores propriorum radiorum superius et inferius quia in omnem undique partem in omnem visibilem mundum id est hunc mundum qui visibilis est non enim attingit in mundum spiritalem quemadmodum divina bonitas expandit sermones suos splendores suos invisibiles ad omnia165 siquidem (si quid?) corporeum videlicet ipsis id est splendoribus solaribus non participat hoc non est obscuritatis vel brevitatis illuminative distributionis ipsius id est solis sed hoc est resume propter ineptitudinem luminis susceptionis seu si composite diceretur latine lucissusceptionis non repausantium sed magis turbatorum vel secundum aliud exemplar non expansorum in luminis participationem quemadmodum non est obscuritatis vel brevitatis divini radii quod ipso non illiminantur mali sed hoc est propter eorum ineptitudinem ad illuminationis susceptionem non sustinentium eius claritatem. Sed ex tenebrositate malitie perturbatorum ad ipsam et non expansorum ad eius spiritalem simplicitatem sed contractorum ad materialia. Igitur radius solaris videlicet pertransiens multa sic habentium id est multorum166 ad luminis susceptionem propter illa non esse perspicua nec repausantium in participatione167 luminis ut sunt oculi infirmi illuminat ea que post illa, et nihil est invisibilium168 quod non attingit secundum excellentem169 magnitudinem proprii splendoris quantum enim est proprii splendoris de magnitudine (MS. PBN f. 23vB) ubique attingit in terram et terrestra si essent perspicua omnino illustraret sicut illustrat ea que sunt post conum umbre terre. Sic divinus radius pertransiens inepta ad sui susceptionem apta ad eam illuminat et nihil est quod non attingit quantum est in sue magnitudinis superexcellentia (.) sed ad generationem sensibilium corporum confert, solaris 162 Notare che le traduzioni dopo Gross hanno « minima », e così traduce il francese. Vedere il testo critico e capire come mai nasce questo errore. 163 quod] quasi P 164 naturale] ille P 165 omnia] et add. P 166 multorum] multa ineptorum P 167 in participatione] om. P 168 invisibilium] visibilium P 169 excellentem] superexcellentem P 17 videlicet radius temperate calefaciens in hoc existens ymago conditoris et sensibilium et spiritalium et ad vitam tam sensibilem videlicet quam plantativam ipsa movet id est corpora animalium et plantarum et nutrit et auget et perficit secundum magnitudinem et vires et actus naturales et purgat a non convenientibus videlicet nature et renovat utpote corporalium170 per reductionem ad sanitatem et corpora plantarum ad vivorem et fructificationem; hoc faciens non ex electione sed ex naturali virtute a conditore accepta in hiis existens ymago divine bonitatis omnia et spiritalia et sensibilia et vegetabili(MS. M f. 201vB) -a vivificantis et inesse continentis et in virtutibus et viribus naturalibus et earum actibus perficientis et purgantis et renovantis (.) et lumen solis videlicet mensura est et numerus horarum et dierum et omnis eius quod secundum nos temporis quia eius motu mensurantur et numerantur hore dies menses et anni et bene lumen solare est mensura omnium temporum. Ipsum enim solare videlicet lumen et tunc (etsi nunc) infiguratum erat in corpus videlicet et substantiam solis quod divinus Moyses dicitur (dixit) et terminare ipsam illam primam trinitatem earum dierum que secundum nos; primi enim tres dies qui fuerunt ante solis conditionem secundum scripturam indifferentes erant hiis qui post ea et qui apud nos temporaliter sunt; quos dies non fecit nisi lux primo creata et cum unius et indifferentis una et indifferens sit causa; lumen solare mensurans et numerans horas et dies que secundum nos non est aliud ab proprio post171 lumine quod mensuravit et numeravit tres dies primos. In hiis itaque est lumen solare ymago bonitatis divine que est mensura entium et seculum et numerus et ordo et ambitus et causa et finis. Ad ostendum autem adhuc plenius quod lumen solare est manifesta ymago bonitatis divine adiungit adhuc quosdam beneficos per se bonitatis processus assimilans eis convenienter solaris luminis illuminativos actus simbolice significantes divine bonitatis enumeratos( ?) processus sic et inquiens : Et quemadmodum bonitas divina videlicet convertit omnia ad se ipsam ut eius videlicet participatione sunt bona et principalis congregatrix est dispersorum ut deitas principitiva id est ad se principium revocativa et unifica. Si enim singula entia et agregatio et acervus ex hiis se considerentur dispersa quidem sunt per naturarum et actuum diversitates sed divina bonitas convertens et revocans omnia ad sui participationem congregat ea ad sui unitatem et est hec congregatio et unificatio dignior meliorque et principalior quam sit congregatio et unio multorum individuorum in una specie vel multarum specierum in uno genere et ut in hac congregatione et unificatione delectabiliter maneant cum nihil delectetur 170 171 corporalium] corpora animalium P proprio post] ipso primo P 18 nisi in participatione appetiti datus est a per se bonitate omnibus et singulis appetitus ipsius quo ipsam appetunt ut causam et principium essendi et ut sui in esse conservationem et ut finem quo participantia optime sunt. Unde sequitur et omnia ipsam id est divinam bonitatem appetunt ut principium ex quo videlicet sunt ut continentiam inquam sunt et permanent ut finem per quem et propter quem bene sunt; hoc autem ex eloquiis (MS. PBN f. 24A) confirmat auctor subiungens et per se bonum (MS. M. f. 202A) est ut eloquia aiunt ex quo omnia subsistunt et sunt, adducta in esse videlicet a non esse ex causa omnia perfecta; per se bonum enim est causa omnium non indigens adiutorio vel adiunculo extrinseco; a productione causatorum a non esse in esse quod est esse causam perfectam et per se bonum (.) resume est ut eloquium aiunt in quo omnia constiterunt (consistunt) in eternis videlicet rationibus ut custodita et contentius (contenta) in omnipotenti profundo id est in mente divina cuius profunditas est inpenetrabilis seu in omnipotenti plantatione in mente enim divina in eternis omnium rationibus que plantata sunt omnia; grecum enim vocabulum pro quo nos posuimus 'profundum' et alii172 'plantationem' significat profundissimi? profundum et significat vas in quo fit plantatio et necesse est ut in quo omnia erant contenta et custodita antequam essent(;) in eodem sunt contenta et custodita in esse et per se bonum est ; resume adhuc in quod omnia seu 'ad quod omnia'173 convertuntur quemadmodum singula in proprium terminum . Non enim est ultra melius ad quod converti possunt vel quo adepto melius esse possunt. Ipse enim est ut ait apostolus174 « ex quo omnia » a non esse in esse sunt adducta « in quo » omnia continentur et permanent, « per quem » omnia ut per finem ultimum et optimum optime sunt; omnia itaque appetunt per se bonum ut principium ut continentiam ut finem(.) ipsa eum appetentia distincta secundum virtutes et actus naturales propter quod sunt diversimode sunt illud appetunt unde sequitur et per se bonum est resume quod omnia appetunt ita videlicet qud intellectualia quidem id est substantie angelice separate naturaliter a corporibus et rationalia id est anime hanc affecte naturaliter ad coniunctionem cum corpore organico cognoscitive appetunt 175naturaliter angeli et anime rationales cognoscere absque simbolis per se bonum utpote felicitate eorum et perfectissima perfectione existente in amante ipsius cognitione(.) sensitiva autem sensitive actus enim sensitivorum maxime eis 172 Sarraceno. Nota che parafrasa anche usando questo termine. 173 Sarraceno 174 Cf. I Corinthiens 8,6 : « nobis tamen unus Deus Pater ex quo omnia et nos in illum et unus Dominus Iesus Christus per quem omnia et nos per ipsum » 175 appetunt] autem add. P 19 naturalis est 176 sentire in quo actu cum non impedite sentiuntur convenientia consistit sensitivorum felicitas et perfectio quam sensitive ( ?) appetunt in quam tunc sensitiva sunt ; expertia autem sensus utpote plante innata motione vitaliter177 (vitalis) appetitus (.) appetunt suple per se bonum; virtus enim naturalis unde plante sunt plante est vis vegetativa que movet in nutrimento uti et generare in quibus actionibus non inpeditis est plantarum perfectio quam naturaliter appetunt ; que autem sine anima seu inanimata et solum entia utpote lapides et mettalla et huius(modi) appetunt suple per se bonum ea aptitudine que ad solam substantialem participationem; est enim eis inquantum solum entia sufficiens perfectio participare subsistentia quia igitur cuiuslibet perfectio et bene esse et sibi competens felicitas consistit in actione (MS. M. f. 202B) naturali propter quam est non impedita quam suam perfectionem et bene esse et sibi competentem felicitatem naturaliter appetit unumquodque ; perfectio autem aut bene esse aut felicitas non est nisi participatione per se perfectionis et per se bonitatis et per se felicitatis manifestum quod unumquodque appetit distincte per se bonum secundum distinctionem sui actus naturalis ita inquam est de per se boni beneficis actibus et appetitu ipsius ab omnibus ut predictum est(.) secundum eandem rationem manifeste ymaginis (MS. PBN f. 24B) id est luminis solaris quod est manifesta ymago per se bonitatis habens non equaliter sed a multum longe imitativas proprietates per se boni et lumen solare videlicet et congregat et convertit as seipsum omnia videntia ut sui videlicet participatione sint videntia ; mota ut videlicet sui participatione moveant non enim ut existimo movetur178 aliquod179 corporeum nisi participatione solaris luminis sese numerantis et inimitabiliter sese replicantis ut patet in generatione solaris radii ; illuminata ut sui participatione sint illuminata et visibilia ; calefacta ut sui participatione sint calida. Non enim posset quis180 disagregari et disagregando calefieri nisi participatione luminis se undique circa se innumerabiliter multiplicantis et diffundentis(.) totaliter id est generaliter contenta ab ipsius splendoribus omnia enim a splendoribus luminis solaris contenta et comprehensa et181 imitata congregat et convertit ad se ut sui participatione aliquid utile in mundi huius universitate operentur propter quod id est 176 naturalis est] rep. P vitaliter] vitalis P 178 movetur] modo P 179 aliquod] aliquid P 180 quis] quid P 181 et] ut P 177 20 propter hoc quod solare lumen predicto modo omnia mundana congregat et convertit ad se et sol qui omnia congregata seu unita facit et congregat dispersa ut hec congregatio sit eis non molesta sed unicuique pro suo modo delectabilis et omnia sensata seu sensibilia appetunt ipsum vel ut appetentia videre ex eius participatione videlicet vel ut moveri hoc est ut eius participatione moveantur et illuminari et calefieri et totaliter contineri a lumine (.)appetunt enim hiis informari ex solaris luminis participatione. Omnia autem iam tantis laudibus extulit solem et ex hoc posset videri quod more gentilium secundum antiquitatis consuetudinem nec182 vocare solem veterem et antiquum et deum huius universi conditorem et rectorem est183 (.) removet hoc subiungens et nequaquam aio secundum antiquitatis verbum ser rationem184 quam (quoniam) deus ens185 sol et conditor huius universi, proprie, hoc est ex sua propria virtute non aliunde recepta, procurat gubernando manifestum mundum id est hunc mundum sensibilem(;) sed ratio suple predicta dixi de sole quoniam invisibilia dei et eterna ipsius virtus et divinitas conspiciuntur intellecta hoc est secundum intellectum factis id est perfecta a creatione mundi principalis congregatrix est in greco una dictio composita. (Dionysiaca 172-178) (MS. M. f. 202vA) Sed hec quidem in symbolica theologia. Nunc autem intelligibilem per se boni lucivocationem luce186 laudandum et dicendum quoniam lumen intelligibile qui bonus dicitur propter omnium187 supercelestem intellectum188 replere intelligibili lumine, omnem autem ignorantiam et errorem expellere ex omnibus quibus utique infit animabus et omnibus ipsis lumen sacrum tradere et intellectuales ipsarum oculos repurgare a circumposita ipsis ex ignorantia nebula et removere et replicare multa gravitate tenebre conclusos189 et tradere primo quidem splendorem moderatum. Deinde illis velut regustantibus lumen et magis appetentibus magis seipsum videre et190 habundantius illuminare quoniam dilexerunt multum et semper extendere ipsas ad ea que ante secundum ipsarum ad respectum analogiam. Lumen igitur intelligibile dicitur quod super omne lumen bonum ut radius fontanus et superemanans luminis fusio omnem supermundanum et circummundanum et 182 nec] vellet P est] om. P 184 Sarr. Eri ha 'verbum come Gross. 185 È così in Dionysiaca, ma non suona bene in latino. Ci vuole il verbo. Eri ha 'est', Sarr. 'existens', Hild 'erat'. 186 luce] nobis LAT 1420 187 omnium] add. M 188 intellectum] om. M 189 conclusos] conclusas M et P 190 et] autem add. M 183 21 immundanum intellectum ex plenitudine ipsius illuminans et intellectuales ipsorum totas renovans virtutes et omnes excedens superexpandi et omnibus superexcellens (MS. M f. 202vB) superponi et simpliciter omnem illuminative virtutis donationem ut archilucis191 et superlucis192 in se ipso comprehendens et superhabens et193 rationalia et intellectualia (MS. PBN 24vA) omnia congregans et congregata faciens. Etenim quemadmodum ignorantia divisiva errantium est, sic intelligibilis luminis presentia congregativa et unitiva illuminatorum est et perfectiva et adhuc conversiva ad vere ens a multis opinionibus convertens et varias visiones aut194 proprie magis dicere phantasias in unam195 et puram et uniformem congregans cognitionem et uno et unifico lumine implens. Secundum ordinem enumerationis divinorum nominum in titulo huius capituli necessario counitorum in nominatione boni, post bonivocationem agit de lucivocatione laudamus deitatem inquantum ipsa est lumen intelligibile illuminans et replens intellectibili lumine celestes substantias angelorum et convenienter animas rationales ita quod quamlibet proportionaliter et commensurate sue susceptibilitati et est iste processus divine providentie ad creaturas summe beneficus. Nihil enim melius quam dei intellectualis cognitio que eius196 amore puro necessario est repleta et propter hoc post bonivocationem que generaliter continet omnes beneficos divine providentie processus convenienter197 sequitur divina nominatio ab hoc processu sumpta. Excusans itaque se primo quare non plura dicit hic de lumine solari quod est manifestissima imago incorporalibus per se bonitatis ait: Sed hec quidem id est proprietates et actus solaris luminis in simbolica theologia plenius erunt videlicet expressa; ad illum198 enim tractatum proprie pertinet plena explanatio proprietatum199 corporalium. Nunc autem laudandum nobis intelligibilem lucivocationem id est luminis nominationem per se boni et dicendum quoniam qui bonus id est deus qui solus est per se bonus dicitur lumen intelligibile id est non corporale vel materiale sed sola intelligentia comprehensibile propter replere quidem intelligibili lumine ad videndum in- 191 archilucis] archilucus M et P superlucis] om. M superlucus P 193 et] prehabens add. P 194 aut] vel M et P 195 unam] nam add. P 196 eius] est P 197 convenienter] conveniens P 198 illum] illius P 199 proprietatum] rerum add. P 192 22 (MS.M f. 203A) -tellectualiter verum et bonum omnem supercelestem intellectum id est omnem intellectum angelicum200, expellere autem omnem ignorantiam et errorem ex201 quibus utique infit animabus, et202 omnibus ipsis animabus videlicet purgatis ignorantia et errore tradere sacrum lumen quo illuminatus intellectus cognoscit et amat verum et bonum et repurgare intellectuales oculos ipsarum id est animarum a nebula seu caligine seu fere circumposita ipsis ex ignorantia. Non enim semel ante primi luminis susceptionem indigent anime purgari203 et204 tenebra et nebula ignorantie et erroris sed semper sicut ipsa nebula restatuvit205 et renascitur ex corpore quod corrumpitur et aggravat 206et ex concupiens adversus spiritum et ex materialibus fantasmatibus et ex intentionis proprie in visionem veritatis relaxatione. Sic indiget ipsa anima semper repurgari ab ignorantie et erroris nebula et207 removere seu amovere et replicare seu refirmare conclusas animas videlicet multa gravitate tenebre ignorantie videlicet et erroris. Divinum enim lumen repurgans ab ignorantia amovet eas a claustris et clausura gravitatis tenebrarum et replicat et reponit eas in lumine; et refirmat et208 tradere primo quidem splendorem moderatum, deinde, videre seipsum209 magis illis id est animabus velut regustantibus lumen et magis appetentibus lumen videlicet illuminare. Sic videlicet magis appetentes habundantius quoniam dilexerunt multum, et semper extendere ipsas animas videlicet ad ea que ante secundum analogiam ipsarum ad respectum seu ? ad lumen videlicet enim anime se extendant in ea que ante per liberum arbitrium hoc tamen agunt agente in eis et movente eas divino lumine. Propter210 hoc igitur que (MS. PBN f. 24vB) dicta sunt hoc est propter replere ut dictum est et propter expellere et propter tradere et propter cetera sequentibus infinitivus cum adiunctus eorum significata subintelligendum est enim hanc proposition propter convenienter adiungendam ad ista infinitiva singula dicitur ille qui solus bonus lumen intelligibile. Ex premissis autem concludens lumen igitur intelligibile dicitur bonum quod super omne lumen per se bonum enim quod predicto modo illuminat intelligentias angelicas et animas 200 angelicum] propter add. P ex]omnibus add. P 202 et] propter add. P 203 purgari] purgare P 204 et] a P 205 restatuvit ] restaurat P 206 aggravat] animam add. P 207 et] propter 208 et] propter 209 seipsum]se ipsis P 210 Propter] Et propter P 201 23 rationales purgat a tenebris ignirantie et erroris ut211 analogice earum susceptibilitatibus gradatim illuminat usque ad perfectum; necessario est super omne lumen212 et dicitur intelligibile lumen non ut ab alio extra illuminatum vel exsistens lumen sed ut radius fontanus non aliunde. Sed ex se effundens lumen et luminis fusio seu si latine diceretur: (forse no i:, ma virgolette) uno verbo lucifusio superemanans hoc est habundantius emanans quam capi possit ab aliquo susceptibili luminis radius dico vel lucifusio illuminans ;potest hoc adiectivum enim illuminans213 in greco femini (MS. M f. 203B) generis adici huic dictioni radius vel huius dictionis lucifusio quarum utraque est in greco similiter generis femini ; illuminans inquam ex plenitudine ipsius omni intellectui supermundanis214 id est intellectum suppremorum ordinum angelicorum deo supermundane assistentium215 et circummundanum id est intellectum ordinum angelorum in dispositione mundorum deo ministrantium inmundanum id est intellectui angelorum et hominum gentibus principantium et rempublicam civilem vel ecclesiasticam actu administrationis dirigentium et renovans radius videlicet et216 lucifusio totas intellectuales ipsorum virtutes seu potentias et omnes (omnis ?) ; divinus enim radius virtutes angelicas intellectuales totas et omnes renovat non a tenebrositate aliunde habita in lucem restituens sed ne decidant in tenebrositatem217 in lucis recentia conservans humanas autem intellectuales virtutes renovat et tenebrositate in luce218 revocans et in lucis habite novitate conservans excedens seu transcendens vel secundum aliud exemplar219 continens seu circumhabens divinus videlicet radius hoc scilicet superexpandi seu superordinandi220 divinus enim radius omnibus superexpansus et superordinatus sua infinita dilatatione excedit et transcendit inmenso excessu et transcensu omnia quibus superexpanditur et superordinatur: et ita excedit et transcendit ipsum superexpandi et superordinari commensuratum et modificatum secundum virtutem suscipientium ac pro hoc ipso excessu et transcensu undique supermundante continet et circumhabet ipsum superexpandi et superexcellens seu superhabens superponi seu superiacere omnibus superexcellit enim divinus radius in se infinitus; ipsum superponi omnibus modificatum in suscipientibus ad illorum virtutem. 211 ut]et P lumen]lumine P 213 Potest hoc adiectivum enim illuminans] om. P 214 Omni intellectui supermundanis]omnem intellectum supermundanum P 215 assistentium] existentium P 216 et] vel P 217 tenebrositatem]tenebrositate P 218 luce]lucem P 219 Hild Eri. Sarr è =Gross. 220 superordinandi]superordinari P 212 24 Et advertendum quod sic ut dictum est oportet ordinare constructionem quia hec verba superextendi et superponi more greci idiomatis ponuntur nominaliter in casu accusativo ut potest per articulum utrique verbo propositum et ideo necesse est ut hec dictio excedens regat hoc verbum superextendi et hec dictio superexcellens hoc verbum superponit tanquam nominaliter et accusative posita. Sic itaque divinus radius in se infinitus excedit et superexcellit propria superexpansionem et superpositionem modificatam in suscipientibus ad suscipientium mensuram et similiter radius fontanus resume est comprehendens in seipso ut archilucus id est principaliter lucens et superlucus id est superlucens221 et superhabens et prehabens omnem divinationem seu principalitatem illuminative virtutis . Divinus (MS. PBN f. 25A) enim radius in eternis rationibus prehabet antequam procedat in actum illuminativum et superexcellenter habet quia excellentius super omnia in eternis rationibus quam in seipsis nihil extra sui comprehensionem relinquens omnem divinationem et principalitatem effectivam regitivam et directivam (MS. M f. 203vA) usque ad consummationem omnis virtutis illuminantis et illuminate congregans in sui luminis videlicet unificam participationem rationalia et intellectualia id est homines et angelos et faciens congregata id est unita in luminis participatione fovente, augente et consummante. Quidem autem divinus radius illuminativus ad scientiam sit congregativus et unificus illuminatorum probat per oppositam ignorantiam divisivam errores in varios errores tam opinionis quam voluntatis dicens : Etenim quemadmodum ignorantia est divisiva errantium. Sic presentia intelligibilis luminis est congregativa et unitiva illuminatorum et perfectiva et adhuc conversiva convertens a multis opinionibus ad vere ens id est ad deum puram et simplicem unitatem et congregans varias visiones (vel proprie magis dicere) fantasias in unam veram et puram et uniformem cognitionem et implens uno et unifico lumine. Lumen enim divinum in se unum omnes eo participantes facit cor unum et animam unam et unum in ipso. (Dionysiaca 178-185) Hoc per se bonum laudatur a sacris theologis et ut pulcrum et ut222 pulcritudo et ut dilectio et ut dilectum et quecumque alie bene223 decentes sunt pulcrifice et gratiose pulcritudinis divine nominationes. Pulcrum autem et pulcritudo non divisibile in ea 221 et superlucus id est super lucens] om. P ut] om. M et P 223 bene] bone M et P 222 25 que224 in uno tota comprehendit causa. Hec enim in entibus quidem intelligibilibus omnibus in participationes et participantia dividentes pulcrum quidem esse dicimus quod pulcritudine participat pulcritudinem autem participationem pulcrifice totorum pulcrorum cause. Supersubstantiale vero225 pulcrum pulcritudo quidem dicitur propter ab ipso omnibus existentibus traditam proprie unicuique pulcritudinem. Et ut omnium et fulgoris causa ad (MS. M f. 203vB) similitudinem luminis choruscans omnibus pulcrificans226 fontani radii ipsius traditiones et ut omnia ad se ipsum vocans unde et pulcritudo dicitur et ut tota in totis in idem congregans. Pulcrum autem ut omnino227 pulcrum228 et superpulcrum et semper ens secundum eadem et similiter pulcrum et neque factum neque destructum neque auctum neque minoratum neque quo quidem pulcrum quo autem turpe, neque quod tunc quidem tunc autem non, neque ad hoc quidem pulcrum ad hoc autem turpe, neque hic quidem hic autem non, ut aliquibusque229 quidem ens pulcrum aliquibus autem non, pulcrum et230 ut ipsum secundum seipsum cum seipso uniforme semper ens231 et ut omnis pulcrifontanam pulcritudinem superexcellenter in seipso prehabens. Simplici enim et supernaturali totorum pulcrorum natura omnis pulcritudo et omne pulcrum uniformiter secundum causam preexistit232. Ex pulcro hoc omnibus existentibus esse secundum propriam rationem singula pulcra et propter pulcrum omnium concordie et amicitie et communicationes et pulcro omnia uniuntur et principium omnium pulcrum ut factiva causa et movens tota et continens proprie pulcritudinis amore et terminus (MS. M. f. 204A) omnium et dilectum ut perfectiva causa (pulcri enim gratia omnia facta sunt) et exemplficatum (quoniam secundum ipsum omnia determinantur). Propter quod et idem est bono pulcrum quoniam bonum et pulcrum secundum omnem causam omnia appetunt et non est aliquid233 entium quod non participat pulcro et bono. Quia234 lux est235 maxime pulcrificativa et pulcritudo236 manifestativa convenienter post luci vocationem adiungit auctor de pulcro et et pulcritudine 224 que] in uno vero] autem M et P 226 pulcrificans] pulcrificas M et P 227 omnino] omni M et P 228 pulcrum] simul (similis?) add. M et P 229 aliquibusque] aliquibus M et P 230 et] sed M 231 semper ens] pulcrum add. P 232 preexistit] preextitit P 233 aliquid] aliquod M et P 234 Quia] hec add. P 235 est] om. P 236 pulcritudo] pulcritudinis P 225 26 (MS. PBN f. 25B) dictis de deo. Ait itaque hoc per se bonum de quo videlicet predictum est tam per bonivocationem quam per lucivocationem laudatur a sacris theologis et(,) id est etiam(,) ut pulcrum et ut pulcritudo et ut dilectio et ut dilectum , et quecumque alie benedicentes sunt divine nominationes pulcrifice seu formifice et gratiose pulcretudinis seu specificatis237. Est autem pulcritudo concordia et convenientia sui ad se et omnium suarum partium singularium ad seipsas et ad se invicem et ad totum harmonia et ipsius totius ad omnes. Deus autem summe simplex est sui ad se summa concordia et convenientia absque possibilitate alicuius dissonantie vel discrepantie non solum omnibus concors sed et omnibus prestans ipsa est concordia . Malicia enim cui bonitas dissonat nihil est entium propter hoc deus est per se pulcritudo et pulcrum nec est in eo aliud pulcritudo quam238 est pulcrum et aliud ipsum pulcrum sicut est in creaturis. Dilectio autem cum sit appetitus convenientis ipsa est maxime proprie pulcri. Sic amor et caritas et eros qui est amoris superhabundantia. Et cum deum nominant pulcritudinem per se amabilem in sui intentione convoluerit (convoluunt ?). Advertendum autem quod239 pulcro hic ponitur in greco kalon et240 pulcritudine kallos a quo nomine diximus241 calon derivari et verisimile est quod kalon in hoc loco convenientius interpretatur pulcrum quam bonum propter nomen pulcritudinis adiunctum tanquam nomen significans abstractive non242 significanti concretive; sicut convenienter coniuncta sunt dilectio et dilectum in canticis quoque canticorum ubi dicitur « ecce es pulcher frater vel iuvenis»243 in greco ponitur kalos et ubi dicitur de sponsa « ecce es pulcra, proxima mea »244: in greco habetur kalh. Sequitur pulcrum autem et pulcritudo non divisibile ut iam pretactum est in ea causa que comprehendit tota id est universa in uno. Idem enim pulcrum et pulcritudo sicut iustum et iustitia et similia in deo qui omnia revocat ad sui unius participationem et omnia habet in se uno causaliter ; hec enim id est pulcrum (MS. M f. 204B) et pulcritudinem dividentes quidem in omnibus entibus intelligibilibus id est in angelis in quibus minus videntur hec divisa et diversa et diversa decidentes inquam in participationes id est vires participatas et participantia245 quidem pulcrum esse quod pulcritudine participat, pulcritudinem autem participationem cause pulcrifica246 totorum id est 237 specificatis] speciositatis P quam] qua P 239 quod] pro add. P 240 et] pro add. P 241 diximus] superius add. P 242 non] nomini P 243 Cantico dei Cantici 1,16 : « ecce tu pulcher es dilecte mi et decorus lectulus noster floridus » 244 Cantico dei Cantici 1,15 (versione LXX). L'altra versione ha « amica mea ». 245 participantia] dicimus add. P 246 pulcrifica] pulcrifice P 238 27 universorum pulcrorum. Participatio enim qua angeli participant per se pulcretudine omnia pulcrificante est eorum pulcritudo ; proprii vero ab hac participatione denominantur pulcri existentes alii secundum essentiam a dicta participatione quod patet per angelos qui ceciderunt. Sic in hiis itaque est divisum pulcrum a pulcritudine sed in primo pulcro non est sic; unde sequitur supersubstantiale autem pulcrum pulcritudo quidem dicitur ac per hoc idem est ipsi esse pulcrum et esse pulcritudinem . Dicitur inquam pulcritudo propter pulcritudinem traditam ab ipsa omnibus existentibus unicuique proprie id est unicuique convenienter. Non enim eadem est unicuique conveniens pulcritudo et dicitur pulcritudo (.) resume ut causa consonantie seu concordie247 seu conveniencie248 fulgoris seu claritatis249 omnium ad similitudinem luminis corruscans omnibus pulcrificas250 traditiones fontani radii ipsius251 , et ut vocans omnia ad seipsum ab hoc itaque benefico processu nominatur per se bonum per se pulcrum pulcritudo quod ipsum videlicet tribuit omnibus itaque unicuique sibi congruam pulcritudinem id est consonantiam manifestam et dilucidam ut pretactum est sui ad se et suorum ad invicem et ad se et ad ea que exterius (MS. PBN f. 25vA) et hoc facit ad similitudinem luminis solaris ea que in hoc mundo sensibili per largitiones congregativas et unificas pulcrificantis ipsi252 fontano suo radio congregans et unificans253 prout possibile est ad sui unitatem et in hoc ea vere pulcrificans et ex hoc beneficio dicitur pulcritudo (.) sicut subiungit auctor dicens unde et pulcritudo dicitur et insuper dicitur pulcritudo ut congregans tota in totis et in idem. Que enim congregat et unificat et pacificat in se ipsa ea facit in ad invicem concordia et unita ut possibile est in sese ad invicem totaliter circumvidentia254 ut concorditer revocentur et reducantur in idem sue in idemptitatis participatione et hoc est summa rerum pulcritudo et ab eius efficientia dicitur per se bonum pulcritudo. Pulcrum autem dicitur resume255 per se bonum ut omnipulcrum256 simul et superpulcrum ; habet enim257 in se causaliter omnem pulcritudinem et causa est propter quam omne quod pulcrum est258 et simul cum hoc excedit omne pulcrum incomparabiliter ( ;) ... 247 concordie] convenientie P convenientia] et add. P 249 Eriugena e Sarr. 250 pulcrificas] pulcrificans P 251(manca luminis da sta frase) 252 ipsi] ipsa P 253 unificans] et plulcrificans add. P 254 circumvidentia] circumincedentia P 255 resume] autem add. P 256 omnipulcrum] omne pulcrum P 257 enim] om. P 258 est] participatione pulcritudinis pulcrum est om. P 248 28 et superpulcrum259 de deo dictum significat ipsum omnis pulcri causam et260 incomparabiliter omne pulcrum excedentem et non solum hoc significat nomen pulcri de deo dictum sed cum pulcrum consistat in concordi convenientia et nihil tam fit concors quam simpliciter et omnimode semper idem ac per hoc nihil tam pulcrum nomen pulcrum dictum de deo signat261 cum eo quod predictum est (MS. M. f. 204vA) simpliciter et omniphaire semper idem de deo. Unde sequitur et semper ens hoc est per se bonum dicitur pulcrum ut omnipulcrum et superpulcrum262 et ut resume semper ens263 secundum eadem et similiter pulcrum quod ostendit pro convenientia dicens et neque factum neque destructum , neque auctum neque minoratum , vel secundum aliud exemplar corruptum264 , neque quo quidem pulcrum , quo autem turpe , neque quod tunc quidem , tunc autem non neque ad hoc quidem pulcrum , ad hoc autem turpe , neque hic quidem , hic autem non , ut aliquibus quidem ens pulcrum , aliquibus autem non pulcrum. In hiis enim omnibus et singulis esset aliquis defectus simplicis omnimode et sempiterne idemptitatis sed dicitur pulcrum resume ut ipsum secundum seipsum cum seipso uniforme semper ens pulcrum. Non enim aliunde est pulcrum sed secundum seipsum semper idem est ens cum265 sempiterna ydemptitate omnimode invariabili conveniens et ut prehabens eternaliter videlicet in seipso excellenter266 fontanam pulcritudinem omnis pulcri. Et vere prehabet fontanam pulcritudinem omnis pulcri267. Simplici enim et supernaturali natura tototrum pulcrorum , preexistit secundum causam uniformiter omnis pulcritudo et omne pulcrum. Per se bonum enim et supersubstantiale pulcrum preextitit eternaliter uniformiter et invariabiliter secundum rationes causales eternas omnis pulcritudo et omne pulcrum et universa pulcra in ipsis eorum eternis rationibus exstiterunt simplici et supernaturali natura. Ex pulcro hoc id est ex pulcro supersubstantiali est suple omnibus existentibus esse singula pulcra ita videlicet quod unumquodque secundum propriam rationem. Non enim ut268 pretactum est eadem pulcritudo est diversis conveniens sed que est huic (hinc ?) pulcritudo269 alteri esset deformitas et propter pulcrum omnium concordie et amicitie et communicationes. Propter pulcrum enim supersubstantiale ut propter causam efficientem et propter pulcrum participatum 259 et superpulcrum] et sic pulcrum P et] om. P 261 signat] significat P 262 superpulcrum] semperpulcrum P 263 semper ens] superens P 264 Non in Dionysiaca 265 Ens cum] se ipso P 266 excellenter] superexcellenter P 267 Et vere prehabet fontanam pulcritudinem omnis pulcri] om. P 268 ut] om. P 269 est diversis conveniens sed que est huic] om. P 260 29 ab omnibus ut propter causam finalem sunt elementorum et inanimatorum270 concordie et rationalium amicitie et animalium communicationes et simpliciter omnium ad invicem pax et mutuus appetitus et ex ad invicem iuvamentum insimul omnia participent per se pulcro et sint insimul pulcra valde. Et quia hoc in predictis verbis dixit unius expresse expressius dicit ea verbis subsequentibus subiungens et pulcro omnia uniuntur conversa videlicet ad per se pulcrum et ipsum appententia ut eius participa(MS. PBN f. 25vB) -tione uniantur (.) et pulcrum est suple principium omnium ut factiva causa et movens tota ut gubernativa omnium causa vel movens in sui appetitum et continens in unitate videlicet pacis et concordie amore qui videlicet eroos dicitur proprie pulcritudinis. Omnia enim et singula naturaliter summe amant sibi condecentem pulcritudinem vel sic et pulcrum est continens omnia in esse et congregans271 in unitatem amore sue pulcritudinis. Appetitu enim naturali prime pulcritudinis sunt et unita sunt omnia et terminus omnium per se pulcrum enim nec hec nec illa terminat definitione illa vero (MS. M. f. 204vB) definitionis privatione ut sic servetur rerum universitas in sibi (nisi ?) concedente pulcritudine et ? ut perfectiva seu finalis272 causa. Per se pulcrum enim omnia appetunt et diligunt ut finem optimum et in bene esse perfectivum. Pulcri enim gratia omnia facta sunt ut273 exemplificativum id est habens274 eternaliter omnium creandorum exemplaria id est rationes exemplares secundum quas omnia antequam essent predeterminant ; exemplificativum itaque omnium est per se pulcrum quoniam secundum ipsum in eternis videlicet exemplaribus rationibus omnia determinantur . propter quod id est propter hoc quod omnia appetunt275 pulcrum sicut supra dictum est quod omnia appetunt bonum et, id est etiam , idem est bono pulcrum , quoniam omnia appetunt bonum et pulcrum secundum omnem causam id est ut causam effectivam et finalem et formalem id est formativam et etiam ut subsistentem materiam et non est aliquod entium quod non participat pulcro et bono alioquin non276 esset appetitus naturalis omnium cassus et vanus. Quod enim omnia communiter appetunt non potest esse nisi super omnia et hoc non est nisi unum et idem. Si igitur omnia communiter appetunt bonum et pulcrum idem est bonum et pulcrum. Sed dicet aliquis quod idem sunt bonum et pulcrum secundum rem sed cum nomina 270 elementorum et inanimatorum] om. P congregans] et add. P 272 Sarraceno. 273 ut] et P 274 habens] habent P 275 appetunt] om. P 276 non] enim P 271 30 de deo dicta significent beneficos eius processus ad creaturas, bonum et pulcrum diversa ratione; bonum enim dicitur deus secundum quod adducit omnia in esse et bene esse et promovet et consummat et conservat; pulcrum autem quantum omnia sibi ipsis et ad invicem in sui ydemptitate facit277 concordia. Sed hec rationum diversitates sese ad invicem sic continent quod neutra vel esse vel278 appeti potest sine altera. Non enim potest universitas aut aliquod esse et bene esse sine concordia vel concordia nisi in bene esse nec appetita279 esse vel bene esse nisi simul appetito concorditer esse nec e contrario ; malorum enim et deficientium in quantum talia non est concordia. Bonum igitur et pulcrum de deo dicta in processibus etiam ad creaturas quos significans et qui possunt dici horum nominum rationes ut in illis rationibus realem habent ydemptitatem nec posset esse aliter unus omnium et communis boni et pulcri appetitus280. (Dionysiaca 185-189) Tunc enim bonum et pulcrum secundum omnem causam omnia appetunt, et non est aliquid entium quod non pulcro participet et bono. Audebit autem et hoc dicere ratio : quoniam et non ens participat pulcro et bono. Tunc enim et ipsum pulcrum et bonum quando in deo secundum omnium ablationem supersubstantialiter laudatur. Hoc unum bonum et pulcrum singulariter est omnium multorum pulcrorum et bonorum causa : ex eodem omnes entium substantiales existentie, uniones et discretiones, identitates, alteritates, similitudines, dissimilitudi(MS M. f. 205A) -nes, communiones contrariorum discretorum, incommixtiones unitorum, providentie superiorum, ad invicem continentie coordinatorum, conversiones minus habentium, omnium ipsorum custoditive et intransmutabiles mansiones et collocationes ; et rursus omnium in omnibus proprie unicuique cohabitationes et concordie et inconfuse amicitie et harmonie universi, et in universo contemperantie, indissolute contientie entium, indeficientes suc(MS. PBN f. 26A) -cessiones formatorum, stationes omnes et motiones que intellectuum que animarum que corporum. Statio enim est omnibus et motio super omnem stationem et motionem, collocans unumquodque in suiipsius ratione et movens ad propriam motionem. 277 facit] et add. P vel] om. P 279 appetita] appetitur P 280 appetitus] Tunc enim bonum et pulcrum secundum omnem causam omnia appetunt, et non est aliquid entium quod non pulcro participet et bono om. M 278 31 Dixit proximo omne ens participare pulcro et bono. Hic autem adicit quod etiam non ens pulcro et bono participat. Deus enim laudatur pulcrum et bonum281 significant eius pretactos beneficos processus 282 per omnis pulcri et boni ablationem inquam communicat283 cum ipso non ens licet ablatio horum in deo in hoc differat ab ablatione284 in non ente quod in deo insinuat ipsum supersubstantialiter excellere omne pulcrum et bonum quod non insinuat in non ente. ratione tamen pulcri et boni inquantum ipsa constat in omnis pulcri et boni ablatione communicat et participat non ens et hoc est quod ait : audebit autem hoc dicere ratio seu sermo quoniam et non ens participat pulcro et bono. Tunc enim et ipsum non ens videlicet est suple pulcrum et bonum quando laudatur in deo pulcrum videlicet et bonum secundum omnium pulcrorum videlicet et bonorum ablationem supersubstantialiter hoc est ex eo quod deus laudatur pulcris et bonis per omnium pulcrorum et bonorum ablationem. Sequitur quod etiam non ens a quo aufertur omne pulcrum et bonum communicat hac ratione pulcri et boni et in tantum participet pulcro et bono. Potest autem et hic (MS. M f. 205B) sumi non ens pro materia a qua285 in sua nuda materialitate considerata aufertur pulcrum et bonum. Consuetus enim loquendi modus est dicere tunc illud est quando hoc pro illud est cum hoc est286. Laudans autem auctor deus287 secundum quod nominatur pulcrum et bonum supersubstantialiter per ablationem omnium bonorum et pulcrorum subiungit dicens hoc unum bonum et pulcrum id est hoc supersubstantialiter unum nominatum per ablationem omnium bonorum288 et pulcrum est singulariter causa omnium multorum289 pulcrorum et bonorum. Non enim indiget alia concausa vel alio adminiculo in producendo omnia pulcra a non esse in esse pulcra; ex eodem videlicet bono290 et pulcro omnes existentie substantiales entium. Existentia autem communiter dicitur libet non omnino univoce et de accidentis et substantie existentia unde substantiales hic adiungitur quod differentia. Intendit enim hoc proprie de substantiarum existentium291 uniones secundum formas videlicet naturales et generales vel speciales a quibus univoce fit multorum nominatio et discretiones secundum differentias 281 bonum] non solum in quantum pulcrum et bonum add. P processus] sed et add. P 283 communicat] communicant P 284 ablatione] eorumdem add. P 285 a qua] quia P 286 hoc est] vel si hoc est add. P 287 deus] deum P 288 bonorum] bonum P 289 multorum] om. P 290 bono] om. P 291 existentium] existententis P 282 32 naturales videlicet292 accidentales diversitates hypostasum constituentes. Differunt enim hypostases unius speciei accidentibus individuantibus et uniuntur in specie et species293 coeque differunt naturalibus ac substantialibus differentiis et uniuntur in genere et sic ascendendo gradatim usque perveniatur ad unionem in genere suppremo294. Has autem uniones et discretiones immediate sequuntur ydemptitates a quibus dicimus aliqua idem genere aliqua idem specie et idem unio et alteritates hiis opposite et convenienter hiis sunt similitudines et295 per participationes formarum earumdem secundum speciem et equaliter intensarum et dissimilitudines per participationes formarum secundum speciem diversarum aut earumdem secundum speciem inequaliter intensarum. Similitudines vero et dissimilitudines sequuntur contrariorum discretorum communiones id est complexiones utpote ex eo quod quatuor elementis ad invicem discretis substantialiter et localiter duo quelibet consequenter296 se habentia secundum participationem quarumdam formarum earumdem specie sunt similia et secundum (MS. PBN f. 26B) participationem oppositarum formarum sunt contraria et sic ad invicem297 agentia provenit corporum elementorum complexio que est qualitas et contemperantia una resultans ex contrariis per mutua actionem ad invicem remissis et immunitis et est huius contemperantia dicta etiam commixtio et sic in unum contemperata dicta commixta et mixta per commixtionem sunt insuper alia similia et dissimilia unita incommixte utpote lumina celestium corporum inquantum lumina similia sunt et inquantum quedam aliis intensiora et quedam remissiora ab aliis et aliis celestibus corporibus diffusa sunt dissimilia que omnia uniuntur in unum lumen quolibet tamen eorum servante sibi propria integra illibata immunita et irremissa . Individua quoque que uniuntur in genere et specie discrete ab invicem et incommixte uniuntur. (MS. M f. 205vA) Ex per se bono itaque et per se pulcro sunt hec naturales uniones et discretiones ydemptitates alteritates similitudines dissimilitudines communiones id est complexiones contrariorum discretorum id est elementorum que in se sunt contraria discreta. Incomplexionatis autem commixta et unita in commixtiones unitorum potest etiam in predictis verrbis esse alius intellectus298 ut per uniones idemptitates dissimilitudines intelligantur intellectualium et rationalium. Ad deum prout possibile per adhesionem ipsi unificationes 292 videlicet] et P species] coequative ? add. P 294 suppremo] suppreme P 295 et] om. P 296 consequenter] convenienter P 297 invicem] id est mutue add. P 298 intellectus] intellectos P 293 33 deificationes et assimilationes per discretiones autem299 alteritates et dissimilitudines diversorum unificatorum deificatorum et assimilatorum differentes participationes. Quedam enim participant predictis immediate et quedam per medium et que secundum prius et quedam secundum posterius et quedam secundum magis et quedam secundum minus. Contrariorum vero discretorum communiones possunt intelligi diversorum ordinum et officorum tam in celesti quam ecclesiastica hierarchia communes ( ?) et eedem unius finis intentiones. Incommixtiones vero300 unitorum possunt intelligi integritates et inconfusiones cognitionum et voluntatum angelorum et humanarum animarum inconfuse et incommixte ut301 in superioribus tactum est unitorum et quia providentia non est nisi intellectualium et rationalium hoc quod sequitur scilicet providentie superiorum satis videtur302 approbare proximo dictam propositorum verborum intelligentiam ut sit ordinata in serie sermonis continuitas. Ex per se bono enim et pulcro convenienter predictis quod in utraque hierarchia superiores provident suis303 inferioribus et quod coequales et coordinati ad invicem se continent lege unitive amicitie et pacis et quod inferiores minus habentes convertunt se ad suos superiores ut ab eis de eorum plenitudine suscipiant et ut hoc predicta sint et maneant imperturbate: consequitur ut unicuique sit attributa a per se pulcro sibi conveniens mansio et collocatio inquam stet304 et gradum significat et custodiat305 ne per superbiam nitens ad superius ruat ad inferius aut per pusillanimitatem se dejiciat ad inferius et non possit refingere et licet sint sic distincte collocationes et mansiones in hiis tamen collocati communicant ad invicem quia ut in superioribus pretactum est superiores communicant hiis que inferiorum excellentius ea habentes et inferiores hiis que superiorum licet hiis remissius participantes et quia hec communicationes nulli communicantium ad communicatorum aliunde immuniunt sicut plerumcumque faciunt communicationes corporalium per hoc discordiam generantes hec communicationes sunt in omni concordia et muniuntur amoris firma et perturbata306 perseverantia. Hec igitur manifestans adiungit (MS. PBN f. 26vA) providentie superi(MS. M f. 205vB) -orum quibus videlicet provident suis inferioribus ad invicem continentie coordinatorum , conversiones minus habentium seu inferiorum ad suos videlicet 299 per discretiones autem] aut P vero] om. P 301 ut] om.P 302 videtur] ut P 303 suis] om.P 304 stet] om. P 305 custodiat] custodiatur P 306 perturbata] imperturbata P 300 34 superiores mansiones et collocationes custoditive omnium sui ipsorum ; hoc est ita307 quod unaqueque mansio et collocatio custodit proprium sui inhabitatorem308 intransmutabiles quia per superbiam vel pusillanimitatem non defectibiles et rursus communicationes (cohabitationes???) omnium superiorum videlicet et inferiorum in omnibus itaque unicuique proprie id est sicut convenit sue mensure et concordie et inconfuse amicitie. Si autem nomen providentie sumatur inproprie in indesignationem virtutis motive et regitive et directive cuiuslibet sine spiritalis sive corporalis ordinate in motionem et directionem a divina providentia potest et iste intellectus309 esse in hac littera ut providentie superiorum intelligantur310 etiam virtutes motive custodiatur311 corporum celestium quibus movent et dirigunt quadam directione naturali mundum hunc inferiorem generabilem in suis partibus et corruptibilem et virtutes etiam quibus superiora in illis movent inferiora312 utpote virtus motiva et motus313 primi celi a plantas314 quo movet motu diurno celos inferiores ad invicem continentie autem coordinatorum intelliguntur ad invicem habitudines celorum ex una materie substantia factorum et ordinate collocatorum quibus habitudinibus que quibusdam concatenationibus se tenent ad invicem conversiones minus habentium naturales appetitus inferiorum corporum mundanorum suscipiendi influencias a superioribus habent autem et singula corpora mundum hunc sensibilem componentia ut corpora celorum et quatuor elementorum collocationes et mansiones sibi naturaliter proprias in quibus custodiuntur et salvantur et quas non deserunt et rursus omnia inferiora suscipiunt imitationes315 a virtutibus superiorum et omnia superiora causaliter habent que sunt inferiorum et ita sunt omnium communicationes et in hiis concordie naturales et unitivi appetitus naturales inperturbati. In tota itaque serie littere ( ?) ab illo loco316 ex eodem omnis entium et etiam317 utrisque dictis motis intellecte coordinata318 continuitas beneficorum processuuum a supersubstantiali bono et pulcro ex quibus insimilis processibus sequitur quod universum in nullo sit sibi dissonum sed ipsum sibi bono et pulcro a quo est et gubernatur sit consonum. 307 ita] itaque P inhabitorem] et add. P 309 intellectus] intellectos P 310 intelligantur] intelliguntur P 311 custodiatur] om. P 312 in illis movent inferiora] om. P 313 motus] virtus P 314 A plantas] aplanes P 315 imitationes] in imitationibus P 316 loco] littere ? add. P 317 etiam] cetera P 318 coordinata] ordinata P 308 35 Unde sequitur et armonie universi. Sequitur etiam quod partes universi omnes omnibus sunt consone et quelibet quamlibet iuvet et in aliquo sibi conveniente contineat. Unde sequitur in universo contemperantie partium videlicet universi ad invicem indissolute continentie entium constituentium videlicet universum ut non sit quolibet in universi permanentia aut partium ipsius conturbatio oportet ut naturaliter genera(MS. M f. 206A) -bilia et corruptibilia ordinabiliter sibi semper succedant. Unde sequitur indeficientes successiones factorum id est generabilium et corruptibilium et simpliciter omnes quietes et omnes motus omnium ex supersubstantialiter pulcro et bono sunt ; unde sequitur stationes omnes et motiones que intellectuum que animarum que corporum. Ex bono igitur et pulcro supersubstantialiter preenumerata singula in aliqua habitudinis ordinata se habentia ; universum enim in se et in suis partibus armonice concordantia ac per hoc bonificantia et pulcrificantia quia autem motus et quies videntur solum corporibus convenire et non intellectibus et animabus ut preinsinuant quod etiam in hiis est statio et motio quia deus inquantum collocans unumquodque in propria ratione essentie et quietans in ipsa est ei causaliter statio et movens unumquodque ad (MS. PBN f. 26vB) propriam actionem naturalem propter quam est319 ei causaliter motio et sicut est unicuique statio et quies in propria ratione essentie existentia et motio actionis naturalis propter quam est productio. Qua320 itaque diceret bene dixi stationes et motiones esse etiam intellectuum et animarum adicit super omnem enim stationem et omnem motionem existens suple collocans seu firmans unumquodque in sui ipsius ratione et movens ad propriam motionem id est naturalis actionis productionem est causaliter suple omnibus statio et motio. Est autem in greco ad invicem continencie una dictio composita. (Dionysiaca 189-193) Et moveri quidem divini dicuntur intellectus321 : circulariter quidem uniti imprincipiatis et interminatis illuminationibus pulcri et boni ; secundum rectam autem quando procedunt in subiectorum providentiam recta omnia terminantes ; oblique autem quoniam et superintelligentes322 inferiora irreversibiliter manent in identitate, circa identitatis causam pulcrum et bonum indesinenter circumeuntes. Animae autem motio est323 circularis quidem in seipsam ingressus ab exterioribus et intellectualium ipsius virtutum uniformis convolutio, quemadmodum in quodam circulo inerrabile ipsi do319 est] est add. P qua] quod P 321 intellectus] intellectos P 322 superintelligentes] preintelligentes M 323 est] om. M et P 320 36 (MS. M f. 206B) -nans et324 a multis que ab extrinsecus325 ipsam convertens, et congregans primum in seipsam, deinde ut uniformem factam uniens326 unitive unitis virtutibus, et sic ad pulcrum et bonum manuducens, quod super omnia entia et unum et idem et imprincipatum et interminatum. Oblique autem anima movetur secundum quantam proprietatem327. Tunc enim bonum et pulcrum secundum omnem causam omnia appetunt, et non est aliquid entium quod non pulcro participet et bono sibi ipsi divinas illuminat328 cognitiones, non intellectualiter et unitive sed rationabiliter et digressive et velut commixtis et transitoriis operationibus. Secundum rectam autem, quando non in seipsam ingrediens et singulari intellectualitate mota, hoc enim ut dixi est quod secundum circulum, sed ad ea que circa seipsam procedens, et ab exterioribus quemadmodum a quibusdam figuris variatis et multiplicatis, ad simplices et unitas reduci329 speculationes. Dixit auctor stationes et motiones etiam in angelis et in animabus esse et insinuavit quid statio et quid motio communiter dicibiles de omnibus quia vero tres sunt differentie motus sicut et linee per quam sit motio circularis videlicet recta et obliqua. Qualiter hec tres motiones analogice inveniuntur in angelis et animabus intendit hic declarare330: sicut circulus itaque est in se reversio carens principio et fine sic quod spiritaliter et intelligibiliter in se revertitur carens principio et fine circuli habet analogiam et motio super ipsum et in ipso circularis motionis. Illuminationes autem331 que sunt supersubstantiales intelligentie nequaquam extra digredientes sed eternaliter in se reflexe circulus sunt intelligibilis quando mentes angelice huis circulo actione amantis intelligentie uniuntur quod in circulo et circulariter moventur. Unde ait332: et (MS. M f. 206vA) moveri quidem dicuntur divini intellectus id est angeli circulariter quidem uniti inprincipatis et interminatis illuminationibus pulcri et boni hoc est divini intellectus dicuntur moveri circulariter in hoc quod uniuntur illuminationibus pulcri et boni que sunt sine pricipio et sine333 termino in sese ut dictum est eternaliter revertentes secundum rectam autem dicuntur resume divini intellectus moveri quando procedunt in providentiam subiectorum 324 et] etiam M et P extrinsecus] extrinsecis M 326 uniens] unientis P 327 quantam proprietatem] quantum proprie M et P 328 illuminat] illuminata M et P 329 reduci] reducitur M et P 330 Ma dove ? Non trovo il passo nel testo di Dionigi! 331 autem] divine add. P 332 Ma dove ? Non trovo il passo nel testo di Dionigi! 333 sine] om. P 325 37 omnia terminantes ut omnia terminantes ?334 recta procedunt enim non locali motu sed providente intelligentia ad directe efficiendum et promovendum et consummandum in subjectis omnis335 eis utilia ac eos decentia et hoc directa progressio ad terminum consummationis est analogice quod secundum rectam (MS. PBN f. 27A) lineam motio, oblique autem dicuntur resume moveri id est motione composita ex circulari et recta quoniam et per intelligentes provisive videlicet inferiora et sic quod recte moventes irreversibiliter hoc est non recedenter manent in identitate supra dicte videlicet circulationis336 illico337 dico circumeuntes indesinenter circa pulcrum et bonum causam identitatis ac per hoc pulcritudinis cum omnis pulcritudo consistat in identitate proportionnalitatis sic itaque substantiae angelice unite divinis illuminationibus inprincipiatis et determinatis et in hiis preintelligentes que conveniunt ab ipsis ministrari in338 inferiorum bonificationem et plurificationem et ipsa preintelligentia eadem administrantes moventur quod motu composito ex circulari et recto. Anime autem motu circularis multiplex est ; primo enim quod339 a se extra se egreditur340 et exteriora mundana a quibus cum proprie amaritudinem in eis inventam revertitur in seipsam et sue infirmitatis considerationem que circulationem facit ab eodem in idem revertens ; deinde cum intellectivas sui ipsius potentias et virtutes prescrutatur a radice potentie per inclinationem ad actum progrediens in actionem et ab actione revertens per inclinationem341 et viam in actionem ab radice et cum ab infima potentia et virtute intellectiva ascendit gradatim ad suppremam et ab eadem revertitur ordine converso ad infimam hec convolutio non dissimilis sibi facta per intentionem ad exteriora est quod quedam anime circulatio et donat ipsi anime ex hac sui circulatione inerrabile saltem et342 cognitione quia hec circulatio et convolutio clarificat animam ad cognoscendum inn actionibus verum et errorem et deinde convertit ab amore exteriorum primo in se ipsam plenius que et quid est cognoscendam et convenienter unit speculativis virtutibus343 quas manuducitur ad contemplationem et supervisionem summi boni et pulcri inprincipiati illi complens incessabilem circulationem. Ex hiis itaque ordinatim344 sese se- 334 ut omnia terminantes ? ] om. P omnis] omnia P 336 circulationis] circularis motionis P 337 illico] illi P 338 In ] P om. 339 quod] quasi P 340 egreditur] ad sensibilia add. P 341 ad actum progrediensin actionem et ab actione revertens] om. P 342 et] in P 343 per] add. P 344 ordinatim] ordinatum P 335 38 (MS. M f. 206vB) -quentibus circulationibus completur anime motio circularis. Hec itaque experimens ait anime autem motio est circularis quid345 in se ipsam ingressus ab exterioribus et convolutio uniformis intellectualium virtutum seu potentiarum ipsius qua convolutione videlicet circuit ut predictum est uniformiter intellectuales ipsius virtutes convolutio dico donans ipsi id est anime quemadmodum in quodam circulo inerrabile incessio enim in linea circulari est inerrabilis et convertens convolutio videlicet uniformis ipsam id est animam a multis que a ab extrinsecis346 id est a phantasmatibus et intellectibus que veniunt ab exterioribus et congregans primum in seipsam deinde ut uniformem factam per hanc videlicet conversionem et congregationem uniens virtutibus unitive unitis id est virtutibus speculativis non multiplicatis per intentionem ad exteriores multiformes actiones sed unitis per intentionem videndi primum unum quod est super omne unum et sic manuducens ad pulcrum et bonum quod super omnia entia et unum et idem et inprincipiatum et interminatum ; hec itaque est anime circularis motio ; oblique autem anima movetur secundum quantum illuminatur proprie sibi id est sicut sue mensure et sue susceptibilitati congruit divinas illuminationes id est secundum eas non intellectualiter et unitive sicut videlicet angeli suscipiunt eas repente absque successiva et laboriosa perscrutatione et (MS. PBN f. 27B) fantasmatum admixtione sed rationabiliter id est successiva et laboriosa perscrutatione dividendo diffiniendo et medium sillogisticum investigando et inveniendo et digressive id est quod347 extra se ad particularia digrediendo et ex eis universale colligendo et velut commixtis et transitoriis operationibus. Cum enim anima intellectu suscipit per se nota principia et ab hiis progreditur et transit in ignotorum cognitionem et cum a sensibilibus transcendit ad intelligibilia quod commixtis348 et transitive operatur ex frequenti quoque et longa experientia voluntariorum349 actionum humanarum multifarie commixtarum illuminatur anima ad moralium cognitionem. Angeli itaque quod aperto oculo sano repente suscipiunt solis intelligentie semper presentis revelatas illuminationes ; anime autem humane maxime dum aggravatur350 corruptibile corpore non sit ut pretactum est multimodis previis ? perscrutationibus et experentiis que motionibus dissimilibus et sic quod motione una totaliter ex dissimilibus motionibus composita ac per hoc obliqua suscipiunt divinas ad veritatis cognitionem illuminationes secundum rectam autem movetur anima resume quando non 345 quid] quidem P extrinsecis] extrinsecus P 347 quod] quasi P 348 commixtis] commixtim P 349 voluntariorum] voluntariarum P 350 aggravatur] aggravantur P 346 39 ingrediens in seipsam ut pretactum est videlicet repulsa ab exterioribus per amaritationem in eis expertam et mota singula(MS. M f. 207A) -ri seu unitiva intellectualitate quemadmodum videlicet dictum est in descriptione motionis anime circularis ; hoc enim id est predicto modo ingredi in se ipsam351 moveri intellectualitate singulari ut dixi quod secundum circulum sed precedens motione videlicet cognitionis ad ea que circa seipsam id est ad mundi creaturas et ab exterioribus ad quevidelicet circa ipsam existentibus processit quemadmodum a quibusdam signis id est imaginibus variatis et multiplicatis reducitur ad simplices et unitas speculationes simplicis videlicet divinitatis et divinorum. Anime itaque recta motio est quando adquisitis predicta obliqua motione rerum cognitionibus repentiva et directa mentis visione eas conspicit et ab hiis utpote a signis et symbolis et ymaginibus divinitatis in eius speculationem simplicem et unificam se directe protendit. Hoc itaque directa virtutis intellective actio352 anime secundum rectam spiritalis motio; hec igitur sunt celestium substantiarum et animarum circulares directe et oblique motiones. Est autem earum firmissima statio inseparabilis adhesio superstabilitati et superimmutabilitati353 divine motio autem in beneficas actiones processio possent quoque et aliis modis earum statio et motio et circulatio354 directa motio et obliquatio intelligi sed hec quoad presentem locum sufficiant. (Dionysiaca 193-200) Harum igitur et sensibilium in hoc universo trium motionum, et multo355 prius uniuscuiusque mansionum et stationum et collocationum causa est et contentum356 et terminus pulcrum et bonum quod super omnem stationem et motionem, per quod omnis statio et motio et ex quo et in quo et in quod et cuius gratia. Etenim ex ipso et per ipsum et substantia et vita omnis intellectus et anime et omnis nature, parvitates, aequalitates, magnitudines, mensurae omnes et entium analogie et harmonie et comprehensiones357, totalitates, partes, omne unum et multi(MS. M f. 207B) -tudo, colligationes partium, omnis multitudinis uniones, perfectiones totalitatum, quale, quantum, multum, infinitum, comparationes, discretiones, omnis infinitas, omnis terminus, diffinitiones omnes, ordines, superexcellentie, elementa, species, omnis substantia, omnis virtus, 351 ipsam] et add. P actio] et add.P 353 et superimmutabilitati] om. P 354 circulatio] et add. P 355 multo] multarum M etP 356 contentum] contentivum M et P 357 comprehensiones] complexiones M et P 352 40 (MS. PBN f. 27vA) omnis operatio, omnis habitus, omnis sensus, omnis ratio, omnis intellectus, omnis tactus, omnis scientia, omnis unio, et simpliciter omne ens ex pulcro et bono358 et in pulcro et bono est, et in pulcrum et bonum convertitur. Et omnia quecumque sunt et fiunt propter pulcrum et bonum sunt et fiunt, et ad ipsum omnia respiciunt, et ab ipso moventur et continentur et359, ipsius gratia et propter ipsum et in ipso omne principium exemplificativum, perfectivum, factivum, formativum, elementativum, et simpliciter omne principium, omnis continentia, omnis terminus, ut comprehendens dicam, omnia entia ex pulcro et bono et,360 omnia non entia supersubstantialiter361 in pulcro et bono et est omne362 principium et terminus superprincipalis et superperfectus ; quoniam « ex ipso et per ipsum et in ipso et in ipsum omnia, ut ait sacer sermo. Omnibus igitur est pulcrum et bonum appetibile et amabile et delectabile363 et propter ipsum et ipsius gratia et minora meliora conversive amant et communicative coordinata et (MS. M f. 207vA) meliora minora provisive, et ipsa seipsa singula contentive, et omnia pulcrum et bonum appetentia faciunt et volunt omnia quecumque faciunt et volunt. Ostenso que sit in angelis et similiter in animabus circulatio obliquatio et directa motio ad dilucidationem eius quod ante dixerat stationem videlicet et motionem in omnibus esse tam intellctibus et animabus quam corporibus ex per se bono et pulcro revertitur ad sui sermonis de bono et pulcro complementum recapitulans breviter dictarum trium motionum in tribus dictis naturis causam omnimodam esse per se bonum et pulcrum et enumerans creaturarum essentialia et accidentalia bona et pulcra ex per se bono et pulcro in esse producta et364 conservata365 adiciens etiam et non entia in bono et pulcro esse et omnia appetere ipsum ut ex ipsis reducamus366 et accendamus in boni et pulcri superfervidum amorem. Ait itaque harum igitur id est dictarum trium motionum angelorum et animarum et trium sensibilium motionum id est circularis et recti et obliqui367. In hoc universo id est in hoc mundo sensibili et multarum prius uniuscuiusque mansionum et stationum et collocationum ante motionem namquodque cuiusque vel celorum vel elementorum hoc universum componentium prior naturaliter est eius statio id est in propria ratione essentie 358 bono] est add. M et P et] om. M 360 et] om. M 361 supersubstantialiter] om. M 362 omne] omnium M et P 363 delectabile] om. M 364 et] om. P 365 conservata] et consummata add. P 366 ipsis reducamus] hiis reducamur P 367 obliqui] qui add. P 359 41 existentia368 et in loco sibi naturali collocatio et mansio harum inquam et motionum et stationum et mansionum et collocationumm est pulcrum et bonum causa ante esse videlicet inesse adducens et contentivum id est conservativum in esse et terminus id est dans aut essendi des itionem ( ?) aut essendi interminabilitatem ; perpetuis369 enim est interminabilitas terminus pulcrum inquam370 et bonum quod super omnem stationem et motionem per infinitam videlicet sui super omnia excellentiam per quod bonum videlicet et pulcrum omnis statio et motio utpote prehabens omnem stationem et motionem sicut et omnia eternaliter penes se in eternis omnium371 rationibus causalibus in quibus omnia eternaliter erant vita et ex quo ut efficiente causa a non esse in esse adducente et in quo ut in contentivo et conservativo in esse et in quod ut in finem ultimum et optimum tendit per naturalem appetitum et cuius gratia ut enim participet pulcro et bono secundum mensuram sue susceptibilitatis est omnis statio et motio sicut et quelibet creatura. In motibus autem localibus corporum manifeste sunt tres motiones, circularis videlicet, recta et obliqua, possunt quorum dici circulariter moveri quando secundum suas naturales potentias agunt in seipsa ut ignis calefaciens et aquam frigens ; oblique autem moveri quando transeunt (MS. M f. 207vB) in alteras naturas372 utpote cum ex aqua fiunt pisces et volatilia ; (MS. PBN f. 27vA) secundum rectam autem quando recurrunt in propria principia ut cum resolvuntur elementata in elementa et bene dicit stationis et motionis omnium omnimodam causam esse per se bonum et pulcrum. Etenim ex ipso per se bono videlicet et pulcro ut causa efficiente et per ipsum ut precontinens et conservans in esse373 suple in substantia et vita omnis et intellectus id est angeli et anime. Primo enim naturaliter est in eis subistere et consequenter vivere, et parvitates, equalitates et magnitudines, mensure omnes omnis nature ex374 ipso resume et per ipsum sunt post subsistere enim et esse substantiam cadit omnis natura consequenter sub quantitatem continuam aut discretam mensurantem375 ipsam secundum quam aut parva dicitur aut equalis aut magna licet hec nominationes ad aliquid dicantur et que non participat corporis mole aut loci continentia aut temporis successione. Potentie tamen naturalis virtute dicitur aut 376 parva aut equalis aut magna. Mensuras autem entium tam continuas quam discretas sequuntur 368 existentia] essentia P perpetuis] perpetuus P 370 inquam] om. P 371 omnium] omnibus P 372 naturas] naturales P 373 esse suple in ] esse est suple P 374 ex] et ex P 375 quantitatem continuam aut discretam mensurantem] quantitate continua aut discreta mensuranteP 376 aut] autem P 369 42 immediate proportiones ad invicem et proportionnalitates ex quibus musice se habentibus ad invicem sunt entium armonie et concordie et ex armoniis componentium sunt complexiones et contemperantie compositorum. Unde sequitur et entium analogie et armonie et complexiones (comprehensiones) seu contemperantie ex contemperantiis ac377 convientium in unius compositionem sequitur compositi totalitas eius378 correlativa est partialitas. Unde convenienter adiungitur totalitates , partes ex per se bono quoque et pulcro congregante universa ad sui unitatem et uniente per appetitum sui unius est unum enim universitatis. Unde sequitur omne id est universum unum id est unum universitatis. Ex per se bono videlicet et pulcro est multitudo partium videlicet universi differentium ad invicem formis naturalibus et potentiis et virtutibus partium sic videlicet ad invicem differentium colligationes omnes enim natura per sue potentie naturalis actiones cuiuslibet alterius est amativa ( ?) et naturaliter appetitiva ? alterius alioquin non essent unius universi partes et hiis mutuis appetibus et ? ad invicem colligantur omnis multitudinis uniones. Non enim dicitur multitudo nisi que communiter appetit conveniens et utile multorum ; plures enim ad invicem discordantes et unum utile et conveniens pluribus nequaquam intendentes multitudinem non constituunt sed dispersiones379. Ad uniones vero multitudinis » sequitur perfectiones totalitatum; nisi enim pluralitas constituentium unum aliquod concorditer intendit unum conveniens et utile non erit in totalitate perfectio sed plenitudinis actionis que est proprius illius totius finis incomplexio. Enumeratis iam in quibusdam ad aliquid dictis immediate (MS. M f. 208A) et ordinabiliter cadentibus super substantias et naturas et earum qualitates adiungit enumerando absolute dicta in genere de substantiis et naturis quale videlicet et quantum. Quale autem secundum quod comprehendit sub se differentias constitutivas et specificas ut incorporeum et corporeum, animatum et inanimatum et similia que predicantur in quale quid est non incongrue ordinatur ante quantum. Secundum vero quod non comprehendit nisi qualificantia existentia in altero ut in subiecto bene consequitur quanto et etiam dicto ad aliquid cum ad aliquid dictum utpote idem et diversum immediate cadat super essentiam unde etiam non incongrue forte potest ordinari ad aliquid380 dictum convenienter post substantiam et essentiam. Quantum vero generaliter dicitur ad quantitatem continuam et discretam et 377 ac] autem P eius] cuius P 379 dispersiones] dispositionem P 380 ad aliquid] om. P 378 43 quandoque coartatur381 ad continuum et tunc ei opponuntur382 et discretum et sic forte hic sumpsit auctor quantum. (MS. PBN f. 28A) Ad quantum autem et multum sequitur infinitum quia omne continuum in infinitum est divisibile et habet infinitum divisibilitatis. Discretum vero in infinitum est augmentabile et habet infinitum multiplicabilitatis. Utramque autem hanc infinitatem sequuntur comparationes proportionum et discretiones et differentie earum. Sequitur enim ad utramque multiplex et submultiplex superpartiens et subsuperpartiens superparticularis et subsuperparticularis et multiplex et submultiplex coiunctum cum duabus aliis et ad infinitum divisibilitatis continui sequuntur proportiones non numerales et innominate et earum differentie. Species autem proportionum utpote multiplicis et submultiplicis et aliarum nominatarum et species proprtionum non numeralium crescunt383 in infinitum et habent infinitatem multiplicabilitatis sicut et habet quantum discretum. Ex bono igitur et pulcro ordinabiliter est ac per hoc pulcre quale, quantum, multum, infinitum, comparationes, discretiones, omnis infinitas pretacta videlicet et etiam non pretacta ut infinitas durationis perpetuorum infinitas spacii et antecessionis in tempore que non est in rerum natura sed 384 in imaginatione. Inquantum enim in imaginatione habet esse cum tota imaginationis natura sit in bono et pulcro non potest non habere huius esse ex bono et pulcro385 quia infinitum et terminatum sunt opposita, congruenter adicit omnis terminus. Omnis autem natura ex genere et qualitate differentia habet sue substantie rationem que dicitur eius diffinitio et terminus. Et386 bono itaque et pulcro sunt non solum predicta naturis advenientia sed et omnes omnium naturarum videlicet diffinitiones seu termini substantie rationem ostendentes nihil substantiale387 extra relinquentes nihil alienum intus claudentes. Secundum eorum autem que constituunt diffinitiones prioritates et posterioritates secundum omnem modum prioritatis et posterioritatis sunt naturarum diffinitarum corumdentes388 ordines et super excellentie unde adicit (MS. M f. 208B) diffinitiones omnes, ordines superexcellentie. Est enim alterum altero prius et preordinatum et excellentius secundum prioritatem et preordinationem et excellentiam diffinientium ipsum diffinitiones quoque sunt principia et elementa specierum diffinitarum et 381 coartatur] artatatur LAT1420 opponuntur] multum add. LAT1420 383 crescunt] et add. P 384 sed] solum add. P 385 pulcro] et add. P 386 Et] Ex P 387 Nihil substantiale] om. P 388 corumdentes] correspondentes P 382 44 scientiarum erecta389 super species diffinitas unde congruenter sequitur : Elementa , species et forte sub nomine elementi comprehendit hic elementa quatuor huius mundi et materiam et formam et alia que principationis et elementationis390 analogice rationem. Non enim absonum est ab arte cum per decursum sermonis pervenitur ad aliquod nomen secundum aliquod suum (?) significatum comprehendere simul illi sub ipso nomine alia quibus convenit nomen secundum analogicam nominis rationem ne fit sequentem continuare sermonem ut forte fit hic. Ad elementationem enim materie et forme sequitur substantia et cum omnis forma comparata ad actionem naturalem ipsius cuius est forma ad eam391 producendam sit virtus naturalis et potentia. Ad substantiam immediate sequitur virtus naturalis et potentia ; virtutem autem et potentiam sequitur eius naturalis operatio frequentiam autem operationis non omnis sed rationaliter et voluntarie392 sequitur habitus qui fit ex frequenti agere. Congrue itaque subiungitur omnis substantia omnis virtus seu potentia omnis operatio omnis habitus. Virtutes autem et potentie naturales ex quarum operationum frequentia fiunt in nobis habitus sunt sensus quinque cum quibus potest cointelligi virtus fantastica ; que virtutes in nobis naturaliter sunt rationi obeditive et ipsa vis (MS. PBN f. 28B) rationalis et vis intellectiva et vis amativa que est et motiva. Ex frequenti namque operatione trium prius positarum virtutum et potentiarum generatur in nobis habitus scientie. Ex quarte autem habitus moralis vocat utem auctor amorem tactum quia amore counimur et conformamur amato. Unde et amorem393 versum in habitum vocat unionem. Convenienter igitur quod specificans habitus qui fit ex frequenti agere originem et rem adiungit : omnis sensus omnis ratio omnis intelligentia omnis tactus id est amor omnis scientia omnis unio. Enumeratis itaque iam pluribus ex per se pulcro et bono omnimode existentibus quia non potest omnia specialiter enumerare tum propter eorum multitudinen incomprehensibilem tum propter voluntatis moderamen recolligens394 omnia in genere adnectit et simpliciter omne ens ex pulcro et bono ut ex causa videlicet adducente a395 non esse in esse et in pulcro et bono ut in conservante in esse et in pulcrum et bonum convertitur ut appetens ipsum et omnia quecumque sunt et fiunt propter bonum et pulcrum sunt396. Quecumque enim facit deus et in 389 erecta] erectarum P elementationis] suscipiunt P 391 ad eam] ab ea P 392 voluntarie] voluntatis P 393 amorem] amatorem P 394 omnia specialiter enumerare tum propter eorum multitudinen incomprehensibilem tum propter voluntatis moderamen recolligens] om. P 395 a] in P 396 sunt] et fiunt add. P 390 45 esse adducit et conservat quoniam bonus et pulcrum facit et quecumque adducta ab ipso inesse faci(MS. M f. 208vA) -unt si illa faciunt ex appetitu naturali non errante propter vere pulcrum et bonum faciunt ; si vero ex appetitu errante propter bonum et pulcrum saltem apparens ea faciunt et ad ipsum id est ad bonum et pulcrum omnia respiciunt per appetitum videlicet naturalem ut ipso secundum quod unicuique possibile participent et ab ipso ut a fine videlicet intento moventur in suas actiones et continentur in eis. Finis enim intentus motivus est omnis agentis et continuatus in actione vel sicut color non agens in tenebris motus in actionem imitantem perspicuum proximum et visum oppositum et continentur397 in ea a superfuso lumine. Sic omnia moventur in acciones suas naturales et continentur a primo per se agente ; per se bonum quocumque et pulcrum ut sepe dictum est eternaliter habet rationes omnium exemplares et causales quas philosophi vocant ydeas et eterna exemplaria omium in mente divina secundum que ; unde sunt exemplaria congrue dicitur principium existentificativum et unde adducentia a simpliciter non esse in materiale esse licet materiei dicatur non esse ydeam principium elementativum et nude (unde ?) adducentia in esse rerum formas principium formativum et nude (unde ?) coniungentia398 unientia formas cum aptis materiebus principium factivum et unde(nude ?) moventia et promoventia facta secundum esse naturale ad suas actiones naturales perfecte complendis399 in quibus perfecte completis habent esse perfectum et bene esse principium perfectivum quod omne genus principii rerum est per se bonum et pulcrum non ex factorum meritis sed sui ipsius gratia et libera voluntate nec propter aliquid extra se sed propter ipsum quoniam400 bonum et pulcrum nec in alio ut coadiutore quo indigeat est aliquid huius principiationis sed solum in ipso et hoc est quod convenienter coiungit401 et ipsius gratia et propter ipsum et in ipso omne principium exemplificativum, perfectivum, factivum, formativum seu formificum, elementativum ordinat autem hic hec verba perfectivum et tria sequentia secundum ordinem dignitatis principiatorum quia optimum est bene esse et proximum huic completum esse naturale et formale402 dignior quam materia et non solum ipsius gratia et per ipsum et in ipso est predicto modo principium comparatione ad principiata multifarium sed et simpliciter omne principium principatum videlicet id est omne genus cause create omnis continentia rerum videlicet principiatarum in esse omnis terminus id est essendi que erat desitio 397 continentur] continetur P coniungentia] et add. P 399 complendis] complendas P 400 quoniam] quod P 401 coiungit] adiungit P 402 formale] forma P 398 46 vel de sitionis essendi privatio (ut comprehendens dicam) vel sicut habet aliud exemplar vel ut comprehen(MS. PBN f.27vA) -dens dicam omnia entia ex pulcro et bono insuper quoque et omnia non entia substantialiter403 in pulcro et bono. Ipsum enim ens supersubstantiale recipit super se omnis substantie et omnis entis negationem et privationem insinuantem ipsius (MS. M f. 208vB) supersubstantialitatem et ita est omne non ens in ipso ut vere dictum de ipso et etiam in ipso ut in naturaliter priore et causa. Divinum enim superesse et ad omne esse et ad omne non esse et simpliciter ad esse et non esse sequitur404 et non convertitur et ablato divino superesse aufertur simpliciter esse et non esse et per hoc est bonum videlicet et pulcrum omnium et entium et non entium et terminus superprincipalis et superperfectus quia superprincipaliter et superperfecte terminat quedam entia ut pretactum est desitione et quedam defictionis privatione et non entia terminat405 per adductionem in esse. Hec autem predicta de divina principatione confirmat ex eloquiis subiungens : quoniam ex ipso omnia ut materiam omnium ex nihilo producente et per ipsum ut preformantem et complentem esse naturale et in ipso ut conservante et promovente in ipsum ut in finem ultimum et optimum ex cuius participatione ut unicuique potentiale est unumquodque optime ut ait sacra scriptura406. Quia itaque ut predictum est sunt omnia ex pulcro et bono merito ipsum est407 omnibus appetibile et non appetitu tepido sed vehementi et interrito et non propter408 aliud ab ipso sed pure propter ipsum . Unde subiungit Omnibus igitur est plucrum et bonum appetibile et amabile appetitu videlicet ad summum intenso et dilectibile seu diligibile409 propter se pure ; et propter ipsum id est pulcrum et bonum habendum videlicet et ipsius gratia hoc est non propter aliud ab ipso et minora amant conversive meliora convertuntur enim minora ad meliora eis superposita ut per superiorum mediationem et provisivam administrationem participent ut ipsis est possibile pulcro et bono et coordinata amant resume410 coordinata communicative coequalia enim sese ad invicem amant et coadiuvant ad pulcri et boni communem participationem et meliora amant resume adhuc minora provisive ut videlicet eis provideant et reducant ad pulcri et boni participationem et ipsa singula amant seipsa contentive ut videlicet contineantur et conservantur et supportentur in esse et bene esse et omnia appetentia pulcrum et bonum id est 403 substantialiter] supersubstantialiter P 404 Ma la frase che segue NON è in Dionysiaca 405 terminat] terminatur P 406 Dionysiaca : « sacer sermo ». 407 est] om. P 408 propter] potest P 409 Sarr. 410 Et coordinata resume] om. P 47 omnia ex appetitu pulcri et boni faciunt et volunt omnia quecumque faciunt et volunt . Nec calumpnietur aliquis si forte in diversis sermonum seriebus aliter et aliter exposuimus idem cum hac411 propositione positum412 ut ex ipso vel in ipso vel propter ipsum vem in ipsum vel aliquid huius quia ut predictum est omnia multipliciter dictum et secundum exigentiam diversorum propositorum aut subiunctorum diversimode sunt non immerito interpretanda ; advertendum quoque quod amare et diligere et velle sumuntur quandoque413 ad omne genus appetendi licet unius usualiter ut cum dicitur ponderosum etiam omne amare diligere et velle centrum et unum et omne leve mundi superius quandoque vero dicuntur minus communiter et magis usualiter ut cum dicitur sensitiva amare (MS. M f. 209A) diligere et velle sensibus delectabilia quandoque non dicuntur maxime proprie ut cum dicuntur de rationabiliter et intellectaliter appetentibus. Eroos quoque id est amor et eran quod est amare ex proprietate dictionum insinuant amoris vehementiam et agapè quod est dilectio et agapan quod est diligere insinuant dilectionem dilecti non propter aliud sed pure propter seipsum. (Dionysiaca 200-205) Libere propalabit autem et hoc dicere (MS PBN f. 28vB) vera ratio quoniam et ipse qui omnium causa propter bonitatis superabundantiam omnia amat, omnia facit, omnia perficit, omnia continet, omnia convertit. Et est et divinus amor bonus boni propter bonum. Ipse enim bonioperator entium amor, in per se bono secundum superabundantiam preexistens, non dimisit seipsum infecundum in seipso manere, movit autem seipsum in operari secundum omnium generativam superabundantiam. Et nullus nos existimet praeter eloquia eam que amoris cognominationem honorare. Est quidem enim irrationabile, ut existimo, et stultum non virtuti intentionis intendere sed dictionibus. Et hoc non est divina intelligere volentium proprium sed sonos nudos suscipientium et hos usque ad aures impertransibiles exterius continentium , et non volentium scire quid quidem talis aliqua dictio significat, qualiter autem ipsam oportet et per altera414 equipotentes et magis manifestantes dictiones declarare, compatientium (MS. M f. 209B) autem elementis et litteris non intelligibilibus, et syllabis et dictionibus incognitis, non transeuntibus in animae suiipsorum intellectuale, sed extra circa labia et 411 hac] eadem P positum] vel add. P 413 quandoque] communiter add. P 414 altera] alteras M et P 412 48 auditus415 ipsorum percrepitantibus. Quemadmodum non possibile quatuor numerum per bis duo significare,, aut rectilinea per orthogramma, aut provinciam per patriam, aut alterum quid multis orationis partibus idem significantium. Completis sermonibus suis de bono, lumine et pulcro, adicit de amore divino quem vocat hoc nomine eroos et convenienter quia enim per se bonum et lumen et pulcrum se extendit et procedit in omnium utilitatem, honestatem et decentiam ut ipsa et sint et bene sint et pulcre; necessario per se bonum libere amat omnia cui416 amor quia non potest esse summi nisi summus congrue nominatur eroos sed quia hoc nomen usualiter consuevit sumi designationem vehementie amoris quo quod frequenter insaniunt viri in mulieres et e contrario et est amor inhonestissimus, posset multis videri hoc nomen eroos inconvenienter assumi in designationem divini amoris qui est honestissimus417 respondit quod hoc nomen eroos assumitur frequenter in eloquiis in designationem divini amoris nec potest inconvenienter esse dictum quod ab eloquiis est dictum; et redarguit eos qui magis attendunt vocibus audibilibus quam sensibus figuratis; ait itaque: libere propalabit autem seu confidet vera ratio seu verus sermo418 dicere; et hoc quoniam et ipse qui omni causa inter419 bonitatis superhabundantiam , omnia amat et super ex bono amare , omnia facit adducens videlicet in esse naturale , omnia perficit promovens videlicet in bene esse , omnia continet in utroque esse , omnia convertit ad se videlicet ut adherentia ipsi per se esse420 secundum quod eis possibile non decidant ab esse et est et divinus amor bonus boni propter bonum. Cum enim sint tres amores unus propter amantis utile, alter propter amantis delectabile, tertius solum propter bonum amati; divinus amor quo deus amat omnia naturaliter in se bonus est boni non propter se421 utile aut delectabile sibi sed propter bonum amati et similiter anima quo rationalis et intellectualis creatura caste et divine amat proximum et deum est bonus boni422 nec potest esse talis nisi sit etiam vehemens423 congrue ob hoc dictus eroos. Et vere ex super bono amore omnia facit. Ipse enim amor entium boni (MS. M f. 209vA) operator seu 415 aures] auditus M et P cui] qui P 417 honnestissimus] ad hoc add. P 418 Sarr. Gross invece è = a Eri. 419 inter] propter P 420 esse] enti P 421 se] om. P 422 boni] propter bonum add. P 423 vehemens] et add. P 416 49 (MS. PBN f. 29A) benefactor424 prexistens in per se bono secundum superhabundantiam, non dimisit seu permisit seu sinit seipsum manere infecundum in seipso; movit autem hoc est sed movit ipsum in operari secundum super habundantiam generativam id est creativam omnium. Amor enim est benevolentia non remissa nec otiosa sed ex intentione prorumpens in actum beneficum amati propter amati bonum qui superexcellenter preexistens in deo movit ipsum in omnem ex nihilo creationem et generationem et sic fecundavit in omnem parvitatem et quia per nomine amoris hic posuit eroos quod nomen ut pretactum est consuevit sumi in designationem amoris inhonesti quod respondens ad tacitam obiectionem subiungit: Et nullus existimet nos honorare eam cognominationem que amoris id est erootos ponendo videlicet ipsam in designationem divini amoris preter eloquia. In eloquiis enim inveniuntur hoc nomen eroos et hoc verbum eroo posita in designationem divini et casti amoris ad expressionem superfervidi quod decenter est in hoc amore sicut in turpi amore indecenter. Unde audientes nomen eroos in eloquiis positum et comprehendentes per ipsum vehementia amoris inhonesti ut consuetum est in sermone vulgari virtuti intentionis verbi secundum quod in eloquiis ponitur non attendunt. Sed voci communiter sumpte quod est stultum et irrationabile. Unde subiungit : Est quidem enim ut existimo irrationabile et stultum seu vanum seu parvum non attendere (intendere) virtuti intentionis verbi videlicet et auctoris sed dictionibus secundum vulgarem videlicet usum acceptis et hoc secundum sic attendere dictionibus non est proprium volentium intelligere divina cum sermones divini sint maxime per se et proprie dicti et sicut eos suscipit non vulgus sed sapiens sed hoc resume est proprium suscipientium sonos nudos; satis enim sunt nudi hiis in quorum intellectus non imprimit penas425 et perfectas eorum significationes et continentium hos id est sonos nudos exterius usque ad aures inpertransibiles ad interius videlicet hoc est ad mentis plenam intelligentiam. Continent enim stulti sonos sapientialium sermonum absque intellectu sapientiali solum in auribus perstrepentes ad eorum autem intelligentias secundum sapientialem intellectum non pertranseuntes et non volentium scire quid quidem ad plenum videlicet talis aliqua dictio significat , nec volentium scire resume qualiter autem ipsam id est talem aliquam dictionem obscurioris et profundioris intelligentie oportet declarare et per alteras (altera) dictiones equipotentes quoad significationem videlicet et magis manifestantes eandem videlicet significationem compatientium autem elementis grammaticis videlicet et 424 benefactor] om P 425 penas] plenas P Eri. 50 (MS. M f. 209vB) litteris seu lineis426 non intelligibilibus quia preter seipsam nihil significant ; hoc est condolentium ipsis427 si a voce et scriptura in alias aliqualiter commutentur et sillabis et dictionibus incognitis id est quarum propriam significationem non cognoscit dictionibus aio non transeuntibus in anime sui ipsorum intellectuale, sed percrepitantibus extra circa labia et auditus ipsorum. Non enim cum eas labiis proferunt aut auribus audiunt mentis intelligentia significationes earum vere comprehendunt ita inquam irrationabile428 non atten(MS. PBN f. 29B) -dere virtuti verborum sed verbis nec proprium est hoc volentium divina intelligere sed suscipientium et continentium extra absque eorum intellectu sonos nudos et volentium declarari dictiones obscuriores per equivalentes manifestiores et impatienter ferentium si vel elementum vel littera vel sillaba vel dictio commutetur in equivalens quemadmodum non possibile significare quatuor numerum id est hunc numerum quatuor per bis duo vel rectilinea per orthogramma vel provinciam per patriam vel alterum quid significantium idem multis partibus orationis dicere autem non esse possibile vel conveniens significare integrum per suas partes cum tamen hoc sepe oporteat fieri in mathematicis vel ponere pro una dictione alteram equipotentem cum tamen hoc sepe requirat necessitas manifestandi : utpote si doceat doctor duos discipulos quorum minus magis intelligit latinum alter vero magis grecum hoc manifestius docebit per hoc nomen rectilinea illum vero per orthogramma et hinc manifestabit orthogramma per rectilinea illi autem e contrario (.) vel ponere pro una dictione multas orationis partes cum tamen hoc sepe requirat necessitas interpretandi ut si velit quis interpretari hoc nomen zooosophos in latinum necesse est ut dicat vitam sapiens cum non latine dicatur una dictione vitisapus vel aliquid tale hoc inquam dicere est summe insipientie quibus assimilantur predicti non virtuti intentionis sed dictionibus attendentes ubi autem nos posuimus provinciam in greco habetur mitrida et est hoc nomen derivatum a mèta quod est mater sicut patria derivatur a pater et est sicut si latine diceretur matriam pro patriam utroque nomine significante locum nativitatis et educationis. (Dionysiaca 205-215) Opportet429 scire per430 rectam rationem quia elementis et syllabis et dictionibus et scriptis431 et orationibus utimur propter sensus. Ut cum432 nostra anima 426 Sarr e Ild. 427 ipsis] sed add. P 428 irrationabile] est add. P 429 opportet] opportunum M et P 430 scire per] fore secundum M et P 431 scriptis] scripturis M et P 432 cum] quando M et P 51 (MS. M f. 210A) intellectualibus operationibus ad intelligibilia movetur, superflui cum sensibilibus sensus. Quemadmodum et intellectuales virtutes, cum anima deiformis per unitionem incogniti, inaccessibilis luminis radiis apponit invisibilibus appositionibus. Cum autem intellectus per sensibilia sursum moveri festinat ad speculativas intellectiones, pretiosiores omnino sunt manifestiores sensuum delationes, manifestiores sermones, altiora visibilium ; ut cum non manifesta sunt proposita sensibus, neque ipsi intellectui representare sensibilia bene poterunt. Verumtanmen ut non hec dicere videamur ut divina eloquia pervertentes, audiant ipsa amoris cognominationem detrahentes : « ama ipsam », ait, « et servabit te, circumfulta ipsam et exaltabit te, honora ipsam ut te comprehendat » et quecumque alia secundum theologicas amationes laudantur. Et quidem visum est quibusdam eorum qui secundum nos sacrologorum divinius esse amoris nomen eo quod dilectionis. Scribit autem et divinis Ignatius « meus amor crucifixus est » , et in ipsis introductionibus eloquiorum invenies quemdam dicentem de divina (MS. M. f. 210B) sapientia : « amator factus sum pulchritudinis ipsius ». Ut et hoc utique amoris nomen non timeamus, neque aliquis nos turbet sermo de hoc disceptans. Mihi enim videntur theologi commune quidem duxisse433 dilectionis et amoris nomen, propter hoc autem divinis magis reponere ve(MS. PBN f. 29vA) -rum amorem, propter inconvenientem talium virorum acceptionem. Deodecenter enim eo qui verum amorem non a nobis solum sed et ab eloquiis ipsis laudato, multitudines non capientes uniforme amative dei nominationis, proprie sibi ipsis ad particularem et corporidecentem et divisum prolapsae sunt, qui non est verus amor, sed idolum aut magis excidentia ab eo qui vere amore. Incapabile enim est multitudinem unitum dei et unius amoris. Propter quod, et ut difficilius nomen multis visum, in divina sapientia ordinatur, ad reductionem ipsorum et extensionem in eius qui vere amoris cognitionem, et ut absolvi ab ea quae in ipso difficultate. In nobis autem rursus ubi et inconveniens quid multoties intelligere terrenos, secundum visum famosius : « cecidit », quidam ait, « dilectio tua super me ut dilectio mulierum ». In recte divina audientibus in eadem virtute ordinatur a sacris 433 duxisse] dilexisse M et P 52 (MS. M f. 210vA) theologis dilectionis et amoris nomen, secundum divinas manifestationes. Et est hoc virtutis unificae et coniunctive et differenter contentive, in pulcro et bono propter pulcrum et bonum preexistentes, et ex pulcro et bono propter pulcrum et bonum tributae, et continentis quidem coordinata secundum communem ad invicem continentiam moventis autem prima ad inferiorum providentiam et collocantis inferiora conversione superioribus ; Quia reprehendit auctor attendentes nudis vocibus et compatientes elementis et litteris et sillabis et disctionibus et posset ex hoc calumpniose ei imponi quod horum usum velit refellere quod inutilem velut tacite obiectionem respondens adiungit convenienter aliquid434 sunt utilia et propter quid hiis utimur ; sunt enim435 hec utilia et nobis necessaria propter sensus et maxime propter auditum et visum. Cum enim per sensus436 auditus penetrant et transeunt voces litterate significative deferentes suas significationes in nostrum intellectum ut ipse intellectus informetur et perficiatur scientia et sapientia tunc est sensus auditus in suo usu et sua operatione optima ; similiter cum ex scriptum penetrant et transeunt per visum ad idem operandum in intellectu sensus visus est in sua operatione perfecta ; propter hos igitur duos sensus maxime secundum actus suos optimos perficiendios proximo sunt voces litterate significative et prolate et scripte licet finem habeant ulteriorem utpote intellectus secundum scientiam et sapientiam perfectionem et humanarum mentium in scientialibus et sapientialibus communicationem. Cum vero anima intendit437 solum intellectualibus operationibus ut eis comprehendat438 pure et nude absque fantasmatibus intelligibilia supervacui ? sunt tunc actus sensuum et per sensus apprehensiones sensibilium quemadmodum cum anima transcendens omnia creata439 et materialia et intelligibilia ingreditur nebulam luminis inaccessibilis et in ea quiescit superflue sunt intellectualium virtutum operationes hec itaque manifestans, ait : Oportunum scire secundum rectam rationem , quoniam (quia) utimur elementis et sillabis et dictionibus compositis et dictionibus videlicet ex elementis440 et sillabis et scripturis441 (MS. M f. 210vB) predictorum videlicet et orationibus compositis videlicet ex dictionibus propter sensus auditum videlicet et visum predicto modo complendos ut e contrario videlicet superflui sunt suple sensus et442 omnes in actu videliet sentiendi cum sensibilibus tunc sensatis 434 aliquid] ad quid P enim] om. P 436 sensus] sensum P 437 Anima intendit] repet. M 438 comprehendat] comprehendit P 439 creata] causam P 440 dictionibuss compositis et dictionibis videlicet ex elementis] dictionibus compositis ex elementis P 441 Eri e Ild. 442 et] etiam P 435 53 videlicet quando443 nostri anima movetur intellectualibus operationibus ad intelligibilia nude et pure videlicet intelligenda quemadmodum et intellectuales virtutes in suis videlicet operationibus sunt suple superflue quando anima perfecta444 deiformis per unionem445 cum solo deo omnibus ut est in se incognito (MS. PBN f. 29vB) apponit invisibilibus appositionibus id est per ipsas radiis luminis inaccessibilis hoc est appetit et emtitur ut sibi fas est absque enigmate contemplative uniri per allationes omnium ab inaccessibili lumine et per cognitiones quod ignorat ipsum radiis ipsius inaccessibilis luminis. In446 intellectualium itaque virtutum operationibus et multomagis in appositionibus radiis divini luminis non indigetur operationibus sensuum sensibilia apprehendentibus indiget tamen nostra vis intellectiva sursum moveri et ferri per sensus sensibilium ad speculativas intelligentias intelligibilium et cum hac indiget dilatione preciosiora sunt et que levius eam sursum movent et ferunt ut in audibilibus sermones manifestiores et invisibilibus clariora et visui perspicacius et certius apprehensibilia unde subiungit : Cum autem intellectus festinat seu studet sursum moveri per sensibilia ad speculativas intelligentias id est ad actiones intellectus speculantes intelligibilia preciosiores447 sunt vel448 aliud exemplar preciosiores449 omnibus sunt manifestiores dilationes sensuum utpote in auditu manifestiores sermones qui videlicet manifestius deferunt et introducunt per sensum auditus suas significationes similiter altiora id est planiora et certius apprehensibilia visui visibilium id est de mundo visibilium. Non solum enim sermones significativi auditi vel scripti et visi sursum movent intellectum ad speculativas intelligentias sed et sensata omnia quantum in eis est per sensus proprios ingredientia ita inquam preciosiores sunt manifestiores dilationes sensuum ut e contrario videlicet quando non manifesta seu inmanifesta sunt proposita sensibus , neque ipsi sensus videlicet poterunt bene representare intellectui sensibilia. Quod enim obscure et immanifeste susceperunt450 quomodo clare et manifeste representarent. Nec intelligat aliquis ex hiis verbis auctoris vel nostris nos asserere vel insinuare quod virtutes et potentie naturaliter inferiores directe agant in naturaliter superiores et eas moveant sed quod occasione actionum 443 Sarraceno. In Dionysiaca, Gross avrebbe 'ut cum'. Questo scambio fra 'cum' e 'quando' avviene anche nelle prossime occorenza di 'quando'. 444 perfecta] facta P 445 unionem] incogniti id est unionem add. P 446 in] om. P 447 preciosiores] omnino add. P 448 vel] secundum add. P 449 preciosiores] preciosioribus P 450 susceperunt] suscipiunt P 54 inferiorum virtutum agant virtutes superiores sicut speculum suscipiens radios vel451 incidentes non sua virtute eos ad angulos equa(MS. M f. 211A) -les reflectit aut motum eos movet sed ipse radius solaris natura sese generans et multiplicans et protendens indirectum occasione speculi oppositi et moti cum non possit indirectum se protendere ad equales angulos et sic necessario speculi situ per motum eius variato movet se ipsum comproportionaliter in sua reflexione solaris radius attribuimus tamen speculo occasionati reflexionis et motionis radii reflexi actum. Quia vero introduxit hoc nomen eroos et hoc verbum eroo in significationem divini amoris quo ipse nos amat et nos ipsum redamamus452 insinuavit de453 hoc facere mutans eloquia nullum tamen ponens exemplum ex eloquiis454 ne videatur insinuator falleri et eloquiorum perversorum introducit exempla ex eloquiis sic inquiens : Verumtamen ut non videamur dicere hec que scilicet prediximus de divino amore que dicitur eroos ut pervertentes divina eloquia detrahentes cognominationem amoris id est erootos audiant ipsa id est eloquia vel secundum aliud exemplar ipsam id est cognominationem amoris ex eloquiis ama ipsam id est sapientiam ait Salomon videlicet in proverbiis et servabit te circumfulta ipsam et exaltabit te honora ipsam ut te (MS. PBN f. 30A) comprehendat»455 et quecumque alia secundum theologicas amationes laudantur456. Et advertendum quod verbum amandi et nomen amoris non sunt rara in eloquiis in latino idiomate neque in greco idiomate rara sunt hec verba filoo et agapoo neque hec nomina filos filiaa et agaph que sumiuntur in designationem amandi et amoris sed hoc verbum eroo et hoc nomen eroos que nos transferrimus in verbum457 amandi et nomen amoris non spisse inveniuntur in eloquiis apud Salomonem tamen in proverbiis pro ama ipsam scribitur erasthhti auths raritas igitur amandi et nominis amoris insinuata hoc458 esse459 in eloquiis non est simpliciter cuiuslibet amoris sed solum illius qui eroos grece dicitur. Et quamvis hoc nomen roos multipliciter dictum ut in expositione angelice ierarchie tetigimus ut frequenter sumitur in significationem vehementis appetitus veneroerum qui est inhonestus et hoc nomen agaph ut plurimum in designationem amoris honesti et casti secundum tamen quosdam de sacris et divinis nominibus loquentes nomen erootos divinius est nomine agaphs . Nomen enim erootos 451 vel] solis P redamamus] readamamus et P 453 de] se P 454 exemplum ex eloquiis] eloquium ex exemplis P 455 Cf. Proverbi 4, 6-8 : « Ne dimittas eam, et custodiet te, dilige eam, et servabit te. Principium sapientiae: posside sapientiam et in omni possessione tua acquire prudentiam. Arripe illam, et exaltabit te, glorificaberis ab ea, cum eam fueris amplexatus ». 456 laudantur] laudatur P 457 verbum] nomen P 458 hoc] hic P 459 esse] insinuata esse repet. P 452 55 cum sumitur in designationem casti et honesti amoris significat ipsum in quantum summe intensum quoniam intensionem460 de proprietate sue significationis non exprimit nomen agaphs. Divinior autem est amor honestus et castus qui inten(MS. M f. 211B) -sior hoc est itaque quod subiungit : Et quidem visum est quibusdam eorum qui secundum nos sacrologorum id est de sacris loquentium divinius esse amoris erootos nomen eo quod dilectionis id est agaphs ad manifestandum quoque divinam signficationem huius nominis eroos inducit verbum beati Ignatii qui ita vehementer amavit christum461 quod optavit etiam tradi malis permixtionibus diaboli ut ipso frueretur ; hoc scilicet meus amor crucifixus. Sic inquiens : Scribit autem et divinus Ignatius : « meus amor id est eroos crucifixus est » inducens quoque et aliud exemplar de libro quod nos dicimus sapientie subiungit et462 pre introductionibus eloquiorum id est in libris qui intitulantur ex nomine salomonis qui sunt introductoriii in eloquia inter quos secundum grecos est liber sapientiae intitulatur apud illos sapientia salomonis invenies quemdam dicentem de divina sapientia : « amator id est erasths factus sum pulchritudinis illius »463 ita inquam et beatus ignatius et ille quidem amator sapientie Sic utuntur divine hoc nomine eroos ut et utique hoc nomen amoris id est erootos non timeamus quin eo videlicet confidenter et libera propalatione in designationem divini amoris utamur neque aliquis sermo disceptans seu dubitans de hoc nos turbet et bene non debemus turbari in hac parte. Mihi enim videntur theologi dixisse nomen dilectionis id est agaphs et amoris id est erootos commune velut idem significet utrumque et propter hoc cum464 timeamus nec turbemus in nomine agaphs nec turbari debemus in nomine errotos sed magis idem ponere confidenter in designationem divini et veri amoris confutationem eorum qui nesciunt accipere nomen erootos nisi in designationem turpis465 et inhonesti amoris. Unde subiungit propter hoc autem quod videlicet sumiuntur duo predicta nomina plerumque indifferenter magis reponere id est magis reponendum verum amorem id est eroota divinis : hoc est vero magis sumendum est hoc nomen eroos in designationem veri amoris qui convenit divinis propter inconvenientem acceptionem confutandam videlicet talium virorum qui (MS. PBN f. 30B) videlicet nesciunt accipere nomen eroos466 nisi in designationem vehementis appetitus venereorum ; etsi enim sic secundum epicureos sic accipiatur convenienter non est 460 intensionem] significationem P christum] om. P 462 et] in add. P 463 Dionysiaca : 'illius' Eriu. ; 'ipsius' Gross. Sapienza 8,2 : « Hanc amavi et exquisivi a iuventute mea et quaesivi sponsam mihi eam assumere et amator factus sum formae illius » 464 cum] non add. P 465 turpis] turpi P 466 eroos] erootos P 461 56 ut accipiatur in designationem vehementie amoris honesti sed magis cum consueverunt nomina omonime467 dici secundum analogiam conveniens est nomen erootos dici etiam de amore honesto ad summum intenso. Dupliciter igitur dicto hoc nomine468eroos qui experti sunt vehementiam divini amoris deo decenter illud laudant multitudines vero non experte nisi amorem corporalem non sciunt intelligere per nomen erootos nisi vehementem amorem corporalem. (MS. M f. 211vA) Unde sequitur Deodecenter enim laudato non solum a nobis sed et ab ipsis eloquiis eo quod vere amore id est errotos secundum quod significat verum amorem et non falsum amorem et amoris idolum multitudines non capientes uniforme amative id est erootikhs dei- nominationis seu divine nominationis prolapse sunt proprie sibi ipsis id est secundum quod convenit eorum conceptui et affectioni ad particularem amorem videlicet et corporidecentem et divisum qui non est verus amor id est eroos sed idolum vel magis excidentia seu casus ab eo qui vere amore id est erootos. Incapabile enim id est incomprehensibile vel secundum alium exemplar remotum seu separatum est multitudinem unitum dei et unius amoris id est erootos ; unitum enim quo vehementi amore solius dei unitur spiritus cum ipso non novit nisi qui469 accipit. Quod autem minus capabile et difficilius ad comprehendendum magis solum provocare in sue comprehensionis et participationis appetitum ratio convenienter ponitur alicubi in scriptura nomen erootos difficilius ad comprehendendum secundum optimum sui significatum ut magis provocet in sui comprehensionem et participationem et hoc quod adiungit dicens propter quod ut nomen visum seu reputatum multis difficilius ordinatur seu ponitur hoc nomen videlicet eroos in divina sapientia ad reductionem ipsorum multorum videlicet et extensionem in cognitionem eius qui vere amoris id est470 erootos et ut absolvi hoc est ut et sic absolvantur ab ea difficultate471 seu molestia que in ipso nomine videlicet eroos. Cum enim in cognitionem vere et optime significationis eius pervenitur non molestiam sed ineffabile parit solacium et ne videatur mirum quod eroos usualiter dictum in significationem inhonesti amoris472 sumitur in eloquiis et ob hoc videtur multitudini inconvenienter positum473 exemplum huius nominis agaph ut plurimum sumpti in designationem amoris honesti ubi (nisi ?) ponitur in scriptura quod in designationem amoris turpis et ob hoc quod inconvenienter cum tamen etiam ibi 467 omonime] emonime P nomine] hoc nomen P 469 qui] quod P 470 id est] om. P 471 difficultate] difficultatem P 472 amoris] om. P 473 positum] ponit add. P 468 57 sumatur in designationem amoris honesti vehementis ; unde a theologis et recte audientibus et intelligentibus divina eloquia reputantur idem significare474 in eloquiis nomen erootos et nomen agaphs licet ut pretetigimus differant aliquando secundum alicuius circumstancie adiectionem. Unde sequitur In nobis autem id est in hiis que nostra sunt et scripturis quibus utimur rursus est suple ubi et inconveniens quid multoties accidit suple intelligere terrenos id est terrena zelantes et amantes secundum visum famosius id est secundum intellectum quem concipit ex verbis multitudo utpote in hiis verbis (ait quidam) (MS. M f. 211vB) cecidit id est david ait de ionatha dilectio tua id est dilectio agaphsis mulierum in recta475 divina audientibus ordinatur seu ponitur (MS. PBN f. 30vA) a sacris theologis nomen dilectionis id est agaphs et amoris id est erootos in eadem virtute seu potentia id est in eadem significatione secundum divinas manifestiones id est secundum quod nomen utriusque firmatur (?) in manifestationem divini affectus et non in designationem turpis affectionis et hoc est quod videlicet significat nomen utrumque virtutis unifice et coniunctive et differenter id est excellenter contentive id est conmiscentis ad invincem amantia preexistentis in pulcro et bono propter pulcrum et bonum476 ; quod enim significat nomen erootos et nomen agaphs in deo est preexistens eternaliter virtus477 creaturarum ad suam et in sue superexcellente unitate et coniunctiva et commixtiva earum ad invicem per mutuum vinculum naturalis appetitus quo se ad invicem amplexantur et penetrant et supportant ut pulcro et bono participent et in creatis est hoc quod videlicet significat utrumque dictum nomen virtutis tribute ex pulcro et bono propter pulcrum et bonum et continentis quidem coordinata secundum communem vel secundum aliud exemplar secundum communicativam ad invicem continentiam moventis autem prima ad providentiam inferiorum et collocantis seu firmantis inferiora conversione superioribus id est per conversionem ad superiora ; utrumque itaque dictorum nominum et de deo dicitur et de creaturis et maxime478 rationalibus et intellectualibus deum pure et caste et479 ut decet redamantibus480 et utrumque de deo dictum communiter significat virtutem ipsius unificam et commixtivam et contentativam omnium ut pulcro et bono participent et dictum de creaturis communiter significat utramque vitutem a predicta virtute tributam quam coequalia et coordinata se 474 significare] idem add. P recta] recte P 476 et bonum] om. P 477 virtus] unifica add. P 478 maxime] et add. P 479 et] om. P 480 redamantibus] reamantibus P 475 58 continent ad invicem et superiora provident inferioribus et inferiora se convertunt ad superiora ut secundum eorum providentiam dirigantur sicut in superioribus satis est pretactum. (Dionysiaca 215-217) Est autem et exstasim faciens divinus amor, non sinens sui ipsorum esse amatores, sed amatorum. Et ostendunt : superiora quidem providentie facta inferiorum, coordinata ad invicem continentie481, et subiecta ad prima divinioris482 conversionis. Propter quod et Paulus magnus, in continentia divini factus amoris, et excessivam (MS. M f. 212A) ipsius virtutem assumens, in divino ore : « vivo ego », ait, « non amplius vivit autem in me christus » ut verus amator et excessivus, ut ipse ait, deo, et non eam que suiipsius vivens sed eam que amati vitam ut valde dilectam. Dicto quid est amor divinus et in deo et in amantibus deum adiungit hic quid efficit divinus amor in dei amatoribus facit autem in eis exstasim id est extra se stationem. In hoc enim sonat nomen grecum extasis. Est autem maxime proprie exstasis cum spiritus transcendit omnia creata et seipsum nec sensitivis nec intellectualibus483 operationibus sed solum ut supra tactum est apponit radiis inaccessibilis luminis per invisibiles appositiones. Cum vero descendens ab hac celsitudine caliginosa memor dulcedinis illi insensibiliter sensate et ex hac memoria extractus484 ab amore sui et multo magis omnium creatorum et 485 totaliter fervet in amore486 invisibiliter nisi nihil volens vel operans nisi secundum ipsius voluntatem et totaliter volens et operans secundum ipsius solius voluntatem487 convenienter est in exstasi id est in extra se statione vivens non sui ipsius sed amati vitam et adhuc qui nondum attigerunt ad illam primam exstasim sed totis viribus anelantes ad ipsum predicto modo vivunt iam non sui (MS. PBN f. 30vB) sed amati vitam in exstasi etiam esse dicuntur quia non in propria sed in amati stant vita. Cum autem alia a deo amantur non nisi in deo et propter deum et ipse solus dicitur amari et illa nihilominus dicuntur amari non488 enim amantur in se et propter se sed ut dictum est in deo et propter deum. Dictam itaque extasim et maxime proprie et convenienter facit amor non tepidus sed fervens et superfervens qui maxime eroos dicitur. Ait itaque Est 481 continentie] continentis P divinioris] continentie add. P 483 intellectualibus] utens add. P 484 extractus] abstractus P 485 et] om. P 486 amore] amorem P 487 et totaliter volens et operans secundum ipsius solius voluntatem] om. P 488 non] et non amari add. P 482 59 autem et divinus amor id est eroos faciens extasim non sinens ob secundum videlicet superfervidum amatores id est erastas esse sui ipsorum sed amatorum id est eroomenoon et ex hec videlicet amore superfervido superiora prorumpit489 enim deus amor ex sui vehementia in facta amatis utilia honesta et bona propter quod id est quia divinus amor sic facit extasim non sinens amatores esse sui ipsorum sed amatorum et paulus magnus in continentia divini factus amoris id est erootos et assumens in divino ore virtutem seu potentiam ipsius amoris videlicet excessivam id est exta(MS. M f. 212B) -sis factivam ait : vivo ego non amplius sed seu non adhuc vivit autem in me christus nihil enim amplius volebat vel agebat quod pauli sed solum quod christi hoc inquam ait ut verus amator id est erasths et excessivus id est extra se stans seu si latine diceretur extrastativus ut ipse ait deo ait enim alibi sine mente excedimus deo stetit enim extra se ut deo staret et non vivens eam que sui ipsius sed eam vitam que amati id est erasth hoc est christi vitam dico ut valde dilectam id est agaphthn490 et insinuat per hoc quod dicit valde dilectam quod hoc nomen eroos significat dilectionem valde intensam. Quod autem nos dicimus extasim faciens est in greco una dictio. (Dionysiaca 217-220) Audendum491 et hoc pro veritate dicere quia et ipse omnium causa pulchro et bono omnium amore, propter superabundantiam amative bonitatis extra seipsum fit, eis que in entia492 providentiis, et velut et dilectione et amore allicitur, et ex eo quod super omnia et ab omnibus segregato, et493 quod ab494 omnibus deorsum ducitur, secundum excessivam supersubstantialem virtutem inegressibilem a seipso. Propter quod et zelotem ipsum divina sapientes appellant, ut multum in entia, in495 bonum amorem, et ut ad496 zelum suscitativum desiderii ipsius amativum497, et ut zeloten ipsum demonstrantem, propter quod et desiderata zelabilia, et utt provisorum entium ipsi zelabilium. Et totaliter pulcri et boni est amatum et amor et in pulcro et bono precollocota498, et propter pulcrum et bonum est et fit. 489 prorumpit] quidem ostendunt per operationem suam videlicet facta providentie inferiorum et coordinata ostendunt resume facta continentie ad invicem et subiecta conversionis dilectionis ( ?) ad prima superiora] add. P 490 agaphthn] agaphth P 491 audendum] autem add. M et P 492 entia] omnia M et P 493 et] ad M etiam P 494 ab] in M et P 495 in] om. P 496 ad] om. P 497 amativum] amatum P 498 precollocata] precollocatur P 60 Dicto quod divinus amor in amantibus divine deum facit exstasim et facit eos excessivos adicit etiam hoc audiendum499 dicere quoniam et ipse deus per superhabundantiam amoris fit (MS. M f. 212vA) extra seipsum et ita in extasi quod egrediens et stans extra se per providentias et processus beneficos in omnia ingressibilis tamen autem seipso. Unde ait Audendum autem et hoc dicere pro veritate quoniam et ipse omnium causa amore id est eroon omnium pulcro et bono vel secundum aliud exemplar amore omnium pulcro et bono vel secundum aliud exemplar amore omnium pulcrorum et bonorum amore enim per se pulcro et bono creavit omnia500 pulcra et bona501. Ipse inquam propter habundanciam502 amative id est eroothikhs bonitatis fit extra seipsum eis providentiis que in entia omnia et maxime (MS. PBN f. 31A) per providentiam incarnationis verbi et velut bonitate et dilectione id est agaphsei et amore id est eroon allicitur seu trahitur et deorsum ducitur ex eo quod super omnia et ab omnibus segregato ad quod in omnibus allicitur inquam et deorsum ducitur ad quod in omnibus secundum virtutem seu potentiam supersubstantialem excessivam seu extasis factivam per amoris videlicet vehementiam ; virtutem dico ingressibilem a seipso ; seipsum enim amans et seipsum intelligens omnium causa omnia deorsum ducitur in seipso manens et quia ex superfervido amore sic fit qui est omnium causa extra seipsum vocatur a theologis zelotes ; zelus enim dicitur grece zhlos latine et derivatur a zeo quod est ferveo per mutationem est in enim vel componitur a zhn quod est fervere et olos quod est totus quod fervens503 totaliter et est zelus cum de nobis dicitur concupiscentia fervens mutandi bonum quod agnoscitur esse in alio absque invidia illius in deo vero significat zelus amoris qui eroos dicitur multitudinem et superexcellentiam ex quo zelo excitat in nobis zelum id est ferventem concupiscentiam amoris ipsius ad vere amantium ipsum absque invidia mutationem et ex quo etiam manifestat in suis operationibus et maxime in dispensationibus incarnationis redemptionis humani generis se esse zelotem id est zelatorem hoc est504 superexcellentem amatorem505 non solum bonum506 sed etiam omnium et hoc est quod subiungit propter quod id est quia sic ex superfervido amoris fit extra seipsum divina sapientes appellant ipsum et507 etiam zelotem ut multum bonum amorem id est eroota in entia de deo enim nihil ? dicere 499 audiendum] audendum P omnia] et add. P 501 bona] et add. P 502 habundantiam] superhabundantiam P 503 fervens] fliens P 504 est] om. P 505 amatorem] amorem P 506 bonum] horum P 507 et] id est add. P 500 61 multum amorem508 vel multum et superexcellentem amatorem et appellant resume ipsum zelotem ut suscitativum nostri videlicet ad zelum amativi id est erotici desiderium ipsius ut demonstrantem per evidentiam videlicet suorum operum ipsum id est seipsum zelotem propter quod id est quia ipse est sic zelotes et id est etiam desiderata ab ipso videlicet sunt suple vel dicuntur zelabilia ab ipsius enim zelatione dicuntur creata zelabilia et appellant (MS. M f. 212vB) resume adhuc ipsum zelotem ut provisorum ab ipso videlicet eternaliter existentium ipsi zelabilium hoc itaque nomen zelotes de deo dictum significat ipsum esse multum et superexcellentem amatorem id est erasthn et nostrum suscitatorem in zelum sui amoris et demonstratorem per opera sui zeli interioris et quod illum zelum protendit ad omnia provisiva ex qua protensione sunt ipsi zelabilia. Interposito autem secundum quid deus dicitur zelotes redit ad nomen amoris de quo hec proprie intendit dicens : Et totaliter amatum et amor id est araston et eroos est pulcri et boni et precollocatur seu prefirmatur in pulcro et bono. Non enim vere amatur vel vere amat nisi se pulcrum et bonum et quod pulcro et bono participat et est et fit amatum videlicet et amor propter pulcrum et bonum ut satis est supra tactum. Quid autem totaliter theologi volentes aliquando quidem amorem et dilectionem ipsum aiunt, aliquando autem amabilem509 et dilectum ? Huius quidem enim causa et quemadmodum peremanator et progenitor, hoc autem ipse est ; et hoc quidem movetur, hoc510 autem movet ; aut511 ipse suiipsius et seipso est productivus et motivus512. Sic autem dilectum quidem et amativum513 ipsum vocant ut pulcrum et bonum. Amorem autem rursus et dilectionem, ut motivam simul et ut reductivam virtutem exsistentem in seipsum, solum ipsum propter se ipsum pulchrum et bonum et quemadmodum manifestationem exsistentem sui ipsius per se ipsum, et excellentis unionis bonum processum (MS. PBN f. 31B) et amativum motum simplicem, per se motum, per se operativum, precedentem514 in per se bono, et ex per se bono exsistentibus emanantem et rur(MS. M f. 213A) -sus in per se bono515 convertentem. In quo et interminabile suiipsius et imprincipiatum516 divinus amor ostendit differenter. 508 id est eroota in entia de deo enim nihil differt ( ?) dicere multum amorem] om. P amabilem] amatum M et P 510 hoc] sed P 511 aut] vel quoniam M vel P 512 et motivus] om. M 513 amativum] amatum M et P 514 precedentem] procedentem M et P 515 bono] bonum M 516 imprincipatum] principatum M 509 62 Quidam517 aeternus circulus, propter per se bonum518 ex per se bono et in per se bono et in per se bonum et519 in inerrabili convolutione circumambulans, et in eodem et secundum idem et procedens semper et manens520 et restitutus. Hec et inclytus noster sacrescriptor521 divinitus subenarravit522 secundum amativos hymnos, quorum non inconveniens recordari, et velut sacrum quoddam caput apponere ei qui523 de amore nostro sermoni. Quia in scriptura deus aliquando vocatur amor et dilectio aliquando autem amatum et dilectum querit quid sibi volunt theologi in hac nominum variatione. Quidem autem totaliter theologi volentes aliquando quidem aiunt ipsum deum videlicet amorem id est eroota et dilectionem id est agaphn aliquando autem amatum et dilectum. Ad hanc questionem respondens dicit quod ipse dicitur amor et dilectio ut huius causa et peremanator et progenitor. Attribuuntur enim multa deo in eloquiis ut eorum cause quia eloquia non intendunt ostendere ipsum nobis quid est in se quia ut sepe dictum est hoc est incomprehensibile sed notificare ipsum nobis per beneficos eius processus ad creaturas amatum aute et dilectum dicitur quia ipse solus est quod524 a creaturis amatur summa amandi vehementia et diligitur pure propter seipsum et non propter aliud quod itaque predicto bene dicitur utrumque adicit huius quidem enim id est amoris et dilectionis causa et quemadmodum peremanator seu permissor et progenitor est videlicet deus et ideo dicitur amor et dilectio. hoc autem id est amatum et dilectum ipse est et hoc quidem movetur hoc est per creare et emanare in creaturas et progenerare amorem dicitur moveri hoc autem movet525 amantia et diligentia in actum amandi et dilectendi ispum hec dictio autem hec ter hic positum primo est nominativi casus secundo autem526 tertio ablativi ; subiungens autem et aliam rationem variationis et intentionum horum nominum ait vel quoniam ipse deus videlicet est preductivus527 sui et528 517 quidam] quemadmodum M bonum] et add. M 519 et] om. M 520 manens] manes P 521 sacrescriptor] sacreprescriptor M 522 subennaravit] gubernavit M 523 qui] quod P 524 quod] vere add. P 525 movet] movet id est pro ipsum esse amatum et dilectum add. P 526 autem] et P 527 preductivus]productivus P 528 et] ipsius add. P 518 63 seipso qui non indiget alio extra coadiutore aut sui motore preductivus inquam sui in potentiam (MS. M. f. 213B) creatam amativam et dilectivam et motivus ipsius videlicet potentie inquam se perduxit in actum amandi ipsum et ita ex hac perductione sui dicitur amor et dilectio et ? movet in actum amandi et diligendi ipsum et actus amationis et dilectionis ab ipso motus ab ipso motus agit in ipsum et amatum et dilectum. Que autem amant ipsum et diligunt secundum aliud ex parte ipsius amati amant ipsum et ita ipse est reductivum in se solum ipsum propter seipsum et diligunt hoc autem est pulcrum et bonum. Une sequitur Si autem dilectum quidem et amatum ipsum deum videlicet vocant ut pulcrum et bonum inquantum enim per se pulcrum et bonum amatur et diligitur deus prosequens igitur ulterius et explanans de vocatione dei per nomen amoris et dilectionis adicit amorem autem rursus et dilectionem vocant ipsum suple ut existentem virtutem seu potentiam motivam similiter et ut reductivam in se ipsum solum ipsum propter seipsum et pulcrum et bonum deus enim est virtus et potentia motiva ut predictum est potentie amative et dilecticve in actum amandi et diligendi et reductiva per amorem et dilectionem non in alterum quid sed in seipsum qui solus ipse non propter aliud pulcrificans et bonificans sed propter seipsum est (MS. PBN f. 31vA) per se pulcer et bonus. Advertendum tamen quod in seipsum dicitur masculine in greco et hoc solum ipsum propter seipsum pulcrum et bonum neutraliter tamen aliquod exemplar habet hanc dictionem solum masculine et que sequuntur529 neutraliter et quemadmodum existentem manifestationem suiipsius per seipsum ipse enim530 lux qui illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum et qui manifestat seipsam531 quia licet se infundat inferorum per mediationem superiorum cum ipsa sit primo et per se causa ministeriorum mediorum convenienter tota actio ei attribuitur et excellentis unionis bonum processum deus enim primo movet potentiam amativam in actum amandi et sic motam sursum ducit ad se et sursum ducte se manifestat et sic procedit in actum unificationis iam videntis ipsum cum seipso viso que unio superexcellit omne alterum genus unionis tamen propter excellentiam unito et532 ex unione acquisitam tamen propter unionis inseparabilitatem et533 omnis vis non potest separare secundum apostolum cum autem sic uniunt secum amantem ipsum continuat in amante amoris actu et ita ipse est per effectum motus amativus seu motio amativa non partibilis tamen sicut sunt nostri motus sed simplex nec ab altero 529 que sequuntur ] quod sequitur P enim] est add. P 531 seipsam]diligentibus se. Est et hec per se ipsam 532 et] om. P 533 et] quam P 530 64 motus aut agens sed per se motus et per se operativus nec est aliquando otiosus in per se bono aut absens sed semper presens et procedens continuando actum amoris amantium et sic in totali pro(MS. M f. 213vA) -cessu predictorum actuum ipse est emanans ex se in existencia et rursus convertens ea in se. Une sequitur : et amativum motum simplicem et per se motum et534 per se operativum procedentem vel secundum aliud exemplar presentem in per se bono et ex per se bono existentibus emanantem et rursus in per se bonum convertentem ut agente535 itaque provisive et benefice has actiones vocant ipsum amorem et dilectionem. In hac autem emanatione divini amoris ex per se bono in existentia et conversione et reductione per ordinem dictorum actuum ipsorum in se per se bonum et sui unionem ostendit divinus amor carens principio et fine in sese recurrens quemadmodum quidam circulus in sua circulari motione vel536 intendens ex537 se sed propter se538 circumambulans ex se incipiens539 in seipso procedens rediens in seipsum nec locum totaliter mutans sed semper in eodem nec dissimiliter movens sed uniformiter semper procedens uniformiter540 circulatione et manent secundum totalitatem in eodem et restitutus in eodem. Unde sequitur : in quo id est in dicta emanatione ex se et conversione in se divinus amor ostenditur differenter id est excellenter et interminabile sui ipsius id est in seipso et inprincipiatum id est divinus amor ostendit et interminatus et imprincipiatus apponitur enim neutraliter masculine quemadmodum quidam eternus circulus circumambulans in convolutione inerrabili propter se bonum ex per se bono et in per se bonum et in eodem et secundum idem et procedens semper et manens et restitutus ne autem videatur hoc differe de amore terrestre et sine ductore dicit quod doctor ipsius gloriosus hierotheus huiusmodi predixit et prescripsit in amatoriis hymnis quorum quedam hic vult interserere ut sunt suo sermoni principium et firmamentum ; unde subiungit hec que videlicet dicta sunt a nobis de amore et inclitus noster sacreperfector id est sacer doctor divinitus subenarravit licet forte non eisdem verbum sed eodem sensu secundum amativos id est erooticos hymnos hoc est (MS PBN f. 31vB) in libro de amatoriis hymnis quorum non inconveniens recordari et apponere velut quodam sacrum caput ei nostro sermoni qui de amore. 534 et] om. P agente] agentem P 536 vel] nihil P 537 ex] extra P 538 se] om. P 539 incipiens] insipiens P 540 uniformiter] uniformi P 535 65 (Dionysiaca 224-226) Hierotthei sanctissimi ex sanctissimis541 hymnis Amorem sive divinum sive angelicum sive intellectualem sive animalem sive naturalem dicimus, unitivam quamdam et concretivam intelligemus virtutem, superiora quidem mo(MS. M f. 213vB) -ventem ad providentiam inferiorum542, coordinata autem rursus ad communicativam ad invicem convenientiam543, et in extremis subiecta ad meliorum et id est544 superpositorum conversionem Hec verba secundum auctoris propositum sunt beati ierothei manifestantia intentionem amoris id est erootos et actus amoris ordinatos secundum rerum ordines545. Ipse itaque beatus ierotheus distinguens amores secundum naturas amantes et recolligens eos in unam intentionem omnibus analogam sic ait : Amorem id est eroota sive divinus seu dicamus divinum sive angelicum sive intellectualem id est eorum qui sunt veri? spiritales maxime et etiam hominum simpliciter qui naturaliter debent esse spiritales et intellectuales sive et animalem id est irrationalium sensitivorum que naturaliter quandam sensitivam habent amicitiam sive naturalem id est animatorum et insensibilium que naturali appetitu appetunt consistere et ipso appetitu appetunt546 concorditer ipsum qui est per se consistentia sive inquam primo sive secundo sive aliquo sequentium modorum dicimus amorem intelligemus per nomen videlicet amoris quandam virtutem unitivam amantis videlicet et amati et concretivam seu commixtivam seu contentivam amantium videlicet aliquid547 unum et548 per conveniens amantium se ad invicem et sic mutuo amore ad invicem comixtorum virtutem dico moventem superiora quidem ad providentia inferiorum, coordinata autem rursus ad communicativam continentiam549 , et subiecta in extremis constituta videlicet ad conversionem meliorum et superpositorum ut enim sepe pretactum est ; verus et fervens amor movet superiora ut inferioribus provisive et ordinate influant data sibi desuper bona et movet coequalia ut ipsa sibi ad invicem congaudeant coadiuvent et se consustineant et contineant et movent subiecta ut se convertant ad meliora et sibi superposita ut ab eis suscipiant bonorum influencias. Et considerandum quod beatus ierotheus in hiis suis verbis sumit nomen amoris id est erootos communiter secundum analogiam ad supernaturalem et omnium naturarum naturalem appetitum boni qui in unaquaque 541 sanctissimis] amatoriis M inferiorum] inferiora M 543 convenientiam] continentiam M 544 id est] om. M et P 545 ordines] ordinem P 546 appetunt] appetere P 547 aliquid] ab P 548 et] om. P 549 continentiam] ad invicem add. P 542 66 natura cum naturaliter et incorrupte est secundum sibi possibile et conveniens summus ( ?) et in termino est et ideo non inconvenienter dictos eroos habent quoque omnes nature superiores et si quedam non intellectualiter et rationaliter ex providentia tamen divina appetitum naturalem influendi sua bona desuper accepta in inferiores et omnes inferiores suscipiendi a suis superioribus omnes aequales communicandi ad invicem. (Dionysiaca 226-228) (MS. M f. 214A) Eiusdem ex eisdem amatoriis hymnis. Quia ex uno multo550 amores ordinavimus, deinceps dicentes quales quidem et mundanorum et supermundanorum amorum et cognitiones et virtutes, in quibus excedunt, secundum traditam sermonum551 intellectionem552 et intellectualium et553 intelligibilium amorum et ordines et adordinationes554. Post quos per se intelligibiles divini vere illic bonis amoribus supereminent555 et nobis proprie laudantur ; et nunc rursus556 resumentes omnes557 in unum et complicitum amorem et omnium ipsorum patrem convolvamus simul et congregemus a multis, primum in duas congregantes ipsum amative558 universaliter virtutes, in quibus superat et preprincipatur omnibus ex (MS. PBN f. 32A) eo qui ultra omnia omnis amoris incomprehensibilis causa, et ad quam extenditur connaturaliter unicuique entium ex omnibus entibus totalis amor. In precedenti sermone suo distinxit beatus ierotheus ordines amorum secundum559 ordines amantium. In hoc autem exprimit quis eorum ab uno existentium cui superexcellit et de quo est principaliter eius intentio et560 omnes colliguntur561 in unum sic inquiens quia ordinavimus multos amores ex uno. Ex divino enim amore ordinabiliter est primo angelicus secundo intellectualis tertio animalis et quarto naturalis nos dico dicentes deinceps quales quidem et562 mundanorum et super mundanorum amorum id est erootoon et cognitiones et virtutes quod totum insinuative enigmatizavit in precedenti sermone et forte in ipso563 proposito 550 multo] multos M et P sermonum] sermonis M et P 552 intellectionem] intentionem M et P 553 et] om. M 554 adordinationes] adornationes M 555 supereminent] supereminet M 556 rursus] om. M 557 omnes] omnium P 558 amative] amativas M et P 559 ordines amorum secundum] om. P 560 et] quod add. P 561 colligunt] recolligunt P 562 et] om. P 563 ipso] non P 551 67 hic manifestius expressit564 in quibus id est inter quos amores et ordines et adornationes amorum et intellectualium id est intelligentium superiora et intel(MS. M f. 214B) -ligibilium id est intellectorum non habentium superius quod intelligat preter deum excedit seu superexcellit sensibiles videlicet et naturales amores (secundum traditam intentionem sermonis) seu rationis a nobis videlicet posite post quos565 amores videlicet intellectualium et intelligibilium amores suple per se intelligibiles id est solum intelligibiles et non intellectuales et divini id est amores ipsius dei vere supereminet566 bonis seu pulcris amoribus illic id est amoribus intellectualium et intelligibilium et nobis proprie id est principaliter per intentionem laudantur illi scilicet (secundum) per se intelligibiles et divini amores quia inquam ita ut predictum est de processu multorum amorum ex uno ordinavimus et deinceps diximus de preeminentia amorum567 de quo principaliter intendimus et nunc et568 rursus resumentes sermonem videlicet de amore convoluamus seu collocamus. Simul et congregemus omnes amores videlicet qui multi sunt ex uno in unum et complicitum amorem et omnium ipsorum amorum videlicet patrem hoc est sicut ex uno569 amore id est divino omnes alios amores procedere et dividi ostendimus. Sic omnes in ipsam reflecti et congregari et couniri in ipsum ut in patrem et principium manifestemus nos dico primum congregantes seu colligentes ipsum id est amorem. Simpliciter dictum de omnibus amoribus a multis illis videlicet amoribus in duas universaliter amativas virtutes hoc est in creaturam (creativam ?) que universalis est non logice sed sicut dicitur universale quod ante multa recipientia ad ipsam subsistentiam et virtutes creatas quod logice sunt universales. In quibus, hoc est inter quos amores vel inter quas virtutes amativas superat et preprincipatur omnibus amoribus570 videlicet vel virtutibus amativis causa incomprehensibilis omnis amoris existentis suple ex eo qui ultra omnia, et571 ad quam causam videlicet extenditur seu reextenditur totalis amor ex omnibus572 connaturaliter unicuique entium ; posset autem quod dicitur ex eo qui ultra omnia intelligi aliter ut videlicet articulus positus in greco pro quo dicitur eo qui preponitur573 huic (hinc ?) ultra 564 expressit] expressius P 565 quos] amores et ordines et adornationes amorum et intellectualium id est intelligentium superiora et intelligibilium id est intellectorum non habentium superius quod intelligat preter deum excedit seu superexcellit sensibiles videlicet et naturales amores (secundum traditam intentionem sermonis) seu rationis a nobis videlicet posite post quos om. P 566 supereminet] supereminent P 567 amorum] et add. P 568 et] om. P 569 uno] in unum et complicitum amorem et omnium ipsorum amorum videlicet patrem hoc est sicut ex uno om. P 570 amoribus] vel add. P 571 et] om. P 572 omnibus] existentibus add. P 573 preponitur] preponeretur P 68 omnia quod eius articulus et hec prepositio ex adiungeretur eidem et diceretur ex ultra divina et sic esset sensus quod causa incomprehensibilis574 superaret et preprinciparetur et esset incomprehensibilis ex eo quod ipsa est ultra omnia. Amores quoque entium congregantur ut predictum est in unum amorem patrem et principium omnium et ex hoc etiam conflantur in unum amorem totalem reextensum575 in ipsum principativum unoquoque ante576 existente participe secundum quod sue proprie congruit nature ( ?). Qualiter autem ipse deus dicetur et totus amor et partes amoris satis liquet in scolio in greco scripto in margine. (Dionysiaca 228-230) (MS. M f. 214vA) Eiusdem ex eisdem amatoriis hymnis577 Age utique et has rursus in unum congregantes dicamus quoniam una quedam est simplex virtus per se motiva ad unitativam quemdam complexionem ex per se bono usque ad entium extremum et ab illo rursus deinceps per omnia in per se bonum ex seipsa et per seipsam et in seipsa578 seipsum recir(MS. PBN f. 32B) -culans579 et in seipsum580 semper identiter revoluta. In hoc suo sermone reducit ierotheus duas virtutes amativas in unam ; non sicut due species reducuntur in unum genus sed sicut principiatum et motum reducitur in principium et motum. Virtus enim divina amativa se protendit a fine usque ad finem fortiter id est a summo entium usque ad entium extremum et sese per eadem e contrario recirculat in se in hac sua motione trahens et movens se cum virtutes amativas superiorum in amationem provisivam inferiorum et virtutes amativas coequalium in amationem communicativam et virtutem amativam inferiorum in amationem conversivam ad superiora et sic tandem disponens omnia suaviter omnium virtutes amativas in sui amationem a qua procedunt et in cuius esse habent esse et in cuius motus motum et sic sunt omnes virtutes amativas causate in suis actibus reducte in veritatem amativam causativam. Unde ait : Age utique et has id est duas pretactas amativas virtutes rursus congregantes in unum dicamus quoniam una quaedam est simplex virtus per se motiva ad unitivam quamdam complexionem. Virtus dico circulans seipsam ex per se bono usque ad entium extremum, et ab illo id est ab entium extremo rursus deinceps per omnia in per se bonum a quo incepit, ex se ipsa et per se ipsam et in seipsam et revoluta in seipsam semper identiter sicut in superioribus pretactum est. 574 incomprehensibilis] comprehensibilis P reextensum] extensum 576 ante] ente P 577 margine] Eiusdem ex eisdem amatoriis hymnis om. P 578 seipsa] seipsam P 579 recirculans] circulans M 580 seipsum] seipsam M et P 575 69 (Dionysiaca 230-233) Et quidem dicat aliquis si omnibus est pulcrum et bonum amabile et desiderabile et diligibile581. Appetit enim ipsum et non ens ut dictum est et con(MS. M f. 214vB) -tendit aliqualiter in illo ipso esse et ipsum582 est specificum et informativum et in ipso et non ens supersubstantialiter dicitur583 et est qualiter demonica multitudo non appetit pulcrum et bonum ; materialis autem existens et584 ab angelica circa appetitum per se boni identitate decidens malorum omnium causa et sibi ipsi et aliis quecumque male fieri dicuntur ? Qualiter autem totaliter ex per se bono deducta demonia tribus non est585boniformis ? vel qualiter bona ex per se bono facta alterata est ? Et quid malam faciens ipsam ? Et totaliter quod586 malum est ? Et ex quo principio subsistit et in quo entium est ? Et qualiter587 bonus ipsum adducere voluit ? Qualiter autem volens potuit ? Et si ex alia causa malum que altera existentibus preter se bonum causa, qualiter autem et providentia existente est malum vel factum totaliter vel non interemptum588 ? Et qualiter appetit aliquod589 entium ipsum preter per se bonum ? Dicto de amore et eius gratia interposito de extasi et zelo et pretacto quod omnia amant et appetunt pulcrum et bonum et quod etiam non ens appetit illud et contendit aliqualiter in illo esse, nactus ( ?) ex hiis auctor occasionem querit in potentia alicuius minus perfecti in sapientialibus qualiter demoniaca multitudo non appetit pulcrum et bonum et ?590 cum deducta sit a per se bono qualiter non est boniformis vel qualiter ex boniformi alterata convenienter promovens questiones de malo quas in591 inferioribus determinabit. Prime autem questionis et dubitationis motiva possunt esse hoc in animo minus perfecti demoniaca multitudo materialis est effecta, hoc est a puritate sue spiritalis conditionis delapsa per aversionem a pulcro et bono (MS. M f. 215A) et conversionem ad non tale et in hoc decidit a conformitate angelorum in appetitu per se boni et consequenter facta est causa omnis mali tam sibi quam aliis peccantibus secundum quod dici potest aliquo modo malum habere causam quia secundum veritatem non est causa efficiens mali sed deficiens ex quibus videri potest quod non appetit 581 desiderabile et diligibile] appetibile et delectibile M et P ipsum] ipse M 583 dicitur] om. M 584 et] om. M 585 est] ex M 586 quod] quid M et P 587 qualiter] qua M 588 interemptum] cum add. P 589 aliquod] aliquid M et P 590 ? ] ita P 591 in] om. P 582 70 demoniorum multitudo per se pulcrum et bonum. E contrario vero ex 592 eo quod ipsa est et habet esse naturale licet (MS. PBN f. 32vA) deprivatum cum omne ens appetat per se pulcrum et bonum cum non ens appetat pulcrum et bonum et contendit aliqualiter in illo esse 593substantialiter est et cum ipsum per se pulcrum et bonum sit per se specificum et pulcrificum cum omne informe videtur appete consequi videtur quod etiam ex parte qua deficit demonia594 multitudo a vero et perfecto esse et declinat ad non esse appetat per se pulcrum et bonum. Ponens itaque auctor prius ea ex quibus videtur sequi demonia multitudo appetat pulcrum et bonum convenienter querit qualiter non appetit illud subiungens ex quibus videtur sequi quod illud non appetat sic inquiens et quidem, dicat aliquis, si pulcrum et bonum est omnibus amabile, appetibile, delectibile seu diligibile, appetit enim ipsum id est pulcrum et bonum et id est595 etiam non ens, ut dictum est, ac per hoc multifortius appetit ipsum omne ens et contendit non ens videlicet aliqualiter esse in illo ipso id est in596 pulcro et bono, et ipsum scilicet pulcrum et bonum est specificum seu formicum597 et id est etiam informium, et in ipso pulcro videlicet et bono et non ens supersubstantialiter dicitur et est ut in precedentibus pretactum est ; si inquam ita est qualiter multitudo demonica non appetit pulcrum et bonum, aut598 pro sed existens materialis, ut predictum est et decidens ab angelica identitate id est uniformitate et conformitate circa appetitum per se boni , illa dico causa malorum omnium, et sibi ipsi, et aliis quecumque dicuntur male fieri ; preterea dicet adhuc aliquis si demonia multitudo totaliter ducta est in esse ex per se bono qualiter eius participatione et appetitu non est boniformis vel ?599 si deducta ab eo in esse fuit boniformis et bona qualiter alterata est a boniformitate et bono et quid fecit600 ipsam malam ; unde subiungit qualiter autem demonica tribus deducta totaliter quia nihil est quod deus non fecerit ex per se bono non est boniformis eius videlicet appetitu et participatione ? vel qualiter bona ex per se bono facta alterata est ? et quid faciens ipsam malam ? . Appetere enim videmus omne principiatum suum principium ut in eo a601 quo est conservetur in esse nec videtur posse in esse conservari nisi eius participatione et ita cum deducta sit demonica tribus a per se bono videri potest eius appetitu et eius 592 ex]om. P esse] et etiam in illo add. P 594 demonia] demonica P 595 est] om. P 596 in] om. P 597 formicum] formificum P 598 aut] autem P 599 ? ] iterum P 600 fecit] facit P 601 a] in P 593 71 participatione boniformis et si ex dei ineffabili providentia talis est facta quid contra eius omnipotentem or(MS. M f. 215B) -dinationem posset eam alterare et malam facere cum non sit qui eius potentie et voluntati possit resistere. Pro eo autem quod nos diximus demonica tribus posset dici demonicum genus et adiectiva que sequuntur neutraliter sicut sunt in greco. Cum predictis autem questionibus et dubitationibus dubitabit etiam aliquis superposito602 malum esse quide simpliciter malum sit et cum omne preter603 principium primum604 inprincipiatum quod malum esse non potest ex aliquo esse605 subsistat malum et cum malum non videatur esse non ens in altero et substantia et per conveniens videatur necessario ens in altero, convenienter dubitabit in quo entium est cum omne ens bonum sit et bonum appetat. Et si detur malum esse ex principio omnium deo, dubitabit qualiter deus per se bonus et superbonus adducere voluit malum in esse cum voluntas faciendi malum non possit esse bona et iterum dubitabit qualiter si voluit malum adducere in esse potuit in hac parte quod voluit cum contrarium non videatur posse ducere in esse suum contrarium. Lux enim non facit tenebram nec calor frigiditatem ; si vero detur malum ex alia causa quam ex deo dubitabit (MS. PBN f. 32vB) que altera causa existentibus preter606 deum cum non possint esse duo rerum prima principia ; preterea si eterna ineffabili607 omniscientia omnibona et omnipotente providentia facta sunt et gubernantur omnia dubitabit qualiter malum est factum608 qualiter ab eo609 non interemptum et iterum dubitabit qualiter aliquid entium cum omne ens bonum sit et a bono et propter bonum appetit malum omisso per se bono. Unde subdit : et dicet aliquis resume dubitando videlicet610 et querendo quid totaliter hoc est secundum diffinitionem experimentem totum esse malum ens et ex quo principio subsistit et in quo entium est ? et qualiter bonus deus videlicet voluit adducere hoc est in esse producere ipsum id est malum. qualiter autem volens potuit ? et si ex alia causa malum, que altera causa existentibus preter per se bonum ? qualiter autem, et providentia existente, est malum vel factum id est genitum totaliter, vel non interemptum ? et qualiter aliquid entium appetit ipsum id est malum preter per se bonum ?. 602 superposito] supposito P preter] potest P 604 primum] et add. P 605 esse] principio subsistat dubitabit convenienter ex quo principio P 606 preter] propter P 607 ineffabili] infallibili inerrabili P 608 factum] si factum add. P 609 eo] ea P 610 videlicet] scilicet 603 72 (Dionysiaca 233-238) Haec quidem igitur forte dicet talis aliqualiter611 dubitans ratio ; nos autem dignificabimus ipsam in rerum veritatem respicere. Et primum quidem hoc dicere libere propalabimus : malum non est ex per se bono ; et si ex per se bono est non malum : neque enim ignis infrigidare, neque boni (MS. M f. 215vA) neque612 bona adducere613. Si entia omnia ex per se bono (natura enim bono adducere et saluare, malo autem corrumpere et perdere), nihil est entium ex malo. Et neque ipsum erit malum siquidem et se ipso malum sit. Et si non hoc non614 omnino malum malum, sed habet quamdam per se boni secundum quam totaliter est particulam. Et si entia pulchrum et bonum appetunt, et omnia quaecumque faciunt propter visum bonum faciunt et omnis entium intentio principium habet et finem per se bonum, (nihil enim ad mali naturam respiciens facit que facit), qualiter erit malum in exsistentibus ? Aut615 totaliter ens a tali bono appetitu desertum616 ? Et si entia omnia ex per se bono et per se bonum ultra entia, est quidem in per se bono et non ens617, malum autem neque ens est (si autem non, non omnino malum), neque non ens. (Nullum618 enim universaliter erit non ens, nisi in per se bono secundum supersubstantiale dicatur.) Bonum quidem igitur erit et619 simpliciter ente et non ente multo prius supercollocatum, malum autem neque in entibus neque in non entibus, sed et hoc non ente magis recedens a per se bono et insubstantialius. Positis dictis dubitationibus rationis nondum perfecte in sapientialibus620 supponentis malum esse aliquid de numero rerum accedit auctor ad tollendum et dissipandum harum dubitationum nebulam veritatis manifestatione primo asserens et manifestans quoniam621 ma(MS. M f. 215vB) -lum non est ex per se bono et ita per consequens quod non est aliquid de numero entium cum omne ens ex per se bono adductum sit in esse. Ait itaque : hec quidem igitur id est predictas dubitationes et questiones forte dicet talis aliqua dubitans ratio. Nos autem dignificabimus ipsam hoc est nostra subsequente doctrina aptam et dignam faciemus 611 aliqualiter] aliqua M et P neque] non M 613 adducere] et add. M 614 non] nec P 615 aut] vel M et P 616 desertum] est add. P 617 non ens] ens add. M 618 nullum] nihil M et P 619 et] om. M 620 sapientialibus] et add. P 621 quoniam] quod P 612 73 rationem sic dubitantem respicere in rerum veritatem. et primum quidem hoc dicere libere propalabimus hoc est libere et confidenter in propatulo ad omnes audebimus dicere ad veritatis manifestationem. Hoc scilicet quod sequitur malum non est ex per se bono, est non malum . Ex per se bono622 enim non est nisi bonum. Vidit enim cuncta que fecerat et erant valde bona quapropter malum non est ex per se bono. Non enim est ut pretactum est contrarii contrarium adducere sicut subiungit in exemplo dicens Neque enim ignis infrigidare (MS. PBN f. 33A) neque boni non bona adducere. Non igitur est malum ex per se bono sed neque ex malo ; est entium aliquid quia omne ens ex per se bono cuius proprium est adducere in esse et salvare in ipso esse malum623 autem proprium est corrumpere esse et perdere ne maneat. Unde subiungit : Et si entia omnia ex per se bono quod624 patet ; bono enim est suple natura adducere a non esse videlicet in esse et salvare in esse videlicet625 est resume natura cuius tum nulla est natura corrumpere et perdere quia inquam ita est nihil entium est ex malo. Quia utique626 malum in se consideratum absque concretione cum aliquo non est ex per se bono ut preostensum est et per consequens non est ex bono627 cum omne bonum sit ex per se bono esset etiam ex per se bono malum predicto modo consideratum si628 necessario se ipso et per se est et se ipso et per se malum est. Non enim est extra ipsum malum quo possit esse cum omne ens extra malum bonum sit. Supposito itaque quod malum se ipso et per se sit et malum sit sequitur ex convictione et copulatione huius seipso et per se ens cum malo quod malum non sit malum et quod idem629 sit malum et non sit malum. Cum enim contrarium non sit adductivum contrarii seipso et per se ens non potest esse entis corruptivum et perditivum. Quod autem non630 entis corruptivum et perditivum non631 malum secundum vero quod supponitur malum necessario malum est et ita idem malum et non malum et ipsum malum non malum quod est summum inconveniens ; necessario tamen sequens ex hiis predictis secundum quod malum in se consideratum absque concretione cum aliquo est et quod ipsum632 non est ex per se bono quam propter cum necessarium sit malum non esse ex per se bono, impossibile est malum predicto modo consideratum esse. Ad dictum igitur inconveniens deducens auctor ex predictis quorum unum ipse probavit alterum vero supponit ex dicto adversarii ait : Et neque ipsum erit 622 est non malum . Ex per se bono om. P malum] malo P 624 bono] hoc est quia entia omnia ex per se bono add. P 625 videlicet] malo autem add. P 626 utique] itaque P 627 bono] quia si esset ex bono add. P 628 si] est add. P 629 idem] idem add. P 630 non] est add. P 631 non] est est malum se ipso licet et per se ens secundum quod tale non est add.P 632 quod ipsum] cum ipso P 623 74 malum siquidem et se ipso malum sit quia ut proostensum est633 ex esse seipso, sequitur non malum et si non hoc id est (MS. M f. 216A) si seipso ens non malum ; malum non omnino malum ut634 idem supponatur seipso ens et malum vel si non hoc est id est et si non seipso ens malum non omnino malum quia aliunde esse non potest nisi ex bono et ita non malum sed habet quandam particulam per se boni id est quandam participationem ipsius secundum quam totaliter est et ita modis omnibus supposito malum esse sequitur ipsum esse non malum. Quod autem nos diximus per ablativum casum ; seipso in greco est dativi casus. Unde quidam transtulerunt sibi ipsi inducit autem adhuc auctor probationem quod malum neque est ens neque de numero entium. Omnia enim entia appetunt bonum et pulcrum et quecumque faciunt propter appariens sibi pulcrum et bonum faciunt et in omni sua actione pulcrum et bonum intendunt ut finem actionis qui est principium motivum in actionem ; malum autem neque appetit pulcrum et bonum neque propter hoc aliquid facit neque in aliqua actione hoc ut finem intendit. Ergo malum neque de numero entium est neque simplciter ens. Unde sequitur : Et si entia pulcrum et bonum appetunt, et omnia quecumque faciunt propter visum bonum faciunt, et omnis entium intentio in omni videlicet sua actione habet per se bonum principium et finem quia etsi forte proximum finem et principium motivum in actionem habeat sibi visum bonum in illo etiam aliquo modo intendit in per se bonum. Si inquam ita qualiter erit malum in exsistentibus ? id est de numero existentium vel totaliter ens desertum a tali bono (MS. PBN f. 33B) appetitu hanc autem particulam ; nihil enim ad mali naturam respiciens facit que facit interponit635 auctor ad manifestationem huius videlicet quod omnis entium intentio principium habet et finem per se bonum. Ostenso autem quod malum neque est in existentibus neque totaliter ens, convenienter ostendit quod neque est non ens quia enim deus ex quo sunt entia omnia est ultra entia omnia per infinitam superexcellentiam et ita est nullum entium et non ens ipsum non ens in deo est ens. Quod enim predicatur de aliquo non potest quin sit aliquo modo ens in illo de quo predicatur. Non ens igitur est in per se bono ens, malum autem non est in per se bono ens ; igitur malum non est non ens. Si enim esse simpliciter non ens diceretur de per se bono insinuans eius supersubstantialitatem ; hec igitur636 manifestans auctor subiungit : Et si entia omnia ex per se bono, et per se bonum ultra entia ac per hoc non sit aliquod entium sed sit non ens ; si inquam ita est et non ens quidem est ens in per se bono ; 633 est] om. P ut] cum P 635 interponit] interposuit P 636 igitur] autem P 634 75 malum autem neque est ens in per se bono videlicet ut est non ens. (Si autem non, hoc est si malum non est ens in per se bono sicut est non ens637 non omnino malum), neque non ens id est omnino malum638 est non ens. Una enim negatio nobis est superflua quod non est in greco. Et vere malum non est non ens. Nihil enim erit universaliter non ens, nisi dicatur in per se bono secundum supersubstantiale ; propter supersubstantialitatem enim (MS. M f. 216B) per se boni abnegatur ab eo ens et dicitur de eo non ens insinuans eius supersubstantialitatem. Malum itaque in se nude consideratum neque ens est neque non ens sed magis remotum a per se bono quam non ens quod enim aliquo modo est predicabile de aliquo propinquius est ei eo quod nullo modo est predicabile de ipso ; hoc igitur adiungens auctor ait : bonum quidem igitur erit et simpliciter ante639 et non ante640 multo prius supercollocatum propter suam videlicet641 supersubstantialitatem et (MS III, p.13, colB l.11) prioritatem naturalem ; sequitur enim et ex ente et non ente et non convertitur : malum autem neque in entibus, neque in non entibus ut preostensum est sed magis recedens a per se bono hoc non ente id est hoc ipso non ente hoc est inquam642 hoc ipsum non ens et in supersubstantialius643 quia videlicet magis recedens a supersubstantialitate dei644 et quia ex non ente adducta sunt omnia in esse quod impossibile est ex malo fieri. Si autem intelligat hic auctor per non ens materiam quomodo inducit ad probationem huius quod malum non est non ens, hoc est non est materia, istud nihil enim erit universaliter non ens nisi in per se bono secundum supersubstantiale dicatur ; cum enim dicitur per se bonum non ens secundum supersubstantiale non dicitur quod per se bonum sit materia neque materia neque materia videtur esse universaliter non ens quo secundum antiquos645 dicitur quodammodo ens et quadammodo non ens et medium inter ens et non ens. Iterum quodammodo646 convenienter647 diceret pluraliter malum neque esse in entibus648 cum unum secundum hanc acceptionem non entis sit non ens id est una materia licet plura sint materialia sed unusquisque hic et alibi circa expositionem verborum huius dimissum patris in suo sensu sibi desuper dato habundabit. 637 ens] id est add. P neque non ens id est omnino malum] om. P 639 ante] ente P 640 non ante] non ente P 641 videlicet] om. P 642 inquam] quam P 643 supersubstantialius] supersubstantialius P 644 dei] deitatis P 645 antiquos] om. P 646 quodammodo] quomodo P 647 convenienter] subsequenter P 648 entibus] neque in non entibus add. P 638 76 Illius649 quidem sic alius autem sic dummodo sensum auctoris non contrarie non discordanter nec incontingenter. (Dionysiaca 238-243) Unde igitur est malum ? dicat quis. Si enim non est malum, virtus et malitia idem, et omnis toti, et ea que in parte ei que analogum aut650 neque quod virtuti oppugnat erit malum. Et quidem contraria castitas et luxuria et 651 iustitia et iniustitia, et nequaquam circa652 iustum et iniustum dico et castum et luxuriosum. Sed et ante extra653 apparentem virtuti654 ad oppositum distantiam ; in ipsa multo prius anima universaliter destiterunt a virtutibus malitiae, et ad (MS. M f. 216vA) rationem passiones contendunt655 Et656 ex his necessarium dare aliquid657 bono malum contrarium. Non enim sibi ipsi per se bonum contrarium, sed ut ab uno principio et una factum causa, communicatione et unitate et amicitia gaudet. Et neque minus bonum maiori contrarium, non enim minus calidum aut frigidum maiori contrarium. (MS. PBN f. 33vA) Est igitur in exsistentibus et ens est, et contraponitur et aut658 contrariatur per se bono malum. Etsi corruptio est entium non expellit hoc ab esse malum, sed erit et ipsum ens et entium gignificum. Vel nonne multoties huius <corruptio> alicuius fit generatio ? Et erit malum in universali659 completionem conferens, et toti non imperfectum esse propter se ipsum largiens. Ostenso malum in se nude absque concretione cum aliquo consideratum non esse neque in entibus neque in non entibus, ponit dubitationes que ex hoc mentem minus perfectam possunt movere. Si enim malum secundum se consideratum non est, dubitabit mens minus perfecta. Unde malum quod in rationibus660 est utpote iniustitia, luxuria et cetera ; huiusmodi que vicia 649 illius] alius P aut] vel M 651 castitas et luxuria et] om. M 652 circa] quidem M 653 extra] exterius M 654 virtuti] si add. M 655 contendunt] extendunt M 656 et] ut M 657 aliquid] aliquod M 658 aut] nihil M 659 universali] universi M 660 rationibus] rationabilibus P 650 77 nominantur ex bona661 non sunt ; unde662 nisi ex malo videtur igitur quod malum in se consideratum sit ens. Si igitur concedatur malum in se nude consideratum non esse 663, videtur quod nulla sit specialis (spiritalis ?) malicia sicut si per se bonum non esset, nulla esset specialis (spiritalis ?) bonitas aut speciale(spiritale ?) bonum. Et si nulla est specialis (spiritalis ?) malicia, nulla actio est mala aut habitus malus ac per hoc nulla actio bona vel habitus bonus. Si enim auferre cuilibet indifferenter que possidet non est male nec iniuste agere quomodo et tribuere unicuique quod suum est erit bene et iuste agere ? Et si commisceri passim (passivi ?) cum mulieribus non est male et luxuriose agere quomodo contineri a tali commixtione est bene et caste agere ? Et similiter si habitus animi ex quibus procedunt tales actiones non sunt mali qualiter erunt habitus ex quibus procedunt opposite664 actiones boni nullo modo sed665 indifferentes erunt quomodo666 ad bonitatem et maliciam omnes actiones et omnes habitus et omnino indifferens virtus et malicia simpliciter et hec aliqua virtus et suum oppositum vicium quia neuter erit aut virtus aut vitium nec virtuositate aut vitiosita(MS. M f. 216vB) -te differet alterum ab altero quod est inconveniens. Videtur igitur optime necessario malum nude667 consideratum esse contra hoc quod supra ostensum est ; hanc igitur dubitationem et oppositioinem ponens auctor ait : unde igitur si malum ? videlicet simpliciter in se consideratum non est est668 malum quod videlicet communiter agitur dicat quis si enim non est malum, simpliciter videlicet et nude in se consideratum, virtus et malicia idem hoc est nulla erit differentia habituum et actionum secundum virtutem et malitiam, et omnis toti erit idem suple quia quilibet habitus cuilibet et quelibet actio cuilibet erit indifferens secundum virtutem et malitiam ; et ea que in parte id est particularis habitus669 sibi conveniens actio ei que analogum id est ei habitui et actioni ab eo egredienti qui cum sua actio ne est conproportionaliter oppositus erit idem suple id est indifferenter670 secundum virtutem et malitiam quod est inconveniens maxime ; cum ab omnibus concedatur virtutem esse et quod virtuti sunt multa oppugnantia nec potest oppugnare virtuti nisi 661 bona] enim add. P unde] solo add. P 663 videtur] non add. P 664 Tales actiones non sunt mali qualiter erunt habitus ex quibus procedunr opposite] om. P 665 sed] si P 666 quomodo] quo P 667 nude] in se add. P 668 est] est add. P 669 habitus] et add. P 670 indifferenter] indifferens P 671 multum] malum P 662 multum671 ; unde 78 consequenter672 querit vel neque quod virtuti oppugnat erit malum q.d. immo quod virtuti oppugnat malum est et virtuti contrarium. Et quidem contraria castitas et luxuria et iustitia et iniustitia et non solum contrariantur ad invicem secundum actus exteriores sed et secundum habitus qui sunt interius in anima et passiones ut ira et concupiscentia et earum species contendunt contra rationem et contra habitus virtutum ; ex quibus sequitur malum esse cum malum sit quod virtuti oppugnat ex quo videtur sequi simpliciter bono simpliciter malum esse contrarium et ita sicut est simpliciter bonum in se consideratum, sic et simpliciter malum in se consideratum esse unde sequitur : Et nequaquam dico quod castitas videlicet et luxuria et iustitia et iniustitia contrariantur solum secundum iustum et iniustum et castum et luxuriosum (MS. PBN f. 33vB) in actibus videlicet exterioribus, sed et673 ante distantiam virtuosi ad oppositum apparentem exterius per actus videlicet exteriores oppositos, malicie distiterunt674 universaliter a virtutibus multo prius( ?) in ipsa anima, et passiones contendunt ad rationem. Et ex hiis necessarium dare aliquod malum contrarium sibi ipsi675 et per consequens nulla ex ipso gaudet communicatione et unitate et amicitia ut factum ab uno principio et una causa. Et neque minus bonum contrarium maiori bono. Non enim minus calidum vel frigidum maiori contrarium. Cum itaque nec minus contrariatur maiori nec universaliter bonum bono, sunt tamen que contrariantur et oppugnantt et contendunt cum virtutibus et ratione illa necessario sunt mala et non adducta in esse ex bono necessario ergo videtur ? imperfecte sequi simpliciter malum esse ex quo sunt spiritalia (specialia ?) mala oppugnantia et conpugnantia cum specialibus (spiritalibus ?) virtutibus ; unde infert est igitur malum in existentibus et est ens, et contraponitur et vel contrariatur quod videlicet magis est quam contraponi per se bono sic itaque erunt duo principia per se bonum videlicet ex quo omnia bona et per se malum ex quo omnia ma(MS.M f. 217A) -la et bonis adversantia quod absit. Et quia contra ponentem predicto modo malum esse et contrarium per se bono posset opponi et dici ideo malum non esse de numero entium quia ipsum est corruptivum entium, subiungit ad hanc oppositionem quandam responsionem que videri posset conveniens predicto modo ponenti malum esse ; hanc scilicet quod unius corruptio est alterius generatio et sic est malum gignificum et universitatis entium 672 consequenter] convenienter P et] om. P 674 distiterunt] destiterunt 675 Manca il « bono » di Dionysiaca. Di fatto Gross ha saltato qualche parola nella traduzione. Dionysiacaisaca dice : « ...necessarium dare aliquid bono malum contrarium. Non enim sibi ipsi per se bounm contrarium... » Gross sembra saltare quasi da un 'contrarium' all'altro, venendo meno « bono » e « per se bonum ». 673 79 completivum. Ait itaque et si corruptio est entium , malum videlicet, hoc quod ipsum est corruptio videlicet non expellit676 ab esse, sed erit ex hoc ipso videlicet quod ipsum est corruptivum entium et ipsum malum videlicet ens et entium gignificum ; hoc autem quod677 probans subinfert interrogando vel nonne multotiens huius alicuius corruptio678 fit huius alicuius generatio ? Immo vere sic est et per hoc videtur quod eo quod ipsum est corruptivum est et gignificum et per hoc universi completivum et per hoc ens. Unde sequitur et erit malum in universi completionem conferens et largiens propter se ipsum quia eo quod corruptivum et in hoc ut videtur gignitivum toti id est universitati esse non imperfectum (Dionysiaca 243-245) (MS. III, p.15) Dicit679 autem ad haec vera ratio : quia malum secundum quod malum neque unam substantiam aut generationem facit, solum autem malificat et corrumpit, quod in ipso, hypostasim.. Si autem generativum quis ipsum dicat, et huius corruptione alteri dari generationem, respondendum vero non secundum quod corrumpit dat generationem, sed corruptio quidem et malum corrumpit et malificat solum, generatio autem et substantia propter bonum fit. Et erit malum corruptio quidem propter seipsum, generativum autem propter bonum. Et secundum quod quidem malum neque ens neque entium factivum ; propter bonum autem et ens et bonum ens et bonorum factivum. Magis autem neque erit idem secundum idem et bonum et malum, neque eiusdem corruptio et generatio eadem secundum idem virtus, neque per se virtus aut corruptio. (MS.M f. 217B) Positis phantasticis probationibus quod malum est in existentibus et ens et etiam gignitivum entium, respondet primo ad ultimo positum asserens quoniam malum nullius substantie vel generationis est factivum sed solum corruptivum etsi forte accidat unius corruptione per malum alicuius fieri generationem neque illa generatio neque illud generativum ex malo erit sed omnino680 ex bono ; ait itaque dicet681 autem ad hoc, id est ad predicta obiecta vera ratio seu verus sermo682 hoc scilicet quoniam malum, secundum quod malum, neque unam substantiam vel generationem facit, solum autem malificat et corrumpit entium hypostasim 676 expellit] malum add. P quod] quia P 678 « corruptio » non è in Dionysiaca, ma tutti ce l'hanno. 679 dicit] dicet M 680 omnino] omne P 681 dicet] dicit P 682 S e H « sermo » ; E e G « ratio ». 677 80 quod, enim malificare et corrumpere, in ipso malo videlicet solum enim malificat et corrumpit683 quod est et nullatenus bonificat ac gignit aliquid entium. Si autem (MS. PBN f. 34A) quis dicat ipsum, id est malum, esse generativum seu generationis operativum et dicat resume huius corruptione quam videlicet malum facit alteri dari generationem et ita per consequens malum esse entium generativum, respondendum vere hoc scilicet non secundum quod corrumpit dat generationem , et ita non est malum secundum quod malum generationis aut entis effectivum , sed corrumptio quidem et malum corrumpit et malifacit684 solum. Generatio autem et substantia fit propter bonum et nullo modo ex operatione malitie per685 hoc et erit malum corrumptio quidem propter se ipsum ; non enim ex bono habet quod ipsum est boni corrumptio generativum autem erit malum resume propter bonum hoc est propter bonum quod per se et directe generat in ipsa corruptione mali : dicetur malum generativum non per se, per accidens . et secundum quidem686 quidem malum neque ens neque entium factivum ut preostensum est ; propter bonum autem in quo videlicet est ut privatio in subiecto et ens et bonum erit687 et bonorum factivum. Attribuitur enim malo per accidens quod per se est subiecti in quo est ipsum malum non ut inventio et positio sed ut boni privatio et sic non erit idem secundum idem bonum et malum neque eadem virtus secundum idem generativa et corruptiva eiusdem utpote frigus non secundum idem corrumpit688 sed secundum quod ei contrariatur et vincit super ipsum corrumpere689 eundem secundum autem quod est constrictivum pororum et prehabitivum evaporationis caloris innati est generativum caloris, neque per se virtus id est potentia secundum se activa et productiva alicuius entis in esse erit per se corruptio id est secundum se corruptivum ; idem itaque neque secundum idem extrinsecus adveniens et adiectum neque secundum idem690 innatum et essentiale est generativum et corruptivum eiusdem et ita malum secundum se et per se corruptivum boni non est per se et secundum se generativum boni. Et hoc est quod sequitur magis autem adhuc suple adiciendum hoc scilicet neque enim idem secundum idem erit691 bonum et malum , neque eadem virtus secundum idem corruptio et 683 entium hypostasim quod, enim malificare et corrumpere, in ipso malo videlicet solum enim malificat et corrumpit] om. P 684 malifacit] malificat P et M 685 per] se add. P 686 quidem] quod P 687 erit] ens P 688 corrumpit] calorem et generat add. P 689 corrumpere] corrumpit P 690 extrinsecus adveniens et adiectum neque secundum idem] om. LAT120 691 erit] et add. P 81 generatio eiusdem, neque per se virtus erit resume vel per se corruptio et est commixtio disiunctiva expressiva solum divisionis et ab negationis ydemptitatis (MS. M f. 217vA) inter per se virtutem et per se corruptionem et forte ex vitio scriptoris greci per variationem notule spiritus et additionem notule accentus692 ; scriptura articuli prepositi huic per se corrumtio quod est in greco693 : unitata est in scripturam disiunctive694 coinunctionis et fuit prima littera sine disiunctione695 neque per se virtus neque per se corrumptio (Dionysiaca 245-261) Per se696 quidem igitur neque ens neque bonum, neque generativum neque entium et bonorum factivum, bonum autem in quibus quidem utique perfecte infit perfecta facit et immixta et integra bona. Minus autem ipso participantia et imperfecta sunt bona et mixta per697 defectum boni. Et non est universaliter malum neque bonum neque beneficum698, sed quod magis aut699 minus bono appropinquat700 analogice erit bonum. Quia per omnia incedens omnino perfecta bonitas non usque ad solas incedit easque circa ipsam omnino bonas substantias. Extenditur autem usque ad extremas701, hiis quidem totaliter praesens, his autem subiecte, aliis autem extreme, ut unumquodque ipsa participare potest702 entium. Et haec quidem omnino de bono participant, haec omnia magis et minus privantur, haec autem obscuriorem habent boni participationem et aliis secundum extremam resonationem adest bonum. Si enim non analogice unicuique per se bonum adesset, essent utique divinissima et honorabilissima extremorum habentia (MS. M f. 217vB) ordinem. Qualiter autem et esset possibile uniformiter omnia participare (MS. PBN f. 34B) bono, non omnia entia identitate703 in totalem ipsius participationem apta ? 692 accentus] attentus P greco] una dictio composita add. P 694 disiunctive] disunctione P 695 disunctione] hac add. P 696 se] malum add. M et P 697 per] propter M et P 698 beneficum] bonificum M et P 699 aut] vel M et P 700 appropinquat] approximat M et P 701 extremas] extrema M 702 potest] habet M 703 identitate] identiter M 693 82 Nunc autem haec est eius quae boni virtutis superexcellens multitudo704, quia705 et privata et suiipsius privationem fortificat, secundum totaliter ipso participante. Et si oportet libere propalantem dicere vera, et repugnantia ipsi ipsius virtute706 et sunt et repugnare possunt. Magis autem, ut707 comprehendens dicam, entia omnia sunt in708 quantum sunt et bona sunt et ex per se bono, secundum quantum autem privata sunt per se bono neque bona neque entia sunt. In aliis quidem enim habitibus velut caliditate aut709 frigiditate sunt calefacta et relinquente ipsa caliditate, et vitae et intellectus multa entium expertia ; et a substantia deus segregatur et est supersubstantialis. Et simpliciter in aliis quidem omnibus et abeunte aut710 neque ingenito omnino habitu, sunt entia et subsistere possunt. Secundum autem omnem modum bono privatum numquam nequaquam neque erat neque est neque erit neque esse potest. Velut luxuriosus etsi privatus per se bono secundum irrationabilem concupiscentiam, neque haec711 neque est neque entia concupiscit, participat autem boni secundum eamdem unionis et ami(MS. M f. 218A) -citiae obscuram resonationem. Et ira participat per se bono secundum ipsum moveri appetere visa mala ad visum bonum dirigere et convertere. Et ipse pessimam vitam appetens, et totaliter vitam appetens712 et optimam ipsi713 visam, secundum ipsum appetere et vitam appetere et ad optimam vitam respicere, participat per se bono. Et si omnino bonum auferas, neque substantia erit neque vita neque appetitus neque motio neque aliud nihil. Quare et fieri ex corruptione generationem non est mali virtus sed minoris boni praesentia ; secundum quantum et aegritudo defectio est714 ordinis, non omnis. Si enim hoc fiat715 neque aegritudo ipsa subsisteret ; manet autem et est aegritudo, substantiam habens minimum ordinem, et in eodem ipso subsistens. Omnino enim expers bono neque ens neque in exsistentibus 704 multitudo] magnitudo M quia] quoniam M 706 virtute] virtutis M 707 ut] vel M 708 sunt in] secundum M 709 aut] vel M 710 aut] vel M 711 neque haec] in hoc M 712 et totaliter vitam appetens] om. M 713 ipsi] om. M 714 est] om. M 715 fiat] fieret M 705 83 Mixtum autem propter per se bonum in exsistentibus, et secundum hoc in exsistentibus et ens secundum quantum bono participat. Magis autem entia omnia secundum tantum erunt secundum magis et minus, secundum quantum bono participant. Etenim in per se esse, quod numquam nequaquam ens neque erit. Quod autem quo716 quidem ens, quo autem non ens, secundum quantum quidem decidit a semper ente non est ; secundum quantum autem esse assumpsit secundum (MS. M f. 218B) tantum est, et totaliter esse et non ens ipso717 continetur et salvatur. Et malum quod quidem omnino a bono decidens, neque in magis neque in minus bonis erit ; quod autem quo quidem bonum quo autem non bonm, pugnatur718 quidem bono alicui non toti autem per se bono, continetur autem et ipsum boni participatione, et substantificat et suiipsius privationem per se bonum ea quae totaliter ipsius participatione. Omnino enim abeunte bono, neque universaliter quid erit bonum neque mixtum neque per se malum. Si enim malum imperfectum est bonum, absentia perfecta boni, et imperfectum et perfectum bonum aberit. Et tunc solum erit et videbitur malum, quando his quidem est malum quibus contrariatur, ab his autem ut bonis dependet. Pugnare enim ad invicem eadem secundum eadem est in omnibus impossibile. Non igitur719 est720 malum. Ex supra dictis recapitulando concludens ait per se malum quidem igitur hoc est malum ab omni ente abstractum neque ens neque bonum, neque721 generativum seu generationis operativum722 , neque entium et bonorum factivum ; hiis itaque ostensis quia videri posset quod minus bona ex mali admixtione essent minus bona et itaque malum esset factivum bonorum, convenienter manifestat quod ex varia et differente participatione per se boni sunt entia differenter bona723 non ex malo. Unde subiungit bonum autem hoc est per se bonum facit perfecta (MS. PBN f. 34vA) et inmixta et integra bona. In724 quidem utique perfecte infit utpote per se bonum celestes substantias a quibus participatur quantum perfecte possibile est ipsum participari facit in nullo deficientes. Sed omnibus habundantes et inmixta725 amore726 totaliter 716 quo] neque M ipso] om. M 718 pugnatur] pugnat M 719 igitur] ergo M 720 est] ens M 721 neque] om. P 722 seu generationis operativum] om. P 723 bona] et add. P 724 in] quibus add. P 725 immixta] immixtas P 726 amore] amores P 717 84 extenso in eius simplicitatem et unitatem et per hoc simplicitas727 et unitas. Minus autem participantia ipso id est per se728 bono et imper(MS. M f. 218vA) -fecta sunt bona et mixta propter defectum boni. Que enim per se bono minus participant propter minorem participationem in aliquo deficiunt et non omnino habent que habent perfectius729 ipso participantia licet forte in nullo deficiant sed plene habeant que ipsis conveniunt et mixta sunt per730 compositionem propter elongationem ab eius simplicitate et propter non extendi totaliter in eius simplicitatem et sic tam magis quam minus bona sunt ex per se bono et nullo modo malum efficit minus bonum licet bonum aliquod731 malicia propria deficiens ab eo quod naturaliter est fiat minus bonum ; proportionalius itaque approximatione ad per se bonum sunt conproportionaliter magis et minus bona quia per se bonitas a summis usque ad ima attingens omnibus se prestat participandam secundum mensuram susceptibilitatis cuiuslibet. Unde sequitur732 et malum universaliter universaliter733 non est neque bonum, neque bonificum hoc est malum simpliciter inquantum malum, neque est bonum, neque bonum faciens ; una enim negatio quo ad nos superfluit sed quod approximat magis vel minus bono, id est per se bono, analogice erit bonum .Quia omnino perfecta bonitas incedens per omnia non incedit usque ad solas eas omnino bonas substantias que circa ipsam , id est ad solos suppremos ordines angelicos autem pro se extenditur usque ad extrema ; hiis quidem, id est suppremis substantiis angelicis, totaliter presens ; hiis autem, id est mediis, subiecte id est remissius et minus quam primis ; aliis autem, id est ultimis et infimis, extreme ; ut unumquodque entium potest ipsa participare . Et hec quidem quilibet videlicet totaliter 734 presens participant bono omnimode, hec autem quibus videlicet est presens subiecte privantur totalitate videlicet presentie ipius magis et minus quia inter hec magis735 ei approximantia736 magis ,hec autem, id est quedam eorum quibus videlicet extreme est presens , habent obscuriorem boni participationem , et aliis, eorum videlicet que extreme participant per se bono, adest bonum secundum extremam resonationem hoc est secundum obscurissimam et minime sensatam participationem sicut vox a longe distantibus secundum minimam licet aliquam tam sentitur resonationem. Est autem per se bonum totaliter presens ut pretactum est 727 simplicitas] simplificatas P per se] plure P 729 perfectius] perfecta P 730 per] propter P 731 aliquod] aliquid P 732 unde sequitur] om. P 733 universaliter] om. P 734 totaliter] est add. P 735 magis] est add. P 736 approximantia] minus privantur et minus add. P 728 85 prime hierarchie angelice ; subiecte autem presens est subiectis hierarchiis angelicis et hierarchie humane ab hiis quidem plus ab ista minus participatum, extreme autem presens est irrationalibus animatis et corporibus inanimatis ab animatis quidem irrationalibus participatum obscure ab inanimatis vero obscurissime. Quod autem non equaliter omnia sed analogice participant per se bono ostendit auctor per inconveniens quod inde sequeretur hoc videlicet737 divinissima haberent ordinem extremorum cum ordines creaturarum non distinguantur738 nisi per participationem per se bonitatis. (MS. M f. 218vB) Et per hoc quod non omnia identiter sunt apta ad boni participationem, et oportet ad rerum salvationem quod per se bonum se tribuat unicuique participandum secundum mensuram et aptitudinem susceptibilitatis eius ; unde sequitur : si enim non analogice uniuscuiusque videlicet susceptibilitati unicuique per se bonum adesset, essent utique (MS. PBN f. 34vB) divinissima et honorabilissima extremorum habentia ordinem. Qualiter autem et esset possibile hoc videlicet uniformiter omnia participare bono, non omnia entia identiter apta in totalem participationem ipsius ? hoc est non omnibus existentibus identiter aptis in totalem participationem ipsius. Est enim more greco nominativus absolute positus. Non enim sunt hec crassa materialia identiter apta cum suppremis substantiis inmaterialibus et incorporeis ad totalem per se bonitatis particiationem et non solum omnia et singula naturaliter se habentia secundum analogiam bono participantia sed quod maius est que privata sunt bono ita quod non participant eo secundum analogiam sue nature propriam et ipsa boni privatio ipsius participatione sunt potentia ad omne quod agit739. Si enim ipsi privationi740 boni substaret ens a bono creatum et bono participans nihil posset aut ageret boni privatio aut privatum bono sed nec per maliciam que non est nisi boni privatio repugnantia bono possunt ipsi repugnare nisi ipsius participatione et potentia ; virtute enim et potentia a per se bono accepta non recte utentia si abutentia ipsi repugnat ; unde subiungit nunc autem hec est superexcellens magnitudo eius virtutis seu potentie que boni quoniam bonum videlicet fortificat seu potentificat et privata ipso videlicet bono et privationem suiipsius fortificat inquam ea secundum participare totaliter ipso. Ipsa enim privata secundum totalitatem qua sunt741 participant ipso bono non tam participantia ipsius totalitate . Et si oportet libere propalantem seu confidentem dicere vera, et repugnantia 737 videlicet] quod add. P distinguantur] distinguimus P 739 agit] agunt P 740 privationi] privationem P 741 qua sunt] om. P 738 86 ipsi, id est bono, ipsius virtute, seu742 potentia, et sunt et pugnare possunt insuper quoque quod hiis maius est quecumque recipiunt predicationem entis et dicuntur entia secundum quantum suscipiunt entis predicationem et sunt secundum tantum et bona sunt et ex per se bono et secundum quanta privata sunt per se bono neque bona sunt neque entia ; unde per propriam malitiam id est per voluntariam a bono recessionem et elongationem privata bono eis conpetenti743 secundum nature sue convenientem analogiam secundum quantum retinent essendi naturam secundum tantum bona sunt et ex per se bono secundum quantum autem voluntarie averterunt et recesserunt a bono secundum tantum neque entia neque bona sunt. Unde sequitur magis autem incomprehendens744 entia omnia secundum quantum sunt, et bona sunt, et ex per se bono ; secundum quantum autem privata sunt per se bono neque bona neque entia sunt . manifestat autem hoc per simile sumptum ab aliis habitibus (MS. M f. 219A) qui presenter participati denominant a sui participatione ea que ipsis participant et cum relinquit745 subiecta746 accidit frequenter quod ipsa subiecta non solum ab illis habitibus non denominantur sed et insimilis privantur multis aliis que non possunt inesse sine illis habitibus utpote cum habitus caliditatis naturalis inest participantia eo dicuntur calentia seu calefacta et cum caliditas relinquit subiecta ipsa remanent non solum non calentia sed747 expertia vite et intellectus que non possunt in esse corpori organico calenti caliditate naturali ; unde sequitur In aliis quidem enim habitibus velut caliditate vel frigiditate, sunt calefacta seu calentia que videlicet caliditate participant748 similiter frigentia que frigiditate et relinquente ipsa caliditate ; multa entium sunt suple expertia vite ut corpora animalium et intellectus ut corpora hominum, et quia ex dicta similitudine posset videri quod per se bonum quod est deus esset749 participatum ut habitus qualifactivus participati et per consequens ut participati qualitas . adicit auctor quod est ab omni substantia750 segregatus et superelevatus et est supersubstantialis (MS. PBN f. 35A) ac per hoc multofortius super omnem qualitatem qualificantem751 et super omne ens in altero. Eius tamen participatione sunt entia et bona et entia. Si enim figure vasis continentis liquidum participatione est ipsum liquidum figuratum que tamen vasis figura non 742 seu] et P conpetenti] conpetentis P 744 incomprehendens] ut comprehendens dicam P 745 reliquit] reliqunt P 746 subiecta] accidit frequenter quod ipsa subiecta P 747 sed] et add. P 748 participant] et add. P 749 esset] esse P 750 Dionysiaca : substantia . Da dove esqu questo « fluxu » che poi torna ? Tutti hanno 'substantia' eccetto Eriugena che ha « essentia ». 751 qualificantem] qualificatam P 743 87 est in liquido ut eius habitus et qualitas sed est efficiens in liquido figuram sui imitativam qualificativam liquidi sine cuius figure efficientis participatione non participaret liquidum figura ipsum qualificante ut eius qualitatem752 ; multo magis participatione per se entis et per se boni sunt omnia que sunt et entia et bona ; non tamen est per se ens et per se bonum participatum ab753 eorum habitus et qualitas sed ut efficiens in ipsis essentiam naturalem et bonitatem ipsorum qualificativam et bonificativam sine cuius per se entis et per se boni participatione nec essent modo aliquo nec bona essent. In cuius754 igitur ostensionem ait : Et a fluxu755 deus segregatur quia super omnem substantiam in infinitum superelevatur et est per hanc videlicet superelevationem supersubstantialis ac per hoc multo amplius super omnem habitum et qualitatem et super omne ens in altero ; potest quoque insinuari per hunc sermonem quod deus ipse et solus ipse nullius alterius participatione est et bonus est sed solum se ipso est et bonus est ac per hoc omne alterum ab ipso sola ipsius participatione est et bonum est. Unde sequitur quod omnimode privatum ipso nullo modo est vel esse potest. Aliis autem omnibus abstractis a quoque non participatis ab ipso potest illud remanere ens et subsistens et ex hiis sequitur quod malum omni modo privatum per se bono nullo modo est vel esse potest. Posito itaque quasi( ?)756 principio quod deus ab omnibus segregatur et super substantialiter (MS. M f. 219B) est adiungit et simpliciter in aliis quidem omnibus a deo videlicet et abeunte omnino habitu neque ingenito, habitu videlicet, sunt entia et subsistere possunt. Secundum autem modum omni bono privatum ac per consequens per se bono numquam nequaquam neque erat neque est neque erit neque esse potest. Ex hoc autem sequitur quod illa que nos dicimus mala ut luxuriosum, cupidum, superbum et huiusmodi non omnino privantur bono. Et si enim inquantum voluntarie avertit se luxuriosus a per se bono et vero bono, privetur bono et in (si ?) tantum non sit, tamen non solum inquantum retinet esse naturale est et participat bono ; sed et inquantum concupiscit uniri corrupte appetito et videtur ei illa unio bona habens quandam obscuram similitudinem et resonationem vere amicitie aliquo modo est et participat bono. Visum enim non est757 bonum et gerens aliquem758 similitudinem boni. Non est omnimode expers participatione boni et hoc est quod subiungit velut luxuriosus. Etsi privatur per se bono secundum irrationabilem concupiscentiam. Irrationabiliter enim concupiscens avertit se a per se bono et sic eo privatur in hoc quidem quod videlicet per se bono privatur 752 qualitatem] qualitate P eorum] eis ut add. P 754 cuius] huius P 755 fluxu] substantia P 756 quasi ?] a (autem ?) P 757 non est] om. P 758 aliquem] aliqualem P 753 88 neque est neque entia concupiscit tum quia aversio ab ipso non est non alicuius concupiscentia tum quia inquantum caret ordine quod concupiscitur ; non est participans esse sed ab esse deficiens participat autem tamen bono. Luxuriosus videlicet secundum obscuram resonationem eandem unionis luxuriose videlicet et amicitie. Videtur enim luxurioso quod luxuriosa unio sit amicitia ex quadam fantastica similitudine ipsius ad amicitiam et ira quidem que in quantum est aversio a per se bono et a per se ratione est privatio per se boni participat per se bono ipsum moveri appetere id est secundum quod motus ad appetendum vel secundum quod appetit moveri dirigere et con(MS. PBN f. 35B) -vertere visa mala ad visum bonum. Ita enim que est appetitus repunitionis ( ?) seu recontristationis759 cum ratione non errante dirigitur intendit dirigere et convertere ea que vere sunt mala ad verum bonum utpote luxuriam ad castitatem et avaritiam largitatem et sic cetera vitia ad veras virtutes. Cum vero a rationis voluntarie decidit regimine solum visa sibi mala ad visum sibi bonum nititur convertere. In hoc habens quandam obscuram resonationem laudabis appetitus evincendi in bono malum et in hoc participans per se bono et ipse pessimam vitam appetens ut appetens totaliter vitam hoc est nihil infinitam et visum ipsi optimam ipse inquantum sic appetens, secundum ipsum appetere et vitam appetere, et respicere ad optimam vitam, secundum hec inquam, participat per se bono. Ipsum enim appetere et appetere760 vitam et respicere ad tam761 appetitam ut sibi visam optimam ex per se bono sunt et per se boni (MS. M f. 219vA) quandam gerunt similitudinem ; aversio vero voluntaria a per se vita et vita ordinata et conversio ad vite inordinationem cum inordinatio sit ordinis et ab ordine defectio privatio est per se vite et per se boni et inquantum malam vitam appetens est sic aversus et conversus nec est nec bono participat licet secundum predicta et sic et bono participet ; hoc igitur et habitus particularia mala secundum aliquod762 participant per se bono et secundum defectiones voluntarias aliunde non causatas per se bono privantur ; quod autem omnino privatur per se bono omnino nihil est neque possibile esse . Unde sequitur et si omnino bono auferas, neque substantia erit neque vita neque appetitus neque motio neque aliud nihil. Cum igitur malum secundum quod malum privetur per se bono et sic secundum quod malum nihil sit ac per hoc secundum quod malum nullius sit causa quando accidit ex corruptione generatio non est ipsius generationis aut generari malum corrumpens causa. Sed boni in malo causati 763 759 seu recontristationis] om. P appetere] et appetere id est add. P 761 tam] vitam P 762 aliquod] aliquid P 763 causati] salvati P 760 89 presentia quemadmodum accidit in egretudine que est defectio contemperantie et commensurationis et ordinis non tamen omnis quia si omnino deficeret contemperantia et commensuratio et ordo in egrotante nec iam esset egrotans nec egritudo quod si quid generetur ex corruptione facta per egritudinem. Non est hoc egritudinis inquantum egretudinis potentia sed contemperantie salvare in egretudine. Unde subiungit : Quare764 fieri ex corruptione generationem, non est virtus seu potentia mali corruptivi videlicet, sed presentia minoris boni salvati videlicet cum malo hoc est generationem fieri non est ex virtute et potentia mali sed ex presentia minoris boni quod minora tamen est ex presentia mali non tamen omnino destructum765. secundum quantum id est quemadmodum et egretudo defectio est ordinis, non omnis. Si enim fieret aec, id est totaliter ordinis defectio, neque egritudo ipsa subsisteret, manet autem egretudo et est, habens substantiam minimum ordinen, et subsistens in eodem ipso id est766 minimo videlicet ordine. Ordo enim contemperantie et commensuarionis innuitus subsistat egritudini et in ordine immunito habet suum esse egritudo. Et bene dictum est quod presentia minoris boni cum malo et in malo est quod facit generationem ex corruptione per malum. Omnino enim expers bono, neque ens neque in existentibus ut preostensum est ; mixtum autem, id est767 quod secundum aliquid est bonum et secundum defectionem a bono est malum, propter per se bonum id est propter participationem per se boni est suple in existentibus, et secundum hoc id est secundum tantum est suple predicto modo mixtum in existentibus, et ens secundum quantum bono participat. et non solum predicto modo mixta erunt secundum analogiam participationis per se boni magis et minus entia sed et omnia entia considerata in suis naturis sine mali (MS. PBN f. 35vA) admixtione (MS. M f. 219vB) secundum analogiam participationis per se boni magis et minus erint. Unde sequitur magis autem entia omnia secundum tantum erunt magis et minus secundum quantum participant bono hec768 declarat manifestius per se esse quod idem est cum per se bono. In hoc enim est iterum evidentissime quod nec umquam nec aliquo modo participans769 per se esse nullo modo est770 neque in existentibus est quod autem secundum quid participat per se esse secundum quid vero non autem propter naturalem elongationem a per se esse aut propter 764 quare] et add. P destructum] destructivum P 766 id est] om. P 767 id est] secundum quod P 768 hec] autem P 769 participans] participant P 770 est] om. P 765 90 voluntarium ab eo casum secundum quantum decidit altero dictorum modorum771 a per se esse secundum tantum non est772 ; unde altero dictorum modorum elongatiora a per se ente minus sunt omnino tamen et esse et non esse omnium a per se ente continetur et salvatur igitur cum idem sit per se esse et per se bonum hec que conveniunt ei quod est per se esse conveniunt similiter et per se bono. In declarationem itaque predictorum convenientium a773 per se bono subiungit : Etenim quod numquam nequaquam ens in per se esse, hoc est quod penitus est inparticeps eius quod est per se esse, neque erit hoc est nullo modo predicabitur de eo esse . Quod autem quo quidem ens, quo autem non ens, secundum quantum quidem decidit a semper ente, id est a per se ente, non est ; secundum quantum autem esse assumpsit seu accepit per participationem videlicet per se esse secundum tantum est, et totaliter esse id est omne esse et non ens continetur et salvatur ipso id est eo quod est per se esse liquet quod hic diximus ipso est in greco genitivi casus potest sic legi et totaliter esse et non ens ipsius quod videlicet est quo ens et quo non ens continetur et salvatur suple in per se ente. Ostenso autem quod sunt magis et minus entia secundum774 differentem participationem per se boni adiungit quod malum omnino privatum bono quale fingunt manichei semper existens et oppositum principium per se bono neque est in magis neque in minus bonis sicut neque in magis neque in minus entibus quia si esset in magis vel minus bonis, esset quo bonum et quo non bonum quod autem est tale non potest oppugnare simpliciter per se bono quia secundum aliud775 participat eo et continetur et salvatur a per se bono tam in particulari esse et bonitate susceptis a per se bono quam in particulari privatione bonitatis. Cuius tamen particularis privationem causa efficiens non est per se bonitas que tamen non existeret nisi in bono a per se bonitate causato. Ait itaque : Et malum quod quidem omnino a bono decidens, neque in magis neque in minus bonis erit ; quod autem quo quidem bonum, quo autem non bonum, pugnatur776 quidem bono alicui, id est particulari alicui bono, non toti autem per se bono, sicut fingunt manichei per se malum eternaliter existens pugnare toti per bono ; continetur autem ipsum , quod videlicet est quo bonum et quo non bonum, boni (MS. M f. 220A) participatione et per se bonum substantificat suiipsius privationem ea participatione que totaliter ipsius per se bonum enim substantificat et subsistere facit essentiam et naturam in qua 771 modorum] modo P est] et secundum quantum participat per se esse secundum tantum est add. P 773 a] om. P 774 secundum] om. P 775 aliiud] aliquid P 776 pugnatur] pugnat P 772 91 est ipsius particularis privatio que substantia et natura sui totalitate777 participans per se bono subsistit et particularis privatio secundum quod ipsa est obscura resonatio alicuius boni participat bono et ea participatione aliquo modo subsistit ut liquet in prioribus. Omnino enim abeunte bono, neque universaliter quid778 erit bonum ut est suppremis ordo angelicus, neque mixtum ut est videlicet quo quidem bonum quo autem non bonum, neque per se malum. Dato enim per se malum esse quale ponunt cui per se malum oppugnat779 manichei necesse esse est (MS. PBN f. 36A) per780 bonum781 dato autem aliquo esse simpliciter malum necesse est concedere illud secundum quod est aliquid esse bonum et ita malum esse bonum imperfectum et sic si malum est bonum esse ac per hoc si bonum non est neque modo aliquo malum esse quia ita sufficienter supra ostensum est per se malum quale ponunt manichei non esse affirmat hic auctor convenienter hoc782 argumentum tantum ad hoc quod abeunte omnino bono non est malum secundum quod malum est bonum imperfectum sic adiungens : Si enim malum est bonum imperfectum783 sicut revera est quia vere non est malum nisi bonum imperfectum, absentia boni perfecta id est existente perfecta, et imperfectum et perfectum boni aberit et ita malum quod est bonum imperfectum aberit. Est itaque malum participans bono et nihil est sic malum quod omnino sit privatum bono sed omne malum inde784 est malum quod alicuius boni est corruptivum cui adversatur in aliquo bono subsistens et ab eo dependens. Et hoc est quod subiungit et tunc solum erit et videbitur malum, quando hiis quidem est malum, id est motivum et corruptivum, quibus contrariatur ; , ab hiis autem ut bonis dependet. Luxuria enim inde est malum quod subsistens in homine bono secundum naturam et ab eo ut subiecto dependens nociva et corruptiva est castitatis ; ubi autem nos posuimus « dependet » aliqua translatio habet «segregatur»785 vel «aufertur»786 ; dictiones enim grece787 quarum una significat dependet et altera segregatur quamdam habent in scriptione propinquitatem licet non identitatem ex qua forte propinquitate accidit aliquod exemplar grecum ? scriptoris habere sic : et aliud sic et vere malum est quod existens in bono788 oppugnat bonum quia bonum secundum quod bonum non 777 totalitate] totaliter P quid] quod P 779 cui per se malum oppugnat] om. P 780 per] se add. P 781 bonum] cui per se malum oppugnat add. P 782 hoc] om. P 783 sic adiungens : Si enim malum est bonum imperfectum] om. P 784 inde] tamen P 785 Jean Sarrasin 786 Scot Erigène 787 grece] om. P 788 bono] quod add. P 778 92 potest oppugnare bono inquantum bono ; pugnare enim ad invicem eadem versus789 eadem in omnibus impossibile. Ex premissis itaque similis consideratis patet quod neque malum secundum se consideratum ab omni ente abstractum et omnino bono privatum quale posuerunt qui(MS. M f. 220B) -dam desipientes esse in790 eternum et principium oppositum per se791 bono neque malum quod est in entibus secundum quod malum est ens792 et ita quod malum simpliciter secundum quod malum non est ens quod concludendo infert auctor dicens : Non ergo malum ens. (Dionysiaca 261-268) Sed neque in exsistentibus est malum. Si enim omnia essentia793 ex per se bono, et in omnibus exsistentibus et omnia continet per se bonum, aut794 non erit malum in exsistentibus, aut795 in per se bono erit. Et nunc in per se bono non erit, etenim neque in igne frigidum, neque malificari eo796 et malum bonificante. Si autem erit aliqualiter in per se bono malum ? Siquidem ex ipso inconveniens et impossibile. « Non potest enim », ut eloquiorum veritas ait, « arbor bona fructus malos facere » neque quidem e converso. Si autem non ex ipso, ex alio manifestum quia797 principio et causa. Etenim ullum malum ex bono erit, aut798 bonum ex malo, aut799, si non hoc possibile, ex alio principio et causa erit et bonum et malum. Omnis enim dualitas non principium, unitas autem erit omnis dualitatis principium. Et quidem inconveniens ab uno et eodem duo omnino perfecte contraria procedere, et esse et ipsum principium non simplex singulare, sed partitum et biforme800 et contrarium sibi ipsi et alteratum. Et quidem neque duo 789 versus] secundum P in] om. P 791 se] om. P 792 Est ens] om. P 793 essentia] entia M et P 794 aut] et M ; vel P 795 aut] vel M 796 eo] in M et P 797 quia] quoniam M et P 798 aut] vel M et P 799 aut] vel M et P 800 biforme] boniforme M et P 790 93 (MS. M f. 220vA) entia contraria principia possibile esse, et haec in ad invicem et in omni et conpugnantia801. Si enim hoc detur, erit et deus802 non illaesus neque sine molestia, si quidem sit aliquid et ipsum conturbans. Deinde erunt omnia inordinata et semper conpugnantia803, et quidem amicitia804 omnibus exsistentibus bonum tradit, et per se pax et pacis dator laudatur a sacris theologis. Propter quod et amica bona et concordia omnia, et unius vite germina, et ad unum bonum coordinata, (MS. PBN f. 36A) et mansueta, et similia et collocativa ad invicem. Quare non in deo malum et malum non divinum. Sed neque ex deo malum. Aut805 enim non bonus, aut806 bonificat et bona adducit, et non aliquando quidem et quaedam, aliquando autem non et non omnia. Transmutationem enim in hoc patietur et alterationem et circa ipsum omnium divinissimum causam. Si autem in deo bonum existentia est, erit transponens ex per se bono deus aliquando quidem ens aliquando autem non ens. Si enim807 particpatione bonum habet, et ex altero habebit, et aliquando quidem habebit aliquando autem non habebit. Non igitur808 ex deo malum neque in deo neque simpliciter neque secundum tempus. Ostenso quoniam malum non est ens neque ex ente, consequenter ostendit quoniam neque est in existentibus, hoc est809 nullum existens in sua existentia naturali (MS. M f. 220vB) participat malo vel est natura malum quod primo probat per declusionem ad inconveniens hoc videlicet quod si in existentibus est malum erit810 et in per se bona malum sic inquiens sed neque in existentibus est malum. Nullius enim existentis aut materia aut forma aut differentia aut proprium aut accidens concreatum811 vel connatum est malum et vere malum non est in existentibus ; si enim omnia entia utpote prenominata ex per se bono et per se bonum est suple in omnibus existentibus812 et omnia continet , hoc est ita est in eis quod continet ipsa et conservat in esse , vel non erit malum in existentibus vel in per se 801 conpugnantia] contrapugnantia Dionysiaca deus] et add. M 803 conpugnantia] contrapugnantia Dionysiaca 804 amicitia] amicitiam M et P 805 aut] vel M et P 806 aut] vel M et P 807 enim] autem M et P 808 igitur] ergo M et P 809 est] quod add. P 810 erit] etiam add. P 811 concreatum] creatum P 812 existentibus] om. P 802 94 bono erit. Sive enim bonum per se producat in esse malum sive per se bonum contineat et conservet in esse, malum utroque modo erit per se bonum malum existere faciens et inquantum malum existere faciens necessario erit et ipsum existens malum. Non enim inquantum est bonum facit existere malum ; necessario ergo inquantum ipsum existit malum quod est summum inconveniens. Unde sequitur : Et nunc in per se bono non erit malum videlicet hoc autem manifestat exemplo ignis dicens Etenim neque in igne frigidum, neque malificari in bonificante et, id est etiam, malum hoc est in per se bono malos etiam a malicia purgante et bonitate informante. Adhuc autem et aliter ostendit quod malum non est in per se bono quia neque erit in ipso ex seipso neque ex alia causa. Cum enim secundum eloquia arbor bona non facit fructus malos neque arbor mala fruxtus bonos, si in per se bono ponatur malum nec ipsum bonum causa erit sui mali nec suum malum causa sui boni. Igitur per se bonum non erit ex se ipso malum ; manifestum igitur quod si in per se bono est malum ex alio principio et causa erit tam bonum in ipso quam malum. Cum enim per se bonum si ponatur commixtum et commixtum813 habere essentiam ex bono et malo necessario participabit dualitate et erit duale. Dualitas autem nullo modo est simpliciter principium sed omnis dualitatis principium quod omnino est impossibile814 est unitas duale hoc in per se bono habebit unum et simplex principium quod omnino est impossibile. Cum enim bonum et malum sunt815 perfecte contraria, non possunt ab uno et eodem simplici principio procedere nec potest esse principium nisi simplex et singulare et inpartitum et uniforme ex quo non potest perfecta proprietas816 immediate procedere. Non igitur ex alia causa erit malum in per se bono ; hec autem manifestat auctor sic inquiens : Si autem erit aliqualiter in per se bono malum siquidem ex ipso, per se bono videlicet, erit in se malum inconveniens et impossibile erit videlicet hoc licet enim omnia possit per se bonum sicut tamen se ipsum negare non potest sic nec seipsum malificare hoc autem (MS. M f. 221A) convenienter ostendit ex eloquiis dicens : non potest enim (ut eloquiorum veritas ait) arbor bona fructus malos facere, neque quidem e converso. Si autem non ex ipso per se videlicet bono erit in ipso malum manifestum quoniam ex alio principio et causa erit videlicet in ipso malum et non solum malum sed et bonum et 817 malum. Etenim vel malum, quod ponitur videlicet in per se bono, erit ex bono quod videlicet est in 813 commixtum] commixtam P quod omnino est impossibile] om. P 815 sunt] sint P 816 proprietas] contrarietas P 817 et] om. P 814 95 (MS. PBN f. 36B) per se bono, vel bonum e converso videlicet ex malo, vel (si non hoc id est si neutrum horum possibile) sicut (revera ?) neutrum est possibile et bonum et malum in per se bono videlicet erit ex alio principio et causa. Si enim per se bonum constat ex bono et malo ipsum est duale et nullo modo principium primum sed habet unitatem existens eius dualitatis principium. Unde sequitur : Omnis enim dualitas non principium. ; unitas autem omnis dualitatis principium. Unum autem et simplex principium esse perfecte contrariorum est inconveniens ; unde non potest boni et mali in per se bono esse unum et simplex principium. Unde sequitur :Et quidem inconveniens ab uno et eodem procedere et esse duo omnino perfecte contraria qualia sunt videlicet bonum et malum, et inconveniens est resume ipsum principium non simplex singulare, sed partitum et biforme818 et contrarium sibi ipsi et alteratum id est alteritatibus diversificatum quale necessario fore819 principium perfecte contrariorum. Non igitur ex alio principio est malum in per se bono sed nec potest dici quemadmodum dicit error manicheorum quod duo sunt eterna a se invicem divisa820 entium contraria principia, per se bonum videlicet et per se malum, ex quibus duobus821 principiis sint in existentibus sicut ex per se bono natura bonum sic (sit ?) ex per se malo natura malum. Si enim ponantur sic ad invicem contrariantia princiia cum utrumque necesse sit suum contrarium ledere et perturbare et deus sit ipsum per se bonum necessario continget deum ledi et perturbari quod est summim inconveniens ; unde subdit : Et quidem nec possibile esse duo contraria principia entium utpote per se bonum et per se malum, et hoc et conpugnantia in ad invicem in seipsis videlicet considerata et in omni in cuius videlicet naturalem integritatem counita sunt ab ipsis bonum et malum. Si enim haec id est talia principia esse detur, erit et deus non illesus neque sine molestia seu extra molestiam. Siquidem sit aliquid et ipsum conturbans hoc est quia hoc dato erit aliquid ipsum conturbans presidetur predicto modo esse duo principia, non822 rerum ordo quia non tenebit unumquodque inperturbate sibi convenientem locum omnibus ad invicem compugnantibus et sese conturbantibus. Unde sequitur : Deinde erunt omnia inordinata et semper compugnantia hoc est quia semper compugnantia823. Ex hiis igitur inconveni(MS. M f. 221B) -entibus secundum deum non esse illesum nec sine molestia sed perturbatum et omnia esse inordinata sequentibus ad duo esse prima principia contraria destruitur antecedens positum ex quo sequitur : quod autem sit falsum et inconveniens omnia 818 biforme] boniforme P fore] foret P 820 divisa] diversa P 821 duobus] duorum P 822 non] erit add. P 823 hoc est quia semper compugnantia] om. P 819 96 esse inordinata et compugnantia ostendit convenienter dicens : Et quidem bonum id est per se bonum tradit amicitiam omnibus existentibus, et per se bonum resume laudatur a sacris theologis per se pax et pacis dator . propter quod et bona omnia id est entia omnia que singula sunt bona et omnia valde bona sunt suple amica et concordia, et germina unius vite , quia illius est una ( ?) veritas et vita, et coordinata ad unum bonum a quo videlicet ordinabiliter adducta sunt in esse et in esse directa et ad quod ut824 ad finem optimam secundum analogiam tendentia, et mansueta quia non ad invicem lesiva, et similia per pacis videlicet unitatem825, et collocativa ad invicem id est sese ad invicem iuvativa et promotiva et mutuo iuvamine quod826 quadam mutua resonatione se ad invicem alloquentia. Deus enim quia sic laudatur a theologis est per se pax ac per hoc nullo modo discordie sed pacis largitor in universitate ab eo constituta tradit amicitiam et per hoc partes universitatis amicas ad invicem et concordes con(MS. PBN f. 36vA) -stituit que etiam ideo sunt naturaliter amice et concordes quia germina unius vite et ad unum bonum coordinata et propter hoc non sunt ad invicem lesive sed pacis ad invicem conservative et insuper ad invicem coadiutive827 licet non quedam ad invicem contrarientur ut frigida calidis et humentia siccum828 ; hoc tamen contrariatio et in ipsis elementis et elementatis efficit et conservat ordinem et pacem universitatis. In quantum igitur ipsa contrariatio in idem tendit in tantum ipsa est concordia et sic discordia concors et magis simpliciter nominanda concordia quam discordia. Ex hiis itaque proximo dictis liquet quod non est in rerum existentia malum sed solum bonum. Ex quo sequitur quod malum non est in deo neque divinum quod est malum. Si enim esset malum in rerum factore, necessario esset et in rebus ab ipso factis. Unde subiungit : Quare non in deo malum et malum non divinum. Ostenso itaque quod malum non est in deo adiungit : Licet illud superius ostenderit quod malum non est ex deo consequitur enim829 si malum non est in ipso830 unde ait : sed neque ex deo malum ; vel enim non bonus est deus videlicet, vel bonificat et bona adducit , non aliquando quidem et quedam adducit videlicet bona, et non omnia id est quedam non semper enim ad831 omnia adducit deus bona alioquin non esset semper bonus vel uniformiter bonus sed transmutationem pateretur et alterationem, unde subiungit : transmutationem enim in hoc 824 ut] id est P unitatem] unitiva P 826 quod] quia P 827 coadiutive] counitive P 828 siccum]siccis P 829 enim] om.P 830 ipso] quod malum non sit ex ipso add. P 831 ad] et add. P 825 97 (MS. M f. 221vA) id est malum quidem et aliquando non adducere bona et quedam quidem ; quedam autem non adducere bona patietur alterationem; et id est etiam circa ipsum id est circa seipsum832, omnium divinissimum causam id est secundum causam quod esset valde inconveniens. Siquidem divinissimum ac per hoc inimitabilissimum in causando in eodem pateretur transmutationem . Quod autem non possit transmutari deus a bono in non bonum ostendit convenienter aut enim est essentialiter bonus aut participatione. Si ita essentialiter est bonus et transmutet ex833 bono in non bonum erit quando bonus quidem ens834 quando non bonus autem non ens835, quod est inconveniens per se ens videlicet esse836 quandoque non ens. Si vero participatione bonitatis bonus est ex altero habebit bonitatem et poterit maxime cum fit liber arbitrio quandoque bonus est837 quandoque838 autem non, quod est inconveniens per se bono videlicet posse adesse et abesse bonitatem. Igitur deus intransmuutabilis est secundum bonitatem et hoc est quod convenienter ait : Si autem in deo bonum est existentia sicut revera nihil aliud est deo bonum esse quam existere ; si inquam ita est erit transponens id est transmutans ex per se bono deus hoc est erit transponat se ex per se bono deus839, aliquando quidem ens aliquando non ens. Si autem participatione habet bonum, et ex altero habebit et aliquando quidem habebit aliquando autem non habebit, hoc est possibilis erit aliquando habere aliquando non habere bonum. Ex premissis itaque recapitulando infert : Non ergo ex deo malum, neque in deo, neque simpliciter id est eternaliter et essentialiter, neque secundum tempus id est participative et imitabiliter. (Dionysiaca 268-271) Sed neque in angelis est malum. Si enim annuntiat bonitatem divinam boniformis angelus, illud exsistens secundum participationem secundario840 quod secundum causam annuntiatum primo, imago enim dei angelus, manifestatio immanifesti luminis, speculum purum splendissimum, immaculatum, incontaminatum, incoinquinatum841, suscipiens totam, si fas dicere, pulchritudinem boniformis deiformitatis, immixte refulgens in se ipso, quemadmodum possibile est, bonitatem eius qui842 in abditis 832 id est circa seipsum] om. P ex] a P 834 ens] om. P 835 ens] est P 836 esse] om. P 837 est] esse P 838 quandoque] quod add. P 839 hoc est erit transponat se ex perse bono deus] om. P 840 secundario] secundo M 841 incoinquinatum] om. M 842 qui] quod M et P 833 98 (MS. M f. 221vB) silentii. Non igitur843 nullum angelis est malum. Sed ipso punire peccantes sunt mali ? Hac igitur ratione et844 castigatores delinquentium mali, et sacer(MS. PBN f. 36vB) -dotum qui845 immundum a divinis mysteriis abigentes. Et quidem neque puniri malum, sed dignum fieri punitione ; neque secundum dignitatem abigi a sacris, sed inquinatum et exsecratum846 et incontaminatorum ineptum. Declarato generaliter quod malum non est in existentibus, declarat convenienter idem specialius per media specialiora pertransiens847 per specialiores848 rerum naturas et primo per naturam angelicam sic inquiens : Sed neque in angelis est malum ; hoc autem probat per hoc quod angelus est imago et speculum dei suscipiens divinam pulchritudinem et eam manifestans. Unde cum in deo ut preostensum est non sit malum , in eius imagine et speculo, non est malum ; si enim esset in eo naturaliter malum849 naturale nullo modo esset imago et speculum dei in quo nullum est malum et ita non simpliciter nec totaliter esset imago et speculum dei. Quod autem850 angelus sit851 dei imago et speculum probat per actum angelicum unde angeli dicuntur hoc est per annunciationem divinae bonitatis quam non posset angelus enunciare et in se et ex se refulgere nisi illa participaret et existeret secundum participationem quod anunciatum existit substantialiter ; unde sequitur : si enim angelus boniformis, id est divine bonitati conformis, annunciat bonitatem divinam quam videlicet nullo modo anunciaret secundum quod malus angelus dico existens illud secundum participationem secundo quod annunciatum existit suple primo secundum causam et ita essentialiter ; deus enim essentialiter bonus necessario est primo bonus et causa alterius bonitatis. Angelus vero secundo per participationem prime bonitatis. Si inquam ita est angelus est imago dei et per hoc manifestatio immanifestati luminis852 inaccessibilis et per hoc speculum purum in hoc videlicet extranei habens admixtum, splendissimum853 id est clarissime suscipiens et ex se refulgens lumen desuper sibi infusum, 843 igitur] ergo M et P et] ut M 845 qui] om. M et P 846 execratum] fieri add. M et P. 847 pertransiens] specialiter add. P 848 specialores] speciales P 849 malum] secundum illud malum add. P 850 Quod autem] quia enim P 851 sit] om. P 852 luminis] id est divini luminis add. P 853 splendissimum] splendidissimum P 844 99 immaculatum et854 incontaminatum, incoinquinatum quod855 nec propria voluntate remissum nec inferioris cupiditate sordidum nec (MS. M f. 222A) inordinata actione deprivatum ; speculum dico suscipiens (si fas dicere) totam pulchritudinem boniformis deiformitatis . totum enim totam suscipit licet non totaliter ut videlicet tanta sit in suscipiente quanta est in se cum in se sit infinita in suscipiente856 ad suscipientis mensuram coaptata et refulgens in seipso id est et fulgide habens in seipso et ex se ipso fulgide reflectens (quemadmodum possibile est) ad aliorum illuminationem immixte id est pure bonitatem eius silencii quod in abditis bonitatem divinitatis omnibus abscondite que in transcensu mentis sicut omnia solo silentio est ineffabiliter effabilis. Ex hiis itaque concludens subiungit : Non ergo nullum angelis est malum id est non ergo malum est in angelis sed quia posset aliquis dicere angelos esse malos quia puniunt peccantes, ponit auctor hanc oppositionem857 et convenienter conveniente858 ad eam responsionem dicens sed ipso punire peccantes sunt mali angeli videlicet ad quod respondens subiungit. Hac igitur ratione et castigatores seu castificatores delinquentium mali, et sacerdotum abigentes id est sacerdotes qui abigunt immundum a divinis mysteriis sunt videlicet mali quod omnino falsum est quia non malitie sed bonitas859 est delinquentes castigare et860 immundos a divinis mysteriis abigere neque etiam ipsum puniri quod inferunt punientes nec ipsum separari a sacris quod agunt immundos abigentes est malum sed bonum ; unde et punitores delinquentium et separatores immundorum a sacris et huiusmodi inquantum huiusmodi non malifactores sed benefactores sunt ; (MS. PBN f. 37A) dignum autem fieri punitione et separatione a sacris malum est ; unde subiungit : Et quidem neque puniri malum, sed dignum fieri punitione ; neque secundum dignitatem id est propter munditiam861 abigi a sacris est malum videlicet , sed862 inquinatum et exsecratum fieri seu esse et ineptum incontaminatorum id est sacrorum hoc est omnino malum. 854 et]om. P quod] quia P 856 suscipiente] autem ad. P 857 oppositionem] opinionem P 858 conveniente] convenientem P 859 bonitas] bonitatis P 860 et] om. P 861 munditiam] immunditiam P 862 sed] inquantum add. P 855 100 (Dionysiaca 271-283) Sed neque demones natura mali. Etenim si natura mali, neque ex per se bono neque in existentibus, neque quidem ex bonis transpositi sunt natura et semper mali existentes. Deinde sibi ipsis sunt mali vel alteris ? Si quidem sibi ipsis et corrumpunt seipsos ; (MS. M f. 222B) si autem aliis qualiter corrumpentes ? Aut863 quid864 corrumpentes ? Substantiam aut865 virtutem aut866 operationem ? Si quidem substantiam primum quidem non preter naturam, natura enim incorruptibilia non corrumpunt, sed susceptiva corruptionis. Deinde neque hoc omnium et omnino malum ; sed neque corrumpitur quid entium secundum quod substantia et natura, sed defectione eius qui secundum naturam ordinis harmonie et commensurationis ratio867 infirmatur868 similiter habens. Infirmitas autem non omnino perfecta ; omnino perfecta enim et corruptionem et subiectum auferet869. Et erit talis corruptio et sui ipsius corruptio, quare tale non malum, sed deficiens bonum, omnino enim expers boni neque in existentibus erit. Et de ea que in virtutem870 corruptione eadem ratio. Deinde qualiter ex deo facti demones sunt mali, bonum enim bona adducit et substituit ? Et quidem dicuntur mali dixerit quis. Sed non secundum quod sunt, ex per se bono enim sunt871 et bonam872 sortiti sunt substantiam, sed secundum quod non sunt ; infirmantes, ut eloquia aiunt, observare « sui ipsorum principium ». In quo enim dic mihi malificari dicimus demones, nisi in quiete a divinorum bonorum habitu et operatione ? Aliter que873 si natura mali demones semper (MS. M f. 222vA) mali ; et quidem malum instabile est. Igitur si semper874 similiter habent non mali ; semper enim875 boni proprium. Si autem non semper mali non natura mali, sed876 indigentia angelicorum bonorum. Et non omnino expertes boni, secundum quod et sunt et vivunt et intelligunt et totaliter est quedam in ipsis appetitus motio. Mali autem esse dicuntur propter infirmari circa eam que secundum naturam operationem. Aversio igitur est ipsis malum et convenientium ipsis excessus et inordinatio et 863 aut] vel M et P quid] quod M et P 865 aut] vel M et P 866 aut] vel M et P 867 ratio] propter P 868 infirmatur] manere add. M 869 auferet] aufert M et P 870 virtutem] et operationem add. M 871 ex per se bono enim sunt] om. M 872 bonam] bona M 873 que] om. M quoque P 874 semper] om. M 875 enim] idem add. M et P 876 sed] in add. M 864 101 imperfectio et impotentia, et salvantis eam que in ipsis perfectionem virtutis infirmitas et fuga et casus. Aliter que877 quid in demonibus malum ? Ira irrationalis amens concupiscentia phantasia pervolans. Sed hec et si sunt in demonibus, non omnino neque in omnibus neque ipsa secundum se ipsa mala. Etenim in alteris animalibus, non habitudo horum sed interemptio est878 et corruptio animali et malum. Habitudo autem salvat et esse facit hec habentem animalis naturam. Non igitur879 mala880 demonica tribus secundum quod est secundum naturam, sed secundum quod non est. Et non alteratum est datum ipsis totum bonum, sed ipsi a dato deciderunt toto bono. Et datas ipsis angelicas donationes nequaquam (MS. M f. 222vB) ipsas alteratas esse dicimus, sed sunt et integre et omnino lucentes sunt, et si non videant, percludentes sui ipsorum boniconspectivas virtutes. Quare quod sunt et ex per se bono sunt et boni, et pulchrum et bonum appetunt , esse et vivere et intelligere, entium, appetentes. Et privatione et fuga et casu a881 convenientibus ipsis bonis dicuntur mali ; et sunt mali secundum quod non sunt, et non ens appetentes malum appetunt. Consequenter ostendit quod demones qui unius sunt nature cum angelis et vere mali per volontariam aversionem a supremo bono, non sunt tamen natura mali, quia si essent natura mali neque essent ex per se bono neque in exisentibus ; hoc est de numero existentium sicut praeostensum est . Quare si naturali natura ma(MS PBN f. 37B) -li essent per consequens semper mali essent et non transmutati a bonis in malos sed secundum scripturam et a deo facti sunt et in existentibus et boni a creatione transposita in malos eorum propria voluntaria defectione. Ait itaque sed neque demones natura mali. Etenim si natura mali, neque ex per se bono neque in existentibus, neque quidem ex bonis transpositi sunt in malos videlicet existentes mali natura et semper. Probat autem adhuc aliter eos non esse natura malos quia si natura mali sunt aut sibi ipsis aut alteris et semper probat autem adhuc aliter eos non esse natura mali sunt. Nulli autem natura mali esse possunt nisi aliquo modo ipsos882 corrumpant et naturaliter sint ipsius aliquo modo corruptivi. Si itaque sibi 877 que] quoque M et P est] om. M 879 igitur] ergo M 880 mala] malum P 881 a] et M 882 ipsos] ipsum P 878 102 ipsis883 natura mali erit884 sui ipsorum natura corruptivi quod est inconveniens cum omnia naturaliter appetant esse et salvare suum esse. Si vero aliis sint natura mali et ita eorum corruptivi aut erunt naturaliter corrumpentes eorum substantiam aut virtutem seu potentiam aut operationem. Omnia enim hiis tribus complentur si itaque sint naturaliter corruptivi substantie, hoc non erit substantie naturaliter incorruptibilis sed substantie naturaliter susceptibilis corruptionis. Corrumpere autem naturaliter corruptibile non est simpliciter malum sed plerumque conveniens et885 bonum in ordine universitatis. Aqua enim naturaliter extinguit et corrumpit ignem naturaliter corruptibilem et e converso ignis (MS. M f. 223A) corrumpit aquam neutratum substantia propter hoc naturaliter mala sed itaque in se et in ordine universitatis bona . Non igitur est idem demones esse natura malos et esse substantie natura corruptibiles natura corruptivos ; praeterea interius consideranti patet quod nullum ens corrumpitur secundum substantialitatem. Subiecta enim non secedit in non existentiam886. Igitur demones non veri ( inde ? nati ?) sunt mali quod natura sunt natura sibi887 (sui ?) corruptivi substantie in quantum simpliciter substantia est cum ipsa sic sit incorruptibilis nec sit aliquid naturaliter se habens ad efficiendum id quod simpliciter est impossibile fieri. Substantia enim et natura non (veri ? inde ? nati) est corruptibilis quod secedere possit in non substantiam et non naturam sed non ? solum est aliqua substantia specialis corruptibilis quod ratione harmonie et commensurationis ipsius et ad alia constituens eam talem substantiam potest infirmari et deficere ac per hoc ordo et motus qui secundum naturam non tamen in omnino non ens secedere ; si enim secedere888 in omnino non ens nulla remaneret proportio rationalis vel irrationalis componentium ad invicem vel ipsius compositi ad alia et per consequens nec ipsa componentia essent nec substantiam corruptionis nec etiam ipsa corruptio. Non igitur sequitur demones esse natura malos etiam si ponantur889 substantie890 corruptivos ; hoc igitur manifestans ait : Deinde sibi ipsis sunt mali vel alteris ? siquidem sibi ipsis sunt mali videlicet et corrumpunt se ipsos quod est inconveniens ut supra dictum est. Si autem aliis sunt videlicet natura mali qualiter corrumpentes ? Substantiam vel virtutem891 ea videlicet quibus sunt mali vel quid corrumpentes substantiam vel virtutem seu potentiam vel operationem ? siquidem substantiam corrumpunt videlicet, primum quidem non praeter 883 ipsis] sint add. P erit] erunt P 885 et] om. P 886 existentiam] existentia P 887 natura sibi] om. P 888 secedere] secederint P 889 ponantur] natura add. LT1620 890 substantie] esse add. P 891 Substantiam vel virtutem] om. P 884 103 naturam hoc est primum concedendum quidem quod non corrumpunt substantiam quae est preter naturam corruptibilitatis sed eam solam quae est natura corruptibilis. Natura enim incorruptibilia non corrumpunt, est892 suceptiva corruptionis. Deinde concedendum suple neque hoc id est corrumpere susceptivum corruptionis esse suple omni et omnino malum. Substantie autem secundum quod substantia non sunt demones corruptivi quia substantia in quantum substantia non corrumpitur : unde subiungit : Sed neque corrumpitur quid entium secundum quod substantia et natura893. Sed ratio armonie et commensurationis infirmatur manere similiter habens defectione eius ordinis qui secundum naturam tunc enim corrumpitur aliqua substantia non secundum quod simpliciter substantia sed secundum quod aliqua specialis substantia cum per defectionem ordinis naturalis ratio harmonie et commensurationis debilitatis ut non producat ex se actus naturales perfectos. Infirmitas autem rationis videlicet armonie non omino perfecta (MS. PBN f. 37vA) hoc non omnino aufert totalitatem essentie rationis. Omnino enim perfecta aufert et corruptionem et substantiam. et erit talis corruptio et id est etiam sui ipsius corruptio. Igitur quod predicto modo corrumpit non secedit in omnino non ens nec sic corruptum ; unde sic corruptum est necessario ma(MS. M f. 223B) -lum sed secundum existentiam quam retinet est bonum deficiens tamen ab aliquo bono quo prius participavit ; unde subiungit : Quare id est quia corruptio est qualis predicta est : tale id est sic corruptum non malum ex eo videlicet quod sic corruptum si894 deficiens bonum. Omnino enim expers boni neque in existentibus erit ; predicta autem ratiocinatio ordinata hoc positum quod demones sunt natura corruptivi substantie potest consimiliter ordinari super hoc positum quod ipsi sunt natura corruptivi virtutis vel operationis et sic concludi quod demones non sunt natura mali ; unde sequitur : Et quod895 eadem seu similis ratio de ea corruptione quae in virtutem et operationem. Est enim virtus forma et qualitas naturalis per quam substantia producit in esse operationem naturalem que sicut substantia non secedit in omnino non substantiam sed in alteram aliquam substantiam sic non secedit in omnino non virtutem sed in alteram aliquam virtutem que est virtus substantie ex corruptione alterius generate utpote sicut aqua corrumpitur non in nihilum sed in aerem vel896 terram sic virtus aquae non secedit in pure nihilum sed in virtutem aeris vel terre et similiter est de naturali operatione. 892 est] sed P natura] super add. P 894 si] sed P 895 quod] om. P 896 vel] in add. P 893 104 Ostenso itaque quod demones non sunt natura mali cum tamen constet eos esse malos et a deo factos. Cuncta quae fecit deus bona sunt introducit auctor querentem qualiter demones a deo facti sunt mali sic inquiens : Deinde demones facti ex deo qualiter sunt mali bonum enim utpote deus qui totus est bonitas adducit id est in esse producit bona et substituit id est subsistere facit bona videlicet in esse adducta et ita ex dei factione nullo modo sunt demones mali et per consequens neque secundum quod sunt mali sunt. Quomodo itaque mali sunt ? Posita autem questione introducit solventem et dicentem quod non secundum quod sunt mali sunt quia inquantum sunt ex bono sunt et bonam sortiti substantiam sed secundum quod non sunt hoc est secundum quod non natura neque ex causante neque ex alio extra efficiente contra naturam et causantis ordinationem voluntatem suam liberam et conformitate cum voluntate creatoris eminenter relaxarunt quam naturaliter et fortiter poterunt in conformitate voluntatis ipsius sustinuisse voluntaria enim intrinseco et defectio ab imitatione et conformatione proprie voluntatis cum voluntate divina est voluntarius a vero esse et vera bonitate recessus et lapsus et per897 hoc sic voluntarie recedentes et labentes esse optimo et bonitate se privant et decidunt in non esse et malitiam sic itaque sunt demones effecti mali et hoc est quod auctor subiungit dicens. Et quidem, dixerit quis, dicuntur mali demones videlicet, non secundum quod sunt ex per se bono enim sunt et bonam sortiti sunt substantiam et per consequens in quantum sunt boni sunt ; sed secundum quod non sunt dicuntur mali videlicet illi ; dico infirmantes observare principium sui ipsorum id est (MS. M f. 223vA) ad quod facti sunt hoc est infirmantes observare suam voluntatem conformem voluntati divine ad quod faciendum a conditore sunt facta et naturaliter potentes et propria defectione infirmitati et debilitati in qua infirmatione898 servaverunt principiatum suum sed dereliquerunt ut eloquia aiunt. Quidem autem hec infirmatio sit eorum malicia declarat amplius subsequenter querens in quo alio sint mali quod tamen non possit reperiri relinquitur quod in hoc unde sequitur : In quo enim, dic mihi, dicimus demones malificari id est esse malos nisi inquie(MS. PBN f. 37vB) -te ab habitu et operatione divinorum bonorum ? habitus enim divinorum bonorum est amor stabilis eius quod est conformem fieri et esse et manere divine voluntati899. Et per hoc undefesse operari omnia que beneplacita sunt divine voluntati ab ipso operari in quo habitu et operatione secundum ipsum habitum si permansisset900 hii qui dicuntur demones nullo 897 per] pro P infirmatione] si add. P 899 voluntati] Et per hoc undefesse operari omnia que beneplacita sunt divine voluntati om. P 900 permansisset] permansissent P 898 105 modo essent mali propter quod necessario inde sunt mali quod ab hoc habitu et operatione secundum ipsum voluntarie infirmantur et a sic amando et operando quiescunt. Resumit autem auctor adhuc ostendere quod demones non sunt natura mali ut clarius manifestat901 quod902 voluntaria indigentia indigentia boni sunt mali unde ait : Aliter quoque903 ad idem videlicet declarandum si demones mali natura, semper mali hoc est semper904 sic sunt mali quod non transmutati a non malis in malos sed in malo semper similiter se habentes secundum naturalia enim non tranmutantur entia sed semper idemptiter et uniformiter905 se habent secundum illa ; malum autem inquantum malum sibi ipsi dissimile est et instabile unde subdit : Et quidem malum instabile est et propter hoc participans malo non semper similiter se habet secundum quod malum. Ex esse igitur demones natura malos sequuntur opposita. Ex naturalitate enim sequitur semper similiter se habere, ex malicia vero 906 semper se habere dissimiliter , et ita ex eos esse natura malos sequitur eos secundum idem semper similiter se habere et semper dissimiliter se habere et cum boni proprium si907 semper et similiter se habere ex eo quod natura mali et per consequens semper similiter se habentes sequitur ipsos 908 natura malos esse bonos que cum sint inconvenientia. Reliquitur quod demones non sunt natura mali. Ex priori itaque premisso id est ex demones natura malos et per hoc semper similiter se habentes infert ipsos non esse malos cum semper idemptiter se habere sit boni proprium dicens : Igitur, si semper similiter habent, non mali : semper enim idem id est idemptiter et similiter se habens proprium boni quod cum sit inconveniens relinquitur quod non sint demones predicto modo semper mali et ita quod non sint natura mali sed defectu et indigentia bonorum angelice nature convenientium quibus carent non natura nec alio efficiente sed propria voluntaria remissione intentionis ad bona ad que pera(MS. M f. 223vB) -genda naturaliter sunt conditi et ex conditione presente sibi divina illuminatione naturaliter potentes ; unde etsi sint909 predicta indigentia mali non tamen sunt omnino expertes boni sed in multis boni participes utpote in eo quod sunt et vivunt et intelligunt et moventur in appetitum naturaliter in eis conditum. Etenim si unde inordinate appetunt mali sunt non tamen unde simpliciter appetunt sunt mali sed magis boni participes unde sequitur : Si autem non semper mali, non natura mali, sed in indigentia angelicorum bonorum id est 901 manifestat] manifester P quod] ex add. P 903 quoque] om. P 904 semper] om. P 905 uniformiter] om. P 906 vero] natura P 907 si] sit P 908 ipsos] unde add. P 909 sint] ex add. P 902 106 bonorum angelice nec ex conditione naturali convenientium sunt videlicet demones mali . et non omnino expertes boni utpote secundum quod et sunt et vivunt et intelligunt et totaliter id est simpliciter est in ipsis quedam motio id est naturalis motio appetitus ; secundum hoc enim participes sunt boni. Quam autem dicit indigentiam ex qua demones sunt mali plenius explanans adicit910 mali autem esse dicuntur propter infirmari voluntaria videlicet intentionis remissione circa eam operationem que secundum naturam que operatio ut pretactum est est conformatio sue voluntatis divine voluntati et eius ut possibile in divinis operationibus imitatio ad quam conformitatem et imitationem ex naturali conditione sunt naturaliter potentes. Hec autem informatio est voluntaria libere voluntatis aversio a conformitate cum summo bono quod est divina voluntas ex qua sequitur aversio a sibi convenientibus operationibus et inordinata conversio ad sibi inconvenientes et sic defectio perfectionis et impotentia revertendi et reassumendi convenientia sue nature a quibus sponte recessit et infirmitas virtutis amative veri et recti et boni que sana et non saucia (MS. PBN f. 38A) est naturaliter conservativa et salvativa perfectionis ad quam infirmitatem sequitur fuga recti punitivi malitie et per hanc casus in malitia profundiora. Aversio itaque a summo bono ex qua sequuntur per ordinem pretacta est primo et per se malum ; unde sequitur : Aversio igitur est malum ipsis id est aversio est ipsis ipsum malum sic enim sonat sermo grecus per articulum911 appositum huic dictioni (dictionem ?) malum et excessus convenientium ipsis id est recessus et aversio a912 convenientibus et ordinatio913 per conversionem ad inconvenientia et inperfectio a defectio perfectionis et impotentia qualis videlicet est predicta et infirmitas virtutis914 salvantis eam que in ipsis perfectionem et fuga et casus hoc est igitur ipsum915 demonibus. Et quia posset alicui videri quod non hoc vel non hoc solum esset malum in demonibus sed et irrationalis et insipiens concupiscentia et phantasia sine rationis processu et ducatu . ponit hoc in questione et solvens asserit iram concupiscentiam et phantasiam nec secundum se nec in omnibus esse mala. Sunt enim natura(MS. M f. 224A) - les virtutes et in animalibus irrationalibus bona et eis naturalia et etiam irrationali cum ratio et rationalis voluntas eis recte utitur. Cum vero ratio et rationalis voluntas suuum ? deservit regimen et principatum hoc est in rationali malum ait igitur : aliter 910 adicit] ait P articulum] hiv add. P 912 a] om. P 913 ordinatio] inordinatio P 914 virtutis] virtus P 915 ipsum] malum add. P 911 107 quoque ad idem videlicet plenius declarandum quidem916 in demonibus malum ira irrationalis, amens, id est sine mente et usu mentis et rationis, concupiscentia, fantasia pervolans sed hic tria videlicet predicta cum suis hic adiectis et si sint in demonibus et in eis sic mala non omnino neque in omnibus, utpote in animalibus irrationalibus, neque ipsa secundum seipsa mala. Etenim in alteris animalibus id est in animalibus que sunt altera a demonibus917 non sunt animalia, non habitudo, seu918 habitus horum trium videlicet prenominatorum, sed interemptio et corruptio horum videlicet919 trium predictorum, salvat et esse facit naturam et920 animalis hec habentem. Habitudo nam quoque921 ne que in bruto non potest esse nisi irrationalis922 salvat naturam leonis et canis que si ab eis auferatur nec hic erit leo nec ille canis. In rationali vero est ira bona cum ratione dirigitur et similiter concupiscentia et fantasia ut cum hoc est adversus peccatum ; illa autem boni et honesti tercia vero innativa ad intelligibilium apprehensionem. Ex omnibus itaque predictis, sequitur evidenter demones non esse natura malos sed voluntaria defectione et aversione a bono et sic non inquantum sunt et secundum naturam923 sed inquantum non sunt et non secundum naturam propria electione mali sunt unde subinfert : Non ergo malum seu mala demoniaca tribus secundum quod est secundum naturam , sed secundum quod non est secundum naturam videlicet. De non malis igitur sed bonis a creatione per voluntarium lapsum ab eo quod secundum naturam et a bono eis presenti924 dato quantum est in donante licet ab eis non suscepto facti sunt demones mali bono eis oblato925 in nullo in hoc alterato sicut lumen in nullo alteratum est licet nisus illud refugiat et non suscipiat ; unde sequitur et non alteratum est datum ipsis totum bonum, sed ipsi a dato deciderunt totum bonum. Naturales autem formas et potentias angelicas essentiales angelice nature ipsi retinent926 sed hiis secundum naturam non utuntur voluntarie aversi ab earum usu qui927 secundum naturam ; unde adiungitur : Et datas ipsis a creatione videlicet angelicas donationes, id est formas et potentias naturales et substantiales, nequaquam dicimus ipsas esse alteratas id est transmutatas in non angelicas formas et potentias sed sint928 916 quidem] quid P demonibus] ut demones P 918 seu] vel P 919 videlicet] erit ( ?) id est etiam malum animali lenitudo autem horum videlicet add. P 920 et] om. P 921 Nam quoque] manet P 922 irrationalis] rationalis P 923 Sed inquantum non sunt et non secundum] om. P 924 presenti] et eis P 925 oblato] ablato P 926 retinent] integras add.P 927 qui] quod P 928 sint] sunt P 917 108 et integre secundum integritatem videlicet naturalem, et omnino lucentes sunt naturali videlicet claritate et si ipsi demones videlicet non videant hac naturali luculentia ipsi dico percludentes per voluntariam videlicet aversionem a primo lumine (MS. M f. 224B) virtutes seu potentias sui ipsorum spectivas929 boni930 ; non enim possunt propria931 virtute (MS. PBN f. 38B) naturaliter visiva actu videre bonum nisi in932 illo lumine de quo dictum est. : « In lumine tuo videbimus lumen »933. Non igitur a privatione potentiarum et virtutum angelicarum naturalium sunt demones mali sed a privatione actuum ad quos naturaliter et incorrupte in divini luminis illustratione producendos facte sunt angelice virtutes naturales in quam privationem voluntariam aversione a divino lumine deciderunt934. Demones itaque licet mali bonis multis participant et inquam illis participant935 boni sunt ; unde sequitur : Quare, hoc est quia habent angelicas donationes integras, quod sunt id est secundum quod sunt et id936 quod sunt et ex per se bono sunt et boni, et pulcrum et bonum appetunt : appetentes id est in eo quod appetunt esse et vivere et intelligere937 sunt de numero entium et pulcra et bona vel quod diximus938 entium potest eodem sensu manente transferri in entia ut sit hoc nomen entia appositive adiunctum tribus precedentibus verbis ita inquam sunt demones boni et appetunt pulcrum et bonum . Et dicuntur mali privatione et fuga et casu a bonis convenientibus ipsis, et sunt mali secundum quod non sunt, id est939 secundum quod privantur bonis sibi convenientibus, quia unaqueque natura tunc solum bene et perfecte est cum participat sibi bonis convenientibus et cum est in perfectione actuum ipsi940 naturalium et condecentium. et appetentes941 non ens et non conformari divine voluntati et non imitari in omnibus ipsam et divinam voluntatem que immutabilis et alterius non imitativa sed naturaliter processiva conformari voluntati eorum hoc inquam et similia que vere sunt falsa et mendacia et non entia appetentes malum appetunt. 929 spectivas] conspectivas P : boniconspectivas. Ma nel MS c'è scritto 'spectivas boni'. 931 propria] ipsa P 932 in] om. P 933 Psalm 36,10 934 deciderunt] decidunt P 935 et inquam illis participant] om. P 936 id] secundum add. P 937 intelligere] entium id est que esse scilicet vivere et intelligere add. P 938 diximus] dicimus P 939 secundum quod non sunt id est] om. P 940 ipsi] sibi P 941 appetentes] appetens P 892 Dionysiaca 109 (Dionysiaca 283-286) Sed animas quis esse dicat malas. Si quidem quia942 confiunt malis provisive et salvative, hoc non malum ; sed bonum et ex per se bono et malum bonificante. Si autem malificari animas dicamus, in quo malificantur nisi in bonorum habituum et operationum defectione, et propter propriam infirmitatem inordinatione et prolapsu ? Etenim et aera eum qui circa nos obtene(MS. M f. 224vA) -brari dicimus defectione et absentia luminis, ipsum autem lumen est semper lumen, est et tenebram illuminans. Non igitur943 neque in demonibus neque in nobis944 malum ut ens, sed ut defectio et desolatio eius que propriorum bonorum perfectionis. Animas esse malas et perfecto inquinatas certum est sed eas non esse natura malas ostendi potest sicut supra ostensum est de demonibus neque etiam inde sunt male quod similes sunt cum malis quia ex dei provisione conversantur boni cum malis et fuerit945 eis omnia ut malos lucifaciant quod procul dubio bonum sed sicut dictum est de demonibus quod mali facti sunt propria voluntaria defectione et quiete ab habitu et operatione bonorum sic et anime malificantur. Ait itaque : Sed animas quis esse dicat malas. In hoc verum dicens. Verumtamen non malas natura ut preostensum est de demonibus nec quia similes sunt cum malis quod ostendit subiungens : Si quidem946 confiunt seu consunt vel secundum aliud exemplar coextenduntur malis provisive ex dei videlicet provisione et salvative ut videlicet ad salutem revocent malos cum quibus sunt. Si inquam quis ideo diceret eas malas non recte diceret hoc quia non malum , sed bonum et ex per se bono et bonificante malum. Si itaque nec natura nec ex cohabitatione cum malis male sunt anime relinquitur quod male efficiuntur propria electione deficientes a bono quod 947 modo querentis subiungit dicens : si autem dicamus animas malificari , in quo malificantur nisi in defectione bonorum (MS. PBN f. 38vA) habituum et operationum bonarum videlicet ex bonis habitibus producendarum et propter propriam infirmitatem factam videlicet inordinatione id est aversione a summo bono cui secundum ordinem naturalem pro possibilitate debent adherere, et pro lapsu ab ipso videlicet summo bono. Non igitur defectione boni ut pretactum est sed defectione anime a bono fit anima mala ; huius autem rei ponens exemplum subinfert etenim et aera eum qui circa nos dicimus obtenebrari defectione et absentia luminis ; ipsum autem lumen 942 quia] quoniam M igitur] ergo M 944 neque in nobis] om. M 945 fuerit] fiunt P 946 quidem] quam add. P 947 quod] sub add. P 943 110 semper lumen est et tenebram illuminans. Ex iam dictis itaque recapitulando infert quod neque in demonibus neque in nobis est malum aliquid naturale vel essentiale vel substantiale. Sed solummodo defectio voluntaria a perfectione in bonis utrique nature convenientibus. Ait igitur non ergo in demonibus neque in nobis malum948 hoc est ut naturale et substantiale et aliquid existens malum , sed (MS. M f. 224vB) et defectio et desolatio eius perfectionis que propriorum bonorum. (Dionysiaca 286-288) Sed neque in animalibus irrationalibus est malum. Si enim auferas iram et concupiscentiam et alia, quecumque dicuntur et non sunt simpliciter qua949 ipsorum natura mala, animosum quidem et cervicosum leo perdens neque leo erit. Mansuetus autem omnibus effectus canis non erit canis, si quidem canis custoditivum et adire quidem familiare expellere autem alienum. Quare non corrumpi naturam neque950 malum, corruptio autem nature infirmitas et defectio naturalium habituum et operationum et virtutum. Et si omnia que per generationem in tempore autem951 habent perfectum, neque imperfectum omnino preter omnem naturam. Ordinem dignitatis nature rerum sequens auctor convenienter ostendit quod neque in animalibus irrationalibus est malum. Non enim voluntaria defectione perfectionis propriorum bonorum sunt mala sicut sunt demones et anime cum careant libera voluntate neque naturaliter mala sunt. Ira enim et concupiscentia sunt in eis naturales potentie et de eorum naturali perfectione et ideo non male sed simpliciter bone licet in nobis ut pretactum est dicantur male952, non unde sunt sed unde in nobis rationabilibus ratione non diriguntur. Ait igitur : Sed neque in animalibus irrationalibus est malum. Si enim auferas iram et concupiscentiam et alia , quecumque dicuntur mala sui ipsorum natura qualia sunt species ire et concupiscentie et non sunt simpliciter sui ipsorum natura mala. Si inquam hec auferas auferas suple naturam animalium et ipsa animalia animosum quidem et cervicosum leo perdens neque leo erit ; mansuetus autem omnibus effectus canis , non erit canis , siquidem canis proprium videlicet custodivum et adire quidem familiare, expellere autem alienum hoc autem est proprium canis non erit sine ira. Quare neque canis potest autem et aliter addi suppletio hius verbi auferens sic videlicet si enim auferas iram 948 malum] quod ut ens add. P qua] sui M et P 950 neque] non M 951 autem] om. M 952 male] mala P 949 111 (MS. M f. 225A) et concupiscentiam aufere suple et alia ide est animalia quecumque dicit953 et non sunt simpliciter sui ipsorum natura mala ut sunt leo canis et hiusmodi ferocia que dicuntur vulgariter sui ipsorum natura mala ; non tamen sunt simpliciter sui ipsorum natura mala sed bona utpote a deo bono sic naturaliter condita. Cum hec itaque sint animalibus naturalia non est malum ea non corrumpi sed potius bonum ea salvari. Unde sequitur : Quare non corrumpi naturam animalium videlicet utpote iram et concupiscentiam non954 malum sed nec eorum corruptio est mala sed magis naturaliter se habens cum naturale sit omne quod per temporis successionem perficit ad sui naturale perfectum per temporis etiam successionem a perfecto deficere et infirmari secundum naturales potentias et operationes que infirmitas dicitur corruptio. Unde subiungit : Corruptio autem nature infirmitas et defectio naturalium habituum id est formarum difficile mobilium et operationum et virtutum ; que videlicet virtutes naturales seu potentie eedem sunt secundum rem cum habitibus sed dicte virtutes vel potentie a perfectione955 ad actus naturales quos ex se naturaliter (MS. PBN f. 38vB) producunt ; hec autem infirmitas et defectio ut pretactum est non est omnino preter naturam cum generatio et profectus in tempore sit secundum naturam ; unde neque mala et hoc est quod subiungitur et si omnino que per generationem id est omnia generata habent perfectum in tempore per temporalem videlicet perfectum neque imperfectum per predictam956 videlicet infirmitatem et defectionem omnino erit suple preter omnem naturam. (Dionysiaca 288-289) Sed neque in tota natura malum. Si enim omnes naturales rationes ab universali957 natura, nihil est ipsi contrarium. Et quae secundum unumquodque autem hoc quidem secundum unum958 erit hoc autem non secundum naturam. Alii enim aliud preter naturam, et hoc huic quidem secundum naturam huic autem preter naturam. Nature autem malitia quae preter naturam, privatio eorum que nature. Quare non est mala natura ; sed hoc nature malum non posse que propriae nature perficere. Licet secundum ordinem rerum nonn esset ut ostenso in animalibus non esse malum immediate ostenderetur neque esse malum in corporibus quia tamen rationalis creatura est quoddammodo omnia et ita quoddammodo tota natura et anima sensibilis que est perfectionis est quoddammodo omnia sensibilia et ita(MS. M f. 225B) quoddammodo mundus sensibilis postquam ostendit quod in hiis predictis que quoddammodo sunt omnia et tota natura non est 953 dicit] dicuntur P non] om. P 955 perfectione] comparatione P 956 predictam] videlicet perfectum ad perfectum neque imperfectum ad predictam add. P 957 universali] universa M 958 unum] naturam M et P 954 112 malum convenienter immediate subiungit quod nec in tota natura in seipsa considerata est mala959 ; universa enim creatura a rationibus eternis in mente divina que sunt omnium ars eterna inesse producta est et ideo nec universa similis nec aliqua particularis creature illi arti eterne contrariatur. Non enim ipsi potest contrariari quod ab ipsa factum est sed tantum voluntaria defectio eius quod secundum naturam deberet esse ipsi est contraria . Quod autem ipsi eterne arti non contrariatur non est malum960. In universa igitur creatura non est malum hoc est itaque quod ait : Sed neque in tota natura, id est in universa creatura malum. Si enim omnes naturales rationes id est causae et diffinitiones omnium causatorum ac per hoc omnia creata ab universali natura id est ab arte eterna que natura est961 et nasci facit omnia et ideo dicta natura universalis si inquam omnia ab ipsa nihil est contrarium ipsi id est nature universali ac per hoc nihil existentium est malum verumtamen cuilibet particulari nec est aliquid secundum naturam et aliquid non secundum naturam sed preter naturam naturam962 ut igni est secundum naturam calidum esse et calefacere non secundum naturam autem sed preter naturam ut est igni non calefacere quidem963 tamen est glaciei secundum naturam et preter naturam calefacere quia alii nature est aliud preter naturam et quod huic alicui964 est secundum965 naturam huic966 aliter967 alii est preter naturam ; unicuique igitur nature est malum quod est ipsi preter naturam et968 eius malitia non alicuius existentia sed privatio eorum que ei naturaliter deberent adesse et est hec privatio mali generalis defectio que proprie dicitur malitia cum in rationali creatura insit ex libere voluntatis electione. Non igitur est malitia vel malum aliquid969 existens nec970 creatum sed privatum971 existentie eius quod secundum naturam deberet972 hoc est itaque quod sequitur : Ei vel secundum aliud exemplar eius973 que secundum unumquodque autem id est nature cuique particulari vel cuiusque particularis hoc quidem secundum naturam erit, hoc autem non secundum naturam. Quidem tamen alii poterit esse secundum naturam alii enim aliud preter naturam ,et hoc huic quidem secundum naturam ; huic autem preter naturam utpote ovi974 959 mala] malum P malum] . In universa igitur creatura non est malum om. P 961 est] om. P 962 naturam] om. P 963 quidem] quod P 964 alicui] nature add. P 965 secundum] om. P 966 huic] hic P 967 aliter] alicui P 968 et] est add. P 969 aliquid] aliquod P 970 nec] vel P 971 privatum] privatio P 972 deberet] esse add. P 973 In Dionysiaca non c'è nè 'ei' nè 'eius'. 974 ovi] est add. P 960 113 preter naturam irasci et cani preter naturam975 mansuetum esse ad extraneos et hoc ipsum irasci cani quidem est secundum naturam, ovi autem preter naturam. Quod itaque est nature secundum naturam nature bonitas est ac per hoc quod preter naturam nature malitia est ; unde976 sequitur : nature977 malitia quod preter naturam, privatio eorum que nature est autem hec particula privatio eorum que nature apposita in expositione978 ( ?) huius particule quod preter naturam et est itaque particula generalis descriptio mali ex qua quia non dicit existentiam sed existentie privationem sequitur quod natura non est mala sed privari hiis que proprie nature979 et non posse (MS. PBN f. 39A) actus proprie nature proficere hoc est malum quod accidit nature que in potentia cum voluntate980 est introducta ; culpa est introducentis unde adiungit : Quare non est mala natura, sed hoc (MS. M f. 225vA) nature malum non posse que proprie nature perficere. (Dionysiaca 290-291) Sed neque in corporibus malum. Turpitudo enim et egritudo defectio forme et privatio ordinis ; hoc autem non omnino malum sed minus bonum. Si enim perfecta omnino fieret solutio pulchritudinis et forme et ordinis, periret et ipsum corpus. Quoniam autem neque malitie causa anime corpus, manifestum ex quo quod possibile981 esse et sine corpore subsistere malitiam, quemadmodum in demonibus. Hoc enim est et intellectibus et animabus et corporibus malum, habitus propriorum bonorum infirmitas et casus. Rediens auctor ad naturarum ordinem ostendit quod neque in corporibus est malum licet enim in corporibus plurisque sit turpitudo et egritudo que vulgariter male dicuntur cum utraque sit non existentia aliqua sed existentie defectio et privatio : non sequitur ex hoc quod existentia aliqua in corporibus sit mala potentia cum pulcritudo et sanitas que bone dicuntur hec commensuratio partium et membrorum cum coloris venustate illa vero sit ordo et commensuratio complexionantium nec hec commensurationes omnino982 dissolvantur in corporibus turpibus et egris sed solum minimantur turpitudo et egritudo magis dicentur minora bona quam vere mala. Ex turpi igitur et egro non sequitur malum esse in corporibus aut corpora natura mala. Ait itaque sed neque in corporibus malum ; turpitudo enim et egritudo defectio 975 Irasi et cani preter naturam unde] autem add. P 977 nature] autem add. P 978 expositione] expositionem P 979 nature] om. P 980 voluntate] voluntarie P 981 possibile] impossibile M 982 omnino] in corporibus turpidibus P 976 114 forme et privatio ordinis ; hoc autem, id est defectio forme que est turpitudo et privatio ordinis que est egritudo, non omnino malum id est non983 totaliter defectio boni quod est in pulcritudine et sanitate sed minus bonum. Ex turpitudine itaque et egretudine que sunt plerumque in corporibus neque secundum quod consistunt in privatione neque secundum quod participant licet minus et remissius de bono pulcritudinis et sanitatis sequitur in corporibus esse malum quod autem nec turpitudo nec egritudo sit omnino malum probat convenienter dicens : Si enim omnino perfecta fieret so(MS. M f. 225vB) -lutio pulcritudinis et forme et ordinis in turpitudine984 videlicet et egretudine periret et ipsum corpus quod est impossibile et quia quidam dixerunt quod anime inclinantur ad malum et fiunt male ex corporibus quibus uniuntur et985 ex hoc videteur posse argui in corporibus esse malum occurrit auctor et986 ostendit quod corpus non est causa malitie anime per hoc quod malitia insit spiritibus carentibus corpore utpote demonibus sic inquiens : Quoniam autem neque corpus est suple anime causa malitie, manifestum ex eo quod possibile esse et subsistere sine corpore maliciam, quemadmodum in demonibus. Quod autem potest esse sine987 malitia ostendit per generalem mali descriptionem dicens hoc enim988 intellectibus separatis videlicet a corporibus et animabus coniunctis videlicet989 corporibus et corporibus malum, infirmitas habitus propriorum bonorum id est infirmitas naturalis potentie a qua naturaliter debent procedere naturales actiones incorrupte et casus per infirmitatem habitus ab integritate naturalium bonorum actuum. (Dionysiaca 291-297) Sed neque famosum ; in materia, ut aiunt, malum secundum quod990 materia ; etenim et ipsa ornatus et pulchritudinis991 speciei que992 habet participationem. Si autem extra hoc existens materia secundum se ipsam sine qualitate est et informis ; qualiter facit aliquid materia, neque pati posse secundum se ipsam habens ? Aliter que qualiter materia malum ? Si quidem enim nusquam nequaquam est, neque bonum neque malum. Si autem aliqualiter ens, entia993 omnia ex per se bo- 983 non] est add. P turpitudine] pulcritudine P 985 et] om. P 986 et] non add. P 987 sine] corpore P 988 enim] est et in add. P 989 videlicet] cum add. P 990 Secundum quod] quidem M 991 pulcritudinis] et add. M 992 que] om. M et P 993 entia] autem add. M et P 984 115 (MS. PBN f. 39B) -no, et994 ipsa ex bono utique erit ; et si bonum malifactivum, aut995 malum ut ex bono ens totum996, aut997 malum bonifactivum, aut998 et bonum ut ex malo malum, aut999 duo rursus principia1000, et ipsa ab alio uno iuncta vertice. Si autem necessariam aiunt omnino materiam ad completionem omnis mundi, (MS. M f. 226A) qualiter materia malum? Aliud enim malum et aliud necessarium. Qualiter autem bonus1001 ex malo adducit quedam ad generationem ? Vel qualiter malum bono indigens ? Fugit enim boni naturam malum. Qualiter autem generat et nutrit naturam materia mala exsistens ? Malum enim secundum quod malum, nullius est generativum aut1002 nutritivum aut1003 totaliter factivum aut1004 salvativum. Si autem dicant ipsam quidem non facere malitiam in animabus attrahere autem ipsas, qualiter erit hoc verum multe enim ipsarum in bonum respiciunt ? Et quidem qualiter fieret hoc, materia omnino ipsas in malum attrahente ? Quare non ex materia in animabus malum, sed ex inordinata et delinquente motione. Si autem et hoc aiunt materie omnino sequens1005, et necessaria instabilis materia in se ipsis collocari non potentibus, qualiter1006 que1007 malum necessarium, aut1008 quod necessarium malum ? Procedens auctor secundum ordinem dignitatis rerum tandem ostendit quod neque in materia que inter res est dignitate ultima ita quod etiam dicitur quaddammodo non ens est malum. Et est auctor in hoc loco quasi adversans illi famoso quod communiter aiunt materiam videlicet secundum qod materia esse malum. Si enim ut aiunt deus est superens et superbonus et res specie et qualitate participantes sunt entia et bona cum oporteat universum ordinari secundum superioritatem et subiectionem materia que informis est et sine specie et qualitate erit non ens et non bona ac per hoc ut aiunt mala ; huic ergo quasi adversans ait : sed neque famosum est verum suple hoc scilicet malum in materia ut aiunt secundum quod materia secundum actum enim essendi materia participat specie1009 et qualitate per hoc ornatu et 994 et] om. P aut] vel M et P 996 totum] bonum M 997 aut] vel M et P 998 aut] vel M et P 999 aut] vel M et P 1000 principia] et ipsa om. M 1001 bonus] bono M 1002 aut] vel M 1003 aut] vel M 1004 aut] vel M 1005 sequens] sequi M 1006 qualiter] aliqualiter M 1007 que] quod non M 1008 aut] vel M et P 1009 specie] species P 995 116 (MS. M f. 226B) pulcritudine et bonitate et per hoc non est in actu existendi in materia malum et hoc est quod sequitur : Etenim et ipsa habet1010 participationem ornatus et pulcritudinis1011. Si autem dicatur materiam existere nudam a formis, cum nec sic quid1012 pati possit, quomodo erit sic activa et boni corruptiva ut inde veraciter sit mala ? Omnino enim informe nec activum est nec passivum ; materia enim cum formatur quaddammodo patitur sed in ipsa formatione non est penitus inparticeps forme . Materia igitur neque participans forma neque inparticeps forme quod vere actum numquam est malum est . Neutro enim modo privata est hiis que conveniunt nature materie. Subiungens itaque secundum predicte divisionis particulam ait : Si autem materia existentis extra hoc, id est ornatum et pulcritudinem et speciem, est secundum seipsam sine qualitate et informis , qualiter materia, neque habens secundum seipsam posse pati, facit aliquid ? Nullo igitur modo est materia vere malum sed vere bonum quia hoc quod est a per se bono est et quod famose dicitur in ea1013 malum non est nisi unius bonum quam bonum quod est in participantibus forma et specie et ornatu et pulcritudine ; probat autem adhuc aliter quod materia non est malum : quia aut penitus nihil est et secundum hoc neque bonum neque malum est aut aliqualiter est1014 et secundum hoc ex per se bono est et bonum ; unde subiungit : Aliterque ad idem videlicet probandum qualiter materia malum ? si quidem enim nusquam nequaquam est hoc est semper et ubique nihil est neque bonum neque malum est videlicet materia. Si autem aliqualiter ens, materia videlicet, entia autem omnia ex per se bono et ipsa ex bono utique erit ac per hoc ut dictum est bona (. ?) potentia si materia ponitur malum non1015 nulla creaturarum ut iam ostensum est sit mala ipsa erit quod (MS. PBN f. 39vA) simpliciter et per se dicunt malum et erunt per se bonum et per se malum a1016 regione opposita et aut bonum erit malifactivum ex quo sequitur malum quia ex bono factum esse bonum quod est summe inconveniens aut malum erit factivum boni ex quo sequitur bonum quia ex malo factum quod est simile inconveniens aut neuter neutrius erit factivum sed ipsa erunt duo comparia principia et cum binarii principium sit unitas ipsa erunt ab uno altero principio dependentia et sic nec erunt simpliciter principia quod rursus est inconveniens. Supposito itaque ex dictis aliorum materiam esse simpliciter malum, destruit illud auctor 1010 Dionysiaca ha « neque », ma tutti hanno « habet » e infatti anche qui nel ms c'è « habet ». sicuramente un errore in Dionysiaca. 1011 pulcritudinis] et speciei add. P 1012 quid] quod P 1013 ea] eo P 1014 est] ens P 1015 non] cum P 1016 a] e LAT120 117 deducens ad pretacta inconvenientia sermone aliquantulum obscuro tum propter dictam adversariorum suppositionem non hic expresse positam tum propter disiunctionis1017 et immanifestum earum que quibus vel cui correspondent tum propter particularum positarum in antecedente conditionalis et1018 positarum in consequente1019 separationem ; hec enim due particule bonum est malifactivum vel malum est bonifactivum sunt antecedens conditionalis quas (MS. M f. 226vA) tum separat ut utrique particule immediate adiungit1020 inconveniens quod ad illam sequitur et sic sunt hec due particule malum ut ex bono ens bonum et bonum ut ex malo malum licet separatum posite unum consequens et due disinctiones eis proposite respiciunt disciunctionem que sequitur hanc secundum vel duo rursus principia et terminus. Erit autem sermo planius sic ordinatus et si bonum malifactivum vel malum bonifactivum1021 hoc totum sit unum antecedens vel malum ut ex bono ens id est quia ex bono ens bonum quod sequitur ex priori parte antecedentis vel et bonum ut ex malo malum . Quod sequitur ex parte secunda ut sit unum consequens ex hiis duobus quod necesse est esse verum cum sit falsissimum et inconvenientissimum ac per hoc eius antecedens consimiliter subiectum vel duo rursus principia erunt videlicet, et1022 ipsa duo scilicet principia iuncta ab alio uno vertice id est dependentia ab uno alio principio superiori quod est rursus inconveniens. Destruit igitur et per hunc modum materiam esse malum ; consimilier destruitur adhuc idem ex alio quod concedunt adversarii : dicunt enim materiam esse necessariam ad mundi completionem ; necessariam autem ad aliquid1023 uniativum esse1024 ad eius esse. Quapropter quasi1025 mundus sit bonus materia est uniativa boni ad esse et ita non est malum1026 non sit nisi boni corruptivum; unde sequitur : Si autem necesariam aiunt omnino materiam ad completionem omnis seu totius mundi, qualiter materia malum? aliud autem1027 malum quia videlicet boni corruptivum et aliud necessariam quia videlicet ad esse et bonum uniativum. Adhuc autem idem probat per hoc quod deus cum sit bonus non adducit ad generationem et existentiam aliqua cum omnia sit1028 bona ex malo; multa autem adducit ad esse et 1017 disiunctionis] plures disiunctiones P et] om. P 1019 consequente] consequentem P 1020 adiungit] adiungat P 1021 bonifactivum] ut add. P 1022 et] om. P 1023 aliquid] aliquod P 1024 esse] est P 1025 quasi] cum P 1026 malum] cum malum add. P 1027 autem] enim P 1028 sit] sint aliqua P 1018 118 generationem ex materia; hec igitur insinuans sub questione, ait: Qualiter autem bonus id est ipse qui per se bonus est qui bonus insinuatur particulum positum in greco qualiter1029 in quam ipse adducit quedam ad generationem ex malo? Iterum materia ut aiunt indiget formis : forma autem est bonum ; malum autem non indiget bono sed nude malum fugit natura boni : non igitur marteria malum ; hoc itaque sic ait vel qualiter malum bono indigens ? id est qualiter id quod bono indiget utpote materia est malum ; fugit enim malum boni naturam. Ad hoc ex materia generantur et nutriuntur que ex terra ut plante et animalia que sunt bona. Malum autem secundum quod malum nullius est nutritivum vel generativum vel salvativum. (MS. PBN f. 39Vb) Sed potius corruptivum et perditivum. Non igitur materia1030 malum ; hec itaque sic dicit : Qualiter autem materia mala existens generat et nutrit naturam ? id est hec terrena naturalia que sine materia non generarentur1031 licet proximum ex quo generantur et nutriuntur non sit materia nuda quod tamen est in generatione1032 materie quo ad ge(MS M. f. 226vB) -neranda et nutrienda se habens malum enim secundum quod malum nullius est generativum vel nutritivum1033 vel totaliter factivum vel salvativum ; hiis itaque modis ex propriis eorum sententiis qui dicunt materiam esse malum convincit( ?) auctor eosdem. Erant autem qui1034 dicerent malum esse in animabus ex materia quod potest intelligi aut ex materia ut efficiente in eis maliciam aut ut attrahente eas ad maliciam quorum neutrum est verum cum multe sint anime materialibus corporibus coniuncte ad bonum omnino intendentes quod non fieret si materia omnino ipsas ad1035 malum attraheret et multo minus fieret si materia in ipsis maliciam efficeret quia igitur plures dicentium malum esse in animabus ex materia intelligebant ut ex materia attrahente et non ut ex efficiente ponit auctor ipsorum dictionem qua improbata improbatur etiam1036 et altera dicti intelligentia. Sic inquiens : Si autem dicant ipsam quidem id est materiam non facere maliciam in animabus, attrahere autem ipsas animas videlicet ad malum, qualiter erit hoc verum quod materia videlicet attrahit eas ad malum ? Multe enim ipsarum in bonum respiciunt. Et quidem qualiter fieret quod multe videlicet ipsarum in bonum respiciunt materia omnino attrahente ipsas in malum ? Quare enim1037 quia 1029 qualiter] om.P materia] om. P 1031 genererentur] vel nutrirentur add. P 1032 generatione] ratione P 1033 vel nutritivum] om. P 1034 qui] quod P 1035 ad] in P 1036 etiam] et P 1037 enim] id est P 1030 119 multe materiali corpori coniuncte in bonum respiciunt et bone sunt , malum non ex materia in animabus, sed ex inordinata et delinquente motione ; ex voluntaria enim aversione a summo bono ut sepe pretactum est et conversione inordinata ad inferiora bona est in animabus malum et habitus propriorum bonorum infirmitas1038 et casus et non posse que proprie nature perficere. Non igitur est materia inde mala quod ex ipsa sit malum in anima sed nec inde est mala quod in hiis inferioribis corporibus mutabilibus generabilibus et corruptibilibus est instabilis ex cuius instabilitate ut aiunt et hec inferiora corpora sunt instabilia ; necessaria est enim talis hiis corporibus1039 que bona sunt et ut pretactum est si est bono necessarium nequaquam est malum neque si malum necessarium ; unde subdit : Si autem aiunt hoc id est malum omnino sequitur materie instabili videlicet. De hac enim intelligit ut per hec quod incontinenti subijngit instabilis materia et instabilis est matreria suple necessaria non potentibus collocari seu firmari in seipsis id est hiis corporibus inferioribus que non possunt firmari in seipsis1040 in immutabilitate quemadmodum firmantur in immutabilitate celestia corpora. Si inquam ita est qualiterque malum necessarium vel quod necessarium malum ? Non est igitur materia malum sed ut pretactum est minus bonum ceteris ex ipsa et forma compositis. Non enim est boni mi(MS. M f. 227A) -noritas necessario ex admixtione mali. Alioquin inferiores ordines angeli cum sint minus boni superioribus haberent malum admixtum. (Dionysiaca 297-298) Sed neque hoc quod dicimus privatio secundum virtutem propriam contrapugnat bono : perfecta enim privatio universaliter impotens, particularis autem cum1041 non secundum quod privatio habet privationem1042, sed secundum1043 quod non perfecta est privatio. Privatione enim boni particulari exsistente, nondum malum. Et facta1044, et mali natura abiit. Ostenso plene et universaliter, et secundum partes in universa1045 creatura seu tota natura non esse malum sed malum esse non creaturam seu naturam 1046 sed defectio1047 eius quod naturaliter esse deberet que defectio necessaria1048 est in creatura1049 ut privatio in subiecto 1038 infirmitas] infirmatas P corporibus] inferioribus add. P 1040 seipsis] et add. P 1041 cum] om. M et P 1042 privationem] potentiam M et P 1043 secundum] hoc M 1044 facta] perfecta M 1045 universa] universali P 1046 naturam] naturis P 1047 defectio] defectionem P 1048 necessaria] necessario P 1049 creatura] creata P 1039 120 convenienter ostendit quod privatio secundum quod privatio non habet virtutem qua oppugnet bono et ita malum secundum quod malum non habet virtutem seu potentiam oppugnandi (MS. PBN f. 40A) bono. Quod enim malum dicitur et est boni corruptivum, hoc non est ex aliqua sui potentia sed potentie relaxatio et infirmatio est boni corruptiva ; ait itaque Sed neque hoc quod dicimus privatio contrapugnat bono secundum propriam virtutem seu potentiam ; perfecta enim privatio1050 que universalis essentie habet sibi subiectum universaliter inpotens omni videlicet carens potentia ; particularis autem privatio videlicet id est privatio que aliquid1051 privat et aliquid habet sibi subiectum , non habet potentiam seu virtutem secundum quod privatio sed secundum quod non perfecta est privatio secundum subiectum enim in quo est habet ex subiecto potentiam secundum se autem nullam ; unde subiungit : Privatione enim boni existente particulari id est aliquid1052 boni sibi subiecte1053 retinente nondum malum id est nondum est perfectum malum cum aliquid boni remaneat et sic aliqua potentia ; et facta privatione videlicet id est perfecta privatione modo predicto et mali natura abiit ; perfecta enim existente privatione quam impossibile est esse neque bonum neque malum remanebit. (Dionysiaca 298-299) Colligenti autem dicere, bonum ex una et tota causa, malum autem ex multis et particularibus defectibus. Ex predictis concludit auctor bonum esse ex una et universali causa id est deo. Malum autem non habere causam efficientem sed illud esse non ex uno universali sed ex multis et particularibus defectibus parti(MS. M f. 227B) -cularium autem et individuorum. Non enim creavit deus aliquam naturam deficientem in hiis que illi vere naturaliter conveniunt et eam naturaliter decent, breviter itaque subiungit : Colligenti autem seu conferenti dicere id est colligentem et concludentem ex premissis dicendum hoc secundum bonum ex una esse et1054 tota causa ; malum autem ex multis et particularibus defectibus. Et si enim concupiscentia et ira dicantur quandoque cause mali non sunt tamen per se cause mali sed inquantum in rationali moventur preter rationem et deficiunt a directione et subiectione rationis mali causa dicuntur. (Dionysiaca 299-300) Novit deus malum secundum quid bonum, et apud ipsum causae malorum virtutes sunt bonifice. 1050 perfectio] id est perfection add. P aliquid] aliquod P 1052 aliquid] aliquod P 1053 subiecte] subiecti P 1054 Esse et] om. P 1051 121 Cum malum sicut preostensum est sit privatio et defectio et privatio non cognoscatur nisi sicut videtur tenebra nec etiam approbetur a deo defectio boni que1055 est malum videtur quod deus non novit malum quemadmodum et ipse dicturus est quibusdam malum quod nescit illos. Sunt tamen quedam1056 que dicuntur mala utpote penalia que patiuntur ut egretudines flagellationes, fames, sitis, bella, mortes et similia que deus plerumque vult esse ut nos inducant in primam et sui cognitionem et amorem que inquantum sunt sic inductiva bona sunt et secundum quod talia scit et probat1057 ea deus et novit et forte etiam ea que vere mala sunt id est peccata inquantum de illum bonum operatur deus et inquantum sunt occasiones boni predestinatis ad vitam et sic licet non directe occasionaliter tamen (tum ?) bonifica inquantum1058 talia novit deus mala igitur que vere mala sunt inquantum talia non novit deus ut testantur eloquia novit tamen mala secundum quod ipsa aliquo modo habent boni participationem et inquantum apud ipsum causae malorum sunt1059 bonifice ipsa mala ad bonum ordinantes quod sic breviter dicit. Novit deus malum secundum quod bonum et secundum quod resume apud ipsum causae malorum sunt virtutes bonifice. (Dionysiaca 299) (MS V, p. 6) Si malum sempiternum nunc et condit et potest et est et operatur, unde ipsi hoc ? Aut1060 ex bono ? Aut1061 bono ex malo ? Aut1062 ambobus ex alia causa ? Ostenso quod secundum veritatem sentiendum de malo redit ad improbandam sectam manicheorum de malo non quod manichei adhuc erant sed forte quidam ethnici philosophi illam sectam prehabuerant vel spiritus sanctus1063 eam futuram isti bono premonstravit. (MS. M f. 227vA) Continet autem hec secta quod malum est eternum et1064 custoditivum1065 (MS. PBN f. 40B) et potestativum et operativum quod improbat modo pretacto, hoc scilice cum bonum sit tale quale predictum esse malum eternum aut malum hec habebit ex bono aut bonum ex malo aut1066 ambobus erunt hoc ex alia et priori causa quod totum est inconveniens sicut 1055 que] quod P quedam] om. P 1057 probat] approbat P 1058 inquantum] in quam add. P 1059 sunt] virtute add. P 1060 aut] vel M et P 1061 aut] vel M et P 1062 aut] vel M et P 1063 sanctus] scilicet P 1064 et] vel P 1065 custoditivum] conditivum P 1066 aut] ut P 1056 122 pretactum est ; hec igitur sicut1067 dicit si malum sempiternum seu eternum et condit et potest et est et operatur ; unde ipsi hec predicta1068 videlicet1069 sempiterno vel ambobus ex alia causa. (Dionysiaca 300) Omne quod secundum naturam ex causa determinata generatur : si malum1070 incausatum et indeterminatum, non secundum naturam ; neque enim in natura quod preter naturam, neque in artificis aut1071 in arte ratio. Ostenso malum non esse eternum quemadmodum ponit secta manicheorum convenienter ostendit nec malum esse secundum naturam. Omne enim naturale et creatum est ex causa creata et determinata et ipsum est ratione substantie ostendente quod quid est diffinitum et determinatum. Si igitur malum non est secundum naturam potentia cum malum sit preter naturam ipsam non erit in natura sicut nec ratio preter artem et in artificialis erit in arte ; hec itaque declarans ait : Omne quod secundum naturam id est omne creatum et naturale ex causa determinata generatur id est in esse adducitur si malum increatum, hoc est1072 habens determinatam1073 et indeterminatum in seipso videlicet non secundum naturam est suple malum. Et vere non secundum naturam est. Neque enim in natura quod preter naturam, quemadmodum videlicet est malum neque in artificialis ratio vel secundum aliud exemplar in artificialitatis ratio in arte. (Dionysiaca 300-302) Utrum anima malorum causa quemadmodum ignis eius qui1074 est calefacere ? Et omnia quibus utique appropinquat malitia replet ? Aut1075 bona quidem animae natura, operationibus autem aliquando quidem sic habet aliquando autem sic ? Si quidem natura et esse ipsius malum, et unde ipsi esse ? Aut1076 ex conditiva universorum bona causa ? Sed1077 si1078 ex1079 qualiter secundum substantiam malum bona enim 1067 sicut] sic P Predicta] vel ex bono vel bono ex malo illo add. P 1069 videlicet] vel ex bono vel bono ex malo illo videlicet add. P 1070 si malum] om. P 1071 artificis aut] artificialis M ; artifici vel P 1072 est] non add. P 1073 determinatam] causam add. P 1074 qui] quod M et P 1075 aut] vel M et P 1076 aut] vel M et P 1077 sed] et add. M 1078 si] hac add. M et P 1079 ex] om. M 1068 123 (MS M. f. 227vB) omnia quae huius generativa ? Si autem operationibus, neque hoc intransmutabile ; si autem non unde virtutes, non et boniformi ipsa facta ? Relinquitur igitur1080 malum infirmitas et defectio boni esse. Ostenso simpliciter malum non esse secundum naturam adicit nec ipsum esse anime naturale quod tamen videri posset eo quod ipsa videtur malorum causa. Querit igitur primo utrum anima sit malorum causa quemadmodum ignis est causa eius quod est calefacere et appropinquantia ipsi calefieri. Si enim anima sic esset causa malorum, haberet naturalem potentiam maleficandi et esset ei malificie1081 naturalis potentia et esset naturaliter mala. Querens itaque ait utrum anima malorum causa quemadmodum ignis est causa videlicet eius quod est calefacere seu calescere et utrum resume replet omnia malitia quibus utique appropinquat ubi autem nos posuimus utrum alii posuerunt igitur quia hec dictio greca anima secundum diversos attentus significat utrumque hanc autem questionem solvit interimens id quod queritur et dicens anime naturam esse bona secundum operationes vero quandoque se habere bene quandoque autem male. Solvens igitur adiungit vel bona quidem anime natura, operationibus autem aliquando quidem sic habet aliquando autem sic. Quidem autem anime natura non sit mala ostendit convenienter per hoc quod ipsa est ex deo per se bono condita1082 sic inquiens : Siquidem et esse ipsius anime videlicet malum natura , et unde ipsi id est anime esse ? vel ex conditiva universorum bona causa ? Sed, si ex hac bona causa videlicet, qualiter est anima suple secundum substantiam malum, bona enim omnia que huius(modi ?) cause1083 bone universorum generativa vel secundum aliud exemplar bone enim omnis que huius factive . Non est igitur anima naturaliter mala sed operationibus nec est hoc ei intrasmutabile sed potest transmutari ut operetur bene (MS. PBN f. 40vA) secundum virtutes et habitus animi naturales quod non esset nisi ipsa esset a conditore facta boniformis unde sequitur : Si autem operationibus, est anima videlicet mala, neque hoc instransmutabile. Si autem non est anima videlicet mala operationibus sed natura unde virtutes in anima videlicet morales ipsa anima1084 videlicet facta non et boniformis1085 facta est ? igitur anima boniformis habens ex conditione potentias naturales ordinatas ad bonas operationes tantum eterne lucis presentia et iuvamine ex se ut sepe dictum est productibiles 1080 igitur] ergo M et P malificie] malificia P 1082 condita] conditas P 1083 cause] causas P 1084 anima] om. P 1085 boniformis] boniformi P 1081 124 voluntaria autem relaxatio et infirmatio et defectio ab hiis est anime malum quod sequitur ex premissis unde subinfert : Relin(MS. M f. 228A) -quitur ergo malum infirmitas et defectio boni esse. (Dionysiaca 302-303) Bonorum causa una. Si bono malum contrarium mali causae multae, non tamen factiva malorum rationes et virtutes, sed impotentia et infirmitas, et mixtio dissimilium non commensurata1086. Neque immobilia et semper similiter habentia mala, sed infinita et indeterminata, et in aliis lata et his infinitis. Ad maiorem explanationem eius quod ultimo dixit et quod sepe pretetigit videlicet quod malum est infirmitas et defectio boni et etiam eius quod supra dixit videlicet malum esse ex multis et particularibus defectibus, adicit hanc brevem particulam in qua primo arguit quod mali cause multe non cum rationes et potentie vel aliquid existens vel ordinatum sed habens opposita per hoc quod bonorum causa una. Contrariorum enim contrarie cause uni autem opponitur multum1087 et simplici et uniformi inuniformis dissimilium mixtio et perfecte existentie impotentia et defectio. In unitate autem cause bonorum est summa et infinita simplicitas et uniformitas et superperfecta existentia. Cause igitur mali sunt pluralitas inuniformitas dissimilium mixtio inpotentia et defectio. Ait itaque bonorum causa una. si bonum1088 malo1089 contrarium, mali cause multe, non tamen factiva malorum id est ea que faciunt mala sunt suple rationes et virtutes seu potentie, sed ipsa sunt suple inpotentia et infirmitas et mixtio dissimilium incommensurata cum enim decidit anima ? a simplicitate et uniformitate convertit se inordinate et incommensurate ad inferiora bona tam vera quam apparentia et tam existentia quam ficta. Et licet primo et per se sit malitia aversio et casus a simplici et summo bono in nomine tamen mali cointelligitur inordinata ad predicta conversio. Et cum hec predicta ad que inordinate se convertit anima a simplicitate delapsa sint infinita et indeterminata in qua potest inordinatum appetitum se diversimode diversis bonis et momentis fit anima, et appetens et amans per conformitatem cum appetito et amato sit quoddammodo idem et mereatur eius nomine censeri merito cum anima est mala et stulta dicitur infinita et indeterminata et est eius inquantum stulte (MS. M f.228B) numerus infinitus. Non igitur immobilia et semper similiter se habentia ut sunt celestes substantie sunt mala , sed que per inordinatos appetitus feruntur in alia et alia indeterminata et infinita et sic ipsam quoque1090 effecta infinita unde subiungit neque immobilia 1086 non commensurata] incommensurata M et P multum] malum P 1088 bonum] bono P 1089 malo] malum P 1090 quoque] et P 1087 125 et semper similiter habentia mala sed infinita et indeterminata , et lata in aliis et hiis infinitis id est lata in alia et hec infinitas per huius videlicet lationem ipsam quoque1091 facta infinita et indeterminata illa in quam sunt mala. (Dionysiaca 303-305) Omnium et malorum principium et finis erit bonum ; boni enim gratia omnia et quecumque bona et quecumque contraria : etenim et1092 hec agimus bonum desiderantes nullus enim in malum respiciens facit que facit. Propter quod neque hypostasim habet malum, sed preter hypostasim : boni gratia et non suiipsius factum. (MS. PBN f. 40vB) Ostenso mali causas esse multas non tamen res et inventiones sed defectiones et privationes convenientium convenienter ostendit unum esse principium et finem sicut omnium sic et malorum ; bonum non quod bonum sit principium efficiens mali sed quoniam omnes facientes malum existimant et intendunt facere bonum et est per hunc modum bonum intentum finis sue actionis. Et cum finis sit principium movens moventem et agentem bonum est principium primo motivum ad actiones malorum bona facientibus et existentiatorum ait itaque : Omnium rerum videlicet et malorum que inquantum mala non sunt res aut existentie sed harum defectiones bonum erit principium et finis ; boni enim gratia omnia et quecumque bona et quecumque contraria id est mala. Etenim1093 hec id est etiam bonis contraria agimus desiderantes bonum et intendentes bonum ut finem . Nullus enim in malum seu ad malum respiciens, per intentionem videlicet, facit que facit. Ex hiis autem sequitur quod malum non habet hypostasim id est subsistentiam1094 et existentiam quia si haberet ipsius gratia convenienter fieret aliquid sed quia est preter hypostasim non sui ipsius gratia sit sed gratia boni unde sequitur propter quod neque hypostasim habet malum, sed preter hypostasim1095 existens videliet factum sit suple boni gratia et non sui ipsius. (Dionysiaca 305-308) (MS. M f. 228vA) Malo esse1096 secundum accidens et propter aliud, et non ex principio proprio : quare factum, rectum quidem esse videri, quia1097 boni gratia fit veritate autem non rectum esse, quia non bonum bonum existimamus. Ostensum est aliud appetitum et aliud factum. Igitur malum preter viam et preter intentionem et preter 1091 quoque] om. P et] om. M 1093 etenim] et add. P 1094 subsistentiam] substantiam 1095 Dionysiaca : « hyposta », ma nel ms è scritto così. 1096 esse] ponendum add. M et P 1097 quia] quoniam M et P 1092 126 naturam et preter causam et preter principium et preter finem et preter terminum et preter voluntatem et preter hypostasim. Privatio igitur1098 est malum et defectio et infirmitas et incommensuaratio et peccatum et sine intentione et sine pulchritudine et sine vita et sine intellectu et irrationale, et imperfectum et incollocatum et incausatum et indeterminatum et infecundum et pigrum et inoperatum1099 et inordinatum et dissimile et infinitum1100 et tenebrosum et insubstantiale et per se nullo modo nusquam nihil ens. Cum malum inquantum malum nihil sit et inde videri posset non vere dictum malum esse ostendit convenienter quomodo malo attribuitur esse quia non per se sed secundum accidens. Ex esse enim subiecti et non ex proprio attribuitur ei esse et iterum esse ei attribuitur ex esse finis et principii id est boni quod existimant1101 se facere et intendit is quod malum agit ; unde ait1102 malo ponendum esse secundum accidens, id est secundum esse subiecti, et propter aliud id est propter bonum quod desiderat et intendit malum faciens et non ex principio proprio id est non ex propria efficiente causa dante ei esse in esse1103 se est ei ponendum esse quia itaque in actione mali desideratur ab agente et existimatur et intenditur bonum id quod fit videlicet ei rectum, non est autem rectum secundum veritatem quia non est vere bonum sed apparens et existimatum ; unde sequitur : Quare id est quia fit propter bonum factum id est quod fit videri quidem (MS. M f. 228vB) esse rectum, quoniam fit boni gratia, veritate autem non rectum esse, quia non bonum bonum existimamus) ex hiis autem manifestum quod ab agente malum appetitur bonum et sic contrarium unde subiungit : Ostensum1104 est aliud appetitum et aliud factum ab agente videlicet malum. Ex premissis itaque infert recapitulando privationes et defectiones de malo dicibiles sic inquiens igitur malum preter viam quia non directe ducit ad finem desideratum et intentum et ob hoc preter intentionem quia non consequitur finem appetitum1105 et preter naturam ut preostensum est et preter causam quia1106 non est res aliqua illud causans et adesse producens sed ut pretactum est con(MS. PBN f. 41A) -venientium defectiones et preter principium et preter finem quia licet agens malum boni gratia agat ut pretactum est quod intentum movet ipsum ad agendum. Illud tamen 1098 igitur] ergo M et P inoperatum] inoperativum M et P 1100 infinitum] infinitivum P 1101 existimant] existimat P 1102 unde ait] cum P 1103 esse] om. P 1104 Ostensum] conversum P 1105 appetitum] et intentum P 1106 quia] ut P 1099 127 non est vere bonum sed apparens et existimatum habens esse non verum sed apparens et preter terminum quia non habet rationem substantie ostendentem quod quid est et preter voluntatem quia nullus vult malum nec ad malum respiciens facit aliquid et preter hypostasim ut supra tactum est. Et quia malum est preter hoc ergo malum est privatio quia in rationalibus est malum proprie privatio conformitatis et adhesionis et unionis cum summo bono generaliter autem privatio eorum que secundum ordinem et secundum naturam et defectio ab hiis que secundum ordinem et secundum naturam et infirmitas ad proficiendum videlicet ea que secundum ordinem et secundum naturam et incommensuratio1107 quia non conproportionatur concorditer in suis partibus ad se nec in se ad aliud , et peccatum quia deviat ad recto et eo quod secundum ordinem et naturam esse deberet et sine intentione tam quia non consequitur bonum intentum quod supra diximus esse preter intentionem quam quia bonum quod intendit non est vere bonum sed apparens et existimatum et sine pulcritudine quia sine commensuratione in qua consistit pulcritudo et sine vita quia non reciprocatur quia1108 in se cum se non velit et sine intellectu quia intellectus est verorum ; ipsum autem non verorum est apprehensivum sed subiectorum confictivum et irrationale quia nec recta ratiocinatione decurrit a notis incognitionem incognita nec a ratione dirigitur , et non perfectum1109 quia nec in se potentia aut opere bono a potentia progrediente1110 consummatum nec alterius consummativum et incollocatum id est non firmum et instabile et incausatum quia factiva1111 non sunt rationes et virtutes sed inpotentia et infirmitas et mixtio dissimilium incommensurata que non possunt esse aliquid causantia et indeterminatum quia ut supra dictum est est preter terminum et infecundum quia malum non est boni gignitivum et si enim ex malo ma(MS. M f. 229A) -lum hoc non est prolem producere sed prolis defectum et pigrum quia eius motio non est antecessio et processus1112 sed retrogradatio et inoperativum. Non enim facit effectus sed defectus et inordinatum quia non est unicuique tribuens locum sibi convenientem sed magis inconvenientem et dissimile quia nec sibi nec alii permanens conforme et infinitum ut supra tactum est et malum etiam proprie dictum per recessionem a summo bono usque ad bonum inferius vel existens vel apparens cum infinita sit distantia a summo bono usque ad bonum aliud est infinitum et simpliciter malum cum ipsum sit recessio ab ente ad non ens et 1107 Dionysiaca : commensuaratio, ma credo che Counet abbia ragione, il senso è prorpio il contrario, anche perchè è il termine di Sarraceno. 1108 quia] om. P 1109 non perfectum] imperfectum P 1110 progrediente] egrediente P 1111 factiva] malorum add. P 1112 processus] processio P 128 inter ens et non ens sit infinitum erit infinitum et tenebrosum quia nec quid intendit videt1113 et vere discernit quid ipsum est nec qua vadit nec quo vadit et insubstantiale quia preter hypostasim et per se nullo modo nusquam nihil ens quia ipsum abstractum ab omni subiecto et in se nude1114 consideratum alicubi vel aliunde est aliquid ut in superioribus est pretactum. (Dionysiaca 308-309) Qualiter totaliter potest quid malum ? Ea que ad bonum mixtione. Omnino enim boni expers neque est quid neque potest. Etenim si bonum et ens est et voluntabile et faciens potens et operativum, qualiter poterit quid contrarium bono, substantia et voluntate et virtute et operatione privatum ? Ex premissis privationibus predicatis de malo videtur quod malum nihil potest cum tamen et occidat adulteretur fornicetur furetur et huiusmodi propetret1115 innumera que non possunt fieri sine potentia. Querit igitur malum qualiter potest omnino aliquid respondens incontinenti quod id quod potest ea mixtione quam habet ad bonum potest secundum se enim ex se nude nihil potest sed naturali potentia roboris corporalis abutens et potentia naturali generativa abutens adulteratur et fornicatur (MS. PBN f. 41B) et naturali potentia abutens furatur et sic de ceteris. Ait itaque : Qualiter totaliter id est omnino potest malum quid ? et respondet ea que ad bonum mixtione. Omnino enim expers boni neque est quid , id est neque suscipit predicationem eius quod est esse neque potest quid ? resume. Quod autem malum nihil potest ex se ac per hoc quod potest ex mixtione ad bonum potest probat adhuc per ea que ad bonum consequuntur quorum contraria necessario (MS. M f. 229B) consequuntur ad malum sic subiungens : Etenim si bonum et est ens et voluntabile id est appetibile et desiderabile et facile potens et operativum per facilem videlicet potentiam si inquam ita est qualiter contrarium bono privatum substantia id est essentia et voluntate ut videlicet non sit voluntabile et virtute et operatione poterit quid ? malum igitur nihil potest ex se sed naturalibus potentiis eius in quo est ut privatio in subiecto abutens potest et1116 operatur. (Dionysiaca 309) Non omnia omnibus et omnino1117 eadem secundum eadem mala : daemoni malum preter boniformem intellectum esse, animae preter rationem, corpori preter naturam. 1113 et vere discernit quid ipsum est nec qua vadit nec quo vadit add. P nude] unde P 1115 propetret] perpetret P 1116 et] ut P 1117 secundum eadem] om. M 1114 129 Dicto unde malum1118 potens declarat quod1119 omnia mala nec omnino eadem secundum eadem sunt omnibus mala utpote concupiscentia et ira sine rationis regimine mote in rationalibus mala in brutis non sunt mala sed unicuique nature et subiecto est malum quod1120 est preter naturam et defectio eius quod ei naturaliter deberet adesse ut angelo cum sit natura intelligibilis malum est esse preter rectum usum intelligentie et preter naturam utens ea sit demoni et anime malum preter naturam uti ratione et corpori malum cum est preter corporis naturam ; hec igitur sic breviter ait : Non omnia omnibus et omnino eadem secundum eadem mala : demoni malum esse preter intellectum boniformem , anime malum videlicet esse preter rationem id est rationis rectum usum, corpori1121 scilicet convenientem non recte igitur uti et per consequens abuti sua naturali potentia est unicuique malum. (Dionysiaca 309-313) Qualiter totaliter mala providentia existente ? Non est malum secundum quid1122 quod malum neque ens neque in existentibus, et nihil entium improvisum ; neque enim1123 malum ens immixtum exsistens bono. Etsi nihil entium non participans bono, malum autem1124 defectio boni, nihil autem entium privatum est universali1125 bono, in omnibus existentibus divina providentia, et nihil entium improvisum. Sed et factis malis bonidecenter providentia usa1126 (MS. M f. 229vA) est ad ipsorum aut1127 aliorum aut1128 communem utilitatem, et proprie unicuique entium providet. Propter quod1129 et vanam multorum non suscipimus rationem, qui oportere aiunt providentiam et nolentes nos ad virtutem ducere. Corrumpere enim naturam non est providentie. Unde ut providentia uniuscuiusque naturae salvativa, per se motorum1130 providet et totorum et eorum qui1131 secundum unumquodque proprie toti et unicuique, secundum 1118 malum] est add. P quod] non add. P 1120 quod] ei add. P 1121 corpori] preter naturam corporalem add. P 1122 quid] om. M et P 1123 enim] est add. M 1124 autem] quod add. M 1125 universali] universaliter M 1126 usa] visa M 1127 aut] vel M 1128 aut] vel M ; propriam vel add. M et P 1129 quod] om. M 1130 motorum] ut per se motorum add. M et P 1131 qui] que M et P 1119 130 quantum provisorum natura suscipit totius et omnimode1132 providentiae attributas analogice unicuique provisivas bonitates. Cum malum sit preter naturam et defectio naturaliter esse debentium et bonicorruptivum deus autem sit omnipotens omnisciens omnia benevolens1133 et eternaliter providens et bene disponens omnia videtur quod cum sua providentia non possit esse malum. Potuit enim sua omnipotentia fecisse ut malum non esset et omniscientia disposuisse. Qualiter per omnipotentiam faceret illud non esse1134 et bona voluntate debuit velle id non esse maxime cum bonum sit malum non esse (MS. PBN f.41vA) et omne bonum deceat velle omne bonum. Querit igitur in primis auctor qualiter fuit mala existente divina providentia dicens : Qualiter totaliter mala, providentia existente ? ad quod primo respondet quod mala secundum quod mala non sunt neque enim malum secundum quod secta manichea ponit malum est ens neque in existentibus creatis est natura mala1135 neque malum quod est privatio et defectio boni in quantum tale est ens sed esse1136 quod ei attribuitur secundum accidens ei attribuitur et1137 esse boni cui admiscetur ; hoc est igitur divine providentie quod malum secundum quod malum non est ens . Entia autem omnia providet divina providentia et de malis factis que non secundum se sed secundum accidens habent esse nec sunt a deo provisa licet eternaliter prescita ; utitur bene divina providentia et providet ex eis aliquam vel propriam alicui vel communem utilitatem ; non repugnat igitur quod simul entia adversa esse mali et divina providentia cum malum secundum (MS. M. f. 229vB) quod malum non sit ens. Si autem dicat quis quod divina providentia debuit peccavisse ne malum quod est boni privatio et defectio haberet1138 esse secundum accidens respondetur ei quod divine providentieest omnia entia providere et ad esse providere et maxime entia nobiliora et sibi magis in ordine nature appropinquantia hec autem sunt substantie rationales arbitrio libere. Divine est igitur providentie substantias rationales arbitrio liberas in esse adducere et condecens maxime divinam potentiam et sapientiam et bonitatem hoc facere. Liberum autem arbitrium creatum unde liberum potest presente sibi semper divino lumine in veritate stare et que secundum naturam perficere vel avertens se a divino lumine in propria vana et falsa labi et que secundum naturam non perficere quod est malum. Divine igitur providentie est in esse adducere substantias que secundum naturalem 1132 omnimode] omnino de M et P benevolens] benevolans P 1134 non esse] et bona voluntate debuit velle id non esse om. P 1135 mala] malum P 1136 esse] ei P 1137 et] est add. P 1138 haberet] habere P 1133 131 potentiam possunt in bono persistere vel secundum voluntariam naturalis potentie infirmationem a bono decedere. Si enim1139 non conderet nec rerum comple(vi)sset universitatem in actum produxisset suam omnipotentiam, omnisapientiam et omnibonitatem facere enim substantias rationales non liberas arbitrio sed necessarias benefacere esset naturam rationalem corrumpere et virtutem auferre et constituere benefacere non esse laudabile nec esse benefacere et numerum creaturarum1140 possibilem et optime decentem decurtare et creaturam ad imaginem et similitudinem suam qui est arbitrio liberrimus non condere. Divinam igitur providentiam omnipotentem omniscientem omnino benevolentiam1141 ut pretactum est condecet creaturam1142 rationales arbitrio liberas in esse adducere potentes abversio secundum virtutes naturales sibi datas in veritate divini luminis1143 presentis stare et per voluntariam infirmationem earumdem virtutum a dicta statione labi et deficere et ex eis rerum universitatem decentissime complere et est omnino bonum1144 eas malefacere1145 sed bonum est ens non male facere et licet1146 bonum vult de eis deus ; non vult tamen1147 necessitatem non peccandi eis inponere quia licet ut pretactum est esset1148 rationalem creaturam et bonum virtutis auferre ; ponens igitur responsionem ad propositam questionem ait : Non est malum secundum quod malum neque ens ut aliquid videlicet per se abstractum ab omni bono neque in existentibus quia nullum existentium ut preostensum est est natura malum et nihil entium improvisum ; omne enim ens et solum ens cadit sub1149 providentiam et ita cum malum secundum quod malum non sit sub providentiam1150 non1151 cadit nec adversatur1152 ad invicem providentiam1153 existens. Et quia posset dici quod malo quod est boni defectio attribuitur ens et ita non est1154 omnino verum malum secundum quod malum non1155 esse, adicit quod tale malum est mixtum bono et esse quod ei attribuitur ut pretactum est est esse boni in quo est et ei non convenit nisi 1139 enim] tales add. P creaturarum] naturarum P 1141 benevolentiam] benevolam P 1142 creaturam] creaturas P 1143 luminis] sibi add. P 1144 bonum] tales creaturas esse non est tamen bonum add. P 1145 malefacere] sed bonum est ens non male facere et om. P 1146 licet] hoc P 1147 tamen] autem P 1148 esset] esse P 1149 sub] super P 1150 providentiam] providentia P 1151 non] om. P 1152 adversatur] adversantur P 1153 providentiam]providentia P 1154 est] esse P 1155 non] non add. P 1140 132 secundum accidens et sic simpliciter illud secundum se non est1156 ens, unde sequitur : Neque enim est (MS. PBN f. 41vB) malum ens immixtum existens bo(MS. M f. 230A) -no. Quod autem nihil entium est inprovisum et quod malum est inprovisum probat convenienter per hoc quod omne ens est participans bono et malum est defectio boni, necesse enim a summo bono et omni bono omne bonum esse provisum et boni defectionem inprovisam et sic omne ens provisum et malum inprovisum ; unde subbiungit : Et si nihil entium1157 non participans seu inparticeps bono malum autem defectio boni nihil autem entium privatum est universaliter id est totaliter bono. Si inquam ita est divina providentia est in omnibus existentibus et nihilm entium inprovisum nec malum secundum quod defectio boni et non ens est provisum de malis tamen aliquid boni semper providet deus et semper1158 utitur illis ut ad ipsorum malefacientium vel aliorum propriam vel communem utilitatem ; ipsa enim etiam mala per divinam providentiam cooperatur in bonum hiis qui secundum propositum vocati sunt sancti. Non igitur ipsa mala1159 sed de ipsis bene providet deus. Essentia1160 autem omnia proprie et directe providet et hoc est quod sequitur : Sed et factis malis bonidecenter providentia usa1161 ad ipsorum malefacientium videlicet vel aliorum utilitatem vel propriam vel communem et providet proprie unicuique entium. Et quia omnibus entibus proprie providet et in esse adducit rationalis autem creatura arbitrio libera utpote angelus et homo est de existentibus et de complemento universitatis necessario autem1162 adducit in esse divina providentia unde et varie dicunt et variloqui sunt qui aiunt oportuisse deum providisse rationalem creaturam non potentem peccare et volentem benefacere hoc enim esset ut supra tactum est naturam1163 rationalem corrumpere quod a divina providentia longe est unde subiungit : propter quod id est quia proprie providet unicuique entium et ideo1164 rationali creature arbitrio libere non suscipimus vanam rationem multorum qui aiunt providentiam divinam videlicet oportere et id est etiam nolentes nos ad virtutem ducere. Corrumpere enim naturam non est providentie divine videlicet quas tum1165 corrumpet si non liberos arbitrios nos fecisset . unde id est quia licet non est divine providentie ut providentia salvativa uniuscuiusque 1156 est] om. P entium] ens P 1158 semper] bene P 1159 mala] providet P 1160 Essentia] entia P 1161 usa] est add. P 1162 autem] eam P 1163 naturam] om. P 1164 ideo] ita P 1165 quas tum] quantum P 1157 133 nature providet per se motorum ut per se motorum id est providet per se mota vel per se motis id est arbitrio liberis ; hoc enim hic vocat per se mota per se motorum dico et totorum id est similis omnium et eorum que secundum unumquodque id est singulorum proprie toti id est universitati et unicuique singulari videlicet , secundum quantum natura provisorum suscipit provisivas bonitates totius et omnimode providentie id est divine integre et omnifarie providentis bonitates in quam attributas analogice unicuique. Divina enim providentia ut salvatrix omnium providet intra1166 omnia arbitrio libera ita quod et eorum universitatem singulum de universitate attribuens universitati quod proprie sibi convenit et unicuique singulorum quod sibi congruit secundum proportionem sus(MS. M f. 230B) -ceptibilitatis eorum a divina providenti. Quod autem hic diximus genitive per se motorum ut per se motorum1167 et totorum et eorum que secundum unumquodque diximus secundum proprietatem idiomatis greci in quo 1168 providendi exigit genitivum casum quem nos in latino possumus transcrire cum verbo providendi in dativum vel accusativum. (Dionysiaca 313-315) Non igitur1169 ens malum, neque in exsistentibus malum. Nusquam enim malum secundum quod malum , et fieri malum non secundum virtutem sed propter infirmitatem. Et demonibus quod quidem sunt et ex bono et bonum ; malum autem ipsis ex ea que a propriis bonis decidentia, et alteratio que circa identitatem et habitum, infirmitas1170 ipsis angelidecentis1171 perfectionis ; et appetunt1172 bonum secundum quod esse et vivere et intelligere appetunt, et si non appetunt bonum non ens appetunt, et non est hoc appetitus1173 eius qui vere appetitus1174 peccatum. (MS. PBN f. 42A) Ut in memoria tenaciter1175 recapitulat breviter quedam iam evidenter conclusa de malo et de malitia demonum qui non sunt natura mali ut videbatur aliquibus sed naturaliter secundum quod sunt boni voluntaria autem decidentia a propriis bonis mali sic inquiens. Non ergo ens malum hoc est malum non est ens neque malum est suple in existentibus ut videlicet preostensum est. Nusquam enim malum quia1176 secundum quod malum nec esse 1166 intra] inter P ut per se motorum] om. P 1168 quo] verbum add. P 1169 igitur] ergo M et P 1170 infirmitas] convenientis add. M et P 1171 angelidecentis] angelidecentes M 1172 appetunt] appetere M 1173 appetitus] sed add. P 1174 eius qui vere appetitus] om. M 1175 tenaciter] retineamus add. P 1176 quia] om. P 1167 134 habet in tempore nec in loco nec aliqui entium est sed universaliter non1177 ens et super malum non est suple secundum virtutem seu potentiam sed propter infirmitatem potentie videlicet infirmata enim potentia non producit ex se integre que secundum naturam sed deficiens agit que preter naturam . et demonibus quod quidem sunt et ex bono et bonum et esse eorum ex per se bono est et propter hoc bonum malum autem est suple ipsis id est demonibus ex ea decidentia que a propriis bonis , et alteratio que circa identitatem et habitum verti enim et unitari a bono quod semper est idem et ab amore eius firmo est malum et in super malum est ipsis infirmitas ac per hoc defec(MS. M f. 230vA) -tio perfectionis angelidecentis convenientis ipsis demonibus videlicet cum enim sint ex prima conditione angelice nature perfectio que naturaliter decet angelos naturaliter esset1178 eis conveniens a qua perfectione voluntarie infirmantes deciderunt. Non sunt autem per hanc decidentiam omnino privati appetitu boni sed multa bona appetunt ut cum vere entia appetunt. Cum vero appetunt bonum sed apparens bonum nec ens appetunt sed apparens ens nec est huius appetitus verus et incorruptus appetitus sed corruptus et1179 pravus ; unde sequitur et appetunt bonum demones videlicet secundum quod appetunt esse1180 et intelligere et huius entia que vere bona sunt et si non appetunt bonum quod videlicet est vere bonum non ens appetunt cum omne ens sit bonum et non est hoc scilicet appetunt non ens appetitus verus videlicet et incorruptus sed peccatum eius qui vere appetitus id est corruptio veri appetitus. (Dionysiaca 315-) In cognitione autem peccantes vocant eloquia circa inoblitam boni cognitionem aut1181 factionem infirmantes, et « scientes voluntatem et quod1182 non facientes » , auditores quidem, infirmantes autem circa fidem aut1183 operationem boni, et involuntabile quibus1184 intelligere bonificari secundum aversionem aut infirmitatem voluntatis. Et totaliter malum, ut diximus multoties, infirmitas et impotentia et defectio est aut1185 cognitionis aut1186 1177 non] est add. P esset] esse P 1179 et] om. P 1180 esse] et vivere add. P 1181 aut] vel M et P 1182 quod] om. M 1183 aut] vel M et P 1184 quibus] quibusdam M et P 1185 aut] vel M et P 1186 aut] vel M et P 1178 135 inoblite cognitionis aut1187 fidei aut1188 appetitus aut1189 operationis boni. Et quidem dicat aliquis1190 : non punibile1191 infirmitas contrario autem condonabile. Si quidem non erat posse bene utique habebit ratio. Si autem ex per se bono posse « donante » secundum eloquia convenientia « omnibus simpliciter » non laudabile eius qui1192 ex per se bo(MS. M f. 230vB) -no propriorum bonorum habitus peccatum et aversio et fuga et casus. Sed hec quidem nobis in hiis que de iusta et divina iustitie observantia, secundum virtutem, sufficienter sunt dicta. Secundum quod sacrum negotium eloquiorum veritas sophisticas1193 et1194 mendacium de deo loquentes contrivit ut insipientes sermones. Nunc autem ut secundum nos sufficienter laudatur per se bonum, ut vere amabile1195, ut principium et terminus omnium, ut continentia omnium1196, ut specificum non entium, ut omnium bonorum causa ut malorum non causa, ut providentia et bonitas perfecta, et superexcedens entia et non entia, et mala et suiipsius privationem bonificans, omnibus appetibile et amabile et diligibile, et quecumque alia in his que antea verus ostendit sermo, ut existimo. Ostenso sufficienter quid malum et per consequens quid peccatum cum tamen mali et peccati non sit quidditas (MS. PBN f. 42B) sed eius quid est quidditas1197 defectio quia maxime voluntatis inordinatio. et tamen scriptura nominet sepe peccantes in cognitionem1198 quasi non solum in voluntate determinat quid sunt in cognitione peccantes quos ex variis causatis sic vocant1199 ; primo enim vocant eos pecantes in cognitione qui infirmantur circa cognitionem eorum bonorum que ex naturali cognitione et industria scire deberent sine oblivione et per hoc infirmantur circa talium bonorum operationem secundo eos qui sciunt voluntatem dei de bonis agendis et tamen ea non faciunt quia non1200 sciunt ea ex auditu et ex doctrina infirmantur autem1201 circa fidem ex 1187 aut] vel M et P aut] vel M et P 1189 aut] vel M et P 1190 aliquis] quis M et P 1191 punibile] permutabile M 1192 qui] quod P 1193 sophisticas] sophisticos M et P 1194 et] iniustitiam et add. M et P 1195 amabile] mirabile M 1196 omnium] entium M et P 1197 quiditas] quiditatis P 1198 cognitionem] cognitione P 1199 vocant] eloquia add. P 1200 non] cum P 1201 autem] tamen P 1188 136 dilectione vivam eorum que audierunt et per hoc circa operationem tertio eos qui infirmati1202 secundum aversionem virtutis a bono nolunt intelligere ut bene agant et bonificentur. Primum igitur vo(MS. M f. 231A) -luntaria desideria non sciunt ea bona que naturali contemplatione scire deberent et scienter peragere si vero comprehendunt quidem ex doctrina et auditu sed comprehensione non vivente ex fide que non est nisi voluntaria tercii autem ex voluntate ignorant et bona scibilia1203 ex naturali contemplatione et bona scibilia ex auditu. Omnis igitur isti voluntatis inordinatione et infirmatione habent in scientia defectionem et est peccatum quod dicitur in cognitione vere radicatum in voluntatis inordinatione nec est contrarium omne peccatum est voluntarium ei quod dicitur in cognitione peccatum hec igitur ostendens auctor ait : In cognitione autem peccantes vocant eloquia, infirmantes id est eos qui seipsos voluntarie infirmos constituunt circa cognitionem boni inoblitam id est naturali perscrutatione et contemplatione facile potentem adipisci et retineri sine oblivione vel infirmantes circa factionem huius boni. Et iterum eloquia vocant peccantes in cognitione resume scientes voluntatem divinam videlicet et non facientes ipsius videlicet voluntatem auditores quidem hoc est ex auditu scientes, infirmantes autem circa fidem boni videlicet auditi vel operationi boni per auditum videlicet comprehensi et tertio eloquia vocant peccatum in cognitione involuntabile quibusdam hoc est voluntatem ut ita dicam quorum1204 intelligere bonificari involuntabile dico factum videlicet secundum aversionem voluntatis videlicet a bono vel infirmitatem voluntatis que infirmitas fit in aversione. Et quia iam tetigit malum nominatum in cognitione et sic in alio quam in voluntate cum tamen nihil sit proprie dictum malum nisi in inordinatione voluntatis radicatum recolligit breviter quorum infirmitas et inpotentia introducta tamen ex inordinatione voluntatis dicitur malum sit adiungens : Et totaliter malum, ut multotiens diximus, est infirmitas et inpotentia et defectio vel cognitionis que videlicet ex doctrina et auditu , vel inoblite cognitionis que videlicet sine doctrina ex naturali contemplatione vel fidei que per dilectionem uniens ( ?) dicit operari vel appetitus utpote irascibilis et concupiscibilis cum a rationis exorbitant regimine vel etiam appetitus rationis vel operationis boni. Non enim ex inordinatione et infirmatione voluntatis procedit inordinatio et infirmatio nisi vel involentis scientiam vel fidem vel appetitum vel exteriorem operationem. 1202 infirmati] sunt add. P scibilia] exnaturali contemplatione et bona scibilia om. P 1204 quorum] quorumdam P 1203 137 sed quia iam nominavit malum et peccatum infirmitatem et inpotentiam infirmitas autem et inpotentia non sunt ultione aut punitione digna sed magis miseratione et condonatione posset alicui videri malum non debere puniri ad quod res(MS. M f. 231B) -pondet quod si infirmitas et inpotentia que ponuntur in ratione (MS. PBN f. 42vA) mali essent ab initio non in potestate infirmantis et inpotentis ut non esset verum concluderet sic opponens sed quia ab initio habuit posse datum a conditore et huiusmodi infirmitas et inpotentia ei non inesset sed perseveraret si vellet sanus et potens iuste est hoc infirmitas et inpotentia voluntarie introducta ultione digna et punitione. Ait itaque : Et quidem dicat quis infirmitas non punibile e contrario autem condonabile. Ad hanc oppositionem respondens subiungit : Siquidem non erat posse non infirmandi videlicet seu siquidem non possibile posse. Greca enim littera potest utrumque sonare et est idem in sensu. Si inquam sic erat, bene utique habuit ratio predicto videlicet modo procedens. Si autem posse non infirmari videlicet sed sanum permanere erat ab initio suple ex per se bono donante. secundum eloquia, omnibus convenientia simpliciter, peccatum eius habitus qui propriorum bonorum ex per se bono data1205 videlicet non laudabile sed magis vituperabile et punibile et aversio a per se bono videlicet et fuga ab eodem per se bono et casus in libidinosum appetitum videlicet inferiorum bonorum non sunt laudabiles videlicet cum fuerit rationali creature ab initio posse standi in veritate hoc autem posse liberi arbitrii vel liberum atrbitrium in hoc posse vocat habitum tanquam difficile mobilem quia nulla in corruptibilem ad agendum et servandum propria et ei convenientia bona. De hac autem materia tractavit auctor iste1206 sufficienter in libro intitulato « de iusto et divina iusticia1207 » et1208 observantia et ideo hoc1209 breviter pertransit unde ait : « Sed hec quidem que videlicet hic breviter tangimus dicta sunt nobis secundum virtutem seu potentiam nostram videlicet sufficienter in hiis que de iusta et divina iustitie observantia . secundum quod sacrum negotium id est in quo sacro negocio et per sacrum negotium libri videlicet predicto modo inscripti veritas eloquiorum contrivit sermones sophisticos et loquentes iniustitiam et mendacium de deo seu adversus deum sermones dico huius contrivit ut insipientes. 1205 data] dati P iste] om. P 1207 iustitia] iustitie P 1208 et] om. P 1209 hoc] hic P 1206 138 In fine autem huius capituli 1210continentiam que est laus per1211 boni secundum ea que enumerat cum appendicus ex illis. Terminans igitur capitulum ait : Nunc autem per1212 bonum laudatur sufficienter ut secundum nos id est secundum nostram potentiam non enim ut secundum eius magnitudinem laudatur inquam ut vere mirabile1213 quia cum mirum sit cuius inventio rara et que de per se1214 bono dicuntur et secundum que laudatur ipsi soli convenient et in ipso tantum reperiantur ipsum perfecte1215 mirabile ut principium et terminus omnium, ut continentia entium , ut specificum non entium , ut omnium bonorum causa , ut malorum non causa , ut providentia1216 bonitas perfecta , et superexcedens boni(MS. M f. 231vA) -tas videlicet entia et non entia, et mala bonificans bonitas secundum sui ipsius privationem , omnibus appetibile per se bonum videlicet quia omnis creatura naturaliter inhiat ut ipso prout sibi est possibile participet et amabile amore videlicet qui eroos dicitur et diligibile amore videlicet qui grece dicitur agapê ut hoc existens in quam laudatur per se bonum1217 a nobis . et ut existens quecumque alia sermo noster videlicet verus ut existimo ostendit in hiis que antea. Non enim hic enumerat omnia secundum que laudavit in superioribus per se bonum hic autem enumerata satis sunt in superioribus explanata. Et considerandum quod hec duo participia superexcedens et bonificans secundum proprietatem grece1218 lingue sunt feminini generis adiecta huic dictioni bonitas que similiter est in greco feminini generis per se bonum vero est in greco neutri generis cui adiciuntur (MS. PBN f. 42vB) cetera adiectiva hic neutraliter posita. Quod autem diximus iustitie observantia est in greco una dictio composita que posset etiam interpretari iustitie servativum seu custoditivum. 1210 capituli] recapitulat breviter huius capituli add. P per] se add. P 1212 per] se add. P 1213 È in Eriugena 1214 se] om. P 1215 perfecte] per P 1216 providentia] et add. P 1217 bonum] bonus P 1218 grece] om. P 1211