TURKIYE CUMHURIYETI KAYNAKLARI

T.C. KARABÜK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİNİN KAYNAKLARI BİBLİOGRAPHY OF THE HİSTORY OF THE REPUBLİC OF TURKEY Hazırlayan Mustafa ÜNLÜ Ders Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Ahmet Sait CANDAN KARABÜK - 2015 ÖZET Tarih Ana Bilim Dalı çerçevesinde araştırma yaparken, araştırdığımız konuları belirli ana başlıklar halinde biçimlendirir ve belirlediğimiz ana başlıkların kapsadığı dönem hakkında araştırmalarda bulunuruz. Nitekim bu süreçte bir olay ya da olgu üzerinde akademik bir çalışma ortaya çıkarabilmek için belli bir sıralamayı takip etmemiz gerekmektedir. Bu noktada en önemli olan ve ele alınması gereken konu ise kaynakça taraması yapmaktır. Arşivler, Temel Başvuru Eserleri, Birinci ve İkinci Elden Kaynaklar, Ansiklopediler, Külliyatlar, Kitabeler, Basın ve Yayın Organları vs. daha sayabileceğimiz birçok kaynak, bizlere bu yolda pusula görevi görmektedir. Nitekim bizde bu çalışmada ‘’Türkiye Cumhuriyeti Kaynakları’’ başlığı altında, bir araştırmacı Cumhuriyet Tarihi ile ilgili akademik bir çalışma yapacak olursa hangi yolları izlemeli ve hangi kaynaklara başvurmalıdır bunları ele aldık. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet, Kaynakça, Arşiv, Basın, Belgesel. i ABSTRACT History Home Science Department within the framework of doing research, we investigate the issues we found in research on the period of the formats we determine if certain headings and titles. Indeed, a certain sequence to reveal an academic study on an event or phenomenon in this process we must follow. The most important issue and needs to be addressed at this point is to make the reference scan. Archives, Basic Reference Works, Primary and Secondary Sources, Encyclopedias, Digests, İnscription, Press and Journal, etc. we can count many more resources, we are seeing a compass to task this way. Indeed, in this study we ‘’Republic of Turkey Resources’’ under the title, if you do an academic researcher working on a History of the Republic should monitor the way in which we have discussed and which resources should refer to them. Key Words: Republic, Reference, Archive, Media, Documentary. ii İÇİNDEKİLER ÖZET ........................................................................................................................................................ i ABSTRACT ............................................................................................................................................ ii GİRİŞ ...................................................................................................................................................... 1 1. Cumhuriyet Tarihi Nedir? ............................................................................................................... 2 2. Bir Tarihçi Nasıl Konu Tespit Eder? ............................................................................................... 3 3. Cumhuriyet Tarihi Alanının Sınırlarını Nasıl Çizeriz? ................................................................... 4 4. Cumhuriyet Tarihi Alanına Has Ana Kaynaklar Nelerdir? ............................................................. 4 5. Tarihçi ve Kaynak ........................................................................................................................... 5 6. Cumhuriyet Tarihinin Ana Kaynakları ............................................................................................ 7 7. 8. 9. 6.1. Temel Başvuru Eserleri ........................................................................................................... 7 6.2. Osmanlı Belgeleri .................................................................................................................. 10 6.3. Ansiklopediler ....................................................................................................................... 11 6.4. Kronoloji ............................................................................................................................... 13 6.5. Bibliyografya ......................................................................................................................... 15 Türkiye’de Devlet Arşivleri .......................................................................................................... 20 7.1. Arşiv Nedir? .......................................................................................................................... 20 7.2. Arşivlerin Değeri ................................................................................................................... 20 7.3. Cumhuriyet Arşivi ................................................................................................................. 20 Kütüphaneler ................................................................................................................................. 21 8.1. Kütüphane Türleri ................................................................................................................. 24 8.2. Araştırma Kütüphaneleri ....................................................................................................... 25 8.3. Kütüphanelerin Kullanımı ..................................................................................................... 25 Belgesel Yayınları ......................................................................................................................... 26 10. Atatürk’ün Demeçleri ve El Yazıları ............................................................................................. 27 11. Resmi Yayınlar .............................................................................................................................. 28 12. Basın .............................................................................................................................................. 30 12.1. İstiklal Savaşı Gazetesi ......................................................................................................... 31 12.2. Son Posta Gazetesi ............................................................................................................... 33 12.3. Ulus Gazetesi........................................................................................................................ 35 SONUÇ ................................................................................................................................................. 37 KAYNAKÇA ........................................................................................................................................ 38 iii GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ile ilgili olarak yapacağımız araştırmalarda bize yardımcı olup, yol gösterecek olan kaynaklara farklı başlıklar altında değinmeden önce, niçin tarih öğreniriz ya da tarih öğrenme ihtiyacı duyarız bu bölümde kısaca ona değinelim. İnsanoğlu sosyal bir varlık olduğu için hayatını çevresi ile olan münasebetleri doğrultusunda yaşarken, kendi geçmişinin yaşadığı ana ve geleceğine ne denli etkili olacağını hep merak etmiş, bu sebeple insanoğlunda tarih merakı oluşmuştur. Bu doğrultuda bakacak olursak tarih araştırmacılığı bir nevi insanoğlunun merakından ortaya çıkmıştır. Lakin muhakkaktır ki tek ve asıl sebep bu değildir. İnsanoğlu yaşadığı ana ve geleceğine sağlam şekil ve yön verebilmesi için daima tarihine ihtiyaç duymuş ve tarihi kaynaklar, tarih araştırmacılığında adeta pusula görevi üstlenmiştir. Bu doğrultuda dilerseniz bir de Tarih Nasıl Yazılır? sorusuna bu bölümde değinelim. Bu soruyu tartışmak için ilk önce tarih yazılmalı mıdır, yazılırsa neden yazılmalıdır? sorusuyla başlamak gerekir. İnsanların geçmişte yapıp ettiklerini yazmak ne işe yarar? İnsanlar geçmişte yapılıp edilenleri merak eder mi, ederse neden merak eder? İnsanların geçmişte yapıp ettiklerini bilmek kime ne kazandırır ya da bir şey kazandırır mı? Bu ve benzeri soruları çoğaltmak mümkündür. Ancak biz tüm bu konuları birbiriyle bağlantılı olarak başka bir soruyla tartışmak niyetindeyiz1. Yukarıdaki soruların daha önce binlerce kez sorulduğunu, binlerce kez cevaplandığını hatırda tutarak konuya başlayacak olursak, tarih yazanlar, insanın yapıp ettiğini yazarken bunu neden ve kim için yaptıklarına dair doğrudan veya dolaylı cevaplar vermişlerdir 2. Meseleyi daha iyi müzakere edebilmek için de günümüz tarihçilerinin tarihsel bilgiye dair ortaya koydukları temel kriterlerden başlamak gerekir. Buna göre Tarihin neden ve kimin için yazıldığı sorununu aynı kriterlerle ele alıp tartışalım: Günümüz tarihçileri tarihin;    1 2 Bir bilim ya da soruları cevaplama durumunda olması; Geçmişteki insan eylemleri ile ilgilenmesi; Kanıtlara dayalı bilgi ve yorumlar ortaya koyması; Yu us KOÇ, Tarih Niçi Yazılır? , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A KOÇ, a.g. ., s. . , s. . 1  İnsanın kendine ilişkin bilgisi olması gibi dört temel kritere dayandığını belirtirler3. Sorumuza dönecek olursak, tarih kimin için ve neden yazılır? Cevap açık ve nettir: İnsana tanrıları ya da melekleri anlatmak için değil; insanın kendini açığa vurması amacıyla, insanı insana anlatmak için yazılır, yazılmalıdır. İnsana insanı, insan eylemlerini anlatmak, ama yine insan için anlatmak amacıyla yazılmış olmasıdır. Bu temel kriterin bugün hiç dile getirilmeye gerek duyulmadan uygulanıyor olması başka bir durumdur. Ya da bazen yeniden hatırlamak zorunda kalınır4. Zira modern zamanlarda dahi insan eylemlerini tanrısal iradenin bir sonucu olarak görme, zafer veya yenilgileri Tanrı iradesiyle açıklama türündeki tarih yazımı zaman zaman yaygın bir görünüm kazanabilmekte hatta geniş bir taraftar kitlesi bile bulabilmektedir. Oysa tarih yazımının tarihine baktığımızda tarihçiliğin başından bu evreye kadar, yani insan eylemlerini yine ve sadece insanın kendisi için ne çok zamanın geçtiği, tarih öncesine ait ne çok anlatı türlerinin bulunduğu hatırlandığında bu kıstasın önemi daha net anlaşılacaktır5. 1. Cumhuriyet Tarihi Nedir? Cumhuriyet Tarihi anabilim dalı olarak 1990’lı yıllardan itibaren müstakil olarak çalışma imkânı bulduğumuz bir sahadır. Daha önce Yakın Çağ ile birlikte yapılanma içindeydi. Bu birliktelik dolayısıyla da iki alan arasında sınır çizilmesinde ciddi problemler yaşanmaktadır. Her şeyden önce Cumhuriyet Tarihi halen içinde yaşadığımız dönemin, dedelerimizin, babalarımızın yaşadığı dönemin tarihidir6. Yüzyıla yaklaşan zaman diliminde altı asırlık bir dünya devletinden kalan olumlu ve olumsuz mirasın daima tartışıldığı, tercihlerdeki katılığın doğadaki renkleri siyah ile beyazdan ibaret kıldığı bir toplum zemininde akıl ve zevk dinginliğinde hükümler vermek zorunda kaldığımız bir dönemden bahsediyoruz. Yarım asrı aşan bizlerin de hiç olmaz ise üniversite yıllarımıza kadar olan dönemi konu aldığı için tarihin temel şartı olan objektiflik, tarafsızlık ilkesinin hayata geçirilmesi son derece güç olmaktadır. İdeolojik tercihlerin, ferdi özelliklerin beğenilerin tamamen bir kenara bırakılmadan kalem oynatmanın zorluğu ortadadır. Buna bir de arşiv belgelerinin açılmasında ülkemizin 50 yıl kapalılık sınırı uyguladığını hatırladığımızda kişisel arşive ve anılara ‘. H. COLLİNWOOD, Tarih Tasarı ı, Çev. K. DİNÇE‘ , ANKA‘A , s. . KOÇ, a.g. ., s. . 5 KOÇ, a.g. ., s. . 6 Cez i E‘ASLAN, Cu huriyet Tarihi , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A 3 4 , s. . 2 dayanılarak kaleme alınan araştırmalara dayanan eserlere göre tanımlanan, tarif edilen bir alandır Cumhuriyet tarihi7. 2. Bir Tarihçi Nasıl Konu Tespit Eder? Bir tarihçi herhangi bir konu belirlemeden önce bir araştırmaya başlamak pek mümkün değildir. Tarihçinin kendisine uygun ve doğru bir konu tespiti, yapacağı çalışma ile ilgili atacağı ilk adım olması sebebiyle özenli ve dikkatli olmayı gerektirir. Çünkü iyi bir konu tespiti, yapılacak olan çalışmada pek çok avantaj sağlar ve araştırmacıyı bir adım ileriye taşır. Bir başka ifadeyle doğru konu seçmek tarihçinin işini oldukça kolaylaştırır8. Öncelikle tarihçi çalıştığı, uzmanlaşmak istediği alan hakkında genel bir bilgi birikimine sahip olmalıdır. Eğer bunu gereği gibi yapabilirse, alanın boşluklarını, eksikliklerini ve ihtiyaçlarını kolaylıkla kavrayıp, çalışması gereken konuları daha isabetli bir şekilde tespit edebilir. Tarihçi iyi bildiği, hâkim olduğu alanın dışında bir konuyu çalışmak isterse ciddi problemlerle karşılaşılabilir. Bu sebeple mümkün olduğunca daha önce okuma yaptığı ve belli bir bilgi birikimine sahip olduğu alan içerisinden çalışılacak bir konu tespit etmesi daha isabetli olacaktır9. Eğer araştırmacı ilmi çalışmalara yeni başlamış bir akademisyen adayı ise, o zaman çalışmayı düşündüğü alan ile ilgili daha önceden yazılmış genel kapsamlı telif eserleri öncelikle okumalıdır. Yapacağı bu okumalar ona alan hakkında genel bir bilgi birikimi sağlayacağından daha tutarlı ve doğru kararlar alacaktır. Araştırmanın başlangıcında, henüz konu seçimi yapmadan, öncelikle telif eserlerin ve alanında yetkin akademisyenler tarafından yazılmış ansiklopedi maddelerinin okunması ve araştırmaya bu eserlerden başlanması, tarihçiye çalışmayı düşündüğü konular ile ilgili fikir verecektir10. Bu ön çalışmadan sonra kaynaklara yönelmek her zaman daha akıllıca olacaktır. 7 ERASLAN, a.g.m., s. 64. Cü eyt KANAT, Tartış a: Bir Tarihçi Nasıl Ko u Tespit Eder? , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKARA 2015, s. 225-226. 9 KANAT, a.g.m., s. 226. 10 KANAT, a.g.m., s. 226. 8 3 3. Cumhuriyet Tarihi Alanının Sınırlarını Nasıl Çizeriz? Cumhuriyet Tarihini sadece siyasi tarih mantığıyla davranıp birinci dünya savaşından ya da devlet şekline indirgeyerek 1923’ten başlamayı eksik buluyorum11. Bunun yerine Cumhuriyet kavramının tartışılmaya başlandığı dönemden yani Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadronun fikren çok etkilendiği Yeni Osmanlılardan başlatmakta fayda görüyorum12. Diğer yandan Cumhuriyeti kuran neslin içine doğduğu, fikriyatının oluştuğu birinci ve ikinci meşrutiyetin idrak edildiği süreç de bu dönemle örtüşmektedir. Bitiş sınırı için ise birincil kaynaklara ulaşarak daha rahat karar verme imkânının olduğu 1980’li yıllara kadar gelinebileceğini düşünüyorum13. Dönemin özelliği olarak da zikrettiğimiz üzere dönemi yaşayan şahsiyetlerin anıları önemli olmakla beraber siyasi ve ideolojik çekişmelerin ve askeri darbelerin birbirini izlediği bu dönemde objektifliği sağlamanın oldukça güç olduğunu hatırdan çıkarmamak gereklidir14. 4. Cumhuriyet Tarihi Alanına Has Ana Kaynaklar Nelerdir? Cumhuriyeti kuran nesli esas aldığımıza göre Osmanlı Arşivi kaynakları devletin yıkılışı sürecinde yaşananlar ve Cumhuriyetin kuruluşu için ana kaynakların başında sayılır. Dönemin süreli yayınları, asker ve devlet adamlarının anıları önem arz etmektedir. Mondros mütarekesi süreci ve İstiklal harbi ile ilgili olarak yine Osmanlı Arşivindeki bilhassa Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti evrakı zikredilmelidir15. Cumhuriyet dönemi için ise Cumhuriyet Arşivi kaynakları yine devlet evrakı bakımından vazgeçilmezdir. İstiklal Harbi ve sonrasında Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri yorumsuz olarak konuşmaları ihtiva ettiği için hayati önemi haizdirler. Atatürk’ün Büyük Nutuk’u da dönemin diğer devlet adamları ve komutanlarının anıları ile kararlaştırılarak kullanılacak ana malzemeyi oluşturur. Meclis-i Mebus ve Ayan Zabıtları ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıtları, Düstur, Ayın Tarihi resmi yayınların vazgeçilmezlerindendir. Bakanlık arşivleri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi (ATASE) Arşivi, Kızılay Arşivi büyük önemi haiz kaynaklardır. Yabancı kaynaklar 11 ERASLAN, a.g.m., s. 65. ERASLAN, a.g.m., s. 65. 13 ERASLAN, a.g.m., s. 65. 14 ERASLAN, a.g.m., s. 65. 15 ERASLAN, a.g.m., s. 65. 12 4 açısından Osmanlı, Geçiş süreci ve Cumhuriyet dönemleri için dış muhataplar olma açısından İngiliz ve Amerikan Devlet Arşivleri öncelikli olup, Almanya, Fransa ve Rusya arşivleri ihmal edilmemesi gereken kaynakları barındırır16. 5. Tarihçi ve Kaynak Bir kişiyi başarılı bir tarihçi kimliğine, başka vasıflarının yanında, yararlandığı kaynaklar kavuşturacaktır. Bu noktada tarihçinin karşısına kaynaklarla ilgili olarak başlangıçta iki büyük problem çıkmaktadır. Bunlardan birisi, tarihçi olarak her elimize geçeni muteber kaynak olarak nitelememiz doğru olmayacaktır. Diğeri ise yeni bilginin üretilebilmesine imkân tanır durumda olması gerektiğidir. Bunu da, haliyle öncelikle kaynaklar sağlayacaktır17. Cevaplandırılması gereken ilk soru kaynak nedir? Olacaktır. Öncelikle en geniş anlamda ele almak gerekirse kaynak, ‘bize, bir konuda bilgi veren her şey’ olarak tanımlanabilir. Bu durumda, ihtiyaç duyduğumuz veya kendiliğinde karşımıza çıkan, bilgi veren her bir şey kaynak konumunu kazanmaktadır. Yaygın olarak her türlü kitap, kaynak olduğu gibi yazılı olmayan bilgi veren unsurlar da kaynak özelliği taşımaktadır. Mesela bir mimari yapı, o dönemin sanat anlayışı ve inşaat sistemleri konu hakkında bize bilgi verecektir. Hititler döneminden kalan bir çanak-çömlek, hatta bunlardan geriye kalmış küçük bir parça olan keramikler o dönemin yaşamı hakkında bilgiler sunacaktır. Keza binlerce yıl önceden kalmış kayalar üzerine veya mağaralardaki duvarlara çizilmiş basit ölçekteki resimler de araştırmalarımıza kaynaklık edecektir. Sadece yazılı olmayan sözlü bilgiler de kaynaklar grubuna girmektedir. Bunlar çok eski devirlere ait olabileceği gibi yakın dönemlere ait olanlar bile kaynak niteliğini taşıyabilirler18. Kaynağın ‘uygun bir niteliği’ kazanması için öncelikle eskilerin tabiriyle, ölçüpbiçmeliyiz. Kaynakla ilgili ciddi bir ‘gözden’ geçirme sürecini başlatmalıyız. Başka bir ifadeyle eleştiriden, tenkitten geçirmeliyiz. Bu tenkit, metot kitaplarında yaygın olarak iç tenkit ve dış tenkit olarak ele alınarak açıklanmaya çalışılır. Aslında bu doğrudur; ancak, tarihçiler bunu yaparken, iki farklı iş yapıyor değildirler. Hatta tarihçiler, çoğu zaman bunu yaptığını veya yapıyor olduğunu bile fark etmezler. Başarılı bir tarihçi bunu bir ünsiyet 16 ERASLAN, a.g.m., s. 65. Muhitti TUŞ, Tarihçi ve Kay ak , Tarih İçi Metodoloji, (Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A 18 TUŞ, a.g. ., s. . 17 , s. . 5 olarak, alışkanlık olarak kendisinin bile farkında olmadan yapa geldiği bir davranış olarak tamamlarlar. Hatta bu tamamlama veya kaynakları tenkit yaptığı çalışmayı yazarken dahi devam eder. İyi bir kaynak tenkidinden sonra kaynağın verdiği bilgi kullanılabilir hale ancak gelebilecektir19. Böylece, araştırmamızda elde edeceğimiz sonuç, doğru olacaktır. Çoğu kimsenin gözden kaçırdığı gibi, bu durum, araştırmamızın da niteliğini tayin eden önemli bir unsurdur20. Ne kadar eski veya yeni olduğuna bakmaksızın bize bilgi veren her kaynağı sorgulamayız. Tenkide tabi tutmalıyız. Ne kadar sağlam bir tenkit yaparsak, yaptığımız araştırmada elde edeceğimiz sonuç da o kadar isabetli olur21. Yazılan eserlerin, muhtelifleri ne kadar doğru yazıp yazmadıkları konusunda belirli bir değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. Buradaki yaptıklarımızı, bu gibi değerlendirmeleri, anlaşılması kolay olsun diye dış tenkit olarak tanımlarız. Tarihçi adaylarının en çok sıkıntı çektiği hususlardan birisi de elindeki ‘kaynağın’ kaynaklık değerini takdir edemiyor olmasıdır. Bir kaynak, gerçekten olayın ya tam içinden veya en azından, yakınından bilgi veriyorsa bu kaynak, ilk elden bir kaynaktır 22. Ancak bu kaynağın yanında benzer başka kaynaklar olabilir. Böyle durumlarda bu gibi kaynaklara birinci kaynak veya birinci el kaynak denilir. Burada esas olan kaynağın, olayın geçtiği zaman, mekân ve şahıs olarak içinde yer alıyor veya en azından, yakınında bulunuyor olmasıdır23. Buna göre eserler, yeri gelince birinci el kaynak yeri gelince de ikinci el kaynak olabiliyor. Yukarıda da söylendiği gibi, verdiği bilgiler kendi gözlemlerine dayanıyorsa, olayın içindeyse bu birinci el kaynaktır. Ama Herodotos bile olsa, Atina’da otururken Hindistan konusunda bilgi veriyorsa bu bilgi, güvenilir değildir 24. Birinci el kaynağın bulunduğu yerde, haliyle ikinci el kaynak da bulunacaktır. İkinci el kaynak, yazarı ne kadar tanınmış veya işinin ehli olsa da, yazdığı eser, birinci el veya diğer başka kaynaklara dayalı olarak, onlardan yararlanarak yazılmış ise bu, her hâlükârda ikinci el bir kaynaktır. TUŞ, a.g. ., s. . TUŞ, a.g. ., s. . 21 TUŞ, a.g. ., s. . 22 TUŞ, a.g. ., s. . 23 TUŞ, a.g. ., s. . 24 Herodotos, Herodot Tarihi, İSTANBUL 19 20 , s. -55. 6 İkinci el kaynak grubundan sonra üçüncü el kaynak grubu gelmektedir. Üçüncü el kaynak grubu, hemen herkesin çok sık karşılaştığı bir bilgi grubudur25. Birçok kişi, bu kaynak grubunu kullanıyor olmasına rağmen bunların üçüncü el kaynak olduğunun farkında değildir. Üçüncü el kaynaklar, temelde diğer kaynaklar hakkında bilgi vermektedir. Bu eserler, birinci el kaynakların veya ikinci el kaynakların neler olduğunu ya da bunlara nasıl ulaşabileceğini anlatmaktadır26. 6. Cumhuriyet Tarihinin Ana Kaynakları 6.1. Temel Başvuru Eserleri Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ile ilgili olarak yapacağımız araştırmalarda bize yardımcı olup, yol gösterecek olan kaynaklara farklı başlıklar altında değinmeden önce, niçin tarih öğreniriz ya da tarih öğrenme ihtiyacı duyarız kısaca ona değinelim. İnsanoğlu sosyal bir varlık olduğu için hayatını çevresi ile olan münasebetleri doğrultusunda yaşarken, kendi geçmişinin yaşadığı ana ve geleceğine ne denli etkili olacağını hep merak etmiş, bu sebeple insanoğlunda tarih merakı oluşmuştur. Bu doğrultuda bakacak olursak tarih araştırmacılığı bir nevi insanoğlunun merakından ortaya çıkmıştır. Lakin muhakkaktır ki tek ve asıl sebep bu değildir. İnsanoğlu yaşadığı ana ve geleceğine sağlam şekil ve yön verebilmesi için daima tarihine ihtiyaç duymuş ve tarihi kaynaklar, tarih araştırmacılığında adeta pusula görevi üstlenmiştir27. Bizde tarih araştırmacılığı konusunda, tarihimizin daha çok yakın dönemi olan ‘’Türkiye Cumhuriyeti Tarihi’’ bölümünü ele alarak, iyi bir tarihçi bu alanda sağlam bir araştırma yapmaya kalktığında hangi kaynaklara başvurması gerektiğini araştırdık. Bu beyanda ilk olarak ele almamız gereken başlık ‘’Temel Başvuru Eserleri’’dir. Bu eserler ele almış olduğumuz dönemde yazılmış ve ortaya çıkmış kaynaklar olduğundan dolayı bize araştırma konumuzda en temel bilgileri vereceği için son derece önemlidir. Şimdi bu eserleri başlıklar halinde inceleyelim; • NUTUK (Söylev) – Bugünkü Dille, Fra z BABİNGE‘, Os a lı Tarihi Yazarları ve Eserler, Çev. C. ÜÇOK , ANKA‘A E. KORAY, Türkiye Tarihi Yayı ları Bi liyografyası, C. IV, İSTANBUL , s. . 27 ERASLAN, a.g.m., s. 66. 25 26 , s. -7. 7 • Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I – III, • Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, • Askeri Öğrenci Mustafa Kemal’in Notları (Arşiv Belgeleri Işığında), • Atatürk’ün Stratejik Plan ve Raporları. Resim 1: Mustafa Kemal Atatürk Tarafından Kaleme Alınan ‘’NUTUK (Söylev)’’ Eserinin Orijinal Basım Dış Kapağı 8 Resim 2: Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘’Anafartalar Muhaberat’ına Ait Tarihçe’’ Adlı Türk Tarih Kurumu Tarafından Basılmış Anı Kitabı Resim 3: Mustafa Kemal Atatürk Tarafından Kaleme Alınan ‘’NUTUK (Söylev)’’ Eserinin Türk Tarih Kurumu Tarafından Basılmış III. Cildi – Vesikalar/Belgeler 9 Resim 4: Atatürk Araştırma Merkezi Tarafından Basımı Yapılan Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘’Tamim, Telgraf ve Beyannameleri’’ Adlı Eseri 6.2. Osmanlı Belgeleri Tarih araştırmalarında yeni eğilimler ve perspektifler, tarihsel kaynakların çeşitliliğini artırsa da bir tarihçinin vazgeçemeyeceği en önemli kaynak, hiç şüphesiz kişisel ve kurumsal arşivlerdeki belgelerdir. Belgelerin büyük kısmı tarihteki devletlerin bürokrasisi içinde meydana çıkmış yazışmalardan oluşmaktadır. Bununla birlikte mektup tarzında kişisel evraklar da mevcuttur. Dolayısıyla belgeleri siyasi, askeri, ekonomik, diplomasi tarihi gibi daha kapsayıcı konulardan yerel tarih ve gündelik hayatın tarihi gibi konulara kadar hemen her alana dair veri sağlar28. Belgelerin tarih içinde ait olduğu devletin bürokratik yapısına bağlı olarak ortaya çıktığı akıldan çıkarılmamalıdır. Dolayısıyla devletin yapısındaki değişiklikler, resmi daire ve bürodaki yenilikler ister istemez belgenin içeriğine ve şekline de yansımıştır. Ayrıca bürolardaki evrak kayıt sistemi de belgelerin niteliğini etkilemiştir29. Genç araştırmacıların daha çalışmalarının başında önce arşiv belgelerine mi bakmalıyız yoksa literatürü mü Meh et Yaşar E‘TAŞ, Os a lı Belgeleri , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A 237-238-240. 29 E‘TAŞ, a.g. ., s. . 28 , s. 10 incelemeliyiz ikilemeni yaşadıkları bilinmektedir. Doğrudan arşiv belgelerine ulaşmak, yayınlanmış araştırmaların yönlendirilmesini hafifletip bizlere özgün kapılar açacağı muhakkaktır. Ancak konuya ilişkin yeterli alt yapımızın olmaması durumunda bu yöntemle, birçok önemli belgeyi gözden kaçırmamız mukadderdir. Arşivdeki herhangi bir belgenin konumuz açısından nasıl bir değere sahip olduğunu takdir etmek, çok sayıda belgeler arasından doğru seçimi yapabilmek ve aradığımız bilgilere rahatlıkla ulaşabilmek zannedildiğinden daha fazla literatür bilgisine bağlıdır. Dolayısıyla her türlü yönlendirme riskine rağmen belgeleri temin etmeden önce araştırdığımız konuyla ilgili literatürü çok iyi bilmeliyiz. Bu durum arşiv belgelerini tespit ve ayıklama işlemlerinde bizlere çok büyük kolaylık sağlayacaktır30. Osmanlı belgelerinde ve defterlerinde divani, rika, siyakat, nesih adı verilen çeşitli yazı tipleri kullanılmıştır. Sadrazam telhislerinde ve name suretlerinde hareketsiz nesih kullanılmıştır. Tevki, ilk dönem ferman ve beratlarında genellikle kullanılmıştır. Ta’lik ağırlıklı olarak ilmiye sınıfının tercih ettiği bir yazıdır ve fetva, hüccet, ilam ve kadı arzları gibi ilmiye belgelerinde kullanılmıştır. Konumuz gereği Cumhuriyet tarihi kaynaklarına baktığımızda ise Cumhuriyetin ilanından sonra (1923), harf inkılabına (1928) kadar geçen süreçte de yine Osmanlıca rika yazı çeşidi kullanılmıştır. Cumhuriyet tarihinin özellikle ilk dönemlerini araştıracak olan bir tarihçi ağırlıklı olarak rika çeşidi ile yazılmış Osmanlıca belgelerden faydalanmak zorundadır. Bu bağlamda Osmanlıca belgeler Cumhuriyet tarihi kaynakları araştırmasında da oldukça önemli bir yere sahiptir31. 6.3. Ansiklopediler Tarih araştırmacılığında önemli pusulalarımızdan birisi de ‘’Ansiklopediler’’dir. Bu beyanda öncelikle kısaca ansiklopedinin ne olduğuna değinerek söze başlayalım; Ansiklopediler makaleler ve maddeler olarak ikiye ayrılır, bunlara çoğunlukla başlığına göre düzenlenen alfabetik sırayla erişilir. Ansiklopedi maddeleri sözlüktekilerden daha uzun ve daha detaylıdır. Ansiklopedilerin iki önemli özelliği, konuların yöntemli düzenlenmesi ve her şeyi içine almasıdır. Ansiklopediler, sözlükler gibi yalnız bir kelimenin 30 31 E‘TAŞ, a.g. ., s. E‘TAŞ, a.g. ., s. . . 11 çeşitli anlamlarını veren eserler değillerdir. Çok değişik konular hakkında oldukça geniş ve olaylara dayanan bilgiler verirler. Günümüze kadar yazılı olarak hazırlanmış olsalar da, internet sayesinde görsel olarak hazırlanan ansiklopediler de vardır. Ansiklopedilerin mümkün olduğu kadar tarafsız hazırlanmaları gerekmekte ise de, bazılarında bu tarafsızlık ta- Resim 5: Alanya Sancağına Rika Yazı Çeşidi İle Yazılmış Bir Ferman Örneği -mamen sağlanamamaktadır. Ansiklopedilerin iki önemli özelliği, konuların yöntemli düzenlenmesi ve her şeyi içine almasıdır. İlk Türk ansiklopedi yazarları İbn-i Sina ve Farabi 12 ile Farabi’nin çağdaşı Abdullah bin Muhammed bin Ahmed bin Yusuf el-Harezmî’dir ki bunun eseri Mefatihul Ulum ayarında başka eser yoktur. Gazali’nin İhya-i Ulumiddin eseri yalnız dini ilimlere aittir32. Osmanlı’da ilk Ansiklopedi yazarı Taşköprülüzade Ahmet’tir. Eseri olan Mevziatül Ulum iki büyük cilttir. Birinci cilt akli ilimlere, ikinci cilt dini ilimlere aittir. En meşhur ansiklopedi yazarı da Kâtip Çelebi’dir. Meşhur ‘’Mizan’ül Hakk-fi İhtiyari’l el-Hakk’’ en önemli ansiklopedik eseridir. Konumuza dönecek olursak, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi için bir tarihçinin yararlanabileceği ansiklopedik eserleri ise özetle şöyle sıralayabiliriz; • Kronolojik Türkiye Tarihi Ansiklopedisi • Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Ansiklopedisi – 1919’dan Günümüze • Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi • Türkler Ansiklopedisi XV – XVIII • Modern Türkiye Ansiklopedisi - Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası; Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi • Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi • Yeni Cumhuriyet Ansiklopedisi 6.4. Kronoloji Tarih araştırmacılığında yararlanabileceğimiz pusulalardan sıradaki de ‘’Kronoloji’’lerdir. Kronoloji, bir konu hakkında araştırma yapan tarihçi açısından, olayların geçtiği tarihler, dönemler ve devirler ve bunların bir düzen ve belli bir yöntemle sıralanması anlamında son derece önemlidir. Kronoloji: olayların tarihsel sıralanması ile ilgili bilim dalı olup, oluşum süreçlerinin tarihlenmesi ve raporlanması ile uğraşır. Her hangi bir tarihi olay, dönem, devir ya da bir süreç üzerinde araştırma yapılırken öncelikle araştırma konusunun geçtiği dönemler belirli bir tarih sıralamasına konulmalıdır ki, olayların, 32 E. Se ih YALÇIN, Türkiye Cu huriyeti Tarihi i Kay akları, ANKARA 2008, s. 54-55. 13 Resim 6: 1919’den Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Ansiklopedisi Resim 7: Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 14 oluşum süreçleri hakkında daha sağlıklı bilgiye ulaşılabilsin. İşte bu nokta da devreye Kronoloji bilim dalı girer. Olayları geçtiği zamana ve mekâna bağlı olarak belli bir tarihsel süreçle sıralanması konusunda bir araştırmacının en büyük yardımcısıdır. Kronoloji bilimi bizlere tarihi olayları düzenli bir süreçle inceleyerek daha sağlıklı fikir edinmemizi sağlayacaktır. Tarihin tanımı yapılırken genellikle, ‘’birbirine bağlı zincir halkaları gibidir’’ tabiri çok sık karşımıza çıkmaktadır. İşte bu tabirin içinde gizli olan asıl ana fikir Kronolojik bir sıra ile gelen bir süreci ifade ediyor oluşudur. Görüldüğü üzere tarihin tanımı yapılırken de Kronoloji bilimi mutlaka geçmektedir. Bu anlamda bizim bu makale de ele aldığımız Cumhuriyet Tarihinin Kaynakları başlıklı konumuz içinde olmazsa olmazımızdır33. Konumuz dâhilinde bir araştırmacı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi alanında araştırma yaparken hangi Kronolojik kaynaklardan yararlanabilir, bunları özetle başlıklar halinde görelim; • Türkiye Kronolojisi 1938 – 1945 • Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918 – 1938 • Kronolojik Türkiye Tarihi Ansiklopedisi • Kronolojik Türkiye Tarihi • 1881 – 1938 Atatürk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi • Atatürk Dönemi Kronolojisi • Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi • Geçmişe Bakmak – Cumhuriyet Dönemi İktisadi, Mali ve Siyasi Olaylar Kronolojisi • Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi 6.5. Bibliyografya Bibliyografya bir diğer adı ile Kaynakça, bir tarihçinin yapacağı araştırma adına büyük bir öneme sahiptir. Bibliyografyada temel kuralların en başında, eserlerin dönemlere ve yazarlarına göre sıralanış şeklidir. Belli bir konuda veya muhtelif konulardaki yayınların (kitap, broşür, makale vb.) listesidir. Genellikle bu listede yazar (müellif) ile eserin; tercümesi 33 YALÇIN, a.g.e., s. -68. 15 Resim 8: Türk Tarih Kurumu Yayınlarından Çıkan ve Gotthard Jaeschke’nin ‘’Türkiye Kronolojisi 1938 – 1945’’ Adlı Eseri Resim 9: Türk Tarih Kurumu Yayınlarından Çıkan ve Gotthard Jaeschke’nin ‘’Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi – Mondros’tan Mudanya’ya Kadar 30 Ekim 1918 - 11 Ekim 1922’’ Adlı Eseri 16 ise mütercimin adı, cilt ve baskı kaydı, basıldığı yer, yıl ve yayıncı ile sayfa adedi hakkında bilgi verilir. Bir araştırmacı bir konu üzerinde araştırmasını yaparken kaynak sıkıntısı çekmemesi adına bibliyografya taraması son derece önemlidir. Konusu itibari ile o alanda yazılmış olan eserlerin şeceresi bir araştırmacı için pusula görevi üstlenir. Yararlandığımız herhangi bir kaynağın dipnot ve kaynakça içermesi bize araştırmamızda yön vermesi konusunda son derece önemlidir. Dipnotlarda yer alan ve elimizdeki eserin oluşmasında yararlanışmış olan kaynakların künyesi bize birçok kaynağı hazır olarak sunar 34. Bu anlamda Bibliyografya konumuz itibari ile bize geniş bir kaynak haznesi oluşturmaktadır. Makalemizin içiriğine bakacak olursak, bir araştırmacı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi konusunda eser ortaya çıkaracak olursa yararlanabileceği Bibliyografik eserleri başlıklar halinde inceleyelim; • Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları • Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaş ve Sonrası 1912 – 1922 • Kasım Özalp, Milli Mücadele • Zekeriya Türkmen, Mücadele Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması 1918 – 1920 34 • Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk? • Hamit Erdem, 1920 Yılı ve Sol Muhalefet • Şerif Güralp, Kurtuluş Savaşının İç Yüzü – Bir Albayın Anıları • Mustafa Budak, Misak-ı Milli’den Lozan’a • Mete Tuncay, Misak-ı Milli’nin Birinci Maddesi Üzerine • Taha Akyol, Bilinmeyen Lozan YALÇIN, a.g.e., s. -73. 17 Resim 10: Taha Akyol – Bilinmeyen Lozan 18 Resim 11: Şerif Güralp – Kurtuluş Savaşı’nın İç Yüzü – Bir Albayın Anıları 19 7. Türkiye’de Devlet Arşivleri 7.1. Arşiv Nedir? Arşivler; insanlar ve devletlere ait kişisel, idari, hukuksal ve kurumsal açıdan değerli olan her türlü belgenin, daha sonra kullanılmak üzere; belirlenen kurallara göre düzenli şekilde saklanması, muhafaza edilip tasnif edilmesi, korunması ve sürekli olacak şekilde araştırmaya açık hale getirilmesini sağlayan, kamunun, hukukun ve araştırmacıların hizmetine sunulduğu mekânlar ve kurumlardır35. 7.2. Arşivlerin Değeri Her millet tarihsel bir mirasa sahiptir. Bu mirasın bir bölümünü de geçmişi aydınlatan belgelerin bulunduğu arşivler oluşturur. Arşivler vasıtasıyla geçmişten haber veren belgelerin korunması ve araştırmacıların için tasnifi sağlanır36. Arşivlerin ana unsurları belgelerdir. Arşiv belgeleri, gerçeği en zengin biçimde yansıtan kaynaklardır. Belgelerin ortaya koyduğu gerçekler karşısında iddialar aydınlanır. Bu açıdan belgeler olmaksızın detaylı ve kapsamlı bir tarih yazılamayacağı gibi olayların gerçek yönleri de tam anlamıyla gün ışığına çıkarılamaz. Arşiv belgeleri zannedilenin aksine yalnızca siyasi olaylara değil, devletlerin her türlü sosyo-kültürel hayatına, mali yapısına ve devlet düzeninin işleyişine ışık tutar37. 7.3. Cumhuriyet Arşivi Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü bünyesinde yer alan Cumhuriyet Arşivi Ankara’da bulunmaktadır. Cumhuriyet Arşivi’nde genel olarak 1922 yılı sonrasına ait belgeler bulunmakta olup Osmanlı Arşivi’nden farklı olarak, burada yer alan belgeleri bitiş tarihi yani en son hangi yıllara ait olduğu söylenemez. Cari olan bu arşive kamu kurum ve kuruluşlarından belge akışı devam etmektedir. Dolayısıyla kurumlarda oluşan belgeler, Uğur ÜNAL, Türkiye de Devlet Arşivleri , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A 307. 36 ÜNAL, a.g. ., s. . 37 ÜNAL, a.g. ., s. . 35 , s. - 20 evrakın türüne göre belli süreleri tamamladıktan sonra Cumhuriyet Arşivi’ne devredilmektedir38. Cumhuriyet Arşivi Günümüz itibariyle yaklaşık 30 milyon belgeyi ve 63 bin defteri muhafaza etmektedir. Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan önemli belge grupları arasında Bakanlar Kurulu Kararları, Yassıada Mahkemesi Kararları, Muamelat Genel Müdürlüğü, Nafia Vekâleti ve Cumhuriyet Halk Fırkası belgeleri bulunmaktadır39. Konumuz Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynakları itibariyle bu alanda yararlanılabilecek arşivleri başlıklar halinde inceleyelim; • T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarihi Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM) – Çankaya/ANKARA • T.C. Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü – Kâğıthane/İSTANBUL • T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri Genel Müdürlüğü – Yenimahalle/ANKARA • Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi (OBARŞİV) – Karaköy/İSTANBUL • Genelkurmaydık Askeri Tarih ve Strateji Etüt ve Denetleme Başkanlığı (ATASE) – Bakanlıklar/ANKARA 8. Kütüphaneler Genelde bütün bilim dalları açısından özel de ise tarih bilimi açısından kütüphaneler; geçmişte, günümüzde ve de gelecekte bir araştırmacının, bir öğrencinin ya da sıradan bir vatandaşın kaynaklara ulaşma noktasında müracaat edeceği en önemli kurumların başında gelmektedir40. Çakın, kütüphane kavramının tanımını şu şekilde yapmaktadır: ‘’Kütüphane, hizmet verilen toplulukların bilgi gereksinimlerini karşılamak amacıyla başta kitap ve benzer diğer bilgi kaynakları olmak üzere sağlandığı, düzenlendiği ve bunlardan maksimum düzeyde yara- ÜNAL, a.g. ., s. . ÜNAL, a.g. ., s. . 40 Ah et Sait CANDAN, Kütüpha eler , Tarih İçi Metodoloji, Edit. Ah et ŞİMŞEK , ANKA‘A 38 39 , s. . 21 Resim 12: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı – (ATAM) 22 Resim 13: T.C. Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü – (BOA) Resim 14: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi – (OBARŞİV) 23 -rın sağlanabilmesi için hizmetlerin verildiği toplumsal kuruluşlardır.’’ Tanımadan da anlaşılacağı üzere kütüphaneler bilgi barındıran çok çeşitli türlerdeki kaynağın toplandığı, saklandığı, doğrudan ya da dolaylı bilgiye erişim ihtiyacı duyan herkes için bilginin hizmete sunulduğu, odağında bilgi bulunan kültürel ve toplumsal bir kurumdur. Bir tarihçinin de bilgiye ulaşması, ulaştığı bilgilerin teyidini yapması ve dolayısıyla güvenilir ürünler ortaya koyabilmesi için kütüphanelerden etkin bir biçimde yararlanması bilgi temelli bir toplum olmanın ya da bilgi toplumu hedefine ulaşabilmenin önemli bir aracı olacaktır41. Asurlu hükümdarı Asurbanipal tarafından M.Ö. 625’te kurulan Ninova Kütüphanesi insanlık tarihinin bilinen en eski kütüphanesidir. Yine M.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında Mısır’da kurulmuş olan İskenderiye Kütüphanesi devrinin en büyük kütüphanesidir. M.Ö. 165’te kurulmuş olan Pergamon (Bergama) Kütüphanesi, Roma’daki Bibliotheca Ulphia de ilk çağların önemli kütüphaneleri arasında yer almaktadır42. Abbasiler döneminde Bağdat’ta içerisinde bir milyondan fazla kitabın bulunduğu ve döneminin dünyadaki en büyük kütüphanesi olan Beytü’l-Hikme kurulmuştur. Türklerin ise ilk kez Orta Asya’da Uygurlar döneminde büyük bir kütüphane oluşturdukları bilinmektedir. Cumhuriyet döneminde 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu’yla vakıf kütüphanelerindeki koleksiyonlar, 1927’de çıkan kanunla tekke ve zaviyelerde bulunan eserler Maarif Vekâletine (Milli Eğitim Bakanlığına) bağlı kütüphanelere devredildi. Maarif Vekâletine bağlı olarak faaliyet gösteren Kütüphaneler Müdürlüğü 1960’da genel müdürlük oldu. Kültür bakanlığının kurulmasından sonra bu bakanlığa bağlandı43. 8.1. Kütüphane Türleri Kütüphaneler sahip oldukları kitaplara ve diğer türdeki kaynaklara, ayrıca hizmet şekillerine göre genel veya ihtisas kütüphaneleri olarak sınıflandırılırlar. Genel kütüphaneler, hemen her bilim dalına ait ilk başvuru kitaplarının ve diğer kaynakların bulunduğu ortamlardır. İhtisas kütüphaneleri ise belli bir alan ya da konuya ayrılmış, bir dile veya birkaç dile ait kitapların toplandığı ve sadece uzmanların yararlanabildiği kütüphanelerdir44. 41 CANDAN, a.g.m., s. 302. CANDAN, a.g.m., s. 302. 43 CANDAN, a.g.m., s. 303. 44 CANDAN, a.g.m., s. 303. 42 24 8.2. Araştırma Kütüphaneleri Milli Kütüphane, üniversite kütüphaneleri ve özel kütüphaneler araştırma kütüphaneleri başlığı altında incelenmesi gereken kütüphanelerdir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak hizmet veren Milli Kütüphane, Türkiye’de basılı her türlü kaynağı derleyen 6 kütüphaneden birisidir. Derleme hizmetlerinin yanı sıra, 1955 yılında çıkarılan yasayla birlikte kurulan Milli Kütüphane Bibliyografya Enstitüsüyle 1952’den günümüze kadar Türkiye Makale Bibliyografyası’nı yayınlamaktadır45. Akademik personelin, öğrencilerin ve diğer elemanların eğitim, öğretim ve araştırmalarında ihtiyaç duydukları çeşitli bilgi kaynaklarını sağlamak amacıyla kurulan Üniversite Kütüphaneleri; kullanıcılarına ödünç verme, müracaat enformasyon gibi çeşitli hizmetler sunmaktadır. Koleksiyonlarını satın alma, bağış veya değişim yollarıyla sağlayan üniversite kütüphaneleri öğrencilerin ve akademik personelin aradıkları bilgilere eksiksiz erişmelerine olanak sağlayacak kaynakları barındırır ve bu amaca uygun personelle hizmetler verirler. Araştırma kütüphanelerinin üçüncü türü olan özel kütüphaneler, diğer kütüphane türlerine oranla daha az tanına, ancak sayı bakımından kalabalık bir grubu oluşturan ve toplumsal açıdan oldukça önem arz eden kütüphanelerdir. Bu kütüphaneler özel konulara yönelik kitap ve dokümanların bir araya getirilerek hizmetlerin sunulduğu kütüphanelerdir. Genellikle bu kütüphanelerin sağlamış olduğu hizmetlerden belirli meslek sahiplerinden kişiler ya da endüstriyel düzeydeki kuruluşlar faydalanmaktadır46. 8.3. Kütüphanelerin Kullanımı Bir araştırmacının kütüphane ortamında verimli bir şekilde çalışabilmesi için veri tabanlarının ve katalogların etkin bir biçimde kullanımlarını bilmesi zorunludur. Matbu eserler genellikle yazar soyadına, kitap adına ve konusuna göre tasnif edilmişlerdir. Yazma eserler ise müellifin şöhretine göre veya kitap adına göre kataloglarda araştırılır. Bilgisayar 45 46 CANDAN, a.g.m., s. 304. CANDAN, a.g.m., s. 305. 25 sistemini kullanan kütüphanelerde ise, yukarıdaki yöntemlerin dışında anahtar kelime yöntemi ile araştırma yapılır47. 9. Belgesel Yayınları Türkiye’de özellikle Cumhuriyet’in ilanından sonra belgesel çekimlerine olan ilgi ve bu konuda yapılan çalışmalar oldukça yoğunlaşmaya başlamıştır. İlerleyen yıllarda kurulan devlet kanalları ve özel kuruluşlar bu bağlamda önemli tarihçilerle belgesel çekimleri ortaya çıkarmışlardır. Belgeseller topluma yaşanmış olayları dönemin içinden kesitlerle canlı olarak vermesi ve izleyici kitlesinde o ortam ve dönemde yaşıyormuş hissiyatı vermesi bağlamında son derece değerli ve önemli bir yere sahiptir48. Belgesel yayınları, konusu itibari ile anlatılan olayların cereyan ettiği mekânlarda birebir gezilerek ve çeşitli derin araştırmalar sonucunda bir nevi kısa film formatında yayın haline getirilmesinden ötürü, bir araştırmacının – ki bu tarih araştırmacısı yani tarihçi ise daha büyük önem arz etmekte – yararlanabileceği en önemli unsurlar yani kaynaklar haline gelmektedir. Bugün günümüzde birçok tarihi mekânları turistik amaçlı yapacağımız gezilere, Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde çalışan kokartlı rehberler eşlik etmektedir ve biz onların araştırmaları neticesinde edindikleri bilgilerden yola çıkarak, anlatılanları bizatihi yerinde görmekteyiz. İşte bu bizlere o konun geçtiği yer ve mekânları görmemizi sağlamakta ve bu muhtelif yerlerin kadim tarihini daha kalıcı ve etkileyici olarak hafızamıza yer etmesinde önemli rol oynamaktadır. Peki, bu tür gezilerin bir araştırmacı yönünden yararı ne olacaktır? O mekânların tarihini yerinde yani bugün temel başvuru eserleri ya da birinci el kaynak olarak tasvir ettiğimiz kaynaklarda görmeyi sağlayacaktır. Kaldı ki en önemli temel başvuru eserleri olayların geçtiği yer ve mekânlardır. İşte belgesel yayınları da aynı rehber eşliğinde gezdiğimiz mekânları bizlere kısa film formatında sunması ve olayları canlandırarak anlatması dolayısı ile tarih araştırmacılığında önemli bir yeri teşkil etmektedir. Öyledir ki kimi belgesellerde bizatihi olayların içindeki başrol oynayan tarihi simaları bile görmek mümkün olmaktadır. Bugün özellikle ‘’Çanakkale’’ üzerinden çekilen belgesellerin büyük çoğunluğu bizzat o dönemde yaşamış 47 48 CANDAN, a.g.m., s. 306. Ke al Ö)TÜ‘K, İlk Me lis – Belgesel, ANKARA 1999, s. 10. 26 şahısların yayın halinde aktarılması ile sunulmaktadır. Nitekim buda bizlere ‘’Çanakkale Savaşı’’nı birebir yaşayarak görmemizi ve öğrenmemizi sağlamaktadır. Konumuz Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kaynakları itibari ile bir araştırmacının yararlanabileceği başlıca belgesel yayınlarının yayınlandığı kuruluşlarla beraber inceleyelim; • İmparatorluktan Cumhuriyete Belgeseli – CINE5 • Cumhuriyet Belgeseli – TRT • Cumhuriyetin İlk Yılları ve Mustafa Kemal Atatürk Belgeseli – TRT • Cumhuriyet Tarihi II. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Belgeseli – TRT • Atatürk’ün Hayatından Kesitler Belgeseli – NTV TARİH • Bilinmeyen Lozan Belgeseli – CNN 10. Atatürk’ün Demeçleri ve El Yazıları Konumuzun başlığı ‘’Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kaynakları’’ olmasından dolayı, yararlanacağımız başlıca kaynaklardan birisi de bizatihi Cumhuriyetin kurucusu ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı olan Mustafa Kemal Atatürk’ün kendi vermiş olduğu demeçler ve el yazılarıdır. Dönemin içinden gelen ve bu dönemin başkahramanı olan ulu önder Mustafa Kemal Atatürk’ün, yaşadığı dönem içinde kaleme aldığı birçok eser bize, o dönemlerde olan ve gizli kalmış birçok olayın aydınlığa kavuşmasında önderlik etmektedir49. Mustafa Kemal Atatürk’ün Onuncu Yıl Söylevinde yapmış olduğu Nutuk – Söylev başta olmak üzere birçok devlet lideri ile yaptığı konuşmalar, söyleyişiler ve verdiği demeçler bu dönemin tarih araştırıcılığı konusunda çok önemli bir yere sahiptir. Bunun yanı sıra Mustafa Kemal Atatürk’ün Anafartalar’da kumandanlık yaptığı dönemde yazmış olduğu anıları, Ankara’ya ve İstanbul Hükümetine göndermiş olduğu telgrafları, tamimleri ve beyannameleri dönemin anlaşılması konusunda mutlak suretle yararlanılması gereken eserlerdir. Bunların en başında yer alan, Mustafa Kemal Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da 49 YALÇIN, a.g.e., s. . 27 başlayan Anadolu turu ile kaleme aldığı büyük eseri ‘’NUTUK – SÖYLEV’’ bugün Türk Tarih Kurumu tarafında 4 cilt halinde basılarak okurlarına sunulmuştur50. Konumuz olan Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ile ilgili araştırma yapacak olan bir araştırmacının bu alanda yararlanması gereken Atatürk’ün Demeçleri ve El Yazılarını başlıklar halinde yazılı ve görsel olarak inceleyelim; • Hatay’ın Bağımsızlığı Hakkında • Balkan Antantı Hakkında Bir Konuşma • Türkiye Cumhuriyeti Ordularına Mesaj • Romanya Dışişleri Bakanı Antonescu İle Konuşma • Ankara Halkevi’nde Bir Konuşma • Yeni Hükûmet Programı Hakkında • Lozan Barışı • Amerika Büyük Elçisi’nin Söylevine Cevap • Japonya Büyük Elçisi’nin Söylevine Cevap • Onuncu Yıl Söylevi • İzmir’de Bir Konuşma 11. Resmi Yayınlar Araştırma konusunun geçtiği, olayların incelendiği dönemlere ait resmi yayınlar (dönemin teknolojisine bağlı olarak), irdelenen dönem hakkında biz araştırmacılara bazı ipuçları verebilmekte, hatta o gün hakkında birçok gizli olayın gün yüzüne çıkmasına kimi zaman tarihin seyrinde değişiklikler meydana gelmesine imkân verebilmektedir. İncelenen dönemin devlet dairelerinden çıkmış birçok resmi – kimi zamanlarda gayr-i resmi – yayınlar (tutanaklar, kararnameler, tüzükler) o günün şartları ve olayların seyri hakkında birçok bilgi verebilmektedir. 50 YALÇIN, a.g.e., s. . 28 Resim 15: Mustafa Kemal Atatürk’ün Medeni Hukuk Konusunda Kaleme Aldığı Maddelerden 9. Madde – Din Birliği Üzerine Resim 16: Mustafa Kemal Atatürk’ün Ülkenin Yüksek İstiklalinin, Birliğinin ve Beraberliğinin Korunması Konusunda Türk Milletine Olan Mesajı – İmzalı 29 Söz konusu resmi yayınların ortaya çıkışı, içeriği, kapsamı ve kullanım şekilleri ilgili açıklamalar, ülkemizde resmi olarak mevzuat kaynaklarının hangi düzeyde denetim altına alındığı konusunda fikir verecektir. Bu tür resmi yayınlara konumuz itibari ile Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kaynakları açısından örnekler verecek olursak; • Resmi Gazete • Düstur • Kanunlar (Kavanin) Dergisi • T.B.M.M. Tutanak Dergisi • Yürürlükteki Kanunlar Külliyatı • Yürürlükteki Bazı Kanunların Mülga Hükümleri Külliyatı • Kanun Hükmünde Kararnameler Külliyatı • Yürürlükteki Tüzükler Külliyatı • Bakanlar Kurulu Kararıyla Yürürlüğe Konulan Yönetmelikler Külliyatı şeklinde başlıklar halinde sıralayabiliriz. 12. Basın Tarih araştırmacılığı konusunda bir tarihçinin en önemli yardımcılarından biriside basın yayın organlarıdır. Nitekim bunun başından da araştırma konusu olan döneme ait gazeteler gelmektedir. Öyle ki o dönemin mevcut siyasetinin hem basın hem de toplum üzerindeki yansımalarını en güzel gösteren araçların başında gelmektedir. Haklın yaşanan olaylar karşısında, söz konusu dönemde teknolojinin çok ileride olmadığı için kitle iletişim araçlarının (Televizyon, Radyo vs.) yaygın olmamasından dolayı en yakın haber kaynağıdır. Konumuz itibari ile Cumhuriyet dönemlerine yakın zamanlarda ve o dönemlerde çıkmış gazeteleri aşağıda verilen görselleri ile inceleyelim; 30 12.1. İstiklal Savaşı Gazetesi 1969-1970 yıllarında gazeteci Ömer Sami Coşar (1919-1984) tarafından Kurtuluş Savaşını belgelemek üzere hazırlanarak Yeni İstanbul gazetesine ek olarak dağıtılmış, ansiklopedik bir gazete ekidir İstiklal Harbi Gazetesi Kurtuluş Savaşının başlangıç dönemi olan 15 Mayıs-18 Ekim 1919 tarihleri arasındaki olayları bir günlük gazete formatında aktarmak amacıyla 1969-1970 yılları arasında 131 sayı olarak hazırlandı Günlük bir gazete görünümünde olmasına ve üzerine atılan tarihler 1919 yılına ait olmakla birlikte, baş sayfasının sol üst köşesinde Yeni İstanbul Yayını ibaresi yer almakta olup, aslında 1969-1970 yıllarında hazırlanmış olan tarihsel ve ansiklopedik bir yayın niteliğindedir. Resim 17: 20 Mayıs 1919 Salı Gününe Ait Bir Nüsha 31 Resim 18: 29 Ağustos 1919 Gününe Ait Bir Nüsha Resim 19: 18 Ağustos 1919 Gününe Ait Bir Nüsha 32 12.2. Son Posta Gazetesi Türkiye’de 27 Temmuz 1930 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlamış ve 1960 Darbesinden sonra kapanmış bir gazetedir. Kurucuları Zekeriya Sertel, Halil Lütfü Dördüncü, Selim Ragıp Emeç ve Ekrem Uşaklıgil’di. Gazete ilk günlerinden itibaren İsmet Paşa hükümetine muhalif bir duruşa sahip olmuştur. Son Posta o dönemdeki diğer gazetelerin aksine bağımsız bir politika izleme iddiasındaydı. Gazete sol çizgide bulunmasına karşın yayınlarında sağ bir programa sahip olan Serbest Fırka’yı fazla eleştirmemesi ve İsmet Paşa hükümetine karşı muhalif tavrı yüzünden Serbest Fırka taraftarı olarak tanındı. Resim 20: 17 Haziran 1937 Perşembe Gününe Ait Bir Nüsha 33 Resim 21: 3 Mayıs 1947 Cumartesi Gününe Ait Bir Nüsha Resim 22: 28 Aralık 1943 Perşembe Gününe Ait Bir Nüsha 34 12.3. Ulus Gazetesi Heyet-i Temsiliye, Sivas’tan ayrılıp Ankara’ya geldikten sonra, mücadelenin durumu hakkında halkı ve dış dünyayı bilgilendirmek, milli mücadele lehinde propaganda yapmak için Ankara’da yeni bir gazetenin çıkarılmasına karar verdi. Gazetenin adı; Sivas’taki İrade-i Milliye’yi çağrıştırdığı için ‘’Hâkimiyet-i Milliye’’ olarak belirlendi. Haftada iki gün ve dört sayfalık olarak çıkarılmaya başlayan gazetenin ilk sayıları, Ankara valiliğinin alt katındaki Vilayet Matbaası’nda basıldı. 10 Ocak 1920 Cumartesi günü gazetenin ilk sayısı yayınlandı. Gazete adının altında ‘’mesleği milletin iradesini hâkim kılmaktır’’ alt başlığı yer alıyordu. Resim 23: 20 Eylül 1941 Cumartesi Gününe Ait Bir Nüsha 35 Resim 24: 8 Eylül 1943 Çarşamba Gününe Ait Bir Nüsha Resim 25: 28 Eylül 1939 Perşembe Gününe Ait Bir Nüsha 36 SONUÇ Sonuç olarak diyebiliriz ki; Bir araştırma üzerinde yoğunlaşmak akabinde onu tahlil süzgecinden geçirmek, sınıflandırmak ve bunların devamı niteliğinde olup ince eleyip sık dokuyarak konu başlığı veya içeriğine göre bizim için döneme ışık tutacak kaynaklara yönelmek, yaptığımız akademik çalışmanın ya da çalışmaların daha profesyonel düzeylerde ortaya çıkarak tarih sahnesinde bir konuya yön vermemizi, şekillendirmemizi, olanın üzerine katkıda bulunmamızı yani daha ileriye taşımamızı veya ilk kez bir bilgi keşfi yaparak yeni öğretiler getirmemizi sağlamaktadır. Konumuz ‘’Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynakları’’ ile ifade edecek olursak ‘’Kaynakça’’ diğer bir adı ile ‘’Bibliyografya’’ bizlere çok önemli kapılar açtığı, açacağı gibi bulunduğumuz andan ileriye dönük geçmişin izlerini taşıyarak daha iyi değerlendirmeler yapmamıza olanak vermektedir. Kaynakça literatürlerinde belirli kurallar üzerinden konu içeriğine göre yapılacak araştırmalar ve tarama yöntemleri incelenen ve üzerinde çalışılan konu hakkında daha sağlıklı bilgiler edinilmesini sağlayacağı gibi, çıkarılacak olan eserle okur kitlesine de daha doğru ve reel bilgilerin yansıtılması konusunda da son derece önemlidir. Bunun yanı sıra elde edilen kaynaklar belli bir tahlil süzgecinden geçirilerek değerlendirme aşamasına getirildiğinde, bize araştırmalarımızda sadece bilgi yönünden yardımcı olmayacağı gibi aynı zamanda bakış açımızda da önemli değişiklikleri sağlayacaktır yani çoklu bakış açısı dediğimiz perspektif bakış açımızı geliştirecektir. Bunların yanı sıra olaylara eleştirel düzeyde, sorgulayıcı metotlarla yaklaşarak daha sağlıklı incelemelerde bulunmamıza yardımcı olacaktır. Konumuza dönecek olursak, ‘’Türkiye Cumhuriyeti Tarihi’’ 20. yüzyıldan (Kimi kaynaklar 19. yüzyıldan başlayarak ele almaktadır. Lakin biz cumhuriyetin kurulduğu 29 Ekim 1923 tarihi itibari ile daha öncesindeki kuruluş sürecini de düşünerek 1900’li yılların başı yani 20. yüzyıldan aldık) başlayarak günümüze kadar gelen süreci kapsamaktadır. Bunu tarih olarak sınırlayacak olursak 1900’den günümüze demek sanırım yanlış bir yorum olmayacaktır. Bu anlamda düşünülecek olursa, bu tarihten başlayarak günümüze kadar olan dönemi ele alarak çalışan bir araştırmacının yararlanabileceği temel kaynaklara makalemizde yer verdik. Bu konu daha yakın bir dönemi ifade etmesinden ötürü kaynak sıkıntısı çekilmeden birçok dönem eserlerine ve temel kaynaklarına ulaşılabilmekte ve başvurulabilmektedir. 37 KAYNAKÇA BABİNGER, Franz (2000). Osmanlı Tarihi Yazarları ve Eserler, Çev: C. ÜÇOK, ANKARA: Kültür Bakanlığı. CANDAN, Ahmet Sait (2015). ‘’Kütüphaneler’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. COLLİNWOOD, R. H. (1996). Tarih Tasarımı, Çev. K. DİNÇER, ANKARA: Doğu Batı Yayınları. ERASLAN, Cezmi (2015). ‘’Cumhuriyet Tarihi’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. ERTAŞ, Mehmet Yaşar (2015). ‘’Osmanlı Belgeleri’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. Herodotos (2004). Herodot Tarihi, İSTANBUL: Remzi Kitap Evi. KANAT, Cüneyt (2015). ‘’Tartışma: Bir Tarihçi Nasıl Konu Tespit Eder?’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. KOÇ, Yunus (2015). ‘’Tarih Niçin Yazılır?’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. KORAY, E. (1987). Türkiye Tarihi Yayınları Bibliyografyası C. IV, İSTANBUL: Milli Eğitim Basım Evi. ÖZTÜRK, Kemal (1999). İlk Meclis – Belgesel, ANKARA: İnkılap Yayınları. TUŞ, Muhittin (2015). ‘’Tarihçi ve Kaynak’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. ÜNAL, Uğur (2015). ‘’Türkiye’de Devlet Arşivleri’’, Tarih İçin Metodoloji, Edit: Ahmet ŞİMŞEK, ANKARA: Pegem Akademi Yayınları. YALÇIN, E. Semih (2008). Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynakları, ANKARA: Berikan Yayınevi. 38