Ghorbat-e Gharbi (Occidental Exile): Autobiography

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب‪ :‬ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮﺑﻰ ‪ /‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ‬ ‫ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ :‬اﻣﻴﺮ ﻧﺼﺮي‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻣﺎزﻳﺎر‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات‪ :‬ﺑﺎﺷﮕﺎه اﻧﺪﻳﺸﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬وﻳﺮاﺳﺖ اول‪ -‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1386‬‬ ‫ﭼﻜﻴﺪه‬ ‫ﺗﻼش ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻳﺎ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠﺪد‪ ،‬روﻳﺪادى اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺷﺮﻗﻰ را در ﭼﻨﺪ ﺳﺪه اﺧﻴﺮ رﻗﻢ زده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻧﺎﮔﺮﻳﺰى ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎم وﺟـﻮه ﺣﻴـﺎت‬ ‫دروﻧﻰ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ دوران اﻧـﺴﺎن ﺷـﺮﻗﻰ‪ ،‬اﻧـﺴﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﻀﻄﺮب و ﺑﻰ ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻰ ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎى ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠـﺪد‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻰ دﻳﺪه و از ﻃﺮﻓﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑـﻪ ﻣـﺪﻧﻴﺖ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻰ ﺧﻮد را ﺑﺮﻳﺪه از رﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻛﻬﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و وﻃﻦ ﻣﺄﻟﻮف ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻰ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﻳﺪﮔﻰ از رﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺎده اى ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻐﺮﻧﺞ و دردﻧﺎك و ﻓﺎﺟﻌﻪ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻔﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺻﻴﻞ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﺿﻄﺮاﺑﻬﺎى و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻰ ﻫﺎﻳﻰ ﺷﻜﻞ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد;‬ ‫ﻳﻌﻨﻰ در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت روزﻣﺮه ﻓﺮد در ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﭘﺮش ﻫﺎ و ﭘﺮﺷﺎﻧﻰ ﻫﺎ ﻣﺨﺘﻞ ﻣـﻰ ﺷـﻮد و ﺷـﺨﺺ‬ ‫دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻣﻰ ﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ راه ﺑﺮون ﺷﺪى از اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺟﺎﻧﻜﺎه ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ در واﻗﻊ ﺷﺮح ﻫﻤﻴﻦ اﺿـﻄﺮاب و ﭘﺮﻳـﺸﺎﻧﻰ و ﺑـﺎزﮔﻮﻳﻰ ﺗﻼﺷـﻰ‬ ‫ﺟﺪى و دردﻣﻨﺪاﻧﻪ در راه ﮔﺬر از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﻮادث اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺣﻜﺎﻳـﺖ اﺣـﻮال‬ ‫دروﻧﻰ ﻧﺴﻠﻰ از ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺮق اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﻌﻰ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ در اﻓﻖ زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺳﺨﻰ ﺑﺮاى آن ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ در ﺧﺎﻧﻮاده اى ﺑﺎ رﻳـﺸﻪ ﻫـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ ﻋﻤﻴـﻖ ﺗﻮﻟـﺪ و ﭘـﺮورش ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﻰ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺗﺮك وﻃﻦ ﮔﻔﺖ و در ﻏﺮب ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻋﻤﻴﻘـﺎً‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﺮﺑﻰ آﺷﻨﺎ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ آﺷﻮب و ﺑﺤﺮاﻧﻰ در روح او ﺷﺪ ﺑﺤﺮاﻧﻰ ﻛﻪ رﻳـﺸﻪ‬ ‫در ﺗﻌﺎرض ﻏﺮب و ﺷﺮق و ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺼﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻧﺸﺪ‪ .‬در ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ و ﺟﺴﺘﻮﺟﻮى ﻋﻤﻴﻖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﭘﻰ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺑﺎ »ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻰ ﺟﺴﺖ‪ .‬از آن ﭘﺲ زﻧﺪﮔﻰ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ ﺗﻼش ﺑﺮاى ﻓﻬﻢ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻖ آن در‬ ‫ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﺷـﺎرﺣﺎن و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺟﺰﻳﻰ از ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻴﻦ ﻧـﺼﺮ« اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 2001‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن زﻧﺪه« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻔﻴﺲ ﺑﺮاى ارج‬ ‫ﮔﺬارى از ﻣﻘﺎم اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ روزﮔﺎر ﻣﺎ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آﻧﺎن و ﺑﺎ ﺣـﻀﻮر و ﻣـﺸﺎرﻛﺖ ﺧـﻮد‬ ‫آﻧﺎن ﺷﻜﻞ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد و ﻣﺠﻼت ﺳﺎﺑﻖ آن ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺎداﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻮﺑﺮ‪ ،‬ﻛﺎرﻧﺎب‪ ،‬ﭘﺎﺳﭙﺮس‪ ،‬ﭘﻮﭘﺮ‪،‬‬ ‫ﻛﻮاﻳﻦ و‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﻧﺘﺨﺎب دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ زرﻳﻦ دﻳﮕﺮى‬ ‫در ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫● ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬ ‫● ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ‬ ‫● ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻛﻮدﻛﻰ‬ ‫● ﺳﻔﺮ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫● ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ در آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫● ام اى ﺗﻰ و ﻫﺎروارد‬ ‫● ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ‬ ‫● دو ﻫﻤﻜﺎر‪ :‬ﻛﺮﺑﻦ و اﻳﺰوﺗﺴﻮ‬ ‫● ﺗﺎﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫● ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﺧﺎرﺟﻰ در زﻣﺎن ﺣﻀﻮر در اﻳﺮان‬ ‫● ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮﺑﻰ‬ ‫● ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬ ‫ﺗﻼش ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻳﺎ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠﺪد‪ ،‬روﻳﺪادى اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺷﺮﻗﻰ را در ﭼﻨﺪ ﺳﺪه اﺧﻴﺮ رﻗﻢ زده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻧﺎﮔﺮﻳﺰى ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎم وﺟـﻮه ﺣﻴـﺎت‬ ‫دروﻧﻰ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ دوران اﻧـﺴﺎن ﺷـﺮﻗﻰ‪ ،‬اﻧـﺴﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﻀﻄﺮب و ﺑﻰ ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻰ ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎى ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠـﺪد‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻰ دﻳﺪه و از ﻃﺮﻓﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑـﻪ ﻣـﺪﻧﻴﺖ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻰ ﺧﻮد را ﺑﺮﻳﺪه از رﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻛﻬﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و وﻃﻦ ﻣﺄﻟﻮف ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻰ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﻳﺪﮔﻰ از رﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺎده اى ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻐﺮﻧﺞ و دردﻧﺎك و ﻓﺎﺟﻌﻪ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﻔﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺻﻴﻞ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﺿﻄﺮاﺑﻬﺎى و ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻰ ﻫﺎﻳﻰ ﺷﻜﻞ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد;‬ ‫ﻳﻌﻨﻰ در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت روزﻣﺮه ﻓﺮد در ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﭘﺮش ﻫﺎ و ﭘﺮﺷﺎﻧﻰ ﻫﺎ ﻣﺨﺘﻞ ﻣـﻰ ﺷـﻮد و ﺷـﺨﺺ‬ ‫دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻣﻰ ﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ راه ﺑﺮون ﺷﺪى از اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺟﺎﻧﻜﺎه ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ در واﻗﻊ ﺷﺮح ﻫﻤﻴﻦ اﺿـﻄﺮاب و ﭘﺮﻳـﺸﺎﻧﻰ و ﺑـﺎزﮔﻮﻳﻰ ﺗﻼﺷـﻰ‬ ‫ﺟﺪى و دردﻣﻨﺪاﻧﻪ در راه ﮔﺬر از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﻮادث اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺣﻜﺎﻳـﺖ اﺣـﻮال‬ ‫دروﻧﻰ ﻧﺴﻠﻰ از ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺮق اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﻌﻰ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ در اﻓﻖ زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺳﺨﻰ ﺑﺮاى آن ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ در ﺧﺎﻧﻮاده اى ﺑﺎ رﻳـﺸﻪ ﻫـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ ﻋﻤﻴـﻖ ﺗﻮﻟـﺪ و ﭘـﺮورش ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﻰ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺗﺮك وﻃﻦ ﮔﻔﺖ و در ﻏﺮب ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻋﻤﻴﻘـﺎً‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﺮﺑﻰ آﺷﻨﺎ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ آﺷﻮب و ﺑﺤﺮاﻧﻰ در روح او ﺷﺪ ﺑﺤﺮاﻧﻰ ﻛﻪ رﻳـﺸﻪ‬ ‫در ﺗﻌﺎرض ﻏﺮب و ﺷﺮق و ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺼﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻧﺸﺪ‪ .‬در ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ و ﺟﺴﺘﻮﺟﻮى ﻋﻤﻴﻖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﭘﻰ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺑﺎ »ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻰ ﺟﺴﺖ‪ .‬از آن ﭘﺲ زﻧﺪﮔﻰ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ ﺗﻼش ﺑﺮاى ﻓﻬﻢ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻖ آن در‬ ‫ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﺷـﺎرﺣﺎن و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ درﺧﺸﺎن و ﭘﺮﺑﺎر ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﭘﺮ ارج و آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎى اﻳـﺸﺎن‬ ‫در راه ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﮔﺴﺘﺮش ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮاﺳﺘﻰ ﺧﻴﺮه ﻛﻨﻨﺪه و ﻏﺒﻄﻪ اﻧﮕﻴﺰ و درس آﻣﻮز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺟﺰﻳﻰ از ﻛﺘﺎب »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻴﻦ ﻧـﺼﺮ« اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 2001‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن زﻧﺪه« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻔﻴﺲ ﺑﺮاى ارج‬ ‫ﮔﺬارى از ﻣﻘﺎم اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ روزﮔﺎر ﻣﺎ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آﻧﺎن و ﺑﺎ ﺣـﻀﻮر و ﻣـﺸﺎرﻛﺖ ﺧـﻮد‬ ‫آﻧﺎن ﺷﻜﻞ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد و ﻣﺠﻼت ﺳﺎﺑﻖ آن ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺎداﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻮﺑﺮ‪ ،‬ﻛﺎرﻧﺎب‪ ،‬ﭘﺎﺳﭙﺮس‪ ،‬ﭘﻮﭘﺮ‪،‬‬ ‫ﻛﻮاﻳﻦ و‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﻧﺘﺨﺎب دﻛﺘﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ زرﻳﻦ دﻳﮕﺮى‬ ‫در ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫● ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺸﻬﻮرى از ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻋﻢ و داﻣﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﻃﻦ ﮔﺮاﻳـﻰ‬ ‫و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺳﻼﻣﻰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻰ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد اﻳﻦ آﻣﻮزه از زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻰ در ﺧـﺎﻃﺮ ﻣـﻦ ﻧﺸـﺴﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ام ﭼﻴﺰى ﻛﻪ ﺻﺒﻐﻪ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ اى داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاى ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‪،‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن زﻧﺪه ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اى از ﺷﺨﺼﻰ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺪ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ او اﺧﺘـﺼﺎص‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺿﺮورى ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎره اى ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﻪ اﻳﻦ وﻇﻴﻔـﻪ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻢ‪ ،‬دﻳﺪم ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ در ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ و ﺗﺮﺑﻴﺘﻰ ام ﺟﺴﺖ و‬ ‫ﺟﻮ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﭘﺮورش ﻣﻦ در ﻣﺤﻴﻄﻰ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻴﻂ ﺟﺎﻧﺒﺨـﺸﻰ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎى ﻛﻮدﻛﻰ و اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻫـﺎى ﺷـﺮﻗﻰ و ﻏﺮﺑـﻰ‪ ،‬ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد ﺑﻮد‪ .‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎى ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و‬ ‫ﻣﺒﻨﺎﻳﻰ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﺑﻌﺪى ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﻣﺒﻨﺎ اﺳﺘﻮار ﺷﺪ و ﺑﺴﻂ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در ﺳﺎل ‪ 1312) 1933‬ﻫـ ‪ .‬ش( در ﺗﻬﺮان و در ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎى از ﻣﺤﻘﻘـﺎن و اﻃﺒـﺎى ﻣـﺸﻬﻮر‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪم‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎى ﭘﺪرى و ﻣﺎدرى ﻣﻦ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎى ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻰ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﻳﺮاﻧـﻰ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪرﺑﺰرگ ﭘﺪرى ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎدات ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ )ﻳﻌﻨﻰ از ﺗﺒﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑـﻮد(‪ .‬ﺟـﺪ‬ ‫او‪ ،‬ﻣﻼ ﻣﺎﺟﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎﻣﻰ در ﻧﺠﻒ ﺑﻮد‪ .‬او در ﻗﺮن )ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ /‬دوازدﻫﻢ ﻫﺠـﺮى( ﺑـﻪ‬ ‫دﻋﻮت ﻧﺎدر ﺷﺎه ﻋﺎزم اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن راه درﮔﺬﺷﺖ و ﺧـﺎﻧﻮاده او در ﻛﺎﺷـﺎن ﺳـﺎﻛﻦ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ارﺷـﺪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ دﻳﻨﻰ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻧﺼﺮاﻟﻠّﻪ‪ ،‬ﺑﻮد ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ در ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻰ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﺐ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ‪ .‬او ﺧﻴﻠﻰ زود در ﺗﻬﺮان ﻃﺒﻴﺐ ﻣـﺸﻬﻮرى ﺷـﺪ و ﺑـﺮاى ﻣـﺪﺗﻰ در دوره‬ ‫ﻗﺎﺟﺎر ﻃﺒﻴﺐ درﺑﺎر ﺑﻮد و از ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻘﺐ ﻧﺼﺮاﻻﻃﺒﺎء را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺼﺮ از آن‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ او‪ ،‬ﺑﻴﮕﻢ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﺷﺎﻧﻰ ﺻﺒﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧﺪاﻧﻰ ﻗﺪﻳﻤﻰ ﻛﺎﺷﺎن ﻛﻪ ﻧﺴﺒـﺸﺎن‬ ‫ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﻣﻰ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪاﻧﻰ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ )ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮى(‪ ،‬وزﻳﺮان ﺧﻠﻔﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻋﺮ و‬ ‫ﻣﺪﻳﺤﻪ ﺳﺮاى ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻣﻠﻚ ﺷﻌﺮا‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻋﻠﻰ ﺧﺎن ﺻﺒﺎ و ﺑﺴﻴﺎرى از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﺷﻌﺮاى ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺎدرﺑﺰرﮔﻢ ﻓﻘـﻂ از آﻣـﻮزش ﻫـﺎى ﻣﻌﻤـﻮل ﺳـﻨﺘﻰ آن‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺮاى زﻧﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺰاران ﺑﻴـﺖ از اﺷـﻌﺎر ﻛﻼﺳـﻴﻚ ﻓﺎرﺳـﻰ را از ﺣﻔـﻆ داﺷـﺖ و‬ ‫ﺧﻮدش ﻫﻢ ﺷﻌﺮ ﻣﻰ ﺳﺮود‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮﺧﻰ از او‪‬ﻟﻴﻦ اﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳـﻰ را ﻛـﻪ از ﻛـﻮدﻛﻰ در ﺣﻔـﻆ دارم از‬ ‫دﻫﺎن او ﺷﻨﻴﺪه ام‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎى ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اى را ﻛﻪ ﻣﻰ داﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺼﻪ از‬ ‫زﺑﺎن او ﻳﺎ دﺧﺘﺮاﻧﺶ )ﻋﻤﻪ ﻫﺎﻳﻢ( ﺷﻨﻴﺪه ام‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﺑﺎ ﺷـﻌﺮ و ﺣﻜﺎﻳـﺖ ﻫـﺎى ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬واﻟﺪﻳﻦ ﭘﺪرى ﻣﻦ و ﭘﻨﺞ ﭘﺴﺮ و دو دﺧﺘﺮﺷﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻰ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺪر ﺑﺰرگ ﻣﻦ ﺑﺮاى ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﻞ ﺑﺎ ﻣﺘﺼﻮ‪‬ﻓﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻰ از اﺟـﺪاد اﻳـﺸﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﻼﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻰ ﭘﺸﺖ ﻣﺸﻬﺪى‪ ،‬ﻋﺎرﻓﻰ ﻣﺸﻬﻮر در ﻛﺎﺷﺎن ﺑﻮد و ﻣﻘﺒﺮه او در ﻛﺎﺷﺎن ـ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫آراﻣﮕﺎه ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮى واﻗﻊ ﺷﺪه ـ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز زﻳﺎرﺗﮕﺎه دوﺳﺘﺪاران ﺗﺼﻮف اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻋﻼﻗﻪ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ﻣﺮﻳﺪ ﺻﻔﻰ ﻋﻠﻰ ﺷﺎه‪ ،‬ﻋﺎرف ﺑﺰرگ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ و ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ او ﺻـﻔﺎ‬ ‫ﻋﻠﻰ ﺷﺎه )ﻇﻬﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ( ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪر ﻣﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ راه واﻟﺪش ﻣﻰ رﻓﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻳﺦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﭘﺪر ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺪ وﻟﻰ اﷲ در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ و ﻣﺬﻫﺒﻰ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬او ﻛـﻪ در‬ ‫ﻛﺎﺷﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻰ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ و ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧـﻮد را در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﺘـﺪاول‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ و اﺳﻼﻣﻰ و ﻃﺐ دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ ،‬او ﻛﻪ از داراﻟﻔﻨـﻮن‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺪرﺳـﻪ ﻃـﺐ در آن روزﮔـﺎر‪ ،‬ﻓـﺎرغ‬ ‫اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻰ اﺳﻼﻣﻰ را ﻫﻢ ﻛﻪ از اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ رﻳﺸﻪ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻣﻰ ﻛـﺮد‪ .‬او‬ ‫در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪرش ﻃﺒﻴﺐ ﺣﺎذﻗﻰ ﺷﺪ اﻣﺎ ﻋﻼﻗﻪ اى ﺟﺪى ﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت و ﺗﻌﻠـﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ داﺷﺖ و ﺧﻴﻠﻰ زود ﻛﺎرﻫﺎى رﺳﻤﻰ ﻃﺒﻴﺐ را رﻫﺎ ﻛﺮد )ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺒﺎﺑـﺖ درﺑـﺎر ﺑـﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧـﺪ( و‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﭘﺰﺷﻜﻰ اش را ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ و ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻮد و ﺑـﻪ ﺳـﺮاغ ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﭘﺪرم از ﭘﺎﻳﺎن دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺎ دوره ﭘﻬﻠﻮى در راس ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻰ اﻳﺮان ﻗﺮار داﺷـﺖ و‬ ‫ﺑﺮاى دو دﻫﻪ در وزرات آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‪ ،‬رﺋﻴﺲ دﻓﺘـﺮ و ﺑﻌـﺪ وزﻳـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬او ﭘـﺲ از ﻫﻤﻜـﺎرى در‬ ‫ﻧﮕﺎرش ﭘﻴﺶ ﻧﻮﻳﺲ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﻋﻤﻼً درﮔﻴﺮ ﻣﻘﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺷﺪ‬ ‫و در اوﻟﻴﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺳﺎل ‪ 1960‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﺮدم در ﺗﻬﺮان ﺣﻀﻮر‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺶ و روش ﺳﻴﺎﺳﻰ او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اى در ذﻫﻦ ﻣﻦ ﺑﺠﺎى ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺪر ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﻳﻚ اﺳﺘﺎد ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻳﻚ ﻣﺪﻳﺮ آﻣﻮزﺷﻰ‪ .‬او رﺋﻴﺲ داﻧﺸﺴﺮاى ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ رﻳـﺰ‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪه از داﻧﺸﻜﺪه ﻫﺎى داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮد و ﻳﻜﻰ از ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاران ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷـﻰ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در اﻳﺮان رﺳﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬او او‪‬ﻟﻴﻦ ﻣﻌﻠﻢ ﻋﻠﻤﻰ و اﺧﻼﻗﻰ ﻣﻦ و ﻓﻴﻠﺴﻮف‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﺧﺼﻮﺻﺎً در زﻣﻴﻨﻪ اﺧﻼق ﺑﻮد و ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرى ﺑﺎ ﻋﻨﻮان داﻧـﺶ و اﺧـﻼق ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻋﺮﺑﻰ و ﻓﺎرﺳﻰ ﺗﺴﻠﻄﻰ اﺳﺘﺎداﻧﻪ داﺷﺖ و ﻳﻜـﻰ از ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن آن‬ ‫روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﻣـﻰ داﻧـﺴﺖ و ﺑـﺎ اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ و ﻻﺗـﻴﻦ ﻫـﻢ‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻰ اﻧﺪﻛﻰ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺪرم ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اى ﺷﺨﺼﻰ ﻣـﺸﺘﻤﻞ ﺑـﺮ ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻫـﺰار ﺟﻠـﺪ در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاى او‪‬ل ﺑﺎر ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﺎى‪ ،‬ﻣﻴﭽﻞ ﻣﻮﻧﺘﻨﻰ‬ ‫و ﭼﺎرﻟﺰ ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬رﻧﻪ دﻛﺎرت‪ ،‬ﺑﺎﺳﻴﻞ ﭘﺎﺳـﻜﺎل‪ ،‬ﻓﺮاﻧـﺴﻴﺲ وﻟﺘـﺮ و ژان ژاك روﺳـﻮ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺪرم اﺳﺘﺎدى ﺻﺎﺣﺐ روش در ﻫﺮ دو زﻣﻴﻨﻪ ﺟﺴﻢ و ﺟـﺎن ﺑـﻮد و در‬ ‫ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ در ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻰ رﻳﺸﻪ داﺷﺖ‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺧﻮﺑﻰ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺘﻬﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ و ﻋﻠﻤـﻰ ﻣﻐـﺮب‬ ‫زﻣﻴﻦ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎ ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ او در ﺟـﻮى ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺷﺪم ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻤﻴﻘﺎً اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻮد ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و ادﻳﺎن ﻏﺮﺑﻰ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻧﻈﺮى‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺘﻬﺎ ﮔﺸﻮده ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﻰ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن در ﻣﺜﺒﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻰ را ﻛـﻪ ﭘـﺮورش ﻳـﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬ ‫آﻛﻨﺪه ﺑﻮد ﺑﻰ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺒﺎﻧﻰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﻰ اﻳﺮان را ﻛـﻪ ﻣـﻦ در آن زاد ﺷـﺪم‪ ،‬ﺗـﻀﻌﻴﻒ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدر ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻰ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در آن ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻢ ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪﻳﺪ ﻣـﺸﺎﺑﻬﻰ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎى دﻳﻨﻰ و ﻋﻘﻼﻧﻰ زﻧﺪﮔﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺪرﺑﺰرگ او‪ ،‬ﺷـﻴﺦ ﻓـﻀﻞ اﻟﻠّـﻪ ﻧـﻮرى از‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎى ﺳﻴﺎﺳﻰ ـ ﻣﺬﻫﺒﻰ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان و از ﻋﻠﻤﺎى ﺻﺎﺣﺐ اﻗﺘﺪار ﺷـﻴﻌﻰ‬ ‫روزﮔﺎر ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﺶ ﺑـﺎ اﻧﻘـﻼب ﻣـﺸﺮوﻃﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1285) 1906‬ﻫــ ‪ .‬ش(‬ ‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آن زﻣﺎن ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﺷﺨﺼﻴﺘﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺷـﺎه‬ ‫ﺑﺮاى دﻳﺪار او ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻣﻰ رﻓﺖ و از ﻗﻮى ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدان روزﮔﺎر ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺷـﻴﻮه ﺑـﻰ ﺳـﺎﺑﻘﻪ از‬ ‫ﺻﺤﻨﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘـﻰ در روح اوﻻدش ﮔﺬاﺷـﺖ و ﺧﻴﻠـﻰ از آﻧـﺎن از‬ ‫ﻣﺘﺪﻳﻨﻴﻨﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﺎن اﻓﺮاﻃﻰ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻳﻜﻰ از ﻧﻮه ﻫﺎى او دﺑﻴﺮ ﻛـﻞ‬ ‫ﺣﺰب ﺗﻮده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺎدرى ﻣﻦ ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛـﻪ ﻣـﺎدرم ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ در ﻧﺠـﻒ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﻣﻦ ﻫﻢ از ﺧﺎﻧﻮاده اى ﻣﻤﺘﺎز از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺬﻫﺒﻰ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﺎدرم ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮاده آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان ﺑﺎزﮔـﺸﺘﻨﺪ و در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺮگ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎر ﭘﺪر ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ از ﻛﺴﻮت ﻋﻠﻤﺎى دﻳﻨـﻰ ـ در‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى ﻣﺼﻄﻠﺤﺶ ـ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﭙﺮدازد و ﻗﺎﺿﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﺷـﺪ‪ .‬او ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ در‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﻮﻻت‪ ،‬ﻣﻮﺿﻌﻰ ﻣﺘﺠﺪداﻧﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ دﺧﺘـﺮاﻧﺶ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬ ‫ﻣﺎدر ﻣﻦ‪ ،‬اﺷﺮف ﻛﻪ دﺧﺘﺮ ﺑﺰرگ ﺑﻮد در ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺘﻮﺳـﻄﻪ دﺧﺘـﺮان آن زﻣـﺎن ﻛـﻪ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﺳﻄﺢ آﻣﻮزﺷﻰ ﺑﺮاى زﻧﺎن ﺑﻮد درس ﺧﻮاﻧﺪ و از او‪‬ﻟﻴﻦ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﮕﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از او‪‬ﻟـﻴﻦ‬ ‫زﻧﺎن ﻣﺘﺠﺪد و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد و اﻳﻤﺎن اﺳـﻼﻣﻴﺶ را ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎﻳﻼت ﺧﺎﺻـﺶ ﺑـﺮاى ﻣـﺸﺎرﻛﺖ در‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق زﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﻣﺆﺳـﺴﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻰ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ در زﻣـﺎن رﺷـﺪ ﻣـﻦ و‬ ‫ﺑﺮدار ﻛﻮﭼﻜﺘﺮم‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زدﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬او زﻣﺎن زﻳﺎدى را وﻗﻒ آن اﻣﻮر ﺳـﺎزد‪ .‬اﻣـﺎ ﻣـﺎدرم ﺑـﻪ‬ ‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻰ ﻫﻢ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﭘﺪرى ام ﺑﺴﻴﺎرى از اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﻰ و ﺣﺘﻰ ﻋﺮﺑـﻰ‬ ‫را از ﺣﻔﻆ داﺷﺖ و در واﻗﻊ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ دارد‪ .‬او ﻣﺮا در زﻣﺎن ﺑﭽﮕﻰ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑـﻪ اﻣـﺎﻛﻦ ﻣﻬـﻢ زﻳـﺎرﺗﻰ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻢ و ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ در ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺗﻬﺮان ﻣﻰ ﺑﺮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاى ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ اى از اﻣـﻮر‬ ‫ﻣﻘﺪس را ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ذﻫﻦ و ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺤﻮى ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﻧﻰ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﺑﺎز ﻣﺎدرم ﺑﻮد و ﻧﻪ ﭘﺪرم ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣـﻦ اﺣﻜـﺎم ﻋﺒـﺎدى اﺳـﻼم و ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﻧﻤﺎزﻫـﺎى ﻳﻮﻣﻴـﻪ را‬ ‫آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬ ‫● ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻛﻮدﻛﻰ‬ ‫ﭘﺪر ﻣﻦ در ﺳﻦ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺑﺎ ﻣﺎدرم ازدواج ﻛﺮد‪ .‬در زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در رأس ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﻧﺼﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻮد و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ او‪‬ل ﺑﻮدم و در واﻗﻊ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدم‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻣﻴـﺮاث ادﺑـﻰ اى ﺑـﻮد ﻛـﻪ از‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ام در ﻃﻰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﻴﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در زﻣﺎن اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در ﺳـﺎل )‪/ 1357‬‬ ‫‪ (1979‬وﻗﺘﻰ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ام ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻧﺎدر و ﻧﺎﻳـﺎب ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻏـﺎرت‬ ‫رﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺑﻮدم‪ .‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪى ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣـﻮزش ﻣـﻦ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻣﻰ ﺷﺪ; ﺟﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﺪام ﺑﺤﺚ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﻨﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ و ﺷـﻌﺮ ﻫﻤﭽـﻮن‬ ‫ﻧﺴﻴﻢ ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن آزاداﻧﻪ در آن ﻣىﻮزﻳﺪ‪ .‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم از ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻫﺎى ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﻪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎردﻧﺪ و ﺣﺘﻰ در دوران ﭘﻴﺶ از دﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺳﺎﻋﺎت زﻳﺎدى از ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﻣـﻦ آﻳـﺎت ﻗـﺮآن‪،‬‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻰ و ﺣﺘﻰ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺬﻫﺐ را ﻣﻰ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﺳﺘﻌﺪادى اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻰ داﺷﺘﻢ‬ ‫و ﭘﻴﺶ ﺗﺮ‪ ،‬در ﺳﻦ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬در ﻫﺸﺖ ﺳﺎل او‪‬ل زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ در ﻳﻜﻰ از ﺳﻨﺘﻰ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎى ﺷﻬﺮ و در ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻣﻘﺒﺮه ﺻﻮﻓﻰ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻـﻔﻰ ﻋﻠـﻰ‬ ‫ﺷﺎه ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﻛﻪ ﭘﺪرم در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم دﻳﺪار ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮد و ﻳﻚ ﺑﺨﺶ اﻧﺪروﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺟﺎﻳﻰ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻰ ﺧـﺼﻮﺻﻰ و ﺻـﻤﻴﻤﻰ‬ ‫اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺎرغ از ﻫﻴﺎﻫﻮى ﺑﻴﺮون در آن ﺟﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎرى ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻣﺘـﺄﺛﺮ از اﻧﺪﻳـﺸﻪ‬ ‫ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ در ﻣﻌﻤﺎرى ﺧﺎﻧﮕﻰ ﺑﻮد و ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ ،‬دروﻧﻰ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎﺑـﺎن ﻣـﺎ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎى‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎى اروﭘﺎﻳﻰ در ﻗﺮون وﺳﻄﻰ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎرﻳﻚ ﺑﻮد و ﻛﻤﻰ دورﺗﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﭼﻜﻰ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺻﺪاى ﻣﻮذﻧﺶ را وﻗﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻋﻼم زﻣﺎن ﻧﻤﺎز اذان ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻى ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﻣﻰ رﻓﺘﻴﻢ ﺑﺮاى ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ از ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮوﻳﻢ و ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﮔﻨﺒﺪﻫﺎ و ﻣﻨﺎره ﻫﺎ را ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ اﻓﻖ اﻣﺘﺪاد ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻗﻠـﻪ ﻏـﺮب آﺳـﻴﺎ را در ﺷـﺮق‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻨﻈﺮه اى ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻳﺎد ﺷﻜﻮه ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻰ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫـﺎى ﻛـﻮدﻛﻰ‬ ‫ﻣﻦ در داﻣﻨﻪ ﻫﺎى ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻮه و در روﺳﺘﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻣﺎوﻧﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺟـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺮاى او‪‬ل ﺑـﺎر‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻜﺮ را ﺑﺎ ﺷﻜﻮه وﺻﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮش ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم و ﻋﺸﻖ ﻋﻤﻴﻘﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ در ﻣـﻦ‬ ‫ﺟﻮاﻧﻪ زد‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ اى ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺪرﻧﻴﺰه ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻳﻚ ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﺎﻳﻰ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺠﺎرت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ از ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎن‪ ،‬ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎى ﺑﺎرﻳـﻚ ﻣﻨﺘﻬـﻰ ﺑـﻪ آن‪،‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺳﻘﺎﺧﺎﻧﻪ اى ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻣـﺎ ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣـﻮﻣﻦ و ﻣﻬﺮﺑـﺎن‪،‬‬ ‫ﺻﺪاى ﻗﺮآن و ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن دوره ﮔﺮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺎﺷﺪﻧﻰ در ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺣﻚ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫اى ﻋﻴﻨﻰ از ﻋﺎﻟﻤﻰ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن را ﺑﺎز ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ اى ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ آن را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﺑـﺎز‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﺧﻼل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﻪ زﻧـﺪﮔﻰ ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭼﺮاغ ﻫﺎى ﻧﻔﺘﻰ داﺷﺘﻴﻢ و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاى ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر ﺑـﺎ روﺷـﻨﺎﻳﻰ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﺘﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪم و ﭼﻨﺪى ﺑﻌﺪ رادﻳﻮ را دﻳﺪم‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ از ﻣﻨﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺣﺘﻰ اﻫﻤﻴﺘﻰ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺪر و ﻣـﺎدر ﻣـﻦ ﻣـﺮا‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻢ; ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺷﻌﺎر ﻓﺮدوﺳﻰ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻰ‪ ،‬ﺳﻌﺪى‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮى و ﺣﺎﻓﻆ را‬ ‫و در ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺸﺎﻋﺮه ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻢ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻰ ﻣﻦ اﺷﻌﺎر ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدى از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺳﻰ زﺑﺎن را در ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻃﻮﻻﻧﻰ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻦ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻌﺪادى زﻳﺎدى از آن ﻫﺎ را ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز در ﻳﺎد‬ ‫دارم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺪر ﻣﻦ در ﻣﺤﻔﻠﻬﺎى ادﺑﻰ اى ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺎه ﻳﻜﺒﺎر ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻣﺎه ﻳـﻚ‬ ‫ﺑﺎر ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ و در آن ﺑﺮﺧﻰ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ رﺟﺎل اﻳﺮاﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﻓﺮوﻏﻰ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫اى ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اى ﻋﺎﻟﻰ از ﮔﻔﺘﺎر در روش دﻛﺎرت را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳـﺎﺧﺖ و ﺷـﺎﻋﺮ ﺑـﺰرگ دوره ﭘﻬﻠـﻮى‪،‬‬ ‫ﻣﻠﻚ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر و ﺷﻜﻮه اﻟﻤﻠﻚ رﺋﻴﺲ دﻓﺘﺮ رﺿﺎﺷﺎه و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﻦ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤـﻊ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺎه در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ و ﮔﺎه در ﺧﺎﻧﻪ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ ﺑﺮده ﻣـﻰ ﺷـﺪم‪ .‬در اﻳـﻦ ﺟﻤـﻊ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳـﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ و ﺗﺄﻣـﻞ درﺑـﺎره‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى ﻣﻌﻨﻮى و ﻓﻠﺴﻔﻰ آن ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎ ﮔﺎه ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻧﺎﺷﻰ از ﻓﻠـﺴﻔﻪ اروﭘـﺎﻳﻰ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ اﻳﻦ ﺟﻠﺴﺎت در ﺳﻨﻴﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﻣﻮاﺟﻬـﺎت ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺤﺜﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ درﺑﺎره ادﺑﻴﺎت ﺗﻌﻠﻴﻤﻰ و ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت رﺳﻤﻰ را در ﺳﻦ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻰ و از ﭘﺎﻳﻪ دوم در ﻣﺪرﺳﻪ اى ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﻣـﺎ و در‬ ‫ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺷﺎه آﺑﺎد ﻗﺮار داﺷﺖ آﻏﺎز ﻛﺮدم‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪ اى ﺟﺪﻳـﺪ در ﻗـﺴﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﻰ و‬ ‫ﻣﺪرن ﺷﻬﺮ در ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺷﺎه رﺿﺎ رﻓﺘﻴﻢ و ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻦ و آن ﺣﺎل و ﻫﻮاى او‪‬ﻟﻴـﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ را در ﻣﺪرﺳﻪ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﺟﻢ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زرﺗﺸﺘﻴﺎن ﺑـﻮد و ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻛﻴﻔﻴـﺖ‬ ‫ﺑﺎﻻى آﻣﻮزﺷﻰ اش ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻰ رﻓﺘﻢ و در آﻧﺠﺎ ﭘﺎﻳﻪ ﺷـﺸﻢ‬ ‫را ﺑﺎ اﺧﺬ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺮات در آزﻣﻮﻧﻬﺎى ﻣﻠﻰ ﺗﻤﺎم ﻛﺮدم‪ .‬در زﻣﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺗﺼﺮف اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ و ﻓﺠﺎﻳﻊ ﻧﺎﺷﻰ از آن را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ دﻳﺪم‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻰ ﻃـﺮف‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ از ﻓﺠﺎﻳﻊ ﻧﺎﺷﻰ از اﻳﻦ اﺷﻐﺎل ﻛﺎﻣﻼ در اﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺠﺎﻳﻌﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻗﺤﻄﻰ و آﺷﻮب ﻫﻤـﻪ ﮔﻴـﺮ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺣﺲ‪ ‬ﺗﺤﻘﻴﺮى ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻰ از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻰ ﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻴﺮوﻫـﺎى ﺧـﺎرﺟﻰ ﺑـﻮد‪ ،‬آن ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻰ ﭘﺴﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ آن را درك ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺮدم ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻣﻼﻗﺎت ﺑـﺎ واﻟـﺪﻳﻨﻢ و ﺧـﺼﻮﺻﺎً‬ ‫ﺑﺤﺜﻬﺎى ﻧﻈﺮى ﺑﺎ ﭘﺪرم ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻣﺎ از ﻃﻴﻔﻬﺎى ﻣﺘﻨﻮﻋﻰ ﺑﻮدﻧﺪ; از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳـﻨﺘﻰ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺤﺼﻴﻞ در اروﭘﺎ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻟﻤـﺎن ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﺑﺎزﮔـﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫)ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺣﻤﺎﻳﺘﻰ دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﺷﺪ و ﭘﺪر ﻣﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد از ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎرج‬ ‫ﻛﺸﻮر اﺑﺎ داﺷﺖ در آن ﻧﻘﺸﻰ اﺳﺎﺳﻰ اﻳﻔﺎ ﻣﻰ ﻛﺮد(‪ .‬از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺗﺎﻣﻠﻰ ﮔﺮاﻫـﺎ و‬ ‫ﻣﺘﺠﺪدﻳﻦ ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﺣﺘﻰ اﻓﺮادى ﻛﻪ ﮔﺮاﻳﺸﺎت ﭼﭗ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻰ از رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻣﻬﻢ‬ ‫ﻣﻤﻠﻜﺖ در ﺣﺪ وزرا و ﻧﺨﺴﺘﻮزﻳﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ و ﻣﻨﺼﻮراﻟﻤﻠﻚ و ﺳﻴﺪ ﺣـﺴﻦ ﺗﻘـﻰ زاده و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺮادى ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻳﺪون ﻛﺸﺎورز‪ ،‬اﻳﺮج اﺳﻜﻨﺪرى و ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ ﻛﻴﺎﻧﻮرى ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷـﺨﺺ آﺧـﺮ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻌﻀﻰ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ و ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر ـ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑـﻪ او ﺧـﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ ـ و ﻫـﺎدى ﺣـﺎﺋﺮى ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺜﻨﻮى ﺷﻨﺎس زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻮد و در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎر درﺑﺎره ﺗﺼﻮف ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﻰ از اﺳﺎﺗﻴﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺗﻬﺮان ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﺎ ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻰ‬ ‫اﺻﻐﺮ ﺣﻜﻤﺖ ﻛﻪ وزﻳﺮ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش و وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻛﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻛﻪ او ﻫﻢ وزﻳـﺮ‬ ‫ﺷﺪ و رﺋﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا ﻣﺆﻟﻒ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣـﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﺟـﻼل‬ ‫ﻫﻤﺎﻳﻰ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎدان ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻰ در روزﮔﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺎﺑﻰ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺳـﻨﮕﻠﺠﻰ از‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ دﻳﻨﻰ و ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻧﺎﻣﺪار و ﺟﻤﻌﻰ از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺟـﻮاﻧﺘﺮ ادﺑﻴـﺎت ﻓﺎرﺳـﻰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ‬ ‫ﺧﺎﻧﻠﺮى ﻛﻪ در ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﺮاﻧﻰ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﻮر در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻰ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻰ ﺑﺮﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﺳﻦ ده ﺳﺎﻟﮕﻰ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﺮاﻧﻰ آن روزﮔﺎر را دﻳﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎى آﻧﺎن را ﻛﻪ اﻏﻠـﺐ در ﺳـﻄﺢ ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﺎﻻﻳﻰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻰ ﺷﻨﻴﺪم ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﻰ درﺑﺎره ﺷﻚ و ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ ﻋﻠﻤـﻰ و ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ دﻳﻨﻰ و ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﻮﻻت دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺟﺪاى از ﻧﺎم ﻫﺎى اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ﻣﻮﻟﻮى ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻧـﺎم ﻫـﺎى‬ ‫دﻛﺎرت و ﭘﺎﺳﻜﺎل و وﻟﺘﺮ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدم ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ و ﮔﺌﻮرگ و ﻳﻠﻬﻠـﻢ ﻓـﺮدرﻳﺶ ﻫﮕـﻞ و ﺣﺘـﻰ‬ ‫ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ را ﻫﻢ ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻈﺮاﺗﺸﺎن را ﻧﻤﻰ ﻓﻬﻤﻴﺪم‪.‬‬ ‫در ﺳﻦ ده ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻰ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﺑﻴﺪار ﺷﺪ و ذﻫﻦ ﻣـﻦ درﮔﻴـﺮ ﻣـﺴﺎﻳﻠﻰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠﻴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﻨﺎﻫﻰ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻨﺎﻫﻰ ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮى ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﻓﻨﺎى آن ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﺟﺴﻢ و ﻧﻈـﺎﻳﺮ آن ﺷـﺪ‪ .‬در ﻋـﻴﻦ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ذﻫﻦ ﻣﻦ ﻣﺪام درﮔﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻣﻴﺎن ﻏﺮب و ﺷﺮق‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻫﻤﺎن ﺳﻨﻴﻦ ﻛﻢ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﺗﻌﺎرﺿـﻰ ﻫـﺴﺖ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺗﺒﻌﻴﺖ از ارزﺷﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ در اﺧﻼق و ﻫﻨﺮ و ﺟﺬب ﺷﺪن ﺑﻪ ارزﺷﻬﺎى ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ اى ﻛـﻪ ﺑـﺮاى ذﻫـﻦ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻰ ﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻛﻨﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻰ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻌـﻀﻰ از ﻛﺘـﺎب ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب ﻣﺜﻞ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻠﮋﻳﻜﻰ‪ ،‬ﻣﻮرﻳﺲ ﻣﺘﺮﻟﻴﻨﮓ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺗـﺎزه ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻰ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎى آﺛﺎر ادﺑﻰ اروﭘﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻤﺎﻳـﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﻴﺸﻞ راﺳﻴﻦ و ﻣﻮﻟﻴﺮ را ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻳﻢ ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻰ ﻧﺼﺮ آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑـﻮد; ﺷﺨـﺼﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻜﻰ از ﻣﻮﺳﺴﻴﻦ ﺗﺌﺎﺗﺮ ﻣﺪرن در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬رﻣﺎن ﻫﺎى ﺗﺎرﻳﺨﻰ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪردوﻣﺎ و آﺛﺎر وﻳﻜﺘﻮر ﻫﻮﮔﻮ را‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎى ﻓﺎﻣﻴـﻞ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﺣﺘـﻰ ﺑﺮﺧـﻰ از ﻧﻤﺎﻳـﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫـﺎى‬ ‫ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎى ﻟﺌﻮﺗﻮﻟﺴﺘﻮى را ﺧﻮاﻧﺪم ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ در ﻛﻨﺎر آﺛﺎر ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻓﺎرﺳﻰ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺪد ﻣﻰ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﺳﻦ ﻧﮕﺎﻫﻰ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ در آن ﺳﺎﻟﻴﺎن او‪‬ﻟﻴﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ در ﻓﻀﺎﻳﻰ ﺗﻨﻔﺲ ﻧﻤﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ آﻏﺸﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻄﺮ ﺗﺼﻮف و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﻰ اﻳﺮان ﺑﻮد و ﭘﻨﺠﺮه ﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﮔـﺸﻮده ﻣـﻰ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺪﻧﻬﺎى ﺑﺰرگ ﻣﺸﺮق ﻫﻢ در در اﻳﻦ ﻓﻀﺎ ﺟﺎﻳﻰ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻦ در آن زﻣﺎن آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺧﻮﺑﻰ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ﺳﺎﻟﻰ ﺑﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺪرم ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺷـﺎﻋﺮ ﺑـﺰرگ ﻫﻨـﺪى راﺑـﻴﻦ دراﻧـﺎت‬ ‫ﺗﺎﮔﻮر از اﻳﺮان دﻳﺪن ﻣﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻴﺰﺑﺎن او ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرم از او ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ و اﺷﻌﺎر ﺗـﺎ‬ ‫ﮔﻮر در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺪﻧﻬﺎى ﺷﺮﻗﻰ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎى ﺟﺪا ﺷﺪه از‬ ‫ﻫﻨﺪ ﻫﻢ ﻣﻰ ﺷﺪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻮى ﻣﻦ اوﻟﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ اﻳﺮان در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ‬ ‫در زﻧﺪﮔﻴﻢ رواﺑﻂ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ آن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻮى ﻣﻦ ﻳﻌﻨﻰ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻰ ﻧﺼﺮ در اواﺋﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﭼﻴﺎﻧﮓ ـ ﻛﺎى ﭼﻚ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺮ اﻳﺮان در ﭼﻴﻦ و ژاﭘﻦ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ و ﻣﺪام ﺑﺎ ﻣﺎ از زﻧﺪﮔﻰ در ﺧﺎور دور ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﺑﺮﺧﻰ از آﺛﺎر ﻫﻨﺮى ﭼﻴﻦ و ژاﭘﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌـﻀﻰ از آﻧﻬـﺎ‬ ‫در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺪرم ﻫﻤﻮاره ﻣﺮا ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎى ﺷﺮﻗﻰ ـ ﭼﻪ ﭼﻴﻦ و ﭼﻪ‬ ‫ژاﭘﻦ ـ ﺑﻪ دﻳﺪه اﺣﺘﺮام ﺑﻨﮕﺮم و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻛﺘﺎب دو ﺟﻠﺪى ﺗﺼﻮﻳﺮى اى را ﺗـﻮرق‬ ‫ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و درﺑﺎره ﺟﻨﮕﻬﺎى روﺳﻴﻪ و ژاﭘﻦ در ﺳﺎل ‪ 1904‬ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻰ ﻛﺮد‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮى آﺳﻴﺎ را ﭘـﻴﺶ از ﺣﻤﻠـﻪ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ ﻧﻴﺮوﻫـﺎى اروﭘـﺎﻳﻰ در ﻗـﺮن‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺷﺎه رﺿﺎ ﻳﺎ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎى ﻣﺠـﺎور آن ﺳـﺎﻛﻦ‬ ‫ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺸﺮده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﺤﺼﻴﻼت رﺳﻤﻰ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﺮ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ و اﺳﻼﻣﻰ در ﺧﺎﻧﻪ و آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺰد ﻣﻌﻠﻢ ﺧﺼﻮﺻﻰ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺑﺤﺜﻬﺎى‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﻰ رى ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺪرم داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻛﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻮد و اﻛﺜﺮ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻠﺴﺎﺗﻰ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺪرم ﺑﺮاى ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮه ﺑـﺮدن‬ ‫از داﻧﺶ او و ﮔﺎه ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ ﻳﻜـﻰ از اﺳﺎﺳـﻰ ﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫وﺟﻮه ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ را در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻜﻞ دادﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ از ﺳﻦ ده ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ درﮔﻴﺮ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻓﻠﺴﻔﻰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻨﺘﻰ اﻳﻦ واژه ﻧﺒﺎﺷﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﻨﺪ واﻗﻌﻪ اﺳﻒ اﻧﮕﻴﺰ ﺷﻜﻞ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﺮا در دوره ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪر ﻣﻦ ﺑﺎ دوﭼﺮﺧﻪ اى‬ ‫ﺗﺼﺎدف ﻛﺮد و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آن ﺑﻪ ﺟﻮﻳﻰ ﭘﺮت ﺷﺪ و ﻟﮕﻦ ﺧﺎﺻـﺮه اش ﺷﻜـﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاى ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮود و در اﻳﺮان ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻧﺸﺪ و زﻣﻴﻦ ﮔﻴـﺮ ﮔـﺸﺖ‪ .‬زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﮔﻴﺮى او ﻋﺎﻣﻞ ذات اﻟﺮﺋﻪ او و ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪن ﻗﻠﺒﺶ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﻠـﺖ ﻣـﺮگ او ﭘـﺲ از دو ﺳـﺎل در‬ ‫‪ 1946‬ﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎرى ﭘﺪرم‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧـﻪ ﻣـﺎ زﻧـﺪﮔﻰ ﻣـﻰ ﻛـﺮد ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬ ‫ﻣﻨﻨﮋﻳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻰ ﻓﻮت ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ و ﻣﺮگ ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﻣﺎدرى ام در ﭘﻰ آن‪ ،‬اﺛﺮ ﻋﻤﻴﻘﻰ در‬ ‫روح ﻣﻦ ﺑﺎﻗﻰ ﮔﺬاﺷﺖ و واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮگ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى زﻧﺪه ﭘﻴﺶ روى ﻣﻦ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮى ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﭘﺪرم ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ در زﻣـﺎن‬ ‫ﻣﺮگ ﭘﺪرم در ﻛﻨﺎر او ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ واﺑﺴﺘﮕﻰ ﺷﺪﻳﺪى ﺑﻪ او داﺷﺘﻢ‪ .‬داﻳﻰ ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺎد ﻛﻴﺎ ﺳﻔﻴﺮ‬ ‫اﻳﺮان در ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑـﺮوم و در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻣﺮاﻗﺒﺖ او ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬ﻣﻦ از اﻳﻨﻜﻪ در ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫دور ﻏﺮﻳﺒﻰ ﺑﺮوم ﺣﺲ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎﻧﻪ اى داﺷﺘﻢ و آﻣﻮﺧﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ را آﻏﺎز ﻛﺮدم‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻰ‬ ‫ﻛﻪ زﻣﺎن ﺳﻔﺮ در اﻛﺘﺒﺮ ‪ 1945‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺸﺘﻢ دﺑﻴﺮﺳﺘﺎن ﺷﺮف ﺑـﻮدم‪ ،‬درد‬ ‫ﺟﺪاﻳﻰ از ﺧﺎﻧﻮاده ام و اﻳﺮان ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺮاﻳﻢ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤـﻞ ﻣـﻰ ﻧﻤـﻮد‪ .‬در ﻟﺤﻈـﻪ ﺟـﺪاﻳﻰ ﭘـﺪرم در‬ ‫ﭼﺸﻤﺎن ﻣﻦ ﺧﻴﺮه ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻟﺒﺨﻨﺪى ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎﻧﻪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ روح او در آﺳﻤﺎن ﭘﺮواز ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﻣﺪام از آن ﺑﺎﻻ ﻣﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﺼﻴﺤﺖ او ﺑﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺨﺼﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﺑﺮاى ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮم‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اوﻟﻴﻦ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺗﺮﻳﻦ دوره زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎدرى ام را ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺼﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﺮك ﻛﺮدم ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﻴﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ دوران ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﭘﺪر در ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﺷﺨﺼﻰ و اﺷﺘﻴﺎق ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮﻳﻰ ﻣـﺪاوم ﺑـﺮاى ﭘـﻰ ﺑـﺮدن ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﻰ اﺷﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻦ ﻋﻄﺶ ﺳﻴﺮى ﻧﺎﭘﺬﻳﺮى ﺑﺮاى ﻓﻬـﻢ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻰ‬ ‫ﻛﺎرﻛﺮد اﺷﻴﺎ داﺷﺘﻢ و ﺣﺘﻰ در ﻫﻤﺎن ﺳﻨﻴﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻰ ﻗﺎدر ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻳﻚ رادﻳﻮى ﺑﺰرگ را از‬ ‫ﻫﻢ ﺟﺪا ﻛﻨﻢ‪ .‬و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺳﺎزم‪ .‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻓﻦ آورى ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻰ ﺑﻌـﺪ‬ ‫در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺑﺎ آن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﺪام در ﭘﻰ ﻓﻬﻢ ﭼﻴﺴﺘﻰ اﺷـﻴﺎ‬ ‫ﺑﻮدم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺮﺑﻴﺖ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺣﺴﺎس را در ﻣﻦ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬـﺎ و ادﻳـﺎن‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﻳﺪه اﺣﺘﺮام ﺑﻨﮕﺮم و ﻣﺮا از واﻗﻌﻴﺖ ﻛـﺸﻤﻜﺶ ﻣﻴـﺎن ﺷـﺮق و ﻏـﺮب و ﺳـﻨﺖ و‬ ‫ﺗﺠﺪد آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ذﻫﻦ ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌ‪‬ﺎل ﺑﻮد و ﻣﻦ اﻏﻠﺐ ﺑﺎ اﺷﺨﺎص ﺑﺰرگ ﺗﺮ از ﺧـﻮدم ﺑﺤـﺚ ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﺒﻐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎدى داﺷﺘﻢ و در ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫در اﻳﻦ درس ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در ادﺑﻴـﺎت و ﺷـﻌﺮ و ﻣﻮﺳـﻴﻘﻰ ﻛـﻪ از ﻫﻤـﺎن ﺳـﻨﻴﻦ‬ ‫ﻛﻮدﻛﻰ ﻣﺠﺬوب آن ﺑﻮدم‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻦ در ﻏﺮب ﻫﻢ اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت در ذﻫﻦ و روﺣﻢ ﺑﺎﻗﻰ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ و در واﻗﻊ‪ ،‬ﺣﺘﻰ در آن زﻣﺎن ﻛﻪ از ﻋﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ دل ﻛﻨﺪم و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺎى اﺻﻠﻰ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﻜﺮى ﻣﻦ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻰ‬ ‫دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﻛﻤﺘـﺮ اﻫـﻞ ﺑﺤـﺚ و ﺟـﺪل ﺑـﻮدم‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺟﺬاﺑﻴﺖ ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻬﺎﻳﻰ ﻣﻨﻄﻘﻰ از ﻳﻜﺴﻮ و ﺟﺎذﺑﻪ ﻧﻮر اﺷﺮاق ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ و ﮔﺮﻣﺎى ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻰ از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‬ ‫ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در ﻣﻦ ﭘﺎﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﮔﺎﻫﻰ از ﺗﻜﺜﺮ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻋﻤﻴـﻖ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد ﻧﻴﺰ ﻣﺮا رﻫﺎ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻛﺸﻤﻜﺸﻰ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻫﻤﻪ اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪان ﺗﻤـﺪﻧﻬﺎى‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى در ﻣﻌﺮض اﺻﻮل ﺗﺠﺪد و ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﺷﻰ از ورود اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﺣﻀﻮرى داﺋﻤﻰ دارد‪.‬‬ ‫● ﺳﻔﺮ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫ﺳﻔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﺘﻰ و از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻔﺮ راﺣﺘﻰ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﻔﺮ ﻣﻦ‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺷﺪ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ دوم و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺸﻜﻼﺗﻰ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻰ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﺘﻰ ﺑﺮاى ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻣﺴﻦ ﺗﺮ ﻫﻢ آﺳﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬در اﻛﺘﺒﺮ ‪ 1945‬ﻣﻦ وداﻋﻰ‬ ‫ﺣﺰن آﻟﻮد ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ام و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﭘﺪرم داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻢ دﻳﮕﺮ او را ﻧﺨﻮاﻫﻢ دﻳﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮودﮔﺎه‬ ‫ﺗﻚ ﺑﺎﻧﺪه ﻛﻮﭼﻚ ﺗﻬﺮان رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﭘﺮواز ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ام ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﺪرم ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺒﻮد‬ ‫ﻣﺮا ﺗﺎ ﻓﺮودﮔﺎه ﺑﺪرﻗﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﺪاﻳﻰ ﻣﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻮاﻣﺎن ﻓﺮاﻗﻰ ﺟﺴﻤﺎﻧﻰ و روﺣﺎﻧﻰ ﺑﻮد;‬ ‫دورى از ﺟﻤﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮم ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺮﻗﻰ و ﺟﺪاﻳﻰ از روﺣﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در آن ﭘـﺮورش ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫در ﺑﻐﺪاد ﺳﻔﻴﺮ اﻳﺮان در ﻗﺎﻫﺮه ﻛﻪ از ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻰ از ﻣﻦ اﺳﻘﺒﺎل ﻛﺮد و ﻣـﻦ در ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﺻﺪر ﻛﻪ از ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﺎدرى ﻣﻦ و ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻋـﺮاق و رﺋـﻴﺲ ﻣﺠﻠـﺲ ﺳـﻨﺎ ﺑـﻮد اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫ﮔﺰﻳﺪم‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻣﻦ ﭼﻬﺮه ﻗﺪﻳﻤﻰ ﺑﻐﺪاد را دﻳﺪم ﻛﻪ ﻛﻤﻰ ﺑﻌﺪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﻳـﻦ اوﻟـﻴﻦ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻦ از ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺮﺑﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌـﺪى ﻗـﺴﻢ ﻋﻤـﺪه اى از ﺣﻴـﺎت ﻋﻘﻼﻧـﻰ ﻣـﻦ ﺑـﺪان‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫از ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ اﺗﻮﺑﻮس ﺷﺒﺮو ﻣﺨﺼﻮﺻﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ و از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ ﻣﻰ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﻮرﻳﻪ رﻓﺘﻢ‪ .‬در دﻣﺸﻖ ﻳﻜﻰ از دوﺳﺘﺎن اﻳﺮاﻧﻰ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اش‬ ‫ﺑﺮد و ﻣﻦ در آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺪ روزى ﻣﺎﻧﺪم ﺗﺎ ﻣﺎﺷﻴﻨﻰ ﻣﻬﻴﺎ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣـﺎ را از ﻓﻠـﺴﻄﻴﻦ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻧـﺸﺪه آن‬ ‫روزﮔﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦ راﺣﺖ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪ و ﻣﻦ و دو ﺳـﻪ ﻣـﺴﺎﻓﺮ دﻳﮕـﺮ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ دوﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ رﻓﺘﻴﻢ‪ .‬ﺳﻔﺮ از ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻏﺎت و ﻣﺮاﺗﻊ زﻳﺒﺎ و ﺳﺮﺳﺒﺰ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻣﺴﺤﻮر ﻛﻨﻨﺪه و ﺟﺬاب ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ در »ﻳﺎﻓﺎ« ﻗﻄﺎرى ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻗـﺎﻫﺮه‬ ‫ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻗﺎﻫﺮه در آن زﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺠﺪد ﺗﺮاز ﺗﻬﺮان ﺑـﻮد و اﻗﺎﻣـﺖ ﻳﻜﻤﺎﻫـﻪ ﻣـﻦ در ﻫﺘـﻞ ﻗـﺪﻳﻤﻰ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻔﻴﺮد ﻫﺘﻞ ﻛﻪ در زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﻧﺎﺻﺮى در ‪ 1952‬ﺑﻪ ﻛﻠﻰ ﺳﻮﺧﺖ و از ﻣﻴـﺎن رﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻳﻪ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺮ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از وﺟﻮه ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠﺪد ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻫﺮه در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻠﻴﻂ ﺳﻔﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﺸﺘﻰ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻮدم و در اﻳﻦ ﺣﻴﻦ ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﻋﻤﺮم از ﺑﺎغ وﺣﺶ و از ﻳﻚ ﻓﺮوﺷﮕﺎه ﺑﺰرگ‬ ‫دﻳﺪن ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻔﻴﺮ اﻳﺮان در ﻗﺎﻫﺮه ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺴﻴﺎرى ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در واﻗـﻊ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮدم‪ .‬روزى ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ داﺷﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ در رﺳﺘﻮران ﻫﺘﻞ ﺷﻔﻴﺮد‪ ،‬ﻏﺬا ﻣـﻰ ﺧـﻮردم‪،‬‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻳﻚ اﺷﺮاف زاده ﻣﺼﺮى ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ در دوﻟﺖ ﻣﺼﺮ وزﻳﺮ ﺑـﻮد‪ .‬او از اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﻰ دﻳـﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮ ﺧﺎرﺟﻰ ﺟﻮاﻧﻰ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ ﺑﺮاى ﺧﻮد ﻏﺬا ﻣﻰ ﺧﻮرد ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺳـﺮﻣﻴﺰ ﻣـﻦ آﻣـﺪ و‬ ‫ﺳﻮاﻻﺗﻰ از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺷﻜﺴﺘﻪ اى ﻛﻪ ﺑﻠﺪ ﺑﻮدم وﺿﻌﻴﺖ ﺧﻮدم را ﺑـﺮاى او‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دادم‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ وﻗﺘﻰ ﻛﻪ در ﻗﺎﻫﺮه ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﭘـﺴﺮش‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻦ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬او ﻣﺮا ﺑﻪ اﻣﺎﻛﻦ ﺑﺴﻴﺎرى از ﺟﻤﻠﻪ اﻫﺮام ﻣﺼﺮ ﺑﺮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ او ﺑﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫ﻳﻚ ﻛﺸﺘﻰ ﺳﻮﺋﺪى ﺑﺎ ﻧﺎم ﮔﺮﻳﭗ ﺷﻮﻟﻢ ﻛﻪ از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﻮرﻳﻚ ﻣﻰ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺟـﺎﻳﻰ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در ﻗﺎﻫﺮه ﺑﺴﻴﺎرى از آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﺑﻰ ﻫﻤﺘﺎى اﺳﻼﻣﻰ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻰ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ را دﻳـﺪم‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﻀﻮر در ﻫﺘﻞ ﺷﻔﻴﺮد و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺪرن ﻗﺎﻫﺮه ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﺎﺻﻰ ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫دﻳﺪارﻫﺎ ﺑﺮاى ﻣﻦ در ﺣﻜﻢ ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﺑﺮاى ورود ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻏـﺮب ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎرى از ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ ﻫﺘـﻞ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻰ ﺑﻮدﻧﺪ و آدم ﮔﻤﺎن ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻰ در ﻳﻚ ﻫﺘﻞ درﺟﻪ ﻳﻚ اروﭘﺎﻳﻰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﺼﺮى وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎران‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺼﺮى داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺑﻴﺎﻳﻰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻃﺒﻊ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻓﺎروق ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻏﺮوﺑﻬﺎى ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﻫﺘﻞ ﻣﻰ آﻣـﺪ‬ ‫و روزﻫﺎى ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ درﺷﻜﻪ اش ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﻰ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﻣﺼﺮ ﺑﻴﺶ از ﺗﻬـﺮان ﻣـﻰ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻢ‬ ‫ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻴﺎن ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد و ﺷﺮق و ﻏﺮب را در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ ﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﻛﺸﻤﻜﺸﻰ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻢ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﻔﺮﻫﺎى ﺑﻌﺪﻳﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺎﻛﻦ ﻣﻘﺪس ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻰ ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﺟﻠﻮه ﮔﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻃﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻏﺮﺑﺘﻢ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه ﺧﺎﻧـﻪ اﺻـﻠﻰ روﺣـﻰ ﻣـﻦ در ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺬرﻫﺎى اوﻟﻴﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻃﻰ ﻫﻤﻴﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﭼﻨﺪ ﻫﻔﺘﻪ اى در ﭘـﺎﻳﻴﺰ ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1945‬در ﻗﻠﺐ ﻣﻦ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮى ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت اﺳﺎﺳﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﻣـﺪﻧﻰ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﻔﺮ درﻳﺎﻳﻰ ﻃﻮﻻﻧﻰ و دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ از درﻳﺎﻳﻰ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﺎ رﻓﺘﻴﻢ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﻧﺎﭘـﻞ از‬ ‫ﻧﺎﭘﻞ ﺑﻪ ﻣﺎرﺳﻰ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﺗﻨﮕﻪ ﺟﺒﻞ اﻟﻄﺎرق ﺑﻪ ﻧﻴﻮﻳﻮرك‪ .‬ﻫﺮاس از ﻣﻴﻨﻬﺎ و ﻃﻮﻓﺎن ﻫﺎى درﻳﺎﻳﻰ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در درﻳﺎى آﺗﻼﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺑﻴﻢ و اﺿﻄﺮاﺑﻰ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳـﻔﺮ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻪ‪ ،‬اﺗﻜﺎ و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﺮا ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮت ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻣﻦ ﺑﺮاى اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻔﺮى را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺑﮕﺬارم ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻰ دادم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ‪ 17‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺳـﺎل ‪ 1945‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻴﻮرك رﺳﻴﺪم‪ .‬از ﻳﻚ ﭘﺴﺮ ﺟﻮان واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓـﺮﻫﻨﮕﺶ ﺑـﻪ ﺷﺨـﺼﻰ ﻣـﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻨـﺰوى و‬ ‫ﻣﺘﻜﻰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮاﻳﻢ ﻟﺬت ﺑﺨﺶ و دور از اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ درﺑﺎر اﻧﺪاز ﻛـﺸﺘﻰ‬ ‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل داﻳﻰ ام ﻋﻤﺎد ﻛﻴﺎ و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻳﻢ ﺗﻘﻰ ﻧﺼﺮ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺗﺠﺎرى ﻣـﺎدر ﻧﻴﻮﻳـﻮرك ﺑـﻮد و‬ ‫ﺑﻌﺪاً وزﻳﺮ داراﻳﻰ ﺷﺪ و ﻫﻤﺴﺮان آن ﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻫﻤﺴﺮ ﺗﻘﻰ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻰ ﺑﻰ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮى ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻮد و ﻣﺎ در دوران ﻛﻮدﻛﻰ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺗﻌﻄﻴﻼت ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاى ﺗﺤـﺼﻴﻞ در‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺟﺬاب ﺑﻮد دوره ﺟﺪﻳﺪى در زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در زﻧـﺪﮔﻴﻢ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدم ﻓﺮق داﺷﺖ و از آن ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫● ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ در آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق‪ ،‬ورود ﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ ﻓﺼﻞ ﺗﻌﻄﻴﻼت ﻣﺼﺎدف ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬و ﻣـﻦ ﺗﻌﻄـﻴﻼت را در‬ ‫ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﮔﺬارﻧﺪم و آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﻰ ﺗﻤﺎم اوﻟﻴﻦ ﻛﺮﻳﺴﻤﺲ ﻋﻤﺮم و ﺟﺸﻨﻬﺎى آﻏﺎز ﺳﺎل ﻧﻮ در ﻏـﺮب‬ ‫را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺸﻨﻰ ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان ﺗﺎﻳﻤﺰ ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ آﻣﺪ‪ .‬ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﻫﻢ ﺟﺬاب و ﻫﻢ ﺗﺮﺳﻨﺎك‪ ،‬ﻫﻢ ﻏﺮﻳﺐ و ﻫﻢ ﻛـﺴﺎﻟﺖ آور و اﻏـﻮاﮔﺮ و ﻧﻔـﺮت‬ ‫اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰ آﻣﺪ‪ .‬داﻳﻰ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ ﻋﻘـﺐ ﻧﻴﻔـﺘﻢ از ﻃﺮﻳـﻖ دوﺳـﺘﻰ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﺎ رﺋﻴﺲ ﻛﺎﻟﺞ ﻻﻓﺎﻳﻴﺘﻪ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻫﺎﭼﻴﺴﻨﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﻛـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ در ﻧﻴﻮرﻳـﻮك ﺑـﻮد و در‬ ‫ﻣﻼﻗﺎﺗﻰ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ دﻛﺘﺮ ﻫﺎﭼﻨﺴﻴﻦ ﺑﻪ داﻳﻰ ام ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﭘﺪى در ﻫـﺎى‬ ‫اﺳﺘﻦِ ﻧﻴﻮﺟﺮﺳﻰ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻦ ﺳﺮﻳﻊ آﻣﺪ و ﻣﻦ از ﻣﺎه ژاﻧﻮﻳﻪ ﺗﺤـﺼﻴﻼﺗﻢ را در ﭘﺎﻳـﻪ ﻫـﺸﺘﻢ‬ ‫اداﻣﻪ دادم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﻳﻪ اى ﻛﻪ در اﻳﺮان آن را آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮدم اﻣﺎ ﺳـﻪ ﻣـﺎه در ﺑـﻴﻦ آن وﻗﻔـﻪ‬ ‫اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﺑﻌﺪى را در ﭘﺪى ﮔﺬارﻧـﺪم و در ﺳـﺎل ‪ 1950‬ﻓـﺎرغ اﻟﺘﺤـﺼﻴﻞ ﺷـﺪم‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً‪ ،‬ﻃﻰ ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺗﺮم ﻓﺸﺮده ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻰ در زﺑﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻓﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺘـﻮاﻧﻢ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را در ﻳﻜﻰ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪارس ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ ﺳﺎﺣﻞ ﺷﺮﻗﻰ آﻣﺮﻳﻜﺎ اداﻣﻪ دﻫﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮاى او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺎر دﭼﺎر ﺧﻼء ﻋﺎﻃﻔﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺷﺪم‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻴﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎر داﻳﻰ ام ﻋﻤﺎدﻛﻴﺎ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻔﺘﻪ اى ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاى دﻳﺪار ﻣﻦ رﻧﺞ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﻮﻳﻮرك را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﻣﻰ ﻛـﺮد‪ ،‬اﺣـﺴﺎس ﺗﻨﻬـﺎﻳﻰ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪى ﻣﻰ ﻛﺮدم و آﮔﺎﻫﻰ درد آﻟﻮدى از اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ روى ﭘﺎى ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻢ‪ .‬ﭘﺪرم‬ ‫ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را در ﭘﺪى ﺷﺮوع ﻛﺮدم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻗﻠﺒﻰ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺑﺮ درد دورى از ﺧﺎﻧﻪ اﻓﺰود‪ .‬ﻣﺎدر و ﺑﺮادر ﻣﻦ ﺑﺮاى ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺎﻟﻰ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻦ ﺑﻪ داﻳﻰ ام ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬داﻳﻰ زادﮔـﺎﻧﻢ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺻﻤﻴﻤﻰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺬﺑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ دوﺳﺘﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ روزﺑﻪ روز در ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻰ ﺷﺪ و ﻣﻦ‬ ‫ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻰ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ را ﻣﻰ آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻴﻮه اى ﻛﻪ ﭼﻬﺮه ﺑﻴﺮوﻧـﻰ اش‪ ،‬ﺧـﺼﻮﺻﺎً آن ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺘﻮرزى و ﻳﺎﻏﻰ ﮔﺮى ﺑﻌﻀﻰ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﺮا دﻟﺰده ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﻦ ﺧﻴﻠـﻰ‬ ‫ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪم و در واﻗﻊ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺷﻌﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ و وﻳﮋﮔﻰ ﺷـﻌﺮى اﻳـﻦ‬ ‫زﺑﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم‪ .‬در ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻬﻢ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮى ﻣﻤﺘﺎزى ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻧﻤﺮات ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﻳﻰ در ﻋﻠﻮم و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﺮات ﺑﺎﻻﻳﻰ در اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧـﺴﻪ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ و ﺳـﻌﻰ ﻛـﺮدم ﺗـﺎ‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺑﺮ اﻳﻦ زﺑﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ اى ﻛـﻪ ﺗـﺎ اﻣـﺮوز ﻫـﻢ اداﻣـﻪ دارد‪ .‬ﻧﻤـﺮات ﻣـﻦ در‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻰ ﺑﻮد و ﻣﻦ در آزﻣﻮﻧﻬﺎى ﺳﺮاﺳﺮى ﻣﺘﻌﺪدى ﻛﻪ در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﺮﮔـﺰار ﻣـﻰ ﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺮه ﻫﺎ را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﻪ ﻣﻌﻠﻤـﺎن و ﻣـﺸﺎوران ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را ﻳﺎ در رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻳﺎ در ﻓﻴﺰﻳﻚ اداﻣﻪ دﻫﻢ و ﻣﺸﻮرﺗﻬﺎى اﻳﻨﺎن و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻋﻤﻴﻖ ﻗﻠﺒﻰ ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﺮاى ﻓﻬﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺷﻴﺎء ﻣﺮا ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را در ﻛﺎﻟﺞ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ اداﻣﻪ دﻫﻢ‪.‬‬ ‫در دوران ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﭘﺪى‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎى ﻋﻠﻤﻰ و ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻰ ﺑﺰرﮔﺘﺮى ﻫﻢ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺎﮔﺮد او‪‬ل‬ ‫ﺷﺪم و ﺟﺸﻦ ﺗﻮرﻳﻊ ﻣﺎ ﺧﺘﻢ ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪم اوﻟﻴﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻋﻤﻮﻣﻰ ام را در ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫آﻏﺎز ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻰ اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ورزﺷﻬﺎى داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ـ ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺳﻜﻮاش و ﺗﻨﻴﺲ ـ‬ ‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدم و ﺑﻌﺪﻫﺎ در ‪ MI T‬ﻫﻢ اﻳﻦ ورزﺷﻬﺎ را اداﻣﻪ دادم و ﻃﻰ ﻛﺎﭘﻴﺘﺎن ﺗﻴﻢ اﺳـﻜﻮاش ‪MI T‬‬ ‫ﺷﺪم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﭘﺪى ﺑﺮﻧﺪه ﺟﺎﻳﺰه ‪Wycldiff‬ﺷﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ داﻧـﺶ آﻣـﻮز در ﻫﻤـﻪ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ اﻋﻄﺎ ﻣﻰ ﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﺪرﺳﻪ اى ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰ آﻣﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻫﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔـﺲ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ داد ﻛﻪ ﻗﺎدرم آﻧﭽﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ را دارم ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻢ و ﻫﻢ اﻳﻦ ﺣﺲ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ را در ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻬﻮﺟﻮد آورد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﺎﻟﺞ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎﻳﻢ را اداﻣﻪ دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﺪى ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﻣﻦ در ﻃﻰ ﻣﺪﺗﻰ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدم ﻳﻌﻨﻰ از ‪ 1945‬ﺗﺎ‬ ‫‪ 1950‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدم ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻰ ﺻﺒﺢ روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛـﺮدم‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻦ دوران ﻛﻮدﻛﻰ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺲ را در ﻣﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ادﻳـﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮ ـ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ـ اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﻣﻦ اﺷﻌﺎر ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ اى از ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻌﺮاى دﻳﮕـﺮ‬ ‫در ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺼﻪ ﻫﺎى ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ و ﻣﺮﻳﻢ ﻋـﺬرا‬ ‫را ـ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺣﻀﻮر ﻣﻦ در ﻣﺮاﺳﻢ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﺗﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ اى ﻛـﻪ از ﺣـﻀﻮر ﻣﺤـﺴﻮس ﻟﻄـﻒ ﻣـﺴﻴﺢ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدم‪ ،‬آﺷـﻨﺎﻳﻰ‬ ‫ﺑىﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺮى ﺑﺎ ﺳـﻨﻦ ﻣـﺴﻴﺤﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺷـﻌﺎﻳﺮ‪ ،‬ﻣـﻮاﻋﻆ‪ ،‬ﺳـﺮودﻫﺎى دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻰ و اﺧـﻼق‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورم‪ .‬ﻳﻜﻰ از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎى ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ دﻳﺮﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎى راﺑﻄﻪ ام ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن در ﭘﺪى اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ‬ ‫اﻻﻫﻴﺎت ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮﮔـﺰ اﻳـﻦ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺣـﻀﻮر ﻣـﺪاوم در ﺷـﻌﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﭘﺪى ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪ در ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺗﻜﺮار ﻧﺸﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑـﻪ ﺧـﺼﻮص ﻣﺰاﻣﻴـﺮ و‬ ‫اﻧﺎﺟﻴﻞ آﺷﻨﺎ ﺷﻮم ﻛﻪ اﺟﺮاى آن ﻫﺎ ﺑﺎ رواﻳﺖ ﺷﺎه ﺟﻴﻤﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﮔﻮش ﻣﻦ ﭘﮋواك دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﭘﺪى در اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺗﺴﻠﻂ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ و ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻋﻠﻮم آﺷﻨﺎ ﺷﻮم ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دوره اى ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ در‬ ‫ﻃﻰ آن از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻰ ﺧﻮد و از ﻫﻤﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ و ﺗﺠﻠﻴﺎت اﺳﻼﻣﻰ دور ﺷﺪم و ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻰ ﭘﻴﺪا ﻛـﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در اﻳﺎم ﺗﻌﻄﻴﻼت‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮﺧـﻰ از ﺗﻌﻄـﻴﻼﺗﻢ‬ ‫در ﺟﻤﻊ ﻓﺎﻣﻴﻞ در ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﻣﻰ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاى ﺗﻌﻄﻴﻼت ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻰ ﺷﺪ ﻣﻰ رﻓﺘﻴﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻚ ﺳﺎل را ﺑﻪ ﺻﺤﺮاى ﻧﻮدا را در ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻳﻨﺎ رﻓﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ از اﻳﺮان آﻣﺪم‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻰ داﻧﻰ ﻣﻦ ﺑﺴﻰ ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ داﻧـﺶ آﻣـﻮز ﭘﺎﻳـﻪ‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از اﺷﻌﺎرى را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده ﺑﻮدم در اﻳـﻦ دوره از ﻳـﺎد ﺑـﺮده و اﻧـﺸﺎى‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدى ﺑﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺎدرم در ﺳﺎل ‪ 1950‬ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ آﻣﺪ ﻣﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل و ﻫﻮاﻳﻰ اﻳﺮاﻧﻰ زﻧـﺪﮔﻰ ﻛﻨـﻴﻢ و ﻣـﻦ ﻣﺠـﺪداً ﻫـﺮ روز ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدم و ﺷﺮوع ﻛﺮدم ﺑﻪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻰ اﺷﻌﺎر ﺷـﻌﺮاى ﺑـﺰرگ ﻛﻼﺳـﻴﻚ ﺗـﺎ دوﺑـﺎره در زﺑـﺎن‬ ‫ﻣﺎدرى ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﺘﺎدى و ﻣﻬﺎرت ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻮدﻳﻊ ﻣﺪرﺳﻪ ﭘﺪى در ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ و ﻣﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدم ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻫﻢ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﻦ و ﺗﻌﺪاد اﻧﺪك دﻳﮕﺮى از داﻧﺶ آﻣـﻮزان را ﺑـﺮاى ﺑﺎزدﻳـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﻓﻴﺰﻳـﻚ اﻧﻴـﺸﺘﻴﻦ و اﻣـﺎﻛﻦ و‬ ‫اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺮوف دﻳﮕﺮى را دﻳﺪه ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻰ ﻣﻴﻠﻰ ﺑﻪ رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﭘﺮﻳﻨـﺴﺘﻮن ﻧﺪاﺷـﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﺟﺬﺑﻪ ‪ MI T‬و ﺷﻬﺮﺗﺶ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار و ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑـﺮ ﻣـﻰ اﻧﮕﻴﺨـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ آن‬ ‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎﻳﻰ ﺑﺮاى ‪ MI T‬و ﻛﺎل ﺗﻴﻚ و ﻛﻮﺗﻞ ﻧﻮﺷـﺘﻢ و در ﻫـﺮ ﺳـﻪ ﺟـﺎ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪم‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻮرﺳﻬﺎﻳﻰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻨﺸﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ‪ MI T‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﻣـﻦ ﺑـﻰ‬ ‫درﻧﮓ ‪MI T‬را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدم و در ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1950‬ﺑﻪ ﺑﻮﺳﺘﻮن رﻓﺘﻢ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ دوره ﻣﻬﻢ‬ ‫و ﺟﺪﻳﺪى از زﻧﺪﮔﻴﻢ را آﻏﺎز ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻳﺮاﻧﻰ ‪ 17‬ﺳﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺤﺼﻴﻼت‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ اش را در ﻳﻜﻰ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎى ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﮔﺬارﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن داﺷﺘﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﭘﻴﺶ روﻳﻢ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻢ‪ .‬اﻣﺎ در درون ﺧﻮد ﻧﻪ آرزوى ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺷـﻬﺮت و ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ‬ ‫ﺟﻮاﻧﻰ را داﺷﺘﻢ و ﻧﻪ ﺣﺘﻰ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎى داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺷﻮق اﻧﮕﻴﺰ و ﻣﺤـﺮك ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺮاى ﻣـﻦ‬ ‫ﻓﻘﻂ اﻣﻜﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ درﺑﺎره ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺷﻴﺎء‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ در ﺳﻄﺢ واﻗﻌﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻰ ﻣﻬـﻢ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻄﺶ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻋﺎزم ﺷﻬﺮ و ﻓﻀﺎﻳﻰ ﺟﺪﻳﺪى ﺷﺪم‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از ﺷﻮﻛﻰ ﻛﻪ ﺑﺰودى‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﻪ آﮔﺎﻫﻰ ﻳﺎﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺷﺖ واﻗﻌﻰ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺼﻴﻠﻰ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ام‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ وارد ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪.‬‬ ‫● ام اى ﺗﻰ و ﻫﺎروارد‬ ‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1950‬ﻣﻦ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﻰ اﻳﺮاﻧﻰ ‪ ،MI T‬آﻏﺎز ﻛﺮدم و اﻳﻦ‬ ‫آﻏﺎز دوره اى ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻦ در ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟـﺎى زﻧـﺪﮔﻰ در ﺧﻮاﺑﮕـﺎه‪،‬‬ ‫ﻣﺎدر ﺧﺎﻧﻪ اى زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎدرم ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻛﻮﭼﻜﺘﺮم ﻣﻬﺮان ﺑـﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ آﻣـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻴﺮون از ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ و در آرﻟﻴﻨﮕﺘﻦ ﻫﻴﺘﺲ اﺟﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻬﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪاً در ﻫﺎروارد ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﺗﺤـﺼﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪ و در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎى ﻧﻔﺖ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺣﺎل و ﻫﻮاى اﻳﺮاﻧﻰ اى ﻛﻪ ﻣﺎدرم در ﺧﺎﻧـﻪ اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮد‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻏﻮش ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻰ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ رﺟﻌﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان داﺷﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻢ را در ‪ MI T‬در داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻳﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﺨـﺶ ﻫـﺸﺖ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻰ ﺷـﺪ آﻏـﺎز ﻛـﺮدم‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻜﻼﺳﻰ ﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﺮﺧﻰ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ داﻧﺶ آﻣﻮزان ﻛﺸﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺧﻮدﻣـﺎن را ﺟـﺰو ﻃﺒﻘـﻪ‬ ‫ﻧﺨﺒﮕﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻴﻢ و ﻣﻦ ﺑﻪ درﺳﻬﺎﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﺎ اﺳﺘﺎدان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫اى در ﻓﻴﺰﻳﻚ داﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﻟﺰ ﻓﺮﻳﺪ ﻣـﻦ و ﺑﺮوﺗـﻮ روزى ﻫﻤﻜـﺎران ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫روﺑﺮت اﭘﻨﻬﺎﻳﻤﺮ و اﻧﺰﻳﻜﻮ ﻓﺮﻣﻰ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻤﺐ اﺗﻤـﻰ ﻛـﻪ وﺣـﺸﺖ از آن ﻫﻨـﻮز در‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ‪ MI T‬ﺷﺎﮔﺮد او‪‬ل ﻛﻼس ﺑﻮدم و ﻧﻤﺮات ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﻳﻰ داﺷﺘﻢ اﻣﺎ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل او‪‬ل اﻳﻦ‬ ‫اﺣﺴﺎس در ﻣﻦ ﺟﻮاﻧﻪ زد ﻛﻪ در ﻓﻀﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﺗﻜﺒﺮ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻣﻰ ﺗﺎزد ﮔﻴﺮ اﻓﺘﺎده ام‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻈﺮى ﻣﺤﺾ و رﻳﺎﺿﻴﺎت را دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ از آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎ ﺑﻴﺰار ﺑﻮدم‪ ،‬ﭼﺮا ﻛـﻪ ﻓﻘـﺪان‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻰ در ﻓﻀﺎى آﻧﻬﺎ ﻣﺮا آزار ﻣﻰ داد‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل دوم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﺤﺮان ﻋﻘﻠﻰ و روﺣﻰ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ در زﻧﺪﮔﻴﻢ دﭼﺎر ﺷﺪم‪ .‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اﺗﻔﺎﻗﻰ اﭘﻨﻬﺎﻳﻤﺮ ﻛﻪ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى زﻣﺎن ﺟـﻨﮕﺶ در ﻋـﺬاب‬ ‫ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ را در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﭘﺎره اى از ﻣﺘﻮن ﻫﻨﺪو را ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﻰ داد ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﻰ ﻣـﺮا ﺗﻜـﺎن‬ ‫داد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﭘﻨﻬﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺟﻮ داﻧﺸﮕﺎه وﺟﻮد داﺷﺖ آزار دﻫﻨـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ در‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺑﻮدم از اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺑﺴﻴﺎرى از ﺳﻮاﻟﻬﺎى ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ اى ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺳﺎﻟﻬﺎ در ذﻫﻦ ﻣﻦ ﻣﺎﻧﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﺎى اﻧﺪﻛﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﺷﻚ در ﻣﻦ ﺟﻮاﻧﻪ زد ﻛﻪ آﻳـﺎ اﺻـﻼ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺷﻴﺎى ﻣﺎدى ﻣﻰ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ روﺷﻨﻰ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻰ آورم ﻛﻪ در ﺣﻠﻘﻪ اى ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻰ ﻛﻪ‬ ‫ﭘﺲ از ﻳﻜﻰ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى راﺳﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد از او درﺑـﺎره ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﭘﺮﺳـﻴﺪﻳﻢ و او‬ ‫ﺟﻮاب داد ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻓﻰ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﻴﺖ راﺳﺘﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺎدى ﺳﺮوﻛﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎى رﻳﺎﺿﻰ ﻣﻰ ﭘﺮدازد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮﻫﺎى ﺷﺨﺼﻰ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﺮﺗﺒﻄﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻛﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻜـﻰ‬ ‫از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻏﺮب داده ﺷﺪ و ﻣﻨﻜﺮ اﻣﻜﺎن ﻫﺮ ﻧـﻮع واﻗـﻊ ﮔﺮاﻳـﻰ وﺟـﻮد ﺷـﻨﺎﺧﺘﻰ‪ ،‬در‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎر ﻏﻤﻰ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻦ ﻓﺮود آﻣﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬ ‫را رﻫﺎ ﻛﻨﻢ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ را ﻋﻤﻠﻰ ﻛﺮدم‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻦ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ اﺻﻼ درس و ﻣﺪرﺳـﻪ را‬ ‫در ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ رﻫﺎ ﻛﻨﻢ و ﺣﺘﻰ از ﻏﺮب ﺑﺮوم‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط ﺳﺨﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳـﻄﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎت‬ ‫ﭘﺪر در ﻣﻦ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺳﻪ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ در رﺷـﺘﻪ ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪم و ﺑﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻰ از ‪ MI T‬ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪم‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﻋﻼﻗﻪ اى ﺑﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ از‬ ‫اﺳﺎﺗﻴﺪم از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ را رﻫﺎ ﻛﻨﻢ اﺑﺮاز ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻜﻰ از اﻳﺸﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺣﻮزه ﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﺑﺒﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ذوق و ﻗﺮﻳﺤﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣـﻦ ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﺮاﻳﻢ‬ ‫آرزوى ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ واﺣﺪﻫﺎى ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدى از واﺣﺪﻫﺎى رﻳﺎﺿﻴﺎت را ﻛـﻪ ﺑـﺮاى رﺷـﺘﻪ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻻزم‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮔﺬارﻧﺪم از ﺟﻤﻠﻪ واﺣﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻮرﻳﻪ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮرﺑﺮت وﻳﻨﺮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﺷـﺪ‪ .‬او‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﻴﺒﺮﻧﺘﻴﻚ را ﻃﺮح ﻛﺮد و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻰ ﺑﺎ و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﻫﻢ از درﺳﻬﺎى او و ﻫﻢ از ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻫﺎى ﺧﺼﻮﺻﻰ ﺑﺎ او ﺑﻬﺮه ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﺮدم و‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬واﺣـﺪى را در ﻣﻜﺎﻧﻴـﻚ ﺳـﻤﺎوى ﮔﺬارﻧـﺪم ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎى او ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﻦ از ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﻓﻴﺰﻳﻜﺪان ﺑﻪ اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﻧﻤﻰ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از‬ ‫دﻳﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻰ ﺑﺎﻟﻘﻮه در اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻓﻠـﺴﻔﻰ در‬ ‫ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬آن را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺮان روﺣﻰ و ﻋﻘﻠﻰ اى ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺳﻦ ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪم و ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻰ ﻣـﻦ‬ ‫در ﺑﺎﻗﻰ ﻋﻤﺮم اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﺮاى رﻫﺎ ﻛﺮدن ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻓﺮوﻧﻨﺸﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ روﺷﻦ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻗﻄﻌﺎً ﺗﺼﻤﻴﻢ دارم ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻰ ﻋﻤﺮم را ﺻﺮف ﻋﻠﻮم ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﻧﻜﻨﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺮان‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا را‬ ‫از ﺑﻴﻦ ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ دﻳﮕﺮ اﺟﺰاى ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ ام را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎورﻫﺎﻳﻢ درﺑﺎره ﻣﻌﻨـﺎى زﻧـﺪﮔﻰ‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﻋﻠﻢ و ﻃﺮﻳﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از اﺳـﺘﺎداﻧﻢ از ﺟﻤﻠـﻪ وﻳﻜﺘـﻮر وﻳـﺴﻜﻒ و‬ ‫ﺗﻌﺪادى از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻜﻢ در داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻴﺰﻳﻚ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺻـﺤﺒﺖ ﻛـﺮدم ﺑـﻪ ﺧـﺼﻮص دوﺳـﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﻢ ﻓﻴﻠﻴﭗ دﻳﺰى و دوﺳﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ام ﭘﻴﺘﺮ ﻓﻠﻴﺴﻨﺘﺎل ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﺑﺤﺜﻬـﺎى‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻋﻘﻼﻧﻰ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﺎ ﺳﻪ ﺗﻦ‬ ‫ﻧﻮﻋﻰ اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻜﺮى را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ دادﻳﻢ و ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﺑـﺴﻴﺎرى از ﭘﺮﺳـﺸﻬﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻣـﻰ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻤﺎن در ﻣﺎ ﺑﺮ ﻣﻰ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮى ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﺗﺤﻘـﻖ ﭘـﺬﻳﺮد‪ .‬ﺟـﺴﺘﺠﻮى‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﺲ ﻛﺸﻴﺪن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺮاى ﻣﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻟﺬا ﻣﻦ‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد واﺣﺪﻫﺎى رﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ را ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣـﻰ ﻛـﺮدم‪.‬‬ ‫در آن زﻣﺎن ﺟﻴﻤﺰ ﻛﻴﻠﻴﺎن رﺋﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ رﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ را ﻗﻮت ﺑﺨﺸﺪ‬ ‫و آن را از ﺣﺪ ﻳﻚ ﺗﻔﺮﻳﺢ و ﺳﺮﮔﺮﻣﻰ ـ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و اﺳـﺎﺗﻴﺪ آن را ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻰ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ـ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺟﻤﻌﻰ از ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ ﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﺎﺗﻴﺪ ﺑـﻪ داﻧـﺸﮕﺎه آورده ﺷـﺪﻧﺪ و واﺣـﺪﻫﺎى‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى در ﻫﺮ دو زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﻫﻨﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ و ادﺑﻴﺎت ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰى ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﺘﺎدى ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ در ‪ MI T‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺤﻮل را در ﻣﻦ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺟﻮرج دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻣﻮرخ ﻋﻠﻢ ﻣﺸﻬﻮر اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل ﺗﺪرﻳﺲ در اروﭘﺎ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﺑـﺎ اﻣﻴـﻞ ﻣﻴﺮﺳـﻮن در ﻛﻮﺷـﺶ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻧﻘﺪﭘﻮزﻳﺘﻮﺳﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻤﻰ اى ﺑﭙﺮورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮ »ﻧﺠـﺎت‬ ‫ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎ« ﻣﺒﺘﻨﻰ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬راﻫﻰ ﻛـﻪ ﭘﻮاﻧﻜـﺎره [در ﻧﻘـﺪ ﭘﻮزﺗﻴﻮﻳـﺴﻢ ﻣﻨﻄﻘـﻰ] ﭘـﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻣﻴﺮﺳﻮن ﺑﺎ او ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻘﻰ در اﻳﻦ ﺑﺎب داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻼش اﻳﻦ دو ﺑﺮاى اﻗﺘﺒﺎس ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺑﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﻃﺮﻳﻘﻰ ﺑﺮاى ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺮﻓﺖ در ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻰ از وﺟـﻮه‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ وﺟﻮدى اﺷﻴﺎ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻘﺎد و ﻋﻤﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫و ﻋﻠﻢ ﻏﺮﺑﻰ و‬ ‫اﺳﺘﺎدى ﺑﻰ ﺑﺪﻳﻞ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻤﺪى اﻻﻫﻰ داﻧﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ درﺳﻬﺎ و ﺳﻤﻴﻨﺎرﻫﺎى زﻳﺎدى ﺑﺎ او ﮔﺬارﻧﺪم‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣـﺎ ﻻزم ﺑـﻮد‪ ،‬و از ﭼـﺸﻢ‬ ‫ﻧﻘﺎد او ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى دﻛﺎرت‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاران ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎً‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻛﻪ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻤـﻰ درﺑـﺎره او ﻧﮕﺎﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﻣﺮا ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرى و ﻣﺤـﺎورات اﻓﻼﻃـﻮﻧﻰ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ارﺳـﻄﻮﻳﻰ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫ﺳﻮﻋﺎت ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻰ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ آﺛﺎر اﺗﻴﻦ ژﻳﻠﺴﻮن آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻛﻤـﻰ‬ ‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺎ او آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬او ﺑﺮاى ﻋﺪه ﻣﻌﺪودى از ﻣﺎ ﺳﻤﻴﻨﺎرى در ﻃﻰ ﻳﻜـﺴﺎل ﻛﺎﻣـﻞ در‬ ‫ﺑﺎب داﻧﺘﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻤﻴﻨﺎرى ﻛﻪ ﭼﺸﻢ اﻧﺪازى ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺎﺷﺪﻧﻰ ﺑﻪ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ وﺟـﻮه ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬ ‫ﻧﻤﺎدﮔﺮاﻳﻰ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﻣﺎ ﮔﺸﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﻣﺮا ﺑﺎ ژاك ﻣﺎرﺗﻴﻦ و ﺟﺮﻳﺎن ﻧﻮﺗﻮﻣﺎﻳﻰ ﻫﻢ ﻛﻪ آن‬ ‫روزﻫﺎ ﺳﺮﺑﺮآورده ﺑﻮد‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮا از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺠﺬوب آن ﻫﺎ ﺷﻮم ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻪ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ را ﻧﻤﻰ ﺷﺪ ﻣﺘﻔﻜﺮى ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او ﻳﻚ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺷـﻜﺎك اروﭘـﺎﻳﻰ ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ و از ﻓﺮاﻣﻮﺷﻰ آﻧﻬﺎ‬ ‫در ﻏﺮب ﻣﺘﺠﺪد ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺑﻮد‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪ اى ﺟﺪى ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ داﺷﺖ و‬ ‫ﭘﺪرش‪ ،‬دﻳﻮﻳﺪ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ او ﺑـﺮﻣﻦ‬ ‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺘﻦ در ﺑﺎب آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو و ﻧﻘﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﺮب ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺎب آﻳﻴﻦ ﻫﻨـﺪو‪ ،‬وﻗﺘـﻰ از او‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﻛﻪ درﺳﻰ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﺪى ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ او ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮط اﻳـﻦ اﻣـﺮ را ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آن را از دﻫﺎن ﻳﻜﻪ ﺳﻮار اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮرش از اﻳﻦ ﺑﻴـﺎن‬ ‫آﺛﺎر رﻧﻪ ﮔﻨﻮن ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﺑﺮاى او‪‬ل ﺑﺎ ﻣﺮا ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﻣﻮزه ﻫـﺎى‬ ‫آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو و اﻧﺴﺎن و ﺻﻴﺮورت او ﺑﻨﺎ ﺑﺮ وداﻧﺘﺎى ﮔﻨﻮن آﺷﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه در ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﮔﻴﺮى ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ ﻣﻦ در ﺑﺎﻗﻰ زﻧﺪﮔﻴﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻏﺮق در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﻤﻴﻖ آﺛﺎر ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻬﻢ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻏﺮب از دﻛﺎرت ﺗـﺎ آﻟﻔـﺮد ﻧـﻮرث واﻳﺘﻬـﺪ‬ ‫ﺷﺪم و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛـﺮدم‪ ،‬اﻣـﺎ ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﻢ در آﻳـﻴﻦ‬ ‫ﻫﻨﺪو روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ درﺳﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﻣﺴﺘﻘﻞ‬ ‫از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺛﺎر رادﻫﺎ ﻛﺮﻳﺸﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ وﻗﺘﻰ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺷﺪ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺎ او آﺷـﻨﺎ ﺷـﺪم و‬ ‫داﺳﻜﻴﻮﭘﺘﺎ و دﻳﮕﺮان روى آوردم‪ .‬ﺑﻮﻳﮋه آﺛـﺎر آﻧﺎﻧـﺪا ﻛﻮﻣﺎراﺳـﻮاﻣﻰ در ﻛﻨـﺎر آﺛـﺎر ﮔﻨـﻮن راﻫﻨﻤـﺎى‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻦ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ دان ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﺘـﺎﺧﺮ‪ ،‬ﻣـﻮرخ ﻫﻨـﺮ و‬ ‫ﻣﺮوج ﻣﺸﻬﻮر ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه‪ ،‬و ﺳﻨﺖ در آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﮔﻨﻮن از اﻳﻦ واژه ﻫﺎ ﻣﺮاد ﻣﻰ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ورود ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ در ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﻮﺳـﺘﻮن در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻨـﻮز ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻰ زود از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﺎن ﺑـﺎ ﻫﻤـﺴﺮ او دوﻧﺎﻟﻮﺋﻴـﺴﺎ ﻛﻮﻣﺎراﺳـﻮاﻣﻰ‬ ‫آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬او ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷـﻮﻫﺮش در آﭘﺎرﺗﻤـﺎن ﺑﺰرﮔـﻰ در ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ و در ﻧﺰدﻳﻜـﻰ ﻣﻴـﺪان‬ ‫ﻫﺎروارد زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل آﻣﺎده ﻛﺮدن آﺛﺎر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺮاى ﭼﺎپ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻨﻴـﺎد ﺑﻠﻴـﻨﮕﻦ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺮوژه اى ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺮگ او ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ ﻛﻪ ﻏﻨﺎى آن از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫آﺛﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در آﻧﺠـﺎ ﻫـﺮ اﺛـﺮ‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ در ﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﻨﺮ و ﻧﻤﺎدﮔﺮاﻳﻰ ﺳﻨﺘﻰ ﻫﻨﺪ )ﻫﻨﺪوﻳﻰ و ﺑﻮداﻳﻰ(‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن و‬ ‫اروﭘﺎﻳﻰ ﻗﺮون وﺳﻄﻰ ﻣﻰ ﺟﺴﺘﻰ‪ ،‬ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻰ‪ .‬ﺧﻮد آﭘﺎرﺗﻤﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ آﺛﺎرى زﻳﺒﺎ در ﻫﻨﺮ ﺳﻨﺘﻰ آراﺳﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً ﻫﻨﺪى ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﺛﺎر اﻳﺮاﻧﻰ و ﭼﻴﻨﻰ و ژاﭘﻨﻰ ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫از آﺛﺎر ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮش را در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﻳﺎرى دارم‪ ،‬آﺛﺎر ﻫﻤـﻪ ﺳـﻨﺖ ﮔﺮاﻳـﺎن از‬ ‫ﺧﻮد ﮔﻨﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان‪ ،‬ﺗﻴﺘﻮس ﺑﻮرﻛﻬﺎرت ﻣﺎرﻛﺮ ﭘﺎﻳﺴﻦ‪ ،‬ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻨﻴﮕﺰ و دﻳﮕـﺮان در‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ او وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮدى ﮔﻤﺎن ﻣﻰ ﻛـﺮدى ﻛـﻪ واﻗﻌـﺎً در ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ ﻫﺴﺘﻰ و از ﻛﺸﻤﻜﺸﻬﺎ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻴﻬﺎى ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺎرﻏﻰ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎرى را در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮔﺬارﻧﺪم‪ .‬ﺷﺒﻬﺎ و ﺗﻌﻄﻴﻼت آﺧﺮ ﻫﻔﺘـﻪ ﺑـﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ ﻣـﻰ‬ ‫آﻣﺪم و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﺮ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ درﺑﺎره ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪم‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﮔﻨﻮن ﺑﻮد و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﺷﻮوان و ﺑﻮرﻛﻬﺎرت ﻛﻪ ﺑﺮاى او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺎر آﻧﻬﺎ را‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻛﺸﻒ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه از ﺧﻼل آﺛﺎر اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎ ﺑﺤﺮاﻧـﻰ‬ ‫را ﻛﻪ ﭼﻨﺎن آﺷﻮب ﻋﻤﻴﻘﻰ در ﺣﻴﺎت دروﻧﻰ ﻣﻦ اﻳﺠﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻘﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻰ اى ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آوردم ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ از آن ﭘﺲ ﻣﺮا رﻫﺎ ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ زﺑﺎن رﻣﺰى‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻪ ﺳﻔﺮى از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺟﻮدى آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ زﺑـﺎن اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ از ﻗﺮآن اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻔﺮى از ﻋﻠﻢ اﻟﻴﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ از داﻧﺴﺘﻦ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻘﻴﻦ و از ﻋﻴﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﻖ اﻟﻴﻘﻴﻦ ﻳﻌﻨﻰ ﺧﻮد ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻘﻴﻦ; از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻈﺮى ﺑﻪ آﺗـﺶ‬ ‫ﺑﻪ دﻳﺪن آﺗﺶ و از دﻳﺪن آﺗﺶ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺘﻦ در آﺗﺶ‪ ،‬ﺳﻔﺮى ﻛـﻪ ﺳـﻴﺮ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻰ ﻣـﻦ را ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻰ‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻰ وﺟﻮد دارد و ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻘﻞ ـ دل و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ وﺣﻰ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ دوران‬ ‫ﻛﻮدﻛﻰ ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺎل دوﺑﺎره زﻧﺪه ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺳﻄﺤﻰ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى‬ ‫ﻧﺎب وﺟﻮد و ﻛﺎرﻛﺮد دروﻧﻰ ﻣﻌﺮﻓﺖ در ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺳﻨﺘﻰ ﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣـﻰ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ‪،‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً آن دﺳﺘﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﺷﻮوان ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻟـﺰوم اﻧﺠـﺎم ﻣﻤﺎرﺳـﺘﻬﺎى ﻣﻌﻨـﻮى در ﻛﻨـﺎر‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻈﺮى ﺗﺄﻛﻴﺪى ﻣﻰ رود‪ ،‬ﻧﻘﺸﻰ اﺳﺎﺳﻰ در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮى ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻰ ام‪ ،‬از ﻫﻤﺎن‬ ‫زﻣﺎن ﻛﻪ ﻧﻮزده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدم ﺗﺎ ﻛﻨﻮن داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻈﺮى ﺣﻘﻴﻘﺖ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻋﻤﻼ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻢ ﻣﺮا از ﻋـﻮاﻟﻢ ﻫﻨـﺪى‪ ،‬اﻓﻼﻃـﻮﻧﻰ و‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ و ﭼﺎﺋﻮﻧﮓ ﺗﺴﻪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﺳـﻼم و ﺗـﺼﻮف ﺳـﻮق داد‪ .‬ﭘـﺲ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ داﻳﺮه ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺸﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ وﻃﻦ ﻋﻘﻠﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ اﻣـﺎ ﭘـﺲ از ﻋﺒـﻮر از‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠﺪد ﻏﺮﺑﻰ و دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺘﻬﺎى ﻋﻤﺪه اى ﻛﻪ در ﺧﺎرج از ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻏﺮب وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﺮﺧﺶ و ﺗﺤﻮل ﻋﻤﺪه اى ﻛﻪ در ﻃﻰ دوران ﻟﻴﺴﺎﻧﺲ در ﺣﻴﺎت ﻋﻘﻼﻧـﻰ ﻣـﻦ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ و‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻣﻦ را ﻳﻚ ﺑﺎر و ﺑﺮاى ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺷﻜﻞ داد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼت داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ام را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺷﺪم ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ واﺣـﺪﻫﺎﻳﻢ در‬ ‫ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺸﺮده اى در زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﺗﺎ ﺣﺪودى ﻻﺗﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ و اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ ﻳـﺎد‬ ‫ﺑﮕﻴﺮم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم داﻧﺸﮕﺎه در ﻛﻼﺳﻬﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى زﻳﺎدى ﺷﺮﻛﺖ ﻛـﺮدم‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻨﺮ ﺷـﺮﻗﻰ ﺑـﻮد و در آن زﻣـﺎن ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻜـﻰ از دﻟﺒﺎﺧﺘﮕـﺎن و ﺷـﺎﮔﺮدان‬ ‫ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ‪ ،‬ﺑﻨﺠﺎﻣﻴﻦ روﻟﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﺷـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ درﺳـﻬﺎى او ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻰ اداﻣـﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎت‬ ‫ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻜﻰ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﺑﺮاى ﻣﻦ زﻣﺎﻧﻰ ﭘﻴﺶ ﻣﻰ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻣـﻦ از آزﻣﺎﻳـﺸﮕﺎه‬ ‫دﻟﮕﻴﺮ ‪ MI T‬ﺑﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻓﻮگ در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﺎﺳﺎﭼﻮﺳﺖ ﻣﻰ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﺳﻼﻳﺪﻫﺎى ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ آﺛـﺎر ﻫﻨـﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪس ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮى و ﻓﻠﺴﻔﻰ در آﻧﺠﺎ ﻣـﻰ ﺷـﺪ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ‬ ‫ﻣﺤﺴﻮﺳﻰ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴـﺎن ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠـﺪد و ﺟﻬـﺎن ﺳـﻨﺖ را درﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ در‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى ﺳﻮزوﻛﻰ درﺑﺎب ذن ﺑﻮدﻳﺴﻢ درﻫﺎروارد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻛﻮاﻳﺮه در ﻫـﺎروارد و‬ ‫‪MI T‬ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻛﻮاﻳﺮه درﺑﺎره ﺟﻴﻮرداﻧﻮ ﺑﺮوﻧﻮ‪ ،‬ﮔﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻛﭙﻠﺮ‪ ،‬آﻳـﺰاك ﻧﻴـﻮﺗﻦ و ﺷـﺎﻟﻮده ﻫـﺎى‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻧﻘﻼب ﻋﻠﻤﻰ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪاً ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﻮاﻳﺮه درﺑﺎب اﻓﻼﻃﻮن ﮔﺮاﻳﻰ‬ ‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم; اﻣﺎ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ و روش ﺷﻨﺎﺧﺘﻰ دﺧﻴﻞ در اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ ﻣﺮﻫﻮن ﺑﺴﻴﺎرى از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎى ﺷﺨﺼﻰ ام ﺑـﺎ او ﻫـﺴﺘﻢ‪ .‬ﻛـﻮاﻳﺮه ﺷـﻢ ﻓﻠـﺴﻔﻰ و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده اى داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺳﺎل ﻫﺎى ‪ MI T‬را ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺑﮕﺬارﻳﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﻬﻤـﻰ ﻛـﻪ ارﻧـﺴﺖ‬ ‫ﻟﻮى ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ از ﺳﻨﻴﻦ ﻛﻮدﻛﻰ ﻣﺠﺬوب ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺳﻨﺘﻰ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻮدم‪ .‬در ﭘﺪى ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻏﺮﺑﻰ ﻋﻼﻗﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم و در ﺳـﺎﻟﻬﺎﻳﻰ ﻛـﻪ در ‪MI T‬‬ ‫ﺑﻮدم در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ آﻧﺠﺎ ﻛﺎر ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻮﺳﻴﻘﻴﻬﺎى ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻏﺮﺑﻰ ﮔﻮش ﺑﺪﻫﻢ و ذاﺋﻘﻪ ﻣﻦ از ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ رﻣﺎﻧﺘﻴﻚ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻰ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺘﻬﻮون و ﺑﺮاﻣﺲ ﺑﻪ دوره ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻮزارت و ﻫﺎﻳﺪن و ﺑﻌﺪ ﻋﻘﺐ‬ ‫ﺗﺮ ﺑﻪ ﻳﻮﻫﺎن ﺳﺒﺎﺳﺘﻴﻦ ﺑﺎخ‪ ،‬ﻫﻨﺪل و ﻳﻮاﻟﺪى و ﺑﻌﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻋﻘﺐ ﺗﺮ ﺑﻪ وﻳﺘﻮرﻳـﺎ و ﭘﺎﻟـﺴﺘﺮﻧﻴﺎ ﮔـﺮاﻳﺶ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺮود ﮔﺮﮔﻮرى را در ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻋﻈﻤـﺘﺶ ﺑـﺮاى ﻋﻤـﻮم‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺗﺤﺼﻴﻠﻢ در ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﺑﻠﻴﻂ ﻓﺼﻠﻰ ﺑﺮاى ﺳﻤﻔﻮﻧﻰ ﺑـﺴﺘﻮن‬ ‫داﺷﺘﻢ و ﻛﻨﺴﺮﺗﻬﺎى زﻳﺎدى را ﺑﻪ رﻫﺒﺮى‪ ،‬ﺳﺮﮔﻴﺌﻰ ﻛﻠﺴﻮﻳـﺴﺘﮕﻰ‪ ،‬ﭘﻴﺮﻣﻮﻧﺘﻴـﻮﻛﺲ و ﭼـﺎرﻟﺰ ﻣـﺎﻧﺶ‬ ‫ﺷﻨﻴﺪم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﻫﻢ ﻣﻰ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﺟﺮاﻫﺎى آرﺗﻮر ﺗﻮﺳﻜﺎﻧﻴﻨﻰ و ﺑﺮوﻧـﻮواﻟﺘﺮ را‬ ‫ﺑﺸﻨﻮم و در ﻛﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻏﺮب در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻔﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻏﺮب روﺣﻰ ﻣﻌﻨﻮى و اﻻﻫﻴﺎﺗﻰ اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﮔﻮﻳﻰ ﻛﻪ اﻳﻦ روح‬ ‫ﭘﺲ از دوره رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻨﺮﻫﺎى ﻏﺮﺑﻰ ﺑﺴﻴﺎر دﻧﻴـﻮى و ﺑـﺮون ﮔﺮاﻳﺎﻧـﻪ ﺷـﺪﻧﺪ ﺑـﻪ ﻣﻮﺳـﻴﻘﻰ‬ ‫ﻛﻼﺳﻴﻚ ﭘﻨﺎه آورده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺗﺎ ﺣﺪودى در ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻏﺮﺑﻰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﻢ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ ﺷـﺪﻳﺪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻣﻮﺳـﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳـﻴﻚ‬ ‫ﻏﺮﺑﻰ ﻣﺮا وادار ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪار ارﻧﺴﺖ ﻟﻮى ﺑﺮوم‪ .‬ارﻧﺴﺖ ﻟﻮى ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ ﺳـﻮﻧﺎﺗﻬﺎى ﭘﻴـﺎﻧﻮى‬ ‫ﺑﺘﻬﻮون و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ در ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در ‪ MI T‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻟﻮى ﻋﻼﻗﻪ اى ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻛﻤﻰ ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﺜـﺎﻏﻮرس ﻣﻮﺳـﻴﻘﻰ ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ دوم ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﻧﺲ ﻛﻴﺴﺮ و دﻳﮕﺮان در آﻟﻤﺎن اﺣﻴﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟـﻮى واﻗﻌـﺎً‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺎد ﺑﻮد و ﺑﺮ آدﻣﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ارﻧﺴﺖ ﻣﻚ ﻛﻠﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﺘﻌﺪدى درﺑﺎره ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺘﺎب اﺳﻄﻮره ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻞ‬ ‫ﻫﻨﺪﻣﻴﺚ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻴﻞ اﺳﺘﺎد ﺑﻮد اﻣﺎ ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ دﻳﺪن ﻟﻮى ﻣﻰ آﻣﺪ ﺗﺎ درﺑـﺎره‬ ‫ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻟﻮى آﻧﻬﺎ را اﺻﻮل واﻗﻌﻴﺖ ﻛﻴﻬﺎﻧﻰ و ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻣﻰ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪.‬‬ ‫ﻟﻮى اﻏﻠﺐ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎرى ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻬﺎى ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﮔﻮﺗﻪ را‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎرى‪ ،‬ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ اﺳﺖ واﻗﻌﺎً درﺳﺖ ﻣﻰ داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻳـﻚ ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮدﻳﻢ و اﺑﻌﺎد دو ﺑﺮج ﻛﻠﻴﺴﺎى ﺟﺎﻣﻊ ﭼﺎرﺗﺮز و ﺧﻮد ﻋﻤـﺎرت را اﻧـﺪازه ﮔـﺮﻓﺘﻴﻢ و‬ ‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﻴﺎس ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ دارﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪازه ﮔﻴـﺮى ﻫـﺎى ﻣـﺎ در ﭘﻴﻮﺳـﺖ ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﺗﻮﻓﻮن ﺳﻴﻤﭙﺴﻮن ﻛﻠﻴﺴﺎى ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺼﺮ ﮔﻮﺗﻴﻚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻟﻮى ﺑﺮﻣﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷـﺎﺧﻪ ﻫـﺎى ﺧﺎﺻـﻰ از‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ ﺑﭙﺮدازم و در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺘـﻮن و ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺳﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ دﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻤﻴﻘﺎً رﻳـﺸﻬﻮار‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ـ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻫﺎرﻣﻮﻧﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ‬ ‫ﻏﺮب ﺧﺼﻮﺻﺎً در دوره ﻫﺎى او‪‬ﻟﻴﻪ آن ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ اى ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ اﻳﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺮﺑﻰ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻰ‪ ،‬ﻫﻨﺪى و در واﻗﻊ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﺻﻮرت ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻓﻼﻣﻴﻨﮕﻮ و ﺳﻠﺘﻴﻚ دارم‪ .‬ﻣﻦ در ﻃـﻰ اﻳـﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﻪ دﻻﻳﻠـﻰ ﺗﻤﺮﻳﻨﻬـﺎى ﭘﻴـﺎﻧﻮ و‬ ‫ﺳﻨﺘﻮرم را رﻫﺎ ﻛﺮدم‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻨﻴﺪن ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺳﻨﺘﻬﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اداﻣﻪ دادم‪ .‬در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻣﻰ ﺳﺎزم ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺳﻜﻮﺗﻰ ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻢ‪.‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻦ از ‪ MI T‬ﺑﻪ ﻫﺎروارد ﺑﺮاى ﮔﺬراﻧﺪن دوره ﻓﻮق ﻟﻴﺴﺎﻧﺲ راﺣﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻛﻼﺳﻬﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى ﻫﺎروارد ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛـﺮدم‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺮاى ﺗﺤـﺼﻴﻼت‬ ‫ﻓﻮق‪ ،‬رﺷﺘﻪ زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ و ژﺋﻮﻓﻴﺰﻳﻚ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدم‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﺎ ﺣﺪودى ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدم ﻛﻪ‬ ‫آﻳﺎ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﻢ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻰ دﻳﮕﺮى ﻏﻴﺮ از ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﺨﻮاﻧﻢ ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻪ و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺑﺮوم‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ روى ﻣﻦ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﻰ رﻳﺎﺿﻰ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻴﺰﻳﻚ آﺷﻨﺎ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮدم ﺑﺎ ﻋﻠﻤﻰ ﺗﻮﺻﻴﻔﻰ ﭼﻮن زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻫﻢ آﺷﻨﺎ ﺷﻮم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺷﻮق ﺗﺤـﺼﻴﻼت ﻓـﻮﻗﻢ را در‬ ‫رﺷﺘﻪ زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ و ژﺋﻮﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﺎ اﺳﺘﺎدان ﻣﺸﻬﻮرى‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎرﻟﻨﺪ ﺑﻴﻠﻨﻴﮕـﺰ و ﻓﺮاﻧـﺴﻴﺲ ﺑﻴـﺮچ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاى دوﺳﺎل دﺳﺘﻴﺎر او ﺷﺪم‪ ،‬آﻏﺎز ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻠﻮرﻧﮕﺎرى و اﻗﻴﺎﻧﻮس ﺳﻨﺠﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛـﻪ ﺳـﻄﺤﻰ دﻳﮕـﺮ از زﻳﺒﺎﻳﻴﻬـﺎى‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻛﻮدﻛﻰ ﺑﺪان ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدم ﺑﺮ ﻣﻦ آﺷﻜﺎر ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬واﺣـﺪ ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ اى ﻫـﻢ در‬ ‫دﻳﺮﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ داﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻠﻰ ﺑﺮاى ﻣﻦ از ﺑﺴﻴﺎرى ﺟﻬﺎت آزاردﻫﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋـﺪم‬ ‫ﺗﺪاوﻣﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎى دﻳﺮﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻰ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﺎد ﻣﺎ ﻛﺎﻣﻼ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﺪ و او آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﺒﻬﻢ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻰ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻰ داد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻫﻢ آن‬ ‫ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﻰ ﺗﻮان ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ درﺑﺎب اﻳﻦ ﻓﺮﺿـﻴﺎت‬ ‫ﺳﻮال ﻳﺎ ﺑﺤﺜﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﺮﻳﻌﺎً درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ داروﻳﻨﻴﺴﻢ ﺑـﻴﺶ از آﻧﻜـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻋﻠﻤـﻰ‬ ‫ﮔﺸﻮده ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮى و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺛﺒﺎت ﻋﻠﻤﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﺒﻪ دﻳﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﻣﻜﻤﻞ ﻏﻮر ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻦ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺷﺪه و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻧﮕﻴﺰه ﻣﺮا ﺑﺮاى اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ‬ ‫و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭙﺮدازم ﻗﻮﻳﺘﺮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻄﺎﻫـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ در ﻗـﺮون‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ رخ داده اﺳﺖ در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻢ اﻳﻦ روزﮔﺎر ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳﻢ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻼﻗـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻢ و دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﺠﻮﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﭼﺮا ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺴﺘﺮﺷﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻰ درﺑﺎره ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدم اﻣـﺎ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼ از ﭼﻨﮕﺎل ﻋﻠﻢ زدﮔﻰ و ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﻋﻠﻤﻰ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮدم و ﺑﻪ ﺟﺎى اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎره‬ ‫ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻛﺸﻒ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺳـﻨﺘﻰ ﺷـﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺣﺘﻰ در زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در داﻧﺸﻜﺪه زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ اﺧﺬ واﺣﺪﻫﺎﻳﻰ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎرد ﻛﻮﻫﻦ ﻛﺮدم و در ﺳـﺎل ‪ 1956‬ﭘـﺲ از درﻳﺎﻓـﺖ درﺟـﻪ ﺗﺨـﺼﺺ در ژﺋﻮﻓﻴﺰﻳـﻚ و زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﻜﺪه آﻣﻮزﺷﻰ اى رﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺟﻮرج ﺳـﺎرﺗﻦ آن را ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻦ ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ واﻳﺪﻧﺮ دﻓﺘﺮى داﺷﺖ و ﻣﺠﻠـﻪ اﻧﺠﻤـﻦ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪ I sis ،‬را از آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎرى از اوﻗﺎﺗﻢ را ﺑﺎ ﺳﺎرﺗﻦ ﻛﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺰرﮔﻰ‬ ‫در ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻮد ﻣﻰ ﮔﺬارﻧﺪم و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ او از ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ را ﻗﺒـﻮل ﻧﺪاﺷـﺘﻢ‬ ‫ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ام را ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻰ او ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ .‬وﺟﻬﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ او‪ ،‬ﺑـﺮاى‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮا ﺟﺬب ﺧﻮد ﺳﺎزد ﻛﺎﻓﻰ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﭘﺮوژه رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ام را آﻏﺎز ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺳـﺎرﺗﻦ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ و ﻛﺎرﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺮﻧﺎردﻛﻮﻫﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻣﻴﻠﺘﻦ ﮔﻴﺐ و ﻫﺮى وﻟﻔﺴﻦ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آن ﻛﺎر ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﻮد و در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻢ‪ ،‬ﺑﻬـﺮه ﻛـﺎﻣﻠﻰ از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ ﺑـﻰ ﻫﻤﺘـﺎى‬ ‫واﻳﺪﻳﺰ ﺑﺮدم‪ ،‬ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم زﻳﺮ و ﺑﻢ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺎق ﺧﻮاب ﺧﻮد ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ داﻧﺸﻜﺪه ﻛﻮﭼﻜﻰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى داﺷـﺖ و ﺧﻴﻠـﻰ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﻦ دﺑﻴﻮس‪ ،‬اوِرت ﻣﻨﺪﻟﺴﻦ‪ ،‬ﺷﻴﮕﺮﻳﻮ ﻧﺎﻛﺎﻳﺎﻣﺎ و ﺟﻮرج ﺑﺎ ﺳﺎﻻ در زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﺎى ﺗﺨﺼـﺼﻰ‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻰ درﺑـﺎره ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻋﻠـﻢ و روش‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ در آﻧﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻰ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻛﺎرم را ﺑﺮ ﻋﻠـﻮم اﺳـﻼﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﺎرﺗﻦ در ﻫﺎروارد ﻣﺘﺨﺼﺼﻰ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﺳﺎرﺗﻦ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن دﻳﮕﺮ را آﻣﻮزش داده ﺑﻮد; ﻳﻌﻨﻰ آﻳﺪﻳﻦ ﺳﺎﻳﻴﻠﻰ ﻣﻮرخ ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺮك در ﻋﻠـﻮم ﻧﺠـﻮم‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ دوم از ﻃﺮﻳﻖ دوﻟﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﺎروارد ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﻠﻢ را ﻧﺰد اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪.‬‬ ‫آﻳﺪﻳﻦ ﺳﺎﻳﻴﻠﻰ اﻳﻦ ﺑﺨﺖ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﺶ را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﺎرﺗﻦ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣـﻦ ﻣﺠﺒـﻮر‬ ‫ﺷﺪم ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻰ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻋﻠﻢ را ﺑﺎ ﻛﻮﻫﻦ‪ ،‬ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬ ‫ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻰ را ﺑﺎ وﻟﻔﺴﻦ و ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن ﻋﻤﻮﻣﻰ اﺳﻼم را ﺑـﺎ ﮔﻴـﺐ ﺧﻮاﻧـﺪم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻢ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ اداﻣﻪ دادم و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻰ از ﭼﻬﺎر ﺣﻮزه اى ﻛﻪ ﺑـﺮاى آزﻣـﻮن دﻛﺘـﺮى‬ ‫ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﮕﻞ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎروارد در آن روزﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن واﻳﺘﻬﺪ و وﻳﻠﻴﺎم ﻫﻮﻛﻴﻨﮓ ﻋﻮض ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ در ﺣﺎل ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻮد و ﺣﺘﻰ ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﻣﺠـﺴﻤﻪ راﻟـﻒ‬ ‫واﻟﺪو ارﺳﻮن از داﺧﻞ داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ ﻧﺎم او را ﺑﺮ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﺳﺘﺎدان ﺑـﺴﻴﺎرى‬ ‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﻛﺎﻧﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﻴﺶ از او ﭼﻴﺰ ﺟﺎﻟﺒﻰ در ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻼ آن ﭼﻴﺰى ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺟﺴﺖ و ﺟـﻮﻳﺶ ﺑـﻮدم ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل دو واﺣـﺪ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ اروﭘﺎﻳﻰ در داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮔﺮﻓﺘﻢ و اﻟﺒﺘـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ واﺣـﺪﻫﺎﻳﻢ را درﺑـﺎره اﻓﻼﻃـﻮن و‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﮔﺬارﻧﺪم‪.‬‬ ‫اﺻﻠﻰ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻦ ﺑﺎ داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻟﻔﺴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ زﺑﺎﻧﺪاﻧﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺧـﺼﻮﺻﺎً از‬ ‫ﺣﻴﺚ زﺑﺎﻧﻬﺎى ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻳﻌﻨﻰ ﻋﺮﺑﻰ‪ ،‬ﻋﺒﺮى‪ ،‬ﻻﺗﻴﻦ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺑـﻮد و ﺷـﻢ ﻓﻠـﺴﻔﻰ و‬ ‫ﻛﻼﻣﻰ ﺑﺎﻻﻳﻰ ﻫﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﻛﻼﺳﻬﺎى او درﺑﺎره ﻓﻴﻠﻮن‪ ،‬آﺑﺎى ﻛﻠﻴـﺴﺎ و اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﺷـﺮﻛﺖ ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدم و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ او ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﺎوران اﺻﻠﻰ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﺑـﻮد زﻣـﺎن زﻳـﺎدى را ﺑـﺎ او ﻣـﻰ ﮔﺬارﻧـﺪم‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻰ درﺑﺎره ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﻮد و ﻧﻔـﺲ ﻣـﻰ ﺗﻮاﻧـﺴﺖ در ﺑـﺴﻴﺎرى از‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﺎى آن ﻛﻤﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻰ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ ﺑـﻮد‬ ‫وﻟﻔﺴﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻨﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‪ ،‬اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻳﻬﻮدى و ﻗﺮون وﺳﻄﺎى ﻣﺴﻴﺤﻰ را ﺑﻪ ﺟﺪ ﻣـﻰ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎى اﺻﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰ آورد و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺟﺪﻳﺪ اروﭘﺎﻳﻰ را‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻬﺮﻫﺎﻳﻰ ﻣﻨﺸﻌﺐ از آن درﻳﺎﭼﻪ اﺻﻠﻰ ﻣﻰ داﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﻃﻐﻴﺎﻧﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻋﺪم ﻓﻬﻢ رﻳﺸﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﺣﻮزه ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اى‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ درﺑﺎره ﺷﻴﻮه ﻫﺎى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺑـﺎب آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻬﻢ درﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣـﺪ و ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﻣـﻼك و ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎى ﻏﺮﺑـﻰ در ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫ﻫﻤﺨﻮاﻧﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬وﻟﻔﻨﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﭼﺮﺧـﺸﻰ ﻛـﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در داﻧﺸﻜﺪه روى داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺎد ﺑﻮد و از روﻳﻜﺮد ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در آﻧﺠـﺎ ﻣـﻰ ﮔﺬﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻼ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎرد ﻛﻮﻫﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در ﺑﺎب ﻧﻴﻮﺗﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺠﺎﻣﻴﻦ ﻓﺮاﻧﻜﻠﻴﻦ و اﻧﻘﻼب ﻋﻠﻤﻰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻼﻗﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬او ﺳﻮاى اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ رﻫﻴﺎﻓﺘﻰ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻋﻠﻢ در ﻏﺮب آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻜﻤﻞ ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎى درﺧﺸﺎن ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﺳـﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ در ‪ MI T‬ﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫واﺳﻄﻪ رﻳﺎﺳﺘﺶ ﺑﺮ داﻧﺸﻜﺪه ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﺳـﺎرﺗﻦ‪ ،‬آرﺷـﻴﻮﻫﺎى ﺳـﺎرﺗﻦ و ﻳﺎدداﺷـﺘﻬﺎى ﮔـﺴﺘﺮده‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﻰ اى را ﻛﻪ او درﺑﺎره ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﮔﺮد آورده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮﻣﻦ ﮔـﺸﻮد‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺷﺨـﺼﺎً‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻢ آن روز ﺑﻮد و ﻣـﺮا ﺗـﺸﻮﻳﻖ‬ ‫ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻌﻰ ﻛﻨﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﺧﻮد او ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬ ‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻦ در آن زﻣﺎن ﺗﺤﺖ اﺷﺮاف او اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻴـﺐ اﺳـﻼم‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎرى او را ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﻼم ﺷﻨﺎس ﻣـﻰ داﻧـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﻛﻨـﻮن ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ زﺑﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺗﻬﺎﺟﻢ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺎل ﺳﻮﺋﺰ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد از آﻛﺴﻔﻮرد ﺑـﻪ ﻫـﺎروارد آﻣـﺪ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻰ ﻛـﻪ ﮔﻴـﺐ ﺑـﻪ ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ ﺑﺮآﻣـﺪ‪ ،‬ﺗﻌـﺪادى از‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻛﺘﺮى اش و ﺟﻤﻊ دﻳﮕﺮى را ﻛﻪ ﮔﺮد او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد آورد‪ .‬ﺑﻪ ﻟﻄـﻒ ﮔﻴـﭗ‪ ،‬ﻫـﺎروارد‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ در آﻣﺮﻳﻜﺎ را داﺷـﺖ و ﺑـﺴﻴﺎرى از داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن در ﺳـﻤﻴﻨﺎرﻫﺎى او‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﻌﺪاً ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺸﻬﻮرى در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻟﺌﻮرﻧﺎردﺑﻴﻨﺪر‪ ،‬وﻳﻠﻴﺎم ﭘﺎﻟﻚ‪ ،‬اﻳﺮا ﻻﭘﻴﺪوس‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻮم ﮔﻴﺮ‪ ،‬روﺑـﺮت ﺣـﺪاد‪ ،‬اﺳـﺘﻮارت ﻛـﺮى‬ ‫واﻟﺶ‪ ،‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ آﻗﺎﺧـﺎن‪ ،‬ﻗﻴـﺼﺮ ﻓـﺮح‪ ،‬ﻣﺎرﺷـﺎل ﻫﻮدﻣـﻮن‪ ،‬ﻣﻨـﻮﻫﻴﻢ ﻣﻴﻠـﺴﻦ‪ ،‬ﺟﻴﻤـﺰ ﮔﻮﻳﺘﺰﻳـﻚ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻰ ﺷﺎﺑﺎن‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ اﻳﺒﻴﺶ و ﺑﺴﻴﺎرى دﻳﮕﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪو ﺑﻴﺸﺘﺮ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎى ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و ﻧﻬﺎدﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﮔﻴﺐ درﺑـﺎره آﻧﻬـﺎ ﺳـﻤﻴﻨﺎرﻫﺎى‬ ‫ﻋﻤﻴﻘﻰ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﺎر ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﻫﻤﻮاره از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﺾ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻟﻰ‪،‬‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻏﺮﺑﻰ را ﻧﻤﻮدار ﻣـﻰ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻣـﺸﺎﺟﺮاﺗﻰ درﺑـﺎره ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺑﺎب اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺼﻮف در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم داﺷﺘﻴﻢ و ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﻰ ﻛـﺮدم ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻢ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻈﺮ او را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻢ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮى ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً در ﻣﻘﺪﻣـﻪ اى ﻛـﻪ او ﺑـﻪ ﺧﻮاﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻮدش ﺑﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎى ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در واﻗﻊ ﻣﺘﻦ ﺑﺎزﻧﮕﺮى ﺷﺪه رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد آن را در ﺳﺎل ‪ 1964‬ﺑﻪ‬ ‫ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ از ﮔﻴﺐ ﭼﻴﺰﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﻫﻢ درﺑﺎره روﺷﻬﺎى ﻏﺮﺑـﻰ ﺗﺤﻘﻴـﻖ درﺑـﺎب اﺳـﻼم و‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در ﺑﺎب ﭘﻮﻳﺎﻳﻰ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم آﻣﻮﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺐ در ﻋﺮﺑﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻫﻢ واﻗﻌﺎً اﺳﺘﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از وﻗﻔﻪ اى ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻮدﻛﻰ ﻣﻦ در‬ ‫ﻳﺎدﮔﻴﺮى ﻋﺮﺑﻰ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد در ﻫﺎروارد دوﺑﺎره ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮى ﻋﺮﺑﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﮔﻴﺐ ﺳﻤﻴﻨﺎر ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ‬ ‫اى درﺑﺎره ﻣﻘﺪﻣﻪ »اﺑﻦ ﺧﻠﺪون« و ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﻰ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺮﻛﺖ در آن ﻟﺬت ﺑﺨﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻮزه ﻣﺮﻫﻮن اوﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻋﺮﺑﻰ را در ﻫﺎروارد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ ﺑﺨـﻮاﻧﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﮔﺎﻫﻰ وﻟﻔﺴﻦ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺘﻮن ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻋﺮﺑـﻰ‬ ‫ﻧﺰد اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺳﻨﺘﻰ اداﻣﻪ دادم ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺗﺴﻠﻄﻰ ﺟﺪى ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻰ ﭼﻨﺪ از دﻳﮕﺮ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻫﺎروارد ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻜﺮى ﻣﻦ اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻛﻨﻢ; از ﺟﻤﻠﻪ ورﻧﺮﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ او درﺑﺎره »ﭘﺎﻳﺪﻳﺎ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ‬ ‫و دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻳﺶ در ﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪ او‪‬ﻟﻴﻪ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺬاب ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از او آرﺗﻮر ﻧـﺎك ﻛـﻪ‬ ‫آدم ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻏﺮﻳﺒﻰ ﺑﻮد و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﻠﻨﻰ را درس ﻣﻰ داد‪ .‬او ﻣﺘﺨـﺼﺺ در زﻣﻴﻨـﻪ ﻫﺮﻣـﺴﻰ ﮔﺮﻣـﻰ و‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در ﺑﺎب ﻳﻮﻧﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑﺮﺧـﻰ از واﺣـﺪﻫﺎﻳﻢ را ﺑـﺎ او ﮔﺬارﻧـﺪم‪ .‬او ﻳﻜـﻰ از‬ ‫ﻣﻤﺘﺤﻨﻴﻦ اﻣﺘﺤﺎن دﻛﺘﺮى ﻣﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺠﺎﻣﻴﻦ روﻟﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن درﺳـﻬﺎى روﺷـﻨﮕﺮى در‬ ‫ﺑﺎب ﻫﻨﺮ ﺷﺮﻗﻰ در ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻓﻮگ ﻣﻰ داد و ﺣﺎل ﻣﺎ دﻳﮕﺮ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﺑﻰ ﺷﺪه ﺑـﻮدﻳﻢ‪ ،‬دوﺳـﺘﻰ اى‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺘﻰ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺣﻮزه اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻛﺎر ﻣـﻰ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫داﺷﺘﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ از ﻫﻤﻪ رﻳﭽﺎرد ﻓﺮاى ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺣﺘﻰ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﺎروارد ﺑﻴﺎﻳﻢ‬ ‫ﺑﺎ او دوﺳﺖ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ واﺣﺪى را ﺑﺎ او ﻧﮕﺬارﻧﺪم‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻰ دﺳـﺘﻴﺎر او در ﺗـﺪرﻳﺲ ﺑـﻮدم و ﻣـﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮى ﻧﻈﺮى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ در ‪ 1955‬دﺳﺘﻴﺎر او ﺑﻮدم و از ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫ﻣﻦ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎرى ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﺧﺎﻧـﻪ ﻛﻴﺮﻛﻼﻧـﺪ‪ ،‬اﺳـﺘﺎد راﻫﻨﻤـﺎ‬ ‫ﺷﺪم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑﻮدم اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬دوﺳﺘﻰ ﻣﻦ و ﻓﺮاى ﺣﺘـﻰ ﭘـﺲ از ﺗـﺮك‬ ‫ﻫﺎروارد اداﻣﻪ داﺷﺖ و وﻗﺘﻰ او ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ آﺳﺘﺎﻳﻰ آرﺗﻮ آﭘﻬﺎم ﭘﻮپ در ﺷﻴﺮاز ﺷﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬ ‫را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺴﺘﻘﻞ دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ارﻳﻚ ﺷﺮو‪ ،‬در ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﻨﺮ اﺳـﻼﻣﻰ ﮔﻨﺠﻴﻨـﻪ ﻓـﻮگ‬ ‫ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺖ و در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ او دوﺳـﺘﻰ‬ ‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى ﺑﻴﻦ ﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﻦ از ﻃﺮﻳﻖ او‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳـﺎ ﻏﻴﺮﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از ﺟﻤﻠﻪ رﻳﭽﺎرد اﻳﺘﻨﮕﻬﺎوران‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻜﺘﻪ اى ﻫﻢ در ﺑﺎب ﻫﻨﺮى ﻛﺴﻴﻨﺠﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در ﻫﺎروارد اﺳﺘﺎد ﺑـﻮد ـ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﺑﻰ اﻋﺘﻨﺎﻳﻰ اى ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﺳﻴﺎﺳﻰ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام از‬ ‫واﺣﺪﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺘﻢ و ﻧﻪ در ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ .‬اﻣﺎ او ﻣـﺪﻳﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ‬ ‫اى ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺎدان و ﻓﻌﺎﻻن ﻣﺸﻬﻮر ﺳﻴﺎﺳﻰ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﺧـﺎرﺟﻰ در‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﺎروارد دﻋﻮت ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ در اﺟﺮاى دو ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎﻧﻰ دﺳـﺘﻴﺎر او ﺑـﻮدم‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫زﻣﺎن راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﻦ در ﺑﺎب ﻣﺸﺎﺟﺮات ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻋﻘﻼﻧﻰ ﺷﺮق و ﻏـﺮب‬ ‫ﺑﺎ او ﺑﺤﺜﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﻛﺮدم‪ .‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ او ﻣﺸﺎور اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻠﻰ و ﺑﻌﺪ وزﻳﺮ دوﻟﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن دﻳﺪارﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ او از اﻳﺮان داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻦ از او دورى ﻣﻰ ﮔﺰﻳﺪم‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻤﻰ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ در ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺳﻴﺎﺳﻰ داﺧﻞ ﺷﻮم‪ ،‬اﻣﺎ در ﻃﻰ دﻳﺪارﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﻛﻪ او از اﻳﺮان ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎر‬ ‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدﻳﻢ و دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺜﻬﺎى ﻧﻈﺮى ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﭘﻰ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻰ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺴﻴﺎرى از ﺷﺨـﺼﻴﺘﻬﺎى ﺧـﺎرﺟﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺧﺎرﺟﻰ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ از اﻳﻨﺎن ﺑﻌﺪاً ﺷﻬﺮﺗﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ ﻛﻪ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻓﻜﺮ اوﻟﻴﻪ ﻛﺘﺎب ﻏﺮﺑﺰدﮔﻰ را ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﻧﻜﻪ ﻛﺘـﺎب ﺑـﻪ ﻛﺸﻤﻜـﺸﻬﺎى ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻏﺮب ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدى ﺑﺮ اﻧﻘﻼﺑﻴـﻮن اﻳـﺮان در دﻫـﻪ ﻫﻔﺘـﺎد ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬او در‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﻮﻻت ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻰ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑـﺎ او در ارزﻳـﺎﺑﻰ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮى ﻓﻠﺴﻔﻰ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺷﺮق و ﻏﺮب اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺣﺎل ﻣﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ در ﻛﺘﺎب او اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در ﻫﺎروارد ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻴﻦ ﻣـﻦ و ﺑﺮﺧـﻰ از ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﻫـﺎى ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در زﻣﻨﻴﻪ ﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ اﺛﺮ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠـﻪ واﻟﺘـﺮ ﮔﺮوﭘﻴـﻮس‪،‬‬ ‫ﻣﺆﺳﺲ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺎ وﻫﺎوس ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ و ﻣـﻦ ﺑـﺎ او ﺑﺤﺜﻬـﺎﻳﻰ درﺑـﺎره‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻌﻤﺎرى و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﻨﺎى اﻧﺘﺰاع در ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ و ﻫﻨﺮ ﺟﺪﻳﺪ داﺷﺘﻢ و اﺳﺘﺎد ژاﭘﻨﻰ ذن‪ ،‬ﺷـﻰ‬ ‫ﻧﻰ ﺷﻰ ﻫﻴﺴﺎﻣﺎﺗﺴﻮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى او درﺑﺎره ذن ﻳﺎدآور درﺳﻬﺎى ﺳﻮزوﻛﻰ ﺑﻮد و ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﻛﻪ داﻧﺶ اﻧﺪﻛﻢ را در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻰ از آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا در ژاﭘـﻦ ﻫـﺴﺖ و‬ ‫در آن زﻣﺎن ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻏﺮﺑﻰ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻖ ﺑﺨﺸﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑﻮدم ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﻪ اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮدم ﻛﻪ از ‪ MI T‬و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﻣﻦ ﻣﺎ ژاك ﻣﺎرﻳﺘﻴﻦ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻣـﻦ واﺣـﺪ ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ اى را در ﺗـﺎرﻳﺦ و‬ ‫ﺗﻤﺪن اروﭘﺎى ﻗﺮون وﺳﻄﻰ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﺎرﻟﺰ ﻫﻮﻟﺖ ﺗﺎﻳﻠﺮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﺷﺪ ﮔﺬارﻧﺪم و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ و‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻰ آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎرى را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ; ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎى ﻣـﻮرﻳﺲ‬ ‫دووﻟﻒ‪ ،‬ﻓﺮﻧﺎﻧﺪ ﻓﻦ اﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮﮔﻦ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﺎرﻳﺘﻴﻦ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى اﺗﻴﻦ ژﻳﻠﺴﻮن ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﺎ او دو‬ ‫ﺳﺘﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﺑﻮﻳﮋه وﻗﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻰ از اﻋﻀﺎى ﻫﻴﺄت ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻨﺪه ﻛﻨﮕﺮه اى ﻛﻪ در ﺑﺎب‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﻰ ﺑﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪم‪ .‬او ﻫﻢ اﺳﺘﺎد ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻮد و ﻫـﻢ در ﺳـﻨﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻰ اى رﻳـﺸﻪ‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪ .‬ژﻳﻠﺴﻮن در ﺟﻬﺎن اﻳﻤﺎن ﻣﻰ زﻳﺴﺖ ﻧﻪ ﺷﻚ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬـﺎى‬ ‫ﺑﺰرگ او در اﺣﻴﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻮﻣﺎﻳﻰ در ﻗﺎﻟﺒﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪاً ﺑـﺮاى اﺣﻴـﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن وﻓﺎدار ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﻨﺘﻰ اش اﻧﺠﺎم دادم‪ ،‬ﻛﻤﻚ ﺑﺴﻴﺎر رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻮﻓﺮ داوﺳﻮن ﻣﻮرخ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻫﻢ در آن زﻣﺎن در ﻫﺎروارد ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﻳﺎرى ﻛﺮد ﺗﺎ ﻓﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮى از اروﭘﺎى ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺤﺪوده ﻫﺎروارد ﻣﻰ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آﺛﺎر ارﻳﻚ ﮔﻴﻞ و اﻳﺠﺎد راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﻞ ﻣﻰ‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﺮ ﻣﺴﻴﺤﻰ را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ اى ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣـﺮوز اداﻣـﻪ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬ ‫‪ 1957‬در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻰ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم ﻛﻪ در ﺗﻴﻮﻣﻠﻴﻠﻴﻦ ﻣﺮاﻛﺶ و در ﻳﻚ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻰ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﺑﺮﮔـﺰار‬ ‫ﺷﺪ و درﺑﺎره ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن اﺳﻼم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺮاى او‪‬ﻟـﻴﻦ ﺑـﺎر ﺑـﺎ ﻟـﻮﻳﻰ‬ ‫ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن و ﻟﻮﻳﻴﺲ ﮔﺎرد‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬در ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑـﺰرگ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴـﻚ ﻛـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ اﺳـﻼم ﺷﻨﺎﺳـﺎن‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﺮدوى اﻳﻨﻬﺎ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻣﺮﮔـﺸﺎن ﺗـﺪاوم ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬و ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﮔـﺎرده‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺳﺎل ﺑﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻛﻼﻣﻰ اش ﺑﺎ ﻣﻦ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑـﻪ ﺧـﺼﻮص ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﻋﺮﻓﺎن اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﻴﻮﻣﻴﻠﻴﻦ او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ درﺑـﺎب ﮔﻔﺘﮕـﻮى ﻣﻴـﺎن ادﻳـﺎن از‬ ‫ﺟﻨﺒﻪ اﺑﻌﺎد ﻛﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺷﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در آن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫در ﺗﻴﻮﻣﻴﻠﻴﻦ ﺑﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺸﻬﻮر داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﻞ ﻧﻮرﺗﺮوپ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم ﻛـﻪ ﺑﺤﺜﻬـﺎى او در ﺑـﺎب ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻬﻤﻰ را در ذﻫﻦ ﻣﻦ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ; ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻰ ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ از ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل دﺧﻠﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ آﺷﻨﺎﻳﻰ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺴﻮى و ﻋﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈـﺮه ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻗﺎره اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﺨـﺸﻬﺎى ﻓﺮاﻧـﺴﻪ زﺑـﺎن ﺳـﻮﻳﻴﺲ و‬ ‫ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﺤﺪود ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬در ﻃﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑﻮدم ﮔﺎﻫﻰ در اروﭘـﺎ ﻣـﺴﺎﻓﺮت ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدم و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎى ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮﻳﺲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ رواﺑﻂ ﻓﻜﺮى ﻣـﻦ ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ ﺑﺮاى ﺷﺮﻛﺖ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎ و دﻳﺪار ﺑﺎ ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪ ﺳـﻮرﺑﻦ ﻣـﻰ‬ ‫رﻓﺘﻢ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ دﻳﺪار و ﮔﻔﺘﮕﻮ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻟﻮﻳﻰ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ‬ ‫در ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﺟﻨﮓ اﻟﺠﺰاﻳﺮﻳﻬﺎ ﺑﺮاى اﺳﺘﻘﻼل و ﻛﻤﻰ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮﮔﺶ در ﭘﺎرﻳﺶ او را ﻣﻼﻗﺎت ﻛـﺮدم و‬ ‫ﻫﻨﺮى ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺰودى ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ و ﮔﻮﺳـﺘﺎوﺑﺮﮔﺮ‪ ،‬ﮔﻮﺳـﺘﺎو ﺑﺎﺷـﻼر‪ ،‬ﮔﺎﺑﺮﻳـﻞ ﻣﺎرﺳـﻞ‪،‬‬ ‫ﮔﺴﻨﻮن وﻳﺖ‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ ﭘﻴﻮج و ﺷﻤﺎر دﻳﮕﺮى از ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻋﻤﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً آﻧﺎﻧﻰ ﻛﻪ در‬ ‫ﺣﻮزه ﻫﺎى اﻳﺮان و اﺳﻼم ﻛﺎر ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ژان ﭘﻴـﺮ ﻣﻨﺎﺳـﻜﻪ‪ ،‬اﻣﻴـﻞ ﺑﻨﻮﻧﻴـﺴﺖ روﺟـﺮ‬ ‫آرﻧﻮﻟﺪز‪ ،‬ﻛﻠﻮد ﻛﺎﻫﻦ و ژﻳﻠﺒﺮ ﻻزار‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از اﻳﻦ دﻳﺪارﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ داﺷﺘﻢ‪ ،‬از ‪ 1957‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در اروﭘـﺎ آﺷـﻨﺎﻳﻰ ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم‪ .‬در اﺑﺘﺪا و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺘﻬـﻮف‬ ‫ﻣﺸﻮوان ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ داﻧﻰ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺗﺎزﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ در ‪ 1998‬دوﺳﺘﻰ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى ﺑﺎ او‬ ‫داﺷﺘﻢ و ﺗﻴﺘﻮس ﺑﻮرﻛﻬﺎرت‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﻬﻤﻰ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎً در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻬـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻰ ﺳـﻨﺘﻰ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﻫﻨﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮﭘﺎﻟﻴﺲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﻮداﺋﻴﺎن ﺗﺒﺖ آﺷﻨﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫و ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻴﻨﮕﺰ از ﺑﺮ ﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﻼم ﺳﻨﺘﻰ و ﺗﺼﻮف در ﻏـﺮب ﻛـﻪ ﻣـﻦ و او در ﻃـﻮل‬ ‫ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬دوﺳﺘﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﻳﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻛﻨﺎر ﻧﻔﻮذ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ اﺷﺨﺎﺻـﻰ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﻮن و ﻛﻮﻣﺎرﺳﻮاﻣﻰ ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮى ذﻫﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻰ ﻣﻰ ﺗﻮان ﻧﺎم ﻛﺲ دﻳﮕﺮى‬ ‫را ﺑﺮد ﻳﺎ در ﺑﺎب ﺗﺄﺛﻴﺮات آﻧﻬﺎ ﮔﺰاف ﮔﻮﻳﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1957‬و ‪ 1958‬را در ﻣﺮاﻛﺶ ﮔﺬارﻧﺪم‪ .‬اﻳﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎ در ﻛﻠﻴـﺖ‬ ‫ﺣﻴﺎت ﻋﻘﻼﻧﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﻣﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺟﻬـﺖ ﮔﻴـﺮى ﻓﻠـﺴﻔﻰ و‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻣﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﻬﺎﻳﻰ ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻣﻦ ﺗﺼﻮف را ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﻘﻼً درك ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻮداً آن‬ ‫را ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﺗﺼﻮﻓﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻐﺮب و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ دودﻣﺎن ﻣﻌﻨﻮى اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ اﻟﺠﺰاﻳﺮى‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﻟﻌﻠـﻮى‬ ‫و ﺷﻴﺦ ﻋﻴﺴﻰ ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻰ و وﺟﻮدى ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاى ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺑﻌـﺪ‬ ‫رﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻣﺮا در ﺟﻬﺎن ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻰ و اﻳﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺖ اﺷﺮاﻗﻰ دروﻧـﻰ‬ ‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺳﺎزوار »ﻣﻨﻄﻖ و اﻣﺮ ﻣﺘﻌﺎل« ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻰ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﺷﻮوان اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻊ‬ ‫وﺿﻮح و ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻴﻬﺎى ﻋﻘﻼﻧﻰ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻰ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺧﻴﺮﮔﻰ ﻣﺮا ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻠﻰ و ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل در ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻨﺘﻰ اﻳﻦ واژه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺮد; ﺣﻘﻴﻘﺘﻰ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در‬ ‫ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻰ ﺧﻮد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻫﻢ ﻏﺮب اﺳﻜﻨﺪراﻧﻰ و ﻳﻮﻧـﺎﻧﻰ و ﻫـﻢ ﻣـﺴﻴﺤﻰ و در آﻳـﻴﻦ‬ ‫ﻫﻨﺪو دﻳﻦ ﺑﻮدا‪ ،‬ﺷﺮق ﻗﺪﻳﻢ و ﺷﺮق دور ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬و ﺟﺰ ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﺑﺎﻃﻨﻰ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻗﺒ‪‬ﺎﻟﻪ و‬ ‫آﻳﻴﻦ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن اﻳﺮاﻧﻰ ﻫﻢ آن را در ﺑﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻤﺪه ﻓﻠﺴﻔﻰ اى ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻰ ﻋﻤﺮ ﻣﻦ ﺻـﺮف‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺴﻂ آن ﻫﺎ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﻮت ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎوش ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ در اﺑﻌﺎد ﻣﺘﻨﻮع‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ ‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻴﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﻏﺮﺑـﻰ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻃﺮق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از روش ﻣﺴﻠﻄﻰ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﻣﺒﺘﻨـﻰ اﺳـﺖ‬ ‫)و از ﺑﺴﻴﺎرى از آﺛﺎر ﭘﻴﺮ دو ﻫﻢ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ( و ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺑﺪاع آﻧﭽـﻪ ﻣـﻦ روش ﺷﻨﺎﺳـﻰ اﺻـﻴﻞ‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﻃﺮح و ﺑﻴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮى از ﻛﻞ ﺳﻨﺖ ﻋﻘﻼﻧـﻰ‬ ‫اﺳﻼم ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺼﻮف; ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻋﻠﻮم ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻛﺮدن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب از ﻣﻨﻈـﺮ‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻋﻘﻼﻧﻰ اﺳﻼم و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻋﻘﻼﻧﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ‪ ،‬در ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﺸﻤﻜﺸﻬﺎى ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺷﺮق و ﻏﺮب و ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎى ﻣـﻦ در ﻃـﻰ اﻳـﻦ ﭼﻬـﺎر دﻫـﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﻛﻮﺷﺸﻬﺎﻳﻰ ﺑﻮده اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاى ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﻘﻮﻻﺗﻰ ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ آﻧﻬـﺎ ﭘﻴـﺸﺘﺮ در ﻃـﻮل دوران ﺗﺤـﺼﻴﻠﻢ در‬ ‫ﻫﺎروارد در ذﻫﻨﻢ ﻣﻦ ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻐﻠﻪ ﻋﻤﺪه ﻓﻠﺴﻔﻰ و دﻳﮕﺮى ﻫﻢ در زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ; دﻏﺪﻏﻪ ام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺮان‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻛﻪ آن ﻫﻢ رﻳﺸﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻰ دارد ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑﻮدم‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدم‪ ،‬از ﺳـﺎل‬ ‫ﻫﺎى ﻛﻮدﻛﻰ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﻄﻴﻼت ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻰ را در داﻣﻨﻪ ﻫﺎى ﻛﻮه ﺑﺎ ﺷـﻜﻮه دﻣﺎوﻧـﺪ‪ ،‬در ﺑﻴـﺮون از‬ ‫ﺗﻬﺮان ﻣﻰ ﮔﺬراﻧﺪﻳﻢ; ﻋﺸﻖ ﺧﺎﺻﻰ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ در اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﺶ داﺷﺘﻢ‪ .‬از ﻗﻠﻞ ﻛﻮﻫﻬـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺗﺄﺛﻴﺮى ﺳﺤﺮاﻧﮕﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻦ داﺷﺘﻪ و دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺒﻬﺎى ﭘﺮﺳﺘﺎره ﻓـﻼت اﻳـﺮان در ﺟـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻰ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻰ رﺳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﻠﻬﺎ و درﺧﺘﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻧﻬﺮﻫﺎى ﺟﺎرى و درﻳﺎﭼﻪ ﻫﺎى آرام‬ ‫و ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﻨﻰ و ﺣﺘﻰ ﺻﺨﺮه ﻫﺎ و زﻣﻴﻦ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑىﻮاﺳﻄﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻜﺮ ﻛﻪ دﺳﺖ آزار ﺑـﺸﺮ ﺑـﻪ آن‬ ‫ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺗﺪاﻋﻰ ﮔﺮ زﻳﺒﺎﻳﻬﺎى ﺑﻬـﺸﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ از ﻫﻤـﺎن دوران ﻛـﻮدﻛﻰ‬ ‫ﻣﺠﺬوب و ﻣﺴﺘﻐﺮق آن دﺳﺘﻪ از اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﻰ و ﺑﻌﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ و ﻋﺮﺑﻰ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻟﻤﺎﻧﻰ ﺷـﺪم ﻛـﻪ‬ ‫در ﺑﺎب ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻴﻬﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣـﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ ﻓﻄﺮى ﺑﺎز ﻣﻰ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ آﻣـﺪم‪ ،‬ﺑـﺴﻴﺎرى از ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎﻧﻬﺎ را در اردوﮔﺎﻫﻬـﺎ ﻣـﻰ ﮔﺬراﻧـﺪم و در ﺟﺎﻫـﺎى‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻨﺴﻴﻠﻮاﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻧﻜﺘﻴﻜﻮت‪ ،‬ﻣﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻠﺮودا و ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان راﻫﻨﻤـﺎ و ﻋـﻀﻮ اردو‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻫﺎ ﻋﺸﻖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻋﻤﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺑﺴﻴﺎرى از اﻣﺎﻛﻦ‬ ‫ﻣﻔﺮّح ﻏﺮب آﻣﺮﻳﻜﺎ رﻓﺘﻢ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺻﺤﺮاى ﻧﻮاد او ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻳﻮزﻣﺎﻳﺖ در ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎى‬ ‫ﺻﺨﺮه اﻳﻰ ﻛﻠﺮودا ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1954‬را ﺑﺎ روﺟﺮوﻳﻠﻴﺎﻣﺰ دوﺳﺘﻢ و اﺳﺘﺎد ‪MI T‬در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﮔﺬراﻧﺪم و ﺑﻌﺪﺗﺮ ﻳﻠﻮاﺳﺘﻮن در ﮔﺮاﻧﺪ ﻛﺎﻧﻴﻮن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﮕﻔﺘﻴﻬﺎى وﻳﮕﻮ آﻣﺮﻳﻜﺎى ﺟﻨﻮﺑﻰ ﻏﺮﺑـﻰ را‬ ‫ﻫﻢ دﻳﺪه ﺑﻮدم‪ .‬از ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻰ آﻣﺮﻳﻜﺎ دو ﺑﺎر در ‪ 1956‬و ‪ 1957‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﺸﺨﺺ دﻳﺪار ژوزف اﭘﺲ‬ ‫ﺑﺮون ﻛﻪ ﺣﺎﻻ دوﺳﺘﺎن دﻳﺮﻳﻨﻪ اى ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬دﻳﺪار ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﺮون ﺑﺮاى او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﺮا ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻫﺎى ﺑﻮﻣﻰ‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ و آﻣﻮزه ﻫﺎى ﺑﻼك اﻟﻚ آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او آﻣﻮزه ﻫﺎى ﺑﻼك اﻟﻚ را ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ در اواﺋﻞ دﻫـﻪ‬ ‫‪ 50‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭼﻴﻖ ﻣﻘﺪس« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1954‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﭘﺲ‬ ‫از ﭘﻴﺎده روى اى ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺘﻪ از ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ راه ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻰ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻛﻮﻫﻬﺎى ﺻـﺨﺮه اى‪ ،‬و در درون‬ ‫ﻏﺎرى در ﭘﺸﺖ آﺑﺸﺎرى ﻛﻪ ﺑﻪ درﻳﺎﭼﻪ اى ﻣﻰ رﻳﺨﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻗـﺮآن را دوﺑـﺎره ﺑﺨـﻮاﻧﻢ و در‬ ‫ﺑﺎب ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻰ آﻳﻨﺪه ام ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻬﻢ را ﮔـﺮﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﺎز ﮔﺮدم و ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎى دورى دوﺑﺎره آن را ﺑﺒﻴﻨﻢ ﺗﺼﻤﻴﻤﻰ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1955‬ﻋﻤﻠﻰ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺧﺎرج از ﺑﻮﺳﺘﻮن و آرﻟﻴﻨﮕﺘﻦ ﻫﻴﺘﺰ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ ﺳـﺎﻋﺎت ﺑـﺴﻴﺎرى را‬ ‫در ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻫﺎى ﻃﺒﻴﻌﻰ اﻃﺮاف ﻣﻰ ﮔﺬراﻧﺪم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ واﻟﺪن ﭘﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮوﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ ﻟﺤﻈﺎت‬ ‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﻰ اى را در آﻧﺠﺎ ﺳﭙﺮى ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ از ﻛﻨﻜﻮرد ﻫـﻢ دﻳـﺪن ﻛـﺮدم و ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ دورﺗﺮى ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻳﻚ ﺷﺎﻳﺮ‪ ،‬ﻧﻴﻮﺟﺮﺳﻰ‪ ،‬ﻫﻤﭙﺸﺎﻳﺮ و وِﻣ‪‬ﻨﺖ رﻓﺘﻢ ﻛﻪ رﻧﮓ ﻫـﺎى ﭘـﺎﻳﻴﺰى آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻫﻨﻮز در ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺗﺪرﻳﺠﻰ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ آﮔﺎه ﺑﻮدم و ﺣﺘﻰ ﻛﺘﺎب ﺑﻬـﺎر‬ ‫ﺧﺎﻣﻮش راﭼﻞ ﻛﺎرﺳﻮن را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬اﻣـﺎ ﺳـﺎﺧﺖ و ﺳـﺎز ﺧﻴﺎﺑـﺎن ‪ 128‬ﻛﻤﺮﺑﻨـﺪى ﺑﻮﺳـﺘﻮن در‬ ‫اواﺳﻂ دﻫﻪ ‪ 1950‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮا ﻋﻤﻴﻘﺎً درﮔﻴﺮ ﺑﺤـﺮان ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﻛـﺮد‪ .‬در ﻣـﺪت زﻣـﺎن ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎ در آرﻛﻴﻨﮕﺘﻦ ﻫﻴﺘﺰ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﺷﻜﺎرﮔﺎه ﻃﺒﻴﻌﻰ و ﺣﻴﻮاﻧﻰ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ از‬ ‫ﺟﻨﮕﻞ ﻛﻮﻧﻜﻮرد و از ﻧﺎﺣﻴﻪ روﺳﺘﺎﻳﻰ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﻤﻴﻖ زﻳﺴﺖ ﺑﻮﻣﻴﺶ ﺟﺪا‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻦ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﻣﻌﻄﻮف اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﻋﻠﻤـﻰ ﻛـﻪ رﻳـﺸﻪ در ﻗـﺪرت و ﺗـﺴﻠﻂ ﺑـﺮ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ دارد و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻠﻘﻰ اى از اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺮص اﺳﺘﻮاراﺳـﺖ‪ ‬و ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﺗﻠﻘـﻰ اى از ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺒﻨﺎى آﻧﭽﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدى ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ارزش ﮔﺬارى ﻣﻰ زﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻰ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻣﺪﺗﻬﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ آﺷﻜﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻰ در اﺑﻌﺎد ﻋﻈﻴﻢ در ﺣﺎل وﻗﻮع اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان را ﻫﻢ ﻧﺎﺷﻰ از ﻓﻘﺪان اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮى و دﻳﻨﻰ ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻬﻨﺪﺳﻰ ﻳـﺎ‬ ‫ﻃﺮاﺣﻰ اﻗﺘﺼﺎدى ﻧﺎﻗﺺ را ﻣﺴﺒﺐ آن ﺑﺪاﻧﻢ‪ .‬ﻣﻦ از ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑـﻮدم ﺷـﺮوع ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ در ﺑﺎب اﻳﻦ اﻣﻮر ﻛﺮدم و ﺑﻌﺪ آﻧﻬﺎ را در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى راﻛﻔﻠﺮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1966‬در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻮاﺟﻬﻪ اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻧﻈﻢ و ﺳﺎﻣﺎن و دادم‪ .‬اﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﭘﺲ از آن ﻫﻢ در ﻣﻦ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻬﺎى ﻣﺘﻌﺪدى ﻛـﻪ‬ ‫درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ام و در ﺳﺎل ‪ 1994‬ﻫـﻢ در‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻛﺒﺪورى ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺮﻣﻨﮕـﺎم اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﺑﺮﮔـﺰار ﺷـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪ ،‬دﻳﻦ و ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﺛـﺮ ﻋﻤﻴـﻖ ﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻣﻦ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﺶ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏـﺮب در ﺑﺤـﺮان ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ را در‬ ‫ﺑﺮدارد‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎرى ﻫﻢ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ‪،‬‬ ‫ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اواﺧﺮ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺪودى ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮال ﻣﻬﻢ اﻋﺘﻨﺎ ﻣىﻮرزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ در ﺳﺎل‬ ‫‪ ،1998‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اﺻﻠﻰ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻰ را ﻛﻪ در ﻫﺎروارد و در ﺑﺎب اﺳﻼم و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﺮﮔـﺰار ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﺮاد ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻋﻪ ﺑﺨﺖ آﻳﻨﺪه ﻣﻦ زده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻃﻮﻻﻧﻰ ﺗﺮ در آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻣـﻰ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ در ﻫﺎروارد راﻫﻨﻤﺎى داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺳﺎلِ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﻢ و اﺳﺘﺎد ﻳﺎرى در ‪ MI T‬ﻫﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺗﻜﻤﻴﻞ رﺳـﺎﻟﻪ دﻛﺘـﺮى ام در ﺳـﺎل ‪ 1958‬در ﻫـﺎروارد ﺗـﺼﻤﻴﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎز ﮔﺮدم‪ .‬اﻣـﺎ ﭘـﻴﺶ از آﻧﻜـﻪ ﺷـﺮح ﻣﺎﺟﺮاﻫـﺎى اﻳـﺎم ﺗﺤـﺼﻴﻞ در‬ ‫ﻫﺎروارد را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮم‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ اى درﺑـﺎره رﺳـﺎﻟﻪ دﻛﺘـﺮى ام ﻛـﻪ »ﺗﻠﻘـﻰ ﻫـﺎى‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻃﺒﻴﻌﺖ در اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ« ﻧﺎم داﺷﺖ و اﺛﺮ دﻳﮕﺮم در ﺑـﺎب ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ اﺳـﻼﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛـﻪ درﻳـﺎﻓﺘﻢ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺘﻰ ﻛﺎﻣﻞ درﺑﺎره ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدى ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﻓﻠـﺴﻔﻰ در‬ ‫ذﻫﻦ ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻋﻠﻤﻰ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮاغ ﺟﻬـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﻴﻬﺎى‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ رﻓﺘﻢ‪ .‬از ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻫﺎى ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻛﻪ ﺧـﺼﻮﺻﺎً در رﺳـﺎﻟﻪ ﺗﻴﻤـﺎﺋﻮس ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ ارﺳﻄﻮﻳﻰ و ﺳﺎﻣﺨﻴﺎ در آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﭼﻴﻨﻰ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻪ در آﻳـﻴﻦ‬ ‫ﺗﺎﺋﻮ و آﻳﻴﻦ ﻧﻮ ﻛﻨﻔﻮﺳﻴﻮﻳﻰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً اﺳﻼم‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪ ،‬درآﻣـﺪى ﺑـﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎى ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪﻣﻰ در اﻳﻦ راه ﺑﻮد; ﻳﻌﻨـﻰ ﻗـﺪﻣﻰ در راه ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻫﺎروارد ﺑﻮدم دﺳﺎﻧﻴﺘﻼﻧﺎ وﻇﻴﻔﻪ دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ ﺑﺮ دوش ﻣـﻦ ﮔﺬاﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮد‪ .‬او در آن زﻣﺎن ﻣﺸﻐﻮل وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻫﺎى ﻣﻨﺘﻮر ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺟﺪﻳﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻮد‪ .‬او از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ آﻟﻴـﺴﺘﺮ ﻛﺮوﻣﺒـﻰ از‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬ﻧﮕﺎرش ﻣﺠﻠﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ در ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬـﺪه ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ‪ .‬او ﺑﺨـﺶ ﻋﻠـﻢ در‬ ‫اروﭘﺎ را ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺖ و ﻣﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ را‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ رﺳﺎﻟﻪ ام را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛـﻨﻢ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﺮ روى ﻧﮕﺎرش ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻮدم در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺪ ﻛﺎر ﻛﺮدم و آن را ﭘﻴﺶ از ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ ﺑﻪ اﻳـﺮان‬ ‫دﺳﺎﻧﺘﻴﻼﻧﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادم‪ .‬ﺑﻌﺪاً ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﻠـﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ اى در ﺑـﺎب ﻋﻠـﻮم‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺗﻬﺮان ﺑﻮدم ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺮ آن اﻓﺰودم‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﺘﻦ را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ‪ 1968‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤـﺪن در اﺳـﻼم« ﺗﻮﺳـﻂ اﻧﺘـﺸﺎرات ﻫـﺎروارد و‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺟﺪﻳﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ اﺛﺮ او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﺨﺸﻰ از‬ ‫آن ﺣﺘﻰ ﺑﻴﺶ از اﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﻧﮕﺎرش رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ام‪ ،‬ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻦ در اواﻳﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1958‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﻴﻦ اﻳﺮاﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ درﻳﺎﻓـﺖ درﺟـﻪ‬ ‫دﻛﺘﺮى از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎز ﮔﺮدم و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎن‬ ‫دراز ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ رﺳﻤﻰ ام در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ‪ .‬آن ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن رﻧـﮓ و ﭼﻬـﺮه ﺟﺪﻳـﺪى از‬ ‫زﻧﺪﮔﻰ را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ و ﻣﻦ ﭘﺲ از ﮔﺬارﻧﺪن ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺶ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻋـﺮاق در ﭘـﺎﻳﻴﺰ‬ ‫‪ 1958‬ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان آﻏﺎز ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫● ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود ﺳﻴﺰده ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻰ در ﻏﺮب ﭼﻨﺪان ﺳﺎده ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﮔﻴﺮى ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎى ﺗﺠﺪد ﻣﺎﺑﺎﻧﻪ اى ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛـﺮده ﺟﺪﻳـﺪ ﻗـﻮت‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮد ﻃﺒﻘﺎﺗﻰ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻣﻦ و دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﺣﺪ ﭘﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﻫﺮ ﺟﺮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‬ ‫ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ اﺣﺘﻴﺎج داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ آوردن اﺳﺘﻘﻼل ﺷﺨﺼﻰ‬ ‫ام از ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ ﮔﺴﺘﺮده اى ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﻮاﻳﺪى ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻰ ﻛﺮد اﻣـﺎ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻔﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ روى ﻣﻦ ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﻪ دﻻﻳـﻞ روﺣـﻰ و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻘﻠﻰ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻢ ﻛﻪ زﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮى را در ﺧﻠﻮت و ﺑـﻪ دور از اﻣـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻰ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﺑﮕﺬارﻧﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺳـﺮﻳﻌﺘﺮ ازدواج ﻛـﻨﻢ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑﺘـﻮاﻧﻢ اﺳـﺘﻘﻼل‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮى از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﻓﺎﻣﻴﻠﻰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورم‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﺟﺘﻨﺎب از ﮔﻮﻧﻪ ﻏﺮﺑﻰ ازدواج ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ رواﺑﻂ دراز ﻣﺪت ﺷﺨﺼﻰ )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ازدواﺟﻰ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه ﺑﻮدم( و ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺤﻜﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻨﺘﻰ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ازدواﺟﻬﺎى ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻮد را ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺎﻣﻰ ﺳﻨﺘﻰ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎدرم و دﻳﮕﺮ‬ ‫اﻋﻀﺎى ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻗﺮار دادم و از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻰ را ﺑﺮاى ﻣﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻨﻮز در ﺷﺮق و ﺣﺘﻰ در ﻓﻀﺎى ﺗﺎ ﺣﺪودى ﺗﺠﺪد زده اﻃﺮاف ﻣﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ دو ﻓـﺮد‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﻫﻢ ازدواج ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﻰ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺘﺮﻣﻰ ﻛﻪ اﻋﻀﺎى آن از دوﺳﺘﺎن‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ و ﺟﻠﺴﻪ ﻣﻌﺎرﻓﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﻦ ﺧﺘﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎم اﻳـﺸﺎن‬ ‫ﺳﻮﺳﻦ داﻧﺸﻮرى ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺪر او از ﻃﺒﻴﺒﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده در ﻏـﺮب و ﻓﺮزﻧـﺪ ﻳﻜـﻰ از ﻋﻠﻤـﺎى‬ ‫دﻳﻨﻰ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرِ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد و ﻣﺎدرش دﺧﺘﺮ ﻳﻜﻰ از ﺗﺠﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﻛـﺸﻮر در اواﻳـﻞ دوره ﭘﻬﻠـﻮى‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ آﻳﻨﺪه ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻀﺎى ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻣﻦ ﻧﻴﻤـﻪ ﺳـﻨﺘﻰ ـ ﻧﻴﻤـﻪ ﻣﺘﺠـﺪد ﺑـﻮد و ﭘـﺲ از‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻞ در آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد و در زﻣﺎن ازدواج ﻣﺎ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاى اداﻣﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮود‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده او در واﻗﻊ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑـﺴﻴﺎرى از‬ ‫ارزﺷﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ اى را ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺟﺴﺘﺠﻮى آﻧﻬﺎ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1337‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣـﻦ ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﻋﻘـﺪ ﻫـﻢ در‬ ‫آﻣﺪﻳﻢ‪ .‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ دﺧﺎﻟﺖ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ و‬ ‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﭘﺎﻓﺸﺎرى ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﺮ ارزﺷﻬﺎى ﺳﻨﺘﻰ در ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺰرﮔﺘﺮى در ﻃﺒﻘـﺎت ﺑـﺎﻻﻳﻰ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺠﺪد ﮔﺮاﻳﻰ ﻣﻰ رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺤﻜﻢ و ﻋﻠﻰ اﻻﻏﻠﺐ ﺷﺎدى ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻦ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻋﻘﻠﻰ ﻣﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻴﺰى ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻃﺎﻟﺐ‬ ‫آن ﻧﺒﻮده ام‪ ،‬اﻣﺎ در زﻧﺪﮔﻰ ﺑﺴﻴﺎر از ﻣﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ; زﻧﺪﮔﻰ اى ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن اﺧﺘﺼﺎص ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮاﻗﺒﻪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرش و ﭘﮋوﻫﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻳﻚ دﺧﺘﺮ و ﻳﻚ ﭘﺴﺮ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺪ وﻟﻰ رﺿﺎ و ﻟﻴﻼ‪.‬‬ ‫ﭘﺴﺮم اﻛﻨﻮن اﺳﺘﺎد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻰ در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻦ دﻳﺎﮔﻮ و دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻣﻮرخ ﻫﻨﺮ ﮔﺎﻟﺮى ﻣﻠـﻰ ﻫﻨـﺮ‬ ‫در واﺷﻨﮕﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ اﻧﺪﻛﻰ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ اﻳﺮان و از ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل )‪ (1958 / 1337‬ﻛﺎرم را ﺑﻌﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان آﻏﺎز ﻛﺮدم و ﺗـﺎ زﻣـﺎن اﻧﻘـﻼب اﻳـﺮان در ﺳـﺎل )‪/1357‬‬ ‫‪ (1979‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در آﻧﺠﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدم‪ .‬رﺋﻴﺲ داﻧﺸﻜﺪه در آن زﻣﺎن ﻋﻠﻰ اﻛﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﻮد او ﻳﻜﻰ‬ ‫از او‪‬ﻟﻴﻦ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﮕﺎن اﻳﺮاﻧﻰ و از دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﻜﺎران ﭘﺪرم ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎرى از اﺳـﺘﺎدان ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺤـﺼﻴﻠﻰ ﻣـﻦ در آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻋﻀﺎى داﻧﺸﻜﺪه اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮﻣﻰ از ﻣﻦ ﺑﻜﻨﻨﺪ و ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻮاﺿﻊ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﭽﻪ‬ ‫در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ داﻧﺸﻜﺪه ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ ﺑﻮد ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻫﻤﻪ ﻫﻤﻜﺎراﻧﻢ ﺑﻮدم‪ .‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻰ و دﻳﮕﺮ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﻬﻢ داﻧﺸﻜﺪه ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ در ﻓﺮاﻧـﺴﻪ درس ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮى ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎى آﻣﻮزﺷﻰ در اواﻳﻞ دوره ﭘﻬﻠﻮى اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎﻳﻰ اﺳﺎﺳﺎً ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﺑﺮ اﻏﻠﺐ ﮔﺮوه ﻫﺎى‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه ـ از رواﻧﺸﻨﺎﺳﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ـ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼﻪ ﺑﻮﻳﮋه در ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ آﺷﻜﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ در آن رﻧﻪ دﻛـﺎرت و اﮔﻮﺳـﺖ ﻛﻨـﺖ ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬ ‫ﺳﻠﻄﻪ ﺑﻼﻣﻨﺎزﻋﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﮔﺮوه ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻳﺤﻴﻰ ﻣﻬﺪوى‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى از ﺧﺎﻧﻮاده اﺷﺮاف‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺸﻖ واﻓﺮى ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ داﺷﺖ‪ .‬او در ﻓﺮاﻧﺴﻪ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اى ﺟﺮﻳﺎﻧﻰ را اداﻣﻪ ﻣﻰ داد ﻛﻪ در آﺧﺮﻳﻦ دﻫﻪ ﻗﺮن ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﻳﻰ از‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر در روش دﻛﺎرت ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺎرﺳﻰ زﺑﺎن ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﺮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ اﺛـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ ﻓﺼﻴﺢ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﻓﺮوﻏﻰ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻤـﺖ در اروﭘـﺎﻳﻰ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺮاﺟﻊ اﺻﻠﻰ واﺣﺪﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﻰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻌﺪى در ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫ﻏﺮب و ﺗﺎرﻳﺦ آن اﻛﺜﺮاً از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﻧﻈﻴﺮ اﻣﻴﻞ ﺑﺮﻳﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻬﺎﺗﻰ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻛﻼﺳﻴﻚ آﻟﻤﺎﻧﻰ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﮕﻞ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎرى آﻟﻤﺎﻧﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻰ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻰ‬ ‫ﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻤﻰ آﻟﻤﺎن‪ .‬دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻏﻼم ﺣﺴﻴﻦ ﺻـﺪﻳﻘﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫دﻫﻪ ‪ 30‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑـﻮد و ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﻬـﺪوى ﻣـﺪاﻓﻊ ﺟـﺪى زﺑـﺎن‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ و اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺑﺮاى ﮔﻔﺘﺎر ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﺑﺴﻴﺎر وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮد و زﻣـﺎﻧﻰ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﺎ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠﻰ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻳﺮ داﺧﻠﻰ در ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﺼﺪق ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ او در ﺳﺎل ﻫﺎى ﺑﻌﺪ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻜﺪه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ در ‪ 1337‬و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻰ ﭘﺲ از آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻋﻀﻮ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت ﺑﻮد و در ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﭘﺎﻳﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ در ﻛﻨﺖ داﺷﺖ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻚ اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﺟﻮان‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ آن آﻏﺎز ﻛﺮدم‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳـﭙﺮده‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ارﺳﻄﻮ و ﮔﺎﻫﻰ اﻓﻼﻃﻮن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ آﻟﻔﺮد‬ ‫ﺗﻴﻠﻮر را ﻧﻴﺰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻰ زود ﻣﻮﺿـﻌﻢ را در ﮔـﺮوه ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﻛـﺮدم و ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮى در داﻧﺸﻜﺪه ﺑﺪﺳﺖ آوردم و ﻣﻦ در ﺳﻰ ﺳﺎﻟﮕﻰ ﺟﻮان ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﺑﻮدم ﻛﻪ در داﻧـﺸﮕﺎه‬ ‫ﺗﻬﺮان ﺑﻪ درﺟﻪ اﺳﺘﺎدى ﻛﺎﻣﻞ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻣﻦ ﺳﻌﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻔـﻮذ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳـﻖ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺑـﺮاى‬ ‫ﺗﺤﻮل در آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻛﻪ آﻣﻮزش ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﻣﺒﻨﺎﻳﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻫﺎ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫـﺎى ﻏﺮﺑـﻰ ﺑﺮاﺳـﺎس آن ﻣﺒﻨـﺎ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻰ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻨﺖ اروﭘﺎﻳﻰ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻴـﺎﻳﻢ واﺣـﺪى در ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر آن را ﺗـﺪرﻳﺲ ﻣـﻰ ﻛـﺮد و ﭘـﺲ از ﺑﺎزﻧﺸـﺴﺘﮕﻰ او اﺑﻮاﻟﺤـﺴﻦ‬ ‫ﺷﻌﺮاﻧﻰ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﻦ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ درﺳﻰ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و واﺣﺪ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻰ اﺟﺒﺎرى اى در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ آن را ﺗـﺪرﻳﺲ ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدم و ﻳﻚ درس ﺳﻤﻴﻨﺎر در دوره دﻛﺘﺮى در ﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ و ﻛـﺮﺑﻦ ﻣـﺸﺘﺮﻛﺎً آن را‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻢ ﺗـﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى اﺧﻴﺮ آﻟﻤﺎﻧﻰ و ﻣﻜﺎﺗﺐ اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﻛﺴﻮن ﻧﻈﻴﺮ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ را ﻫﻢ‬ ‫در ﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻳﺤﻴﻰ ﻣﻬﺪوى ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ اﻳﻦ ﻫﺪف را ﺧـﺼﻮﺻﺎً در ﺳـﺎل ﻫـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻛﻨﻢ و ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﻰ ﺟﺪﻳﺪى ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﻫﻤﭽﻮن اﺣﻤﺪ ﻓﺮدﻳﺪ را ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﺎد ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺟﺬﺑﻪ اى‬ ‫ﺑﻮد و در آﻟﻤﺎن درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﺮاى ﺗـﺪرﻳﺲ ﻣـﺎرﺗﻴﻦ ﻫﻴـﺪﮔﺮ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳـﻰ آﻟﻤـﺎﻧﻰ و ﺣﺘـﻰ‬ ‫ﻣﻜﺎﺗﺐ اﺧﻴﺮﺗﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﺮاﻧﻜﻔﻮرت ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ واﺣﺪﻫﺎﻳﻰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﻛﺴﻮن اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮاﻳﻰ ﺗﺎ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻰ را در ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺮاى او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑـﺎر ﺑﺮﺧـﻰ از ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎى ﻣﻜﺘـﺐ‬ ‫اﻧﮕﻠﻮ ـ ﺳﺎﻛﺴﻮﻧﻰ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى اﺳﺘﺎداﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺟﻬﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻳﺮان و ﻏﺮب ﻧﻤﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﻼش ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺷـﻜﻞ ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫آﮔﺎﻫﻰ ﺑﻴﺸﺘﺮى ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎى ﺷـﺮق اﻳـﺮان و ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﻫﻨـﺪ اﻳﺠـﺎد ﻛـﻨﻢ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ را در داﻧﺸﻜﺪه آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ و ﺣﺘﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ وﻗﺘﻰ ﻛـﻪ دوﺳـﺖ ﻣـﻦ دارﻳـﻮش‬ ‫ﺷﺎﻳﮕﺎن ﻛﻪ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و دﻛﺘﺮاﻳﺶ را در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﺮﺑﻦ ﺑـﻪ اﺗﻤـﺎم‬ ‫رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻫﻨـﺪى را در ﮔـﺮوه ﺗـﺪرﻳﺲ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺤﻮﻻت در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﻮد و ﺣﺘﻰ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﻤﻰ ﺷﺪ ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺮوه ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮوﻫﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در اﻳﺮان درﺟﻪ دﻛﺘـﺮى ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻣـﻰ داد و ﺑـﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ در ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻼش ﻣﻦ ﺑﺮاى اﻳﻨﻜﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﻰ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻫﺎو ﻣﻜﺘﺐ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ را از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺖ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻨﺖ ﺧﻮدﺷﺎن را‬ ‫از ﻣﻨﻈﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﺮﺑﻰ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ در واﻗﻊ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﻨﺪه اى داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از او‪‬ﻟﻴﻦ دﺳﺘﻪ از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و‬ ‫ﻫﻢ اﻛﻨﻮن اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮوﻳﺞ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣـﻦ‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻢ از رﺿﺎ داورى‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ اﻋﻮاﻧﻰ‪ ،‬ﻏﻼﻣﻌﻠﻰ ﺣﺪادﻋﺎدل‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟﻮادى‪،‬‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮى و ﻣﻈﻔﺮ ﺑﺨﺘﻴﺎر ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﺸﺎن از ﻣﺤﻘﻘـﺎن و ﻣﺘﻔﻜـﺮان ﻧﺎﻣـﺪار اﻣـﺮوز‬ ‫اﻳﺮاﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ در اﻳﺮان ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻦ از ﻫﻤـﺎن زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ـ اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﮔﺎﻫﻰ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ و ﺑﻌﺪ ﻏﺮﺑﻰ‬ ‫ـ در ﻧﻬﺎدﻫﺎى آﻣﻮزﺷﻰ و ﺣﺘﻰ ﮔﺎه در رادﻳﻮ و ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ﻛـﺮدم‪ .‬ﻣـﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑـﻪ ﻋـﻀﻮﻳﺖ در ﻫﻤـﻪ‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﻫﺎ و ﻣﺠﺎﻣﻊ دوﻟﺘﻰ و ﻋﻠﻤﻰ ﻣﻬﻢ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻣـﻮﺛﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬ ‫ﺷﺪم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻮراى ﻋﺎﻟﻰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻫـﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﻛـﺸﻮر را در ﺳـﻄﺢ ﻣﻠـﻰ‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎ و ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻰ ﻫﺎى ﻣﻠـﻰ اى را در ﺑـﺎب ﺑـﺴﻴﺎرى از ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن ﻛﻼﺳـﻴﻚ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻰ از ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﺎﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ در ﺗﺮوﻳﺞ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻳﻰ ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺪﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺮح ﺷـﻮد و در ﺑـﺎب‬ ‫آن ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ در ﮔﻴﺮد ﺑﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮى روژه ﮔﺎرودى ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﮔﺎرودى در ﺗﻼش ﺑﻮد‬ ‫ﺗﺎ در دﻫﻪ ‪ 70‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﺮاﻛﺰى ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺑﺮاى ﮔﻔﺖ و ﮔﻮى ﺗﻤﺪﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪ اى‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎﻧﻰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ در ﺗﻬﺮان ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن را دارﻳـﻮش ﺷـﺎﻳﮕﺎن‬ ‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1357‬ﻓﻌﺎل ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻬﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺟﺪﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺪود ﻧﻤـﻰ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﮔﺮوه ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ را ﻫﻢ در ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻃﻮﻻﻧﻰ اى ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎر از ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻣﻄﻬﺮى و ﺳﻴﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻰ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ دو از دوﺳﺘﺎن ﺷﺨـﺼﻰ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ اى ﺑﺎ ﭼﻬـﺮه ﻫـﺎى ﻣـﺬﻫﺒﻰ ﺗﺠـﺪدﮔﺮا ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠـﻰ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻰ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻰ در آن زﻣﺎن ﻣﻰ ﻛﻮﺷـﻴﺪ ﺗـﺎ ﺻـﻮرﺗﻰ از اﺳـﻼم اﻧﻘﻼﺑـﻰ و ﻣﺘﺠـﺪد را ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺄﺛﺮ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫اﻏﻠﺐ در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪ ارﺷﺎد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻰ در ﺗﻬﺮان ﺑﻮد ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻰ دﻳﺪﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ و‬ ‫ﻣﻄﻬﺮى وﻗﺘﻰ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ را درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﻌﻀﻰ از ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎى‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻰ را دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺳﻨﺘﻰ در ﺗﻌﺎرض ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰى ﻛﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ دﻏﺪﻏـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ اﺳﺘﻌﻔﺎ دادﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻣﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎى ﺗﺪرﻳﺲ ﻳﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻰ ﺷﺪ‪ .‬دوره ‪1337‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ 1357‬از ﺟﻬﺖ ﻧﮕﺎرش ﻫﻢ دوره ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻛﺎرى ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﮕـﺎرش ﺑـﻪ زﺑﺎﻧﻬـﺎى‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻛﺮدم و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻣﺘﻨﻰ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻰ ﻳﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎى‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ ﻣﻦ در ﻣﻘﻮﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻰ ﺑﻮد‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ و ﺗـﺼﻮف‪ ،‬ﺣﻜﻤـﺖ ﺧﺎﻟـﺪه ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ‪ ،‬ﮔﻨﻮن‪ ،‬ﺷﻮوان‪ ،‬ﺑﻮرﻛﻬﺎرت و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫زﺑﺎن ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﮔﺎﻫﻰ ﻫﻢ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ از زﺑﺎﻧﻬﺎى اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻳﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر ﺷـﻤﺎر زﻳـﺎد‬ ‫ﻣﻘﺎﻻت در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪادى از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﻦ ﻫﻢ در اﻳﻦ دوره ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻰ ﭼـﺎپ ﺷـﺪ‪ .‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ اﺻﻼح ﺷﺪه ﻓﺎرﺳﻰ رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ام در ﻫﺎروارد در ﺑﺎب ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮﻳﻦ اﺳﻼﻣﻰ درﺑﺎره ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه و ﺟﺎﻳﺰه ﻛﺘﺎب ﺳـﻠﻄﻨﺘﻰ را درﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻛﺮد و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻰ در ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ »ﺗﻌﺪادى از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻦ وﻳﺮاﻳﺶ ﺷـﺪﻧﺪ از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫‪streffo‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪,nibrocyrneH‬‬ ‫‪ardasulluM‬‬ ‫‪noitaromemmoc‬‬ ‫‪ segaleMemuloV‬ﻛﻪ دو زﺑﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ; ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻫﺎى اﻧﺘﻘﺎدى ﻣﻦ از ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻣﺮوزه‬ ‫ﺑﺮاى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﻰ ارزش ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳﺪ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺪى ﻫـﺮ ﻓﻠـﺴﻔﻪ اى ﻛـﺎرى ﺑﻨﻴـﺎدى‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻣﻦ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻛﺎﻣﻞ آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﻰ ﺳﻬﺮوردى‪ ،‬رﺳـﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ ﺳﻪ اﺻﻞ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازى و ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻰ اﻻ ﻣﺴﺌﻠﻪ و اﻻﺟﻮﺑﻪ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬رﺳـﺎﻟﻪ اﻻﻣـﺴﺌﻠﻪ و‬ ‫اﻻﺟﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى از ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ و ﭘﺎﺳﺨﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ﺑﻴﺮوﻧﻰ رد و ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ و‬ ‫ﻛﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﻰ ﻣﻬﺪى ﻣﺤﻘﻖ و ﺑﻄﻮر ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ از زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد داﻧﺸﺠﻮى ﺳﺎرﺗﻦ ﺑﻮدم‪ ،‬آرزو داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻰ ﺟﺎﻣﻊ در ﺑﺎب ﻋﻠـﻢ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ اﻧﺠﺎم دﻫﻢ و در آن ﻫﻤﺎن روش ﻛﺘﺎب »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم« را ﺑﻜﺎر ﮔﻴـﺮم‪ .‬ﺑـﺮاى اﻳـﻦ‬ ‫ﻫﺪف ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ ﻛﺎﻣﻠﻰ از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى در زﺑـﺎن ﻫـﺎى اروﭘـﺎﻳﻰ و‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى در زﺑﺎﻧﻬﺎى اﺳﻼﻣﻰ‪ .‬آرزوى ﻣﻦ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﻜﻤﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺨﺼﻰ ﻳﺎ ﮔﺮوﻫـﻰ‬ ‫از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻫﻤﻔﻜﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﻣﻌـﺎرف ﻣﻮﺟـﻮد در‬ ‫آﻧﻬﺎ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻠﻘﻰ اى از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻃﺮح ﻛﺮده ام اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻌﻰ ﺑﻨﮕﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ اﺛـﺮ ﻳـﻮزف‬ ‫ﻧﻴﺪﻫﺎم ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در ﭼﻴﻦ« اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻬـﻢ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ از ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد ﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻰ و ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺎر‬ ‫ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻴﺪﻫﺎم و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﻏﻠﺒﻪ دارد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎرى ﺗﻌﺪادى از ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﺟـﻮان‪،‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً‪ ،‬وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻴﺘﻴﻚ ﺳﻪ ﻣﺠﻠﺪ را آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ ﻛﻪ دو ﻣﺠﻠﺪ آن ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب و ﻣﺠﻠﺪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫آن ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ و ﻋﻨﻮان »ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﻔﻰ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻋﻠـﻮم اﺳـﻼﻣﻰ« را داﺷـﺖ و‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت آن ﺑﻪ دو زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ اﻣﻴﺪى ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﻰ‬ ‫ﻧﺪارم اﻣﺎ آرزوﻣﻨﺪم ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﺑﺎ ﺗﻮارﻳﺨﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ آﻣﺎده ﺛﺒﺖ ﻛﺮده ام و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز در اﻧﺠﻤﻦ ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﺗﻬﺮان ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻰ اﻳﻦ دوره ﻣﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى زﻳﺎدى ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﮕﺎﺷﺘﻢ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﺗﻌﺪادى از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﻣﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﺴﻴﺎرى از زﺑﺎن ﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮد ﻓﺎرﺳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰ ﮔﺸﺖ و‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎى ﻓﺎرﺳـﻰ ﺑﻨﮕـﺮم و آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎزﻧﮕﺮى ﻛـﻨﻢ‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺨﺖ ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﻳﺮان‪ ،‬اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺳﻪ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ﻳﻌﻨﻰ ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم و ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ ﭘﮋوﻫﺸﻰ ﻣـﺼﻮ‪‬ر و‬ ‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮد در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺎرﻫـﺎ و ﺑﺎرﻫـﺎ در ﺗﻬـﺮان ﺑـﻪ ﭼـﺎپ‬ ‫رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاى واﺣﺪﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪدى در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪدى در اﻳﺮان‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰ آﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از اﺛﺮ ﻣﻦ در ﺑﺎب ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ و ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮان ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﺳـﺎل ‪ 1964‬و ‪ 1968‬ﺗﻮﺳـﻂ اﻧﺘـﺸﺎرات‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻨﺪ‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻬﺎﻳﻰ آﻧﻬﺎ را اﻧﺠﺎم دادم‪ ،‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺪﻳﺪى از ﻣﻦ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﻪ در ﭘﻰ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻞ ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻰ اﺳﻼﻣﻰ از ﻣﻨﻈﺮى دروﻧﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺳﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ادﻳﺎن ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻫﺎروارد اﻳﺮاد ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ در ﺳﺎل ‪ 1962‬اوﻟﻴﻦ اﺳﺘﺎد ﻣﻬﻤﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻮدم و در واﻗﻊ اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎ او‪‬ﻟﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى ﻋﻤﻮﻣﻰ اﻳﻦ ﻣﺮﻛـﺰ ﺑـﻮد و ﺧـﻮد ﻛﺘـﺎب ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد آن را ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻦ ﻣﺮﻛـﺰ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮى وﻟﻔﺴﻮن ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﺘﻦ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﺎروارد ﺑﺪﻫﻢ و در ﭘﻰ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ را ﺗﺎ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1962‬ﭘـﻴﺶ از‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ در زﻣﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻦ در اﻳﺮان )و ﻳﻚ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺘﻢ در ﻟﺒﻨﺎن( ﻳﻜﻰ ﭘـﺲ از دﻳﮕـﺮى ﺑـﻪ‬ ‫زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻰ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ »آرﻣﺎن ﻫﺎ و واﻗﻌﻴﺖ ﻫـﺎى اﺳـﻼم« ﻛـﻪ ﻣـﺘﻦ ﺷـﺶ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ او‪‬ل از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اى ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاى داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻰ ﺑﻴـﺮوت و ﺑﻌﻨـﻮان اﺳـﺘﺎد‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ آﻗﺎﺧﺎن در ﺳﺎل ﻫﺎى ‪65‬ـ‪ 1964‬آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑـﻮدم و ﻋﻨـﻮان‪» ،‬اﺑﻌـﺎد اﺳـﻼم«‪ ،‬را‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ﻣﺤﻠﻰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﺧﺎﺻﻰ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان را ﺑﺮاى ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻬﻤﻰ از ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ دان اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺘﻬـﻮف ﺷـﻮوان ﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻟﻨﺪن و ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪» .‬آرﻣﺎن ﻫﺎ و واﻗﻌﻴﺘﻬﺎى اﺳﻼم« ﻛﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻓﺮوش ﻣﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه و در ﻛﻨﺎر ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﻫﻤﻪ آﺛﺎر ﻣﻦ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎى اروﭘﺎﻳﻰ و اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوره ﻗﻮاى ذﻫﻨﻰ ﻣﻦ ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدﺗﺮى ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣـﺴﺎﻟﻪ ﺑﺤـﺮان ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وﻗﺘﻰ از ﻃﺮف ﻣﺪرﺳﻪ اﻟﻬﻴﺎت و ﺧﺼﻮﺻﺎً وﻳﻦ ﺑﺮوﺋﺮ ﺑﺮاى اﻳـﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎى راﻛﻔﻠـﺮ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ دﻋﻮت ﺷﺪم ﺗﺎ در ﻛﻨﺎر ﺟﺎن راﺳﺘﺖ و ﻣﻴﺮﭼﻴﺎ اﻟﻴﺎده ﺑﻪ ﺑﺮﺧـﻰ از ﺟﻮاﻧـﺐ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫ﻣﻴﺎن دﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺑﺤﺮان ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﭙﺮدازم‪ ،‬ﻣﻦ اﻳﻦ اﻣـﺮ را ﺷـﺎدﻣﺎﻧﻪ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻢ و »اﻧـﺴﺎن و‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ـ ﺑﺤﺮان ﻣﻌﻨﻮى اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺠﺪد« را ﻧﮕﺎﺷـﺘﻢ ﻛـﻪ دو ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ از اﻳـﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ در ‪ 1966‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب ﻛـﻪ ﺑﺤـﺚ از رﻳـﺸﻪ ﻫـﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ و‬ ‫ﻣﻌﻨﻮى اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻰ ﭘﺮدازد‪ ،‬از او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﻮع ﺑﺤـﺮان ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ را ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪاً‬ ‫ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻰ ﻛﺮده ﺑﻮد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﻮﺟـﻪ زﻳـﺎدى‬ ‫را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪﻳﻦ زﺑـﺎن اروﭘـﺎﻳﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧـﺴﻪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ‪،‬‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻰ و ﺑﻮﺳﻨﻴﺎﻳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﺎ ﻣﺪت ﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎى ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب از ﺣﺪود ﺳﻪ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬ ‫از ﻣﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻦ را در ﺧﻂ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧـﺰاع و ﺑﺤـﺚ در ﺑـﺎب‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ و دﻳﻨﻰ ﺑﺤﺮان ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻗﺮار داد‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ وﻗﺘﻰ ﻣـﻦ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1994‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻛﻮﺑﻮرى را در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻴﺮﻣﻨﮕﺎم اﻳـﺮاد ﻛـﺮدم‪ ،‬واﺣـﺪﻫﺎ و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ را در ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺧﻼل ﺳﺎل ﻫﺎ و در داﻧـﺸﮕﺎﻫﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻔـﻰ ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺗـﺪرﻳﺲ‬ ‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن آﻛﺎدﻣﻰ رﺗﻤﻴﻨﻮس در ﻟﻨﺪن‪ ،‬ﻛﺎﻟﺞ ﻣﻴﺪل ﺑﻮرى و داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺮﻧﻞ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از اﻣﺎﻛﻦ دور دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻛﻮاﻻﻻﻣﭙﻮر در ﻣﺎﻟﺰى ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻦ ﺣﺘﻰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫داﻻﻳﻰ ﻻﻣﺎ‪ ،‬رﺑﻰ اﻳﺴﻤﺎر ﺷﺮچ‪ ،‬ﺳﺎﻣﻰ ﻣﻚ ﻓﺎﮔﻴﻮ و دﻳﮕﺮان در ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻰ ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺎم »روح و ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﭘﻴﻞ ﻣﺎﻳﺮ آن را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد و ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﻛﻨﻔﺮاﻧـﺴﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎن راﻛﻔﻠﺮ در ﻛﺎﻟﺞ ﻣﻴﺪل ﺑﻮرى‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﮔﺰار ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﻦ در اﻳﻦ دوره ﻛﻪ در اﻳﺮان زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪدى را در ﺑﺮ ﻣـﻰ‬ ‫ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮه ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣـﻦ ﻫﻤـﻮاره ﻗـﺴﻤﺘﻬﺎى از اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻰ داده ام‪ ،‬اﻣﺎ ﺿﺮورت ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى دﻳﮕﺮى ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺮى در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﺪ و‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷـﺎره ﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻘﻮﻟـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻛﺘـﺎب »اﺳـﻢ و‬ ‫ﺗﻨﮕﻨﺎى اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺠﺪد« ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و آﻳﻨﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﻳﻰ در ﺑﺎب ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎى اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻰ‪ ،‬ﻓﺮاﻧـﺴﻪ و‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻰ آن ﻫﻢ ﺑﺎ اﻗﺒﺎل ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و ﻓﺼﻮل ﻣﺘﻌﺪدى در ﺑﺎب اﺑﻌﺎد ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺗـﺼﻮف داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺘﺎب‪» ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازى« ﻧـﺎم ﺑﺒـﺮم ﻛـﻪ در واﻗـﻊ ﺟﻠـﺪ او‪‬ل‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در دو ﻣﺠﻠﺪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺑﺨـﺶ دوم آن ﺑﻮاﺳـﻄﻪ ﺣـﻮادث دوره اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻰ از ﻣﺠﻠﺪ دوم ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻮدﻧﺪ در وﻳﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ و دوم اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑـﻪ آن‬ ‫اﻓﺰوده ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬در ﻃﻰ اﻳﻦ دوران در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻼﺻﺪرا ﭘﺮداﺧﺘﻢ و در‬ ‫ﺑﺎب او ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻮﺷﺘﻢ و او‪‬ﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻣﻼﺻﺪرا را ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ زﺑﺎن ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﺛﺮ در واﻗﻊ ﺗﻠﻔﻴﻘﻰ از ﺑﺴﻴﺎرى از دﻳﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﺼﻮرت ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ‬ ‫ﻳﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ اى ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎب ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﻢ ﺑﻌﻨﻮان ﻣـﺪﻳﺮ آﻣﻮزﺷـﻰ در ﻃـﻮل ﺳـﻨﻮات اﻗـﺎﻣﺘﻢ در اﻳـﺮان‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺻـﺪد‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ آن ﺑﻮدم ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از او‪‬ﻟﻴﻦ روزﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬـﺮان‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪم‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﺑﺮاى دﻛﺘﺮى در ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬار ﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮاى آن دﺳﺘﻪ از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدرى آﻧﻬﺎ ﻓﺎرﺳﻰ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺗﻼش ﻛﺮدم ﺗﺎ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ را ﻗﻮت ﺑﺨﺸﻢ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﻛﻪ در آن ﺗﻌﺪادى از ﻣﺤﻘﻘـﺎن آﻳﻨـﺪه ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬ ‫ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻴﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺳﺎﭼﻴﻜﻮ ﻣﻮراﺗـﺎ‪ ،‬ﺻـﻼح اﻟـﺼﺎوى‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻖ‪ ،‬ﻟﻄﻴﻔـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮواﻧﻰ‪ ،‬رزﻣﻴﺮ ﻣﻬﻤﻮﺗﻜﻬﺎﺟﻴﻚ و ﺷﻤﺎر زﻳﺎدى از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳـﻰ ﺧـﺼﻮﺻﺎً داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫ﻫﻨﺪى و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻧﻰ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﻣﺘﻌـﺪدى ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫اﻳﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﻈﺮى داﺷﺘﻢ از ﺟﻤﻠﻪ وﻳﻠﻴﺎم ﭼﭙﺘﻴﻚ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ »ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻰ‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻔﻰ« ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﻫﻤﻜﺎرى ﻛﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﮔﺰﻳﺪه اى از ﻣﺘـﻮن ﺷـﻴﻌﻪ ‪shi' ite‬‬ ‫‪ Anthology‬و ﺻﻼح اﻟﺼﺎوى ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻋﺮب ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ او ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﻰ ﻓﻬﻢ اﺳـﻼم ﺷـﻮوان‬ ‫)ﺣﺘﻰ ﻧﻔﻬﻢ اﻻﺳﻼم( ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ ده ﺳﺎل ﻣﺪﻳﺮ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ داﻧـﺸﻜﺪه ﺑـﻮدم و در‬ ‫ﻃﻰ اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻰ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎى اروﭘﺎﻳﻰ در ﻛﺸﻮر ﮔﺮد آوردﻳﻢ‪ .‬از‬ ‫ﺳﺎل )‪ 1347‬ﺗﺎ ‪ 1968 / 1351‬ـ ‪ (1972‬ﻫﻢ ﻣﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ رﻳﺎﺳﺖ داﻧﺸﻜﺪه را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷـﺘﻢ و‬ ‫ﻣﺪﺗﻰ ﻫﻢ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم رﻳﺎﺳﺖ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮدم‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻄﻮر ﺧﺎص ﻗﻮت ﺑﺨﺸﻢ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﻣﺪاوم ﻣـﻦ از ﺗﻘﻠﻴـﺪ‬ ‫ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ از ﻋﻠﻢ ﮔﺮاﻳﻰ ﻏﺮﺑﻰ و ﻃﻠﺐ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﻠﻰ ﻓﻦ آورى ﻏﺮﺑﻰ ﻏﺎﻟﺐ در اﻳﺮان آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺳﺎل )‪ (1972 / 1351‬ﺑﻌﻨﻮان رﻳﺎﺳﺖ داﻧﺸﮕﺎه آرﻳﺎﻣﻬﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷـﺪم ﻛـﻪ داﻧـﺸﮕﺎه‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ و ﻓﻨﻰ ﭘﻴﺸﺮو آن روز اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎه ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻰ اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮد از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه را ﺑﻪ ﻣﻮﺳـﺴﻪ اى ﻧﻈﻴـﺮ ﻣﻮﺳـﺴﻪ‬ ‫ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژى ﻣﺎﺳﺎﭼﻮﺳﺖ )‪ (MI T‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻋﻤﻴﻘﻰ ﻫﻢ در ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﻳﺮاﻧـﻰ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دوره ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﺗﺼﺪى ﻣﻦ ﺑﺮ آﻧﺠﺎ )ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻰ زود ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺑﻴﻤﺎرى ﻣﻦ در ﺳﺎل ‪ (1975‬ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎﻳﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ ﺳﻌﻰ ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﭘﺮﻣﺎﻳﻪ اى را ﻃﺮاﺣﻰ ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻛﻴﻠﻴﺎن در دوران داﻧﺸﺠﻮﻳﻰ ﺧﻮد ﻣﻦ ‪ MI T‬در ﺻﺪد دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻰ‬ ‫ﺑﻪ آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح رﻳﺰى ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﺣﺎوى ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻜﺮ اﺳﻼﻣﻰ و ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻋﻠـﻢ ـ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﻧﻪ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ در اﻧﺤﺎى ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ از ﺳـﻨﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻰ اﺳـﻼم‬ ‫ﻧﺎﺷﻰ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﺟﺪاﻳﻰ ﻣﻦ از آﻧﺠﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و در اواﺧﺮ اﻳﻦ دﻫﻪ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻳﻜﻰ از او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﺼﻴﻠﻰ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ در ﺳﺎل )‪ (1973/1352‬ﻣﺴﺆل ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺷـﺪم;‬ ‫وﻇﻴﻔﻪ اى ﻛﻪ ﺑﻪ زودى ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى آﻣﻮزﺷﻰ ﻣﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻰ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻬﺎ ﻫﻢ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮى ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎر‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻬﺎ‪ ،‬او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫـﻰ دوﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﻤﻜﺎر داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ام اﻳﺮج اﻓﺸﺎر در دﻫﻪ ﺷﺼﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪى ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﻦ او‪‬ﻟﻴﻦ رﺋـﻴﺲ اﻳـﻦ ﻛﻨﮕـﺮه‬ ‫ﺑﻮدم اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻰ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎى از ﻧﻮع ﺧﻮد در اﻳﺮان ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﻰ ﻫﻢ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ در دﻫﻪ ﺷﺼﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻛﻨﮕﺮه اى ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ درﺑﺎره ﻣﻌﻤـﺎرى‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﺮ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﺪﻓﻰ ﻛﻪ ﻣـﻦ آن را از ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ‪ ،‬ﺷﻮوان و ﺑﻮرﻛﻬﺎت و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﺧﻮدم‪ ،‬ﻋﻤﻴﻘـﺎً‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‪ ،‬ﻛﻨﮕﺮه ﻋﻈﻴﻤﻰ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﻣﻌﻤـﺎران‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﺧـﺎرﺟﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﻌﻤـﺎر ﺑـﺰرگ ﻣـﺼﺮى ﺣـﺴﻦ‬ ‫ﻓﺘﺤﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺗﺎ ﺣﺪودى در وﻃﻦ ﺧﻮدش ﻣﻮرد ﺑﻰ ﺗﻮﺟﻬﻰ ﺑﻮد ﻫﻢ دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب او »ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮاى ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﻘﻴﺮ« را در آﻣﺮﻳﻜﺎ دادﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ اى ﻛﻪ در ﺷـﻬﺮت‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻰ او در واﭘﺴﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎى زﻧﺪﮔﻴﺶ ﻧﻘﺶ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﺰارى اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳـﺎدى ﺑـﺮ اﺣﻴـﺎى‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎرى ﺳﻨﺘﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻧﻬﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ دﻳﮕﺮى ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻰ ﺷﺪ و ﺑﺎز ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳـﻦ ﺑـﺎر در ﺷـﻴﺮاز‪،‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺶ از ﺧﻴﺰش ﻋﻼﺋﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎى‬ ‫ﺑﺪﻳﻞ و ﻛﻠﻰ ﻧﮕﺮ ﻃﺐ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺷﺎﻫﺪ آﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻰ اﻧﺪﻳـﺸﻴﺪم و ﭘﻴـﺸﺘﺮ در‬ ‫ﺑﺎب آن اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﻄﻒ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻃﺐ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣـﻦ ﻧـﺼﻴﺤﺖ ﭘـﺪرم را ﻣﺒﺘﻨـﻰ ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻮم ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺟﺬب ﻣﻌﻨﺎى دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻴﻢ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻰ ﻳﻌﻨﻰ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺪم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺠﺬوب ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ و ﻋﻤﻞ ﺣﻜﻤﺎى ﺳﻨﺘﻰ )ﺑﻌﻨﻮان اﻃﺒﺎء( ﻫﻢ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ را ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻰ ﻛﺎﻣﻞ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎى ﺗﻨﺪى ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬از ﺟﺎﻧـﺐ داﻧـﺶ آﻣﻮﺧﺘﮕـﺎن‬ ‫ﻣﺘﺠﺪد ﻃﻠﺐ و داروﺳﺎزﻫﺎ و ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎى داروﻳﻰ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد ﻃﺮح رﻳﺰى ﻛﺮدم‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﻣﻦ در ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﻣﺎ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻴﻢ ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻮﻓﻘﻰ را ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در آن ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻌـﺎﻻن در ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻃـﺐ ﺳـﻨﺘﻰ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺘﺨﺼﺺ در ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻰ دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻣﺘﺨـﺼﺺ در ﻃـﺐ ﭼﻴﻨـﻰ‬ ‫دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﻰ ﺑﻪ اﻃﺒﺎﻳﻰ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ از ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و ﻫﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺟـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ در‬ ‫آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺐ اﻛﻮرودﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻃﺐ اﺳﻼﻣﻰ ﻫﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﻰ اﺳﺖ و در واﻗﻊ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼﻴﺖ‬ ‫ﻫﺎﻳﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻜﻴﻢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻜﻴﻢ در ﻫﻨﺪ وﺑﺮادرش ﺣﻜﻤﻰ ﻣﺤﻤﺪ ﺳـﻌﻴﺪ در ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن اﺣﻴـﺎ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﻴﺪ ﺟﺰو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎى ﻣﻬﻢ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻈﻴﻤﻰ در اﻳﺮان ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻰ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ‪ 1357‬ﻛﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ وﻗﺖ ﭘﺲ از‬ ‫آن‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ اﺻﻼ ﭼﺎپ ﻧﻤﻰ ﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﺪون اﺳﻢ ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻰ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑـﻪ‬ ‫ﻫﺎى اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻛﻪ در ﺑﺮدارﻧﺪه ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻮد در ﺗﻬﺮان ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻰ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬از آن زﻣﺎن ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻰ اﺳﻼﻣﻰ در اﻳﺮان ﺑﻪ رﺷﺪ ﺧﻮداداﻣﻪ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ در‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﻴﺰش ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻬﺎى ﺑﺪﻳﻞ و ﻛﻠﻰ ﻧﮕﺮ در ﻏﺮب‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ اوﻟــﻴﻦ ﻛﻨﻔــﺮاﻧﺲ ﺑــﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠــﻰ در ﺑــﺎب آﻣــﻮزش و ﭘــﺮورش اﺳــﻼﻣﻰ ﻛــﻪ در ﺳــﺎل‬ ‫)‪ (1977/1356‬در ﻣﻜﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎدى داﺷﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻋﺒـﺪاﷲ ﻧﺎﺻـﻒ‪،‬‬ ‫رﺋﻴﺲ آن زﻣﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻐﺰﻳﺰ در ﺟﺪه و ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻰ اﺷﺮف‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ آﻣﻮزﺷﻰ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫ﺑﻨﮕﻼدﺷﻰ‪ ،‬و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﺮ روى اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اى اﺻﻠﻰ در ﺑـﺎب ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻏﺮﺑﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻰ و ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑـﻰ ﻋﺮﺿـﻪ ﻛـﺮدم ﻛـﻪ در ﺑﺨـﺶ آﻏـﺎزﻳﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺑﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﻦ و ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﻠﺴﻔﻪ ادﺑﻴﺎت و ﻫﻨﺮﻫﺎى زﻳﺒﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﻣﻮزش و‬ ‫ﭘﺮورش اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﭼﻨﺪﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه اﺳﻼﻣﻰ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﻰ از ﻣﺎﻟﺰى ﺗﺎ ﻧﻴﺠﺮﻳﻪ و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﻌﺪى اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ اﺳﻼﻣﻰ ﺳﺎزى‪ ،‬رﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻋﻠﻤـﻰ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻰ‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺻﻠﻰ ﻣﻦ ﻣﺒﻨﺎﻳﻰ ﺑﺮاى ﺑﺤـﺚ ﻫـﺎى اداﻣـﻪ دارى در ﺑـﺎب‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺳﺎزى ﻣﻌﺮﻓـﺖ را ﻫـﻢ ﻃـﺮح ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اى ﻛﻪ از اواﺋﻞ دﻫﻪ ‪ 80‬ﻣﻴﻼدى ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﻤﻜﺎر ﻣﻦ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﺎروﻗﻰ‬ ‫و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﮔﺮه ﺧﻮرد‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻦ از دﻫﻪ ‪ 1950‬ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ در‬ ‫ﺑﺎب ﺿﺮورت اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﻏﺮب ﺑﺎ ﭼﺸﻢ اﻧﺪازﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮدﻳﻢ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻋﻨﻮان »اﺳﻼﻣﻰ ﺳﺎزى« ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬اﻓﺰون ﺑـﺮ اﻳـﻦ آﻧﭽـﻪ ﻣـﻦ و ﺳـﻴﺪ ﻋﻠـﻰ‬ ‫اﺷﺮف در ﻣﻜﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎﻣﺶ را داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً اﻧﻄﺒﺎق ﻫﻤﻪ ﺻﻮر ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ اﻧﺪازﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ‬ ‫و اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺪون آﻣﻮزﺷﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫـﺪف ﺧـﺎص ﻣـﻦ‬ ‫ﺗﺮﺳﻴﻢ دﻗﻴﻖ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻮد آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم اﺻﻠﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺒﻠـﻮر ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﻃـﺮح‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ از اﻳﻦ ﭼـﺸﻢ اﻧـﺪاز اﺳـﻼﻣﻰ‪ .‬اﻳـﻦ اﻫـﺪاف ﺗﻤﺎﻣـﺎً در‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺮﺳﻴﺪ اﻣﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑـﻮد و ﻣـﺴﺄﻟﻪ »اﺳـﻼﻣﻰ ﺳـﺎزى‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻜﻰ از دﻏﺪﻏﻪ ﻫﺎى ﻧﻈﺮى اﺳﺎﺳﻰ ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز دﻧﺒﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪن ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎ ﻻزم اﺳـﺖ اﺷـﺎره اى ﻫـﻢ ﺑـﻪ دو ﺟـﺸﻨﻮاره‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻰ اﺳﻼم ﺑﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻞ ﻛﻴﻠﺮ و در ﺳﺎﻟﻬﺎى ‪ 1971‬و ‪ 1976‬در ﻟﻨﺪن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﻣـﻦ در‬ ‫ﻫﺮ دو روﻳﺪاد ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎﻟﻰ داﺷﺘﻢ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻣﻬﻤﻰ در ﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ در آﻧﺠـﺎ‬ ‫اﻳﺮادﻛﺮدم‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎ‪ ،‬ﺑﺮاى ﺟﺸﻨﻮاره ‪ ،1976‬ﻛﻪ در ﻣﻘﻴﺎس وﺳﻴﻌﺘﺮ از ﺟﺸﻨﻮراه اول ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوى‬ ‫زﻳﺎدى ﺻﺮف ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب »اﺳﻼم و ﺗﻨﮕﻨﺎى اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺠﺪد« و وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﺘﺎب »اﺳـﻼم‬ ‫و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه« ﺷﻮوان ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻦ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اوﻟﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬ ‫داﺷﺘﻢ ﻛﻪ د رﻣﻮزه ﻋﻠﻢ ﻟﻨﺪن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ و ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻰ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺪف اﻳـﻦ ﻧﻤﺎﻳـﺸﮕﺎه ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻘﺪﻣـﻪ اى ﺗـﺎرﻳﺨﻰ ﺑـﺮ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﻣﺘﺠﺪد ﻏﺮﺑﻰ ﻧﻴﺴﺖ )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻴﻦ ﻧﻘﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﻣﻬﻤﻰ در ﺗﺎﺳﻴﺲ آن دارد( ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺎﺳـﺎً ﺑـﺮ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ دﻳﮕﺮى ﻣﺒﺘﻨﻰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺒﺪأ آن را در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬ ‫دادم‪ ،‬ﻳﻚ »ﻋﻠﻢ ﻗﺪﺳﻰ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﺮﮔﺰارى اﻳﻦ ﺟﺸﻨﻮراه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣـﻦ ﻛﺘـﺎب »ﻋﻠـﻢ اﺳـﻼﻣﻰ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﻰ ﻣﺼﻮر« را ﻧﮕﺎﺷﺘﻢ‪) ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﻜﺴﻬﺎى روﻻﻧﺪ ﻣﻴﺸﻮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ( اﻳﻦ اﺛﺮ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺮاى ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ـ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در رواﻳـﺖ اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻫـﺎى‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ و ﻋﺮﺑﻰ و ﺗﺮﻛﻰ آن داراى ﺟﺬاﺑﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاى ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺸﻨﻮاره ﺳـﺎل ‪ 1976‬ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻴﺘﻮس ﺑﻮرﻛﻬﺎرت ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﺴﻴﺎرى از وﺟﻮه ﻫﻨﺮ و ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺳﻨﺘﻰ را ﻣﺪﻳﻮن‬ ‫اوﻳﻢ و ﻳﻮﺳﻒ اﺑﻴﺶ‪ ،‬دوﺳﺖ و ﻫﻤﻜﺎرم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺶ ﻗﺴﻤﺘﻰ ﺟﻬﺎن ﺳﻨﺘﻰ اﺳﻼم‪ ،‬را در ﺑﻰ‪.‬ﺑﻰ‪.‬ﺳﻰ‬ ‫ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ درﺑﺎره ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ام در اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ اﻣﺎ ﺣﺎل ﺑﺎﻳـﺪ دوﺑـﺎره )ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬ ‫‪ (1958/1337‬ﺑﺎزﮔﺮدم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﺳﺎﻟﻰ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون‬ ‫وﺳﻄﺎﻳﻰ اﺳﻼﻣﻰ و اروﭘﺎﻳﻰ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﺎرﺣﺎن ﺑـﺰرگ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻫـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ ﻫﻤﭽـﻮن‬ ‫ﺷﻮوان و ﺑﻮرﻛﻬﺎرت و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻛﻮدﻛﻰ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪ و ﻫﻤـﻪ ﻣـﺮا ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻨﺘﻰ‬ ‫ﺷﻔﺎﻫﻰ از ﺣﻜﻤﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ ﺗﻠﻤﺬ ﻧﺰد اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺳﻨﺘﻰ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ‬ ‫در ﻗﺮون ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎن در آﻣﻴﺨﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز آن ﭼﻪ در ﻏﺮب ﺑﻄﻮر ﻣﺠﺰا ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﻮد و ﻧﻪ اﻟﻬﻴﺎت ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬در اﻳﺮان ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان‬ ‫درﺻﺪد ﺑﺮ آﻣﺪم ﻛﻪ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﻴﺎﺑﻢ ﺗﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺷﻔﺎﻫﻰ آن ﻫﺎ‬ ‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮدم‪.‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻰ ﻋﺠﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﻠﺐ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﭘﺪر ﻣﺮﺣﻮﻣﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻫﻤﻮار ﮔﺸﺖ و ﺑﺮآورده ﺷﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﻜﻰ از ﺻﻤﻴﻤﻰ ﺗﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪرم‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر ﻛﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ‬ ‫در آن زﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ دﻳﺪار او رﻓﺘﻢ و او ﻣﺮا ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺑﺎ ﭘﺪرم ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺧﻴﻠﻰ زود ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪ وﻛﻴﻠـﻰ‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﻧﺎم ذواﻟﻤﺠﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺑﺮد ﻛﻪ آﻧﺠﺎ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺳـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻇﻬـﺮ در ﻫﻔﺘـﻪ‪ ،‬ﺑـﺮاى ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﻰ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ درﺳﻬﺎ ﺷﺮﻛﺖ‬ ‫ﻛﺮدم ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻋﻤﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻼﻗﺎت ﻛـﺮدم‪.‬ﻣـﻦ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ذواﻟﻤﺠﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛـﺮدم و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﺪار دﻳﮕﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ [رﻓﻴﻌﻰ] ﻗﺰوﻳﻨﻰ و ﻣﻬﺪى اﻟﻬﻰ ﻗﻤـﺸﻪ‬ ‫اى ﻫﻢ رﻓﺘﻴﻢ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ ﻫﻤﻪ ﺣﻜﻤﺎى ﻣﺸﻬﻮر اﻳﺮاﻧﻰ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻮاد‬ ‫ﻣﺼﻠﺢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺎﺑﻰ و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺷﻌﺮاﻧﻰ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ دﻳـﺪار ﻫﻤـﻪ اﺳـﺎﺗﻴﺪ و آﻣﻮزﮔـﺎران‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺼﻮف‪ ،‬از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎى ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻫﻢ رﻓـﺘﻢ از ﺟﻤﻠـﻪ‪ ،‬ﺣـﺎﺟﻰ ﻣﻠـﻚ ﻧﻴـﺎ‪ ،‬ﺟـﻮاد ﻧـﻮرﺑﺨﺶ‪،‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻴﺪر و اﻟﺒﺘﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ﻣﻦ در ادﺑﻴﺎت ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺎدى ﺣﺎﺋﺮى ﻛﻪ در واﻗﻊ ﭘـﺪر دوم ﻣـﻦ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺎﻫﻰ در ﺑﺎب اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻛﻪ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ دﻳـﺪﮔﺎه ﻫـﺎى‬ ‫ﻋﻘﻠﻰ ﻣﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و آﻧﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ را از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺘﻰ ﺑـﻪ ﻣـﻦ آﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻣﻌﺮﻓﺘﻰ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻗـﺎدر ﺑـﻮدم آن را ﺑـﺮ دﻳـﺪﮔﺎه ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﮔﻨـﻮن و ﺷـﻮوان‬ ‫ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎزم‪ .‬اﻳﻦ آﻣﻮزه ﻫﺎ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ آن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫـﺎ را ﺗﻘﻮﻳـﺖ و ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر ﻫﻤﭽﻮن دﻳﮕﺮ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻋﻠﻤـﺎ ﺗﻌﻠـﻖ داﺷـﺖ و ﻟﺒـﺎس‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎ و ﻋﻤﺎﻣﻪ اى ﺳﻴﺎه ﻛﻪ ﻧـﺴﺒﺖ او را ﺑـﺎ ﺧﺎﻧـﺪان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻰ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺪر اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻋﺎﻟﻤﻰ ﻣﺬﻫﺒﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺼﺎر در ﻛﻮدﻛﻰ ﺑﺮاى ﺗﺤـﺼﻴﻞ ﺑـﻪ ﻓﺮاﻧـﺴﻪ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬او ﭘﺲ از ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﻳﺎﺿﻴﺎت در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺗﺤﺼﻴﻼت اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫اش را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً در ﺗﻬﺮان اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳـﺪ و در آﻧﺠـﺎ ﺑﻌﻨـﻮان ﻣﺮﺟﻌـﻰ درﻓﻘـﻪ اﺳـﻼﻣﻰ و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﺎدى در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣـﻮرد ﺗﺠﻠﻴـﻞ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﺸﺎن اﺳـﺘﺎد ﻋﺮﻓـﺎن و ﻋﻠـﻮم ﺑـﺎﻃﻨﻰ و‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻰ واﻗﻌﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻮد‪ .‬زﻧﺪﮔﻰ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺎوراﻧﻪ اى داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻰ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﻮادث‬ ‫ﺧﻮب و ﺑﺪ روزﮔﺎر‪ ،‬ﻃﺒﻌﻰ ﺷﻮخ داﺷﺖ و ﺑﻪ دﻧﻴﺎى اﻣﻮر ﻧﺴﺒﻰ ﻣﻰ ﺧﻨﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﺣﻜﻴﻢ اﻫﻞ‬ ‫آﻳﻴﻦ ﺗﺎﺋﻮ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺟﺰ آن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ذاﺗﺎً ﻧﺴﺒﻰ و ﮔﺬراﻧﻴـﺪ‪ .‬او ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﮔﺎه از ﺗﺒﺴﻢ ﺑﺎز ﻧﻤﻰ اﻳﺴﺘﺎد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﺠﺪدﻣﺎب ﺑـﻰ اﻋﺘﻨـﺎ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬او اوﻟﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺳﻨﺘﻰ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و ﻫﻢ آﺷﻨﺎﻳﻰ دﺳﺖ اوﻟﻰ‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﺮﺑﻰ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻨﺪرت ﺑﻪ ﺑﺤﺚ از ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻰ ﻣـﻰ ﭘﺮداﺧـﺖ و ﺑﺠـﺎى آن ﻫـﻢ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و ﻫﻢ در ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻤﺪه آﻣﻮزﺷﻬﺎى اﺳـﻼﻣﻰ در ﺗﻬـﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﺳﺎﺳﺎً ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ‪ 1958/1337‬در ﻛﻼﺳـﻬﺎى ﺷـﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ ﻣﻼﻫـﺎدى ﺳـﺒﺰوارى‪ ،‬او در ﻣﺪرﺳـﻪ‬ ‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻢ‪») .‬ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ« ﻣﺘﻨﻰ ﻣﺘﻦ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻤﻰ در ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫اﻳﺮان رواج ﺑﺴﻴﺎر دارد(‪ .‬در ﺧﺎﻧﻪ ذواﻟﻤﺠﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺟﻠﺴﺎت ﺳﻪ روز در ﻫﻔﺘﻪ ﻣـﺎ اﺧﺘـﺼﺎص ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮى داﺷﺖ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺘﺎد ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺔ اﻟﻠﻤﻌﺎت ﻛﺮدﻳﻢ ﻛـﻪ ﻣﺘﻨـﻰ‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ و از آن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﺎﻣﻰ ﺑﻮد‪ .‬در ﻇﺮف ﭼﻨﺪﺳﺎل ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻮاﺳﻄﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﺎرﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣـﺘﻦ از اﻳـﻦ ﻧـﻮع را ﻛـﻪ ﻫﻤـﺎره ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎى دﻗﻴﻘﻰ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻨﺘﻰ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣـﻰ ﺧﻮاﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻋـﺼﺎر ﻛـﻪ در آن زﻣـﺎن در‬ ‫ﻫﺸﺘﺎدﺳﺎﻟﮕﻰ اش ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺣﺪود دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻟﺬﺗﻰ زاﻳﺪاﻟﻮﺻﻒ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﻣﺪام از ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﻮاﺳﻤﺎن را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﻮﻗﻊ اﺟﺮت و ﻣﺰدى داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫وﺟﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰى را ﻣﻰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬او اﻳﻦ ﻏﺎﻳﺖ واﻻى ﺳﻨﺘﻰ اﺳﻼم را دﻧﺒﺎل ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻳﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻰ اﺟﺮت آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﭽـﻮن اﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻴﻨﺎ و اﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ ﻃﺒﻴﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ رﺷﺪ و ﻣﻴﺮداﻣﺎد ﻗﺎﺿﻰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﻫﻤﭽـﻮن ﺧﻮاﺟـﻪ‬ ‫ﻧﺼﻴﺮ ﻃﻮﺳﻰ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ ﻫـﺎ زﻧـﺪﮔﻰ ﻣـﻰ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻰ‬ ‫ﻋﺼﺎر در ﻛﻨﺎر ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬در ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﻰ‪ ،‬ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺨﺎرﺟﺶ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫درسِ ﺧﺎرج از ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣـﻰ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﻮﻫﺒﺘﻰ‬ ‫ﻧﻔﺴﺎﻧﻰ ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻰ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻧﺼﻴﺐ ﻃﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻧﻮع از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺧُﺮد‬ ‫ﺧﻮد ﺳﻌﻰ ﻛﺮده ام ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ را ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ و زﻣﻴﻨـﻪ دﻧﻴـﺎى ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺪاوم دﻫﻢ‪ .‬ﻋﺼﺎر در اواﻳﻞ ‪ 90‬ﺳﺎﻟﮕﻰ در ﺳﺎل ‪ 1353‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﺗـﺎ آﺧـﺮﻳﻦ روزﻫـﺎى‬ ‫ﺣﻴﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﺮاﻗﺒﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺳﻬﺮودى‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا و دﻳﮕﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ ﺳﻨﺘﻰ اﺷـﺘﻐﺎل‬ ‫داﺷﺖ و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻰ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﻋﺼﺎر‬ ‫ﺑﻴﻤﺎر ﺑﻮد و از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﻧﻤﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﺪارش ﻣﻰ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﻣـﺴﺎﻳﻞ ﻓﻠـﺴﻔﻰ و ﺷﺨـﺼﻰ ام را از او‬ ‫ﺑﭙﺮﺳﻢ ﭼﺮا ﻛﻪ او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺎد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻦ در ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ و ﺧـﺼﻮﺻﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪر دﻳﮕﺮى ﭘﺲ از دوران ﻛﻮدﻛﻰ ام ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ ،1958/1337‬اﻧﺪﻛﻰ ﭘﺲ از ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ذواﻟﻤﺠﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ او از ﻣﻦ دﻋﻮت ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ او‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺎغ اﻳﺮاﻧﻰ زﻳﺒﺎﻳﺶ در ﺷﻤﺎل ﺗﻬﺮان ﺑﺮوم ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻛﻼﺳﻬﺎى ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﺼﺎر در آﻧﺠـﺎ ﺑﺮﮔـﺰار ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻰ دﻳﮕﺮ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎى ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻋﻘﻠـﻰ و ﻣﻌﻨـﻮى آن روز‪ ،‬ﻋﻼﻣـﻪ ﺳـﻴﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺘﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از آن راﺑﻄـﻪ ﻧﺰدﻳﻜـﻰ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﻣﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻧﺰد او ﻣﺘﻮن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ از آﺛـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺳـﻨﺘﻬﺎ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺗﺎﺋﻮﺗـﻪ ﭼﻴﻨـﮓ و‬ ‫اوﭘﺎﻧﻴﺸﺎدﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺸﻬﻮرى از ﻋﻠﻤﺎى دﻳﻨﻰ در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫داﺷﺖ و ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺴﻴﺎرى دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ در ﻧﺠﻒ درس ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬اﺷـﻐﺎل آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن اﻳـﺮان در‬ ‫ﺧﻼل ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ دوم از ﺟﺎﻧﺐ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻬﺎ او را از ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ ﻗﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ دﻳﻨﻰ اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﺸﺎﻧﺪ و‬ ‫او در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﻰ ﻛﺮد و در اواﻳﻞ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻰ در ﺳﺎل ‪ 1361‬ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ دارﻓﺎﻧﻰ‬ ‫را وداع ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﭘﺮﺟﺎذﺑﻪ اى داﺷﺖ و در ﻓﻀﺎى اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺣـﺴﻰ از‬ ‫ﺳﻜﻮت و درون ﮔﺮاﻳﻰ را ﺑﺮ ﻣﻰ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻮاﻧﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﻤﺎرﺳﺖ ﻫﺎى ﻣﻌﻨﻮى ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد و از ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﻼل دوره ﻫﺎﻳﻰ ﻋﺰﻟـﺖ ﮔﺰﻳـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻟﮕﻮى اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻓﻴﻠﺴﻮف او ﺳﺎﻟﻬﺎ در راه ﻓﻨﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و در واﻗﻊ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮده اى‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ راه ﻣﻰ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت روﺣﻰ در او ﻣﺮده ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﻧﺪرت‬ ‫ﺳﺮش را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻳﻜﻰ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻋﻠﻤﺎى دﻳﻨﻰ روزﮔﺎر ﺧﻮد ﺑـﻮد‪ .‬او‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ را در ﻗﻢ اﺣﻴﺎ ﻛﺮد و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺟﻮاﻧﻰ را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ در ﺳـﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﻳﻰ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ دوم‪ ،‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ ﻫﺎ ﻧﻔـﻮد زﻳـﺎدى در‬ ‫اﻳﺮان داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬او در ﺑﺤﺜﻰ ﻧﻈﺮى ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ ﻫﺎ رﻓﺖ و اﺛﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻰ اش ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫»اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ« را ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺪى ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ از ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎً از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻼﺻﺪرا ﻛﻪ او ﺧﻮد را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﻣﻰ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻳﮕﺎﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺮح ﻫﺎى ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﮔﺮد ﺳﻨﺘﻰ اش‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻣﻄﻬﺮى ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ و از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻰ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآﻧﻰ اﻳﻦ ﻗﺮن‬ ‫را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ﻧﮕﺎﺷﺖ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﺪﻳﺪى از اﺛﺮ اﺻﻠﻰ ﻣﻼﺻﺪرا »اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ« ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬ ‫ﺣﻮاﺷﻰ ﺧﻮد آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل آن را در ﻧﺰداﻳﺸﺎن ﺧﻮاﻧﺪم‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ ﺗﻌﻄﻴﻼت آﺧﺮ ﻫﻔﺘﻪ را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻰ آﻣﺪ و ﻛﻼس ﻫﺎى ﻣﺎ ﺑﺎ او در ﻏﺮوب ﻫﺎى ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ و‬ ‫ﺻﺒﺢ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه ﻫﻢ ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺗﻠﻤﺬ و ﺑﺤـﺚ در ﺑـﺎب ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﻢ ﻣﻰ رﻓﺘﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫﺎ را اﻏﻠﺐ در درﻛﻪ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻰ در داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬـﺎى‬ ‫ﺷﻤﺎل ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻦ در ﻃﻮل ﻳﻚ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻰ ﻧـﺰد اﻳـﺸﺎن ﺑﺮﺧـﻰ از ﻏﺰﻟﻴـﺎت‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ را ﺧﻮاﻧﺪم‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺑﺎﻃﻨﻰ اى ﻛﻪ او از ﻏﺰﻟﻴﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮ ﻣﻦ آﺷﻜﺎر ﻣﻰ ﺳﺎﺧﺖ آن ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮم ﻣﻰ رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻳﻮارﻫﺎى ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﻘﺮ او ﻫﻢ در ﺑﻴﺎن آن ﺑﺎ او ﻫﻤﺼﺪا ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤـﻮع‪ ،‬ﻣـﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ از او آﻣﻮﺧﺘﻢ و در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﻰ ﺑﺎ او‬ ‫ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪ .‬در رأس ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺳﺎل ﮔﻔﺖ و ﮔﻮى ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن و ﻫﺎﻧﺮى ﻛﺮﺑﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺘﺮﺟﻢ زﺑﺎﻧﻰ آن ﺑﻮدم و ﻫﻢ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آن‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮاى ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻰ آﻣﺪ‪ .‬در ﻃﻰ اﻳـﻦ ﻣـﺪت در ﻣﻨـﺰل ذواﻟﻤﺠـﺪ‪،‬‬ ‫ﺟﻠﺴﺎﺗﻰ ﺑﺮاى ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻧﻈﺮى ﺑﺎ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮﺧﻰ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ را‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﺟﻠﺴﺎت اوراﻧﻮس در ﺳﻮﻳﺲ ﻳﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﭘﺎرﻳﺲ ﻃﺮح ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﺤﺚ اﺻﻠﻰ در ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﻦ آن را از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﻰ و از ﻓﺎرﺳـﻰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰ ﻛﺮدم و اﻟﺒﺘﻪ اﻏﻠﺐ ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن ﻣﻰ اﻓﺰودم‪ .‬ﮔﺎﻫﻰ ﻫـﻢ ﻛـﺎر‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﻋﻴﺴﻰ ﺳﭙﺒﻬﺪى‪ ،‬اﺳﺘﺎد زﻳﺒﺎﻳﻰ ﺷﻨﺎﺳﻰ و ادﺑﻴﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬـﺮان و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫دارﻳﻮش ﺷﺎﻳﮕﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪ ﭘﮋوه و ﻓﻴﻠﺴﻮف و دوﺳﺖ ﻣﻦ ﻛﻪ از اواﺋﻞ دﻫﻪ ‪ 60‬ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺎ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻰ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻄﻬﺮى و ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ‬ ‫ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﻫﻢ در اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺧﺼﻮﺻﻰ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ از زﻣﺎن ﻗـﺮون‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻓﻜﺮﻳﻰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺎن ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﻏﺮب و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻓﻜﺮى ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺳﻮاى ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻋﻼﻗﻪ ﺟﺪى ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ در‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪان ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻰ داد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﺎ اﻏﻠﺐ ﻳﻜﻰ از ﻣﺘﻮن ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ ﺷﺮق ﻳﺎ ﻏﺮب را ﺑـﺮ ﻣـﻰ ﮔﺰﻳـﺪﻳﻢ و‬ ‫آن را ﭘﺎﻳﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻫﺎى ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺮار ﻣﻰ دادﻳﻢ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ در ﻃﻮل ﻳﻚ ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﻦ و ﺷﺎﻳﮕﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺎﺋﻮﺗﻪ ﭼﻴﻨﮓ را ﺑـﺮاى اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اى ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﺗﺶ ﺳﻮزى در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺎﻳﮕﺎن از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻨﺚ ﻛﺮاگ ﻣﺮﻛﺰى را ﺑـﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺟﻬـﺎﻧﻰ ادﻳـﺎن در داﻧـﺸﮕﺎه ﻛﺎﻟﮕﻴـﺖ آﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ او ﻣﺮﻛﺰى ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ادﻳﺎن ﺟﻬﺎﻧﻰ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ از زﻣﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺑﺎ آن ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮده ام‪ .‬ﻛﺮاگ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺘـﻮن اﺻـﻠﻰ را درﺑـﺎره ادﻳـﺎن‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺟﻬﺎن ﮔﺮدآورد و ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺼﺪ ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻦ ﺳﻪ اﺛﺮ درﺑﺎره ﺷﻴﻌﻪ آﻣﺎده ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ اﻳﻦ دﻋﻮت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ و از ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ .‬ﺛﻤﺮه اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎرى ﻛﺘﺎب ﺷﻴﻌﻪ در‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮدم آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻰ از ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪم و وﻳﺮاﻳﺶ ﻛـﺮدم‬ ‫و در ﺳﺎل ‪ 1975‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫـﺎ در ﺑـﺎب ﺷـﻴﻌﻪ ﻫـﻢ در‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ و ﻫﻢ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻰ از اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﻗﺮآن در‬ ‫اﺳﻼم را ﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﻰ و اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﺷـﺪ و ﮔﺰﻳـﺪه اى از‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻴﺘﻴـﻚ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان ﮔﺰﻳـﺪه ﻣﺘـﻮن ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﻫﻢ ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗـﺎ ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻰ در‬ ‫ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻏﺮﺑﻴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﺑﺴﻴﺎرى از دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎى‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در اواﺳﻂ دﻫﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻴﻼدى ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮدم ﻛـﻪ اﺛـﺮ‬ ‫ﺗﺎزه اى در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در آورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ درﺳـﻰ در ﻣـﺪارس ﺳـﻨﺘﻰ ﻣـﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻓﺸﺎرى ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و دو ﻣﺘﻦ ﻛﻮﺗﺎه اﻣﺎ ﻇﺮﻳﻒ راﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﺪاﻳﺔ اﻟﺤﻜﻤﻪ )ﺳﺮآﻏﺎز ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪ /‬ﺣﻜﻤﺖ(‪ ،‬و ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ )ﭘﺎﻳﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ /‬ﺣﻜﻤﺖ( ﻛﻪ در آن روزﮔﺎر‬ ‫در اﻳﺮان ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺮاى آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎر ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ را در ﺗﻬﺮان‪ ،‬در ﻳﻜﻰ از روزﻫﺎى ﻃﻮﻓﺎﻧﻰ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳـﺎل ‪1356‬‬ ‫دﻳﺪم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻓﺬ اﻳﺸﺎن را در ﻟﺤﻈﻪ وداع ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻰ ﻛـﻨﻢ‪ .‬اﻧـﺪﻛﻰ ﭘـﺲ از اﻧﻘـﻼب‪،‬‬ ‫زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﺣﺘﺮام او ﺑﺴﻴﺎر اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪) .‬و ﺣﺘﻰ ﻳﻜﻰ از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷـﺪ(‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﻰ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ در ﺧﺎرج از اﻳﺮان در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻢ اﺑﺮاز ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ‬ ‫در زﻣﺎن ﻣﺮگ ـ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر دور از اﻳﺮان و در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻳﻜﻰ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‬ ‫و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﺮاغ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ را روﺷﻦ ﻧﮕﺎه دارم‪.‬‬ ‫ﺳﻮﻣﻴﻦ اﺳﺘﺎد اﺻﻠﻰ ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻦ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ )رﻓﻴﻌﻰ( ﻗﺰوﻳﻨﻰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻣﺤﺘﺮﻣﻰ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ در اواﺧﺮ دﻫﻪ ﭼﻬﻞ او را در ﺗﻬﺮان دﻳﺪم در اواﺧﺮ ﻫﻔﺘﺎد ﺳـﺎﻟﮕﻰ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﺎر و ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﻣﻘﺎم ﻣﺬﻫﺒﻰ رﺳﻤﻰ ﺗﺮى داﺷﺖ و در واﻗﻊ ـ در آن ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎى ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪى در اﻳﺮان »آﻳﺖ اﷲ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ ـ آﻳﺖ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺑـﻮد‪ .‬او در اواﺋـﻞ‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﺶ در ﻗﻢ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﺮد و ﺷﺨﺺ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻰ از ﺷﺎﮔﺮدان او ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺴﻠﻂ‬ ‫ﺑﻰ ﭼﻮن و ﭼﺮاى او در ﺷﺮع اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻴﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻰ ﺷـﻮد داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در راس آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬او در رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻧﺠﻮم ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻣﻮر ﺗﻌﻠﻴﻤﻰ ﺧـﻮد‬ ‫را ﺻﺮف ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻼﺻﺪرا ﻣﻰ ﻛﺮد و آن را ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﻴﻖ و ﺑﺎ دﻗﺘﻰ ﺑﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن در‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ در ﺗﻬﺮان درس ﻣﻰ ﮔﻔﺖ و ﺑﺎﻗﻰ ﺳﺎل را ـ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ـ در ﻗﺰوﻳﻦ ﺷﻬﺮى در ﺻـﺪ‬ ‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮى ﺗﻬﺮان ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در ﺗﻬﺮان ﻧﺰد او اﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﻪ را ﺧﻮاﻧﺪم و‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﻳﻜﻰ از ﺷﺎﮔﺮدان ﮔﺰﻳﺪه او ـ ﺳﻴﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻰ ـ ﻛﻪ اﻣـﺮوز از ﭼﻬـﺮه ﻫـﺎى اﺻـﻠﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﺮان اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﮔﺮدان او ﺳﻔﺮﻫﺎى زﻳﺎدى ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ‬ ‫را ﻧﺪﻳﺪه ام ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن ﻣﺘﻦ اﺳﻔﺎر را اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ و ﺧﻮب ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﺪ و در ﻓﻬﻢ ﺑﺴﻴﺎرى‬ ‫از وﺟﻮه دﺷﻮار ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻣﻼﺻـﺪرا ﺑﺨـﺼﻮص درﺑـﺎره ﻣـﺴﺎﻟﻪ ﻋﻠـﻢ ﺧـﺪا ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﺮﻫﻮن اوﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻗﺰوﻳﻨﻰ ﻛﻢ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺖ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﻳﺎ رﺳـﻴﺪﮔﻰ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻮاﻳﺞ ﺷﺮﻋﻰ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻫﺎﻟﻪ اى از ﻋﻈﻤﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰ ﻋﻘﻼﻧﻰ ﺑﺎﻻﻳﻰ داﺷﺖ و اﻏﻠﺐ ﻣﺮا‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد آﻧﭽﻪ درﺑﺎره ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻰ ﺧﻮاﻧﺪه ام ﻣﻰ اﻧﺪاﺧﺖ ﻛـﻪ او ﻫـﻢ‪ ،‬رﻳﺎﺿـﻴﺪان و ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﻗﺰوﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻗﻴﺎﻓﻪ اى ﺟﺪى داﺷﺖ ﻋﻼﻗﻪ اى ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎى ﻛﻮﭼﻜﻰ درﺑﺎره ﺳﻮاﻟﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺗﺨﺼﺼﻰ اى ﻛﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻃﺮح ﻣﻰ ﻛﺮدم ﺑﻨﮕﺎرد‪ .‬ﻣﻦ ﻫﺮ ﺑﺎر ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ ﻣﻰ رﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺳﻮاﻟﻰ ﺗﺨﺼﺼﻰ ﻃﺮح ﻣﻰ ﻛﺮدم و اﻳﺸﺎن‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ را در دﻓﺘﺮﭼﻪ اى ﻣﻰ ﻧﮕﺎﺷﺖ و در زﻣﺎن دﻳﺪار ﺑﻌﺪى ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻰ داد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬رﺳـﺎﺋﻞ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﻰ ﺣﺎﺻﻞ آﻣﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ روان و ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻰ ﺳﺎده‪ ،‬از ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘـﻮﻻت ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﭘـﻴﺶ از اﻧﻘـﻼب اﻳـﻦ دﻓﺘﺮﭼـﻪ را ﺑـﻪ ﻣﺤﻘـﻖ ﺳﺮﺷـﻨﺎس‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰى داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻰ داﻧﺶ ﭘﮋوه ﺳﭙﺮدم و او ﻛﭙﻰ اى از اﻳـﻦ رﺳـﺎﺋﻞ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻢ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن اﻧﻘﻼب ﺳﺎل ‪ 57‬ﻛـﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﻦ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ ﻣﻦ اﻳﻦ رﺳﺎﺋﻞ را از دﺳﺖ دادم و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻌﺠﺐ و ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷـﺪم ﻛـﻪ‬ ‫دﻳﺪم در ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺑﻌﺪ ﻳﻜﻰ از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻰ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺳـﺮآﻣﺪان ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺳـﻨﺘﻰ در اﻳـﺮان‬ ‫ﻛﻨﻮﻧﻰ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻰ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﻰ اﻳﻦ رﺳﺎﺋﻞ را ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻧﺸﺮ ﻛـﺮد‪ .‬ﺧـﻮد آﻳـﺖ اﷲ‬ ‫ﻗﺰوﻳﻨﻰ در اواﺋﻞ دﻫﻪ ﭘﻨﺠﺎه وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﺳﻪ ﭼﻬﺮه اﺻﻠﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ را در ﻃﻰ دو دﻫﻪ از آﻧﻬﺎ آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ ،‬اﻓﺮاد اﻧﺪك‬ ‫دﻳﮕﺮى ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺬﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺸﻮم‪ .‬اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻛﻪ ﻳﺎ دوره اﻧـﺪﻛﻰ ﻧﺰدﺷـﺎن ﺗﻠﻤـﺬ‬ ‫ﻛﺮده ام‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺤﺜﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ داﺷﺘﻪ اﻳﻢ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﺪى اﻟﻬﻰ ﻗﻤـﺸﻪ اى ﻛـﻪ اﺳـﺘﺎدى ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ و ﺷﺨﺼﻰ ﻋﺎرف ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺸﺎن اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ در داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬ ‫و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر دو ﺟﻠﺪى »ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻰ ﺧﺎص و ﻋﺎم« ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺪا از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪﺗﻰ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬ ‫را ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﻧﺴﺎن اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺟﻴﻠـﻰ را ﻛـﻪ ﻛﺘـﺎﺑﻰ ﻣﻌـﺮوف در ﻋﺮﻓـﺎن‬ ‫ﻧﻈﺮى اﺳﺖ ﻧﺰد اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﺧﻮﺷﺨﻮ ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ در ﻫﺮ ﭘﺎره از ﻣﺘﻦ ﻣﺪام ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻓﻨﺎ و ﻋـﺸﻖ اﻟﻬـﻰ‬ ‫ﻣﻰ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻜﺲ او‪ ،‬ﺟﻮاد ﻣﺼﻠﺢ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻴﺮاز‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻣﻨﻄﻘﻰ دﻗﻴﻘﻰ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد و ذﻫﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻰ و ﻣﻨﻄﻘـﻰ ﺑـﺴﻴﺎر ﺧـﻮﺑﻰ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮب ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻰ از اﺳﻔﺎر ﻣﻼﺻﺪرا و دﻳﮕـﺮ آﺛـﺎر ﺻـﺪرا ﺧـﺼﻮﺻﺎ‬ ‫اﻟﺸﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴﻪ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب در زﻣـﺎﻧﻰ ﻛـﻪ او ﺑـﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻣﻬـﺎﺟﺮت ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﭼـﺎپ ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﻣـﻦ ﻧـﺰد او ﻣﻼﺻـﺪرا ﻧﺨﻮاﻧـﺪم‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺨـﺸﻬﺎﻳﻰ از ﺷـﺮح اﻻﺷـﺎرات ﺧﻮاﺟـﻪ‬ ‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻰ را ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﻜﻰ از دﻗﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻬﻢ‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ در اﺣﻴﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﻳﻰ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﭘـﺲ از ﺣﻤـﻼت ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن اﺷـﻌﺮى ﻧﻈﻴـﺮ ﻏﺰاﻟـﻰ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ رازى دارد و در واﻗﻊ ﺧﻮاﺟﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺨـﺮ رازى ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ ﺟﻮاﻧﺘﺮى ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳـﺸﺎن ﺑﺤﺜﻬـﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ داﺷـﺘﻢ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻣﻄﻬﺮى‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻄﻬﺮى ﺷـﺎﮔﺮد ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺑﻮد‪ .‬او ﻫﻢ در داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻄﻬـﺮى‬ ‫از ﻓﻌﺎﻻن ﻣﺬﻫﺒﻰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰ ﺷﺪ اﻣﺎ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪى ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻮد و اﻳﻦ دﻏﺪﻏـﻪ را داﺷـﺖ ﻛـﻪ از درون‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎﻳﻰ ﺑﺮاى ﻣﺴﺎﻳﻠﻰ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﻃﺮح ﻛﺮده ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ او ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از زﺑﺎﻧﻬﺎى اروﭘﺎﻳﻰ را ﺑﺪان ﺣﺪى ﻧﻤﻰ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻰ اروﭘﺎ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬـﺎى ﻋﺮﺑـﻰ و ﻓﺎرﺳـﻰ‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻧﻘﺺ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺘﺶ را ﺑﺎ ﻣـﻦ ﺻـﺮف ﺑﺤـﺚ از‬ ‫اﺻﻮل ﻣﺘﻨﻮع اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﺮﺑﻰ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﺗﻌـﺪادى از ﭘﮋوﻫـﺸﻬﺎى ﻋﻠﻤـﻰ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬـﺎى‬ ‫آﻣﻮزﺷﻰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺸﺎرﻛﺖ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﻤـﺎن در ﺣـﺴﻴﻨﻴﻪ ارﺷـﺎد و ﻛﻨـﺎره‬ ‫ﮔﻴﺮى ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﻤﺎن از آن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﻬﺮى ﻣﺸﻮرت ﻛﺮدم‬ ‫و او ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﺎوران اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﻄﻬﺮى ﺑﺎ دل و ﺟﺎن ﺑﺪان‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او ﺳﺎﻟﻬﺎ در ﻗﻢ ﺷﺎﮔﺮد آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻰ ﺑﻮد‪ .‬و در زﻣﺎن اﻧﻘﻼب رﺋﻴﺲ ﺷـﻮراى اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﻛﻪ او اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﻛﺮد ﺗﺎ از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﻓﻜﺮى و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﺗـﺎ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪﻛﻰ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺗﺮور ﺷﺪ و ﺗﺄﻣﻼت ﻓﻜﺮى و ﻓﻠـﺴﻔﻰ‬ ‫ارزﺷﻤﻨﺪش ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ دﻳﮕﺮى ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ او دوﺳﺘﻰ ﻧﺰدﻳﻚ و ﻋﻼﺋﻖ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﺸﺎﺑﻬﻰ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫آﺷﺘﻴﺎﻧﻰ ﺑﻮد‪ .‬او ﻫﻤﺪرس ﻣﻄﻬﺮى در ﻗﻢ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ در ﻣﺸﻬﺪ ﺷﺪ و ﻛﻤﺎﻛـﺎن‬ ‫در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﻣﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮﻛﺎرى ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺘـﻮن اﺻـﻠﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ را ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﺷﺮح و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﺎى ﻣﻬﻢ ﺧﻮدش ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد اﺣﻴﺎ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫آﺛﺎرى ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﺼﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﻰ در اﻳﺮان روﺷﻨﻰ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻦ او‬ ‫ﺑﺎ ﻛﺮﺑﻦ در آﻣﺎده ﺳﺎزى ﮔﺰﻳﺪه اى ﻫﻔﺖ ﺟﻠﺪى از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ در اﻳﺮان از زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺗﺎ زﻣـﺎن‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻤﻜﺎرى ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ از اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﻰ از ﻣﺘﻮن ﺣﻜﻤـﺎى اﻟﻬـﻰ‬ ‫اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﻛﺮﺑﻦ در ﺳﺎل ‪ 1356‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺮﮔﻰ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺸﺘﺮﻛﻰ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺣﻞ در آن دﺧﻴﻞ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﺎﻳﻰ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ و ﺑﻌﻀﺎ ﻫﻢ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﺎى ﻓﺎرﺳﻰ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدى ﻛﻪ آﺷﺘﻴﺎﻧﻰ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﭼﺎپ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻰ ﻧﻮﺷـﺘﻢ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﺎ را ﮔﺮد ﻣﻰ آوردم‪ ،‬ﺧﻮد ﻛﺘﺎب ﻛﻮﭼﻜﻰ را ﺷﻜﻞ ﻣﻰ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻛـﺮاراً ﺑـﺮاى‬ ‫ﻃﺮح ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ و ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ژاﭘﻨﻰ و ﻏﺮﺑﻰ ﺑﺴﻴﺎرى را ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﺷﺨﺎص‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﺴﻠﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از اﺳﺘﺎدان ﺳﻨﺘﻰ ﻣـﻦ ﺑﻬـﺮه ﺑﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻬﺪى ﺣﺎﺋﺮى ﻳﺰدى اﺷﺎره ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻠﻤﺎى ﻣﻌﺮوف ﺷـﻴﻌﻰ‬ ‫ﺑﻮد; اﺑﺘﺪا در ﻗﻢ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛـﺮد و ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ در ﻓﻘـﻪ اﺳـﻼﻣﻰ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫ﻣﺘﺨﺼﺼﻰ ﻣﻤﺘﺎز ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و در آﻧﺠﺎ ﺑﺮاى ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ ﭘﺮداﺧﺖ و درﺟﻪ دﻛﺘﺮى ﺧﻮد را در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب اﺧﺬ ﻛﺮد‪ .‬او ﻣـﺪﺗﻰ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺲ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬ﻫﺎروارد‪ ،‬ﺗﻮرﻧﺘﻮ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺟﺮج ﺗﺎون و ﺟﺎﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳـﻴﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر او اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺺ از ﻃﺒﻘﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ در ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ ﺳـﻨﺘﻰ و ﻫـﻢ در‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد و اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻰ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧـﺸﺎن داد و آﺛـﺎر‬ ‫ﻣﺘﻌﺪدى در ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺮاى ﺳﺎﻟﻬﺎ دوﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ ﺑﻮد‬ ‫و ﻣﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﺛﺎر او را ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫او ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل در ﺣﻮﻣﻪ واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ دى ﺳﻰ ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﭘﺲ‬ ‫از ﺑﺤﺜﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺷﺪم‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﻛﺎرﻫﺎى اﺻﻠﻰ او را وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﻨﻢ‪ .‬اﺛﺮى ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاى آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻴﺮاژ وﺳﻴﻊ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﺟـﺪى داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﻤﺮه اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﺻﻮل ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﻰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘـﺎرى‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻢ و ﺑﺮﺧﻰ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ آن را درﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺋﺮى ﻳـﺰدى ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﻴﻤـﺎرى‬ ‫ﭘﺎرﻛﻴﻨﺴﻮن دﭼﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﻌﻠﻴﻢ اداﻣﻪ ﻣﻰ دﻫﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬ ‫ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪى از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ رﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﺘﻨﻮع اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓﻠﺴﻔﻰ‬ ‫ﻏﺮب و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ و ﭼﺎﻟﺸﻰ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮ ﻣﻰ‬ ‫اﻧﮕﻴﺰد ﻋﻼﻗﻤﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﺎﺋﺮى ﻳﺰدى ﻳﻜﻰ از ﭘﻴﺸﺮواﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓـﺼﻞ ﺟﺪﻳـﺪى را در ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﺳﻨﺘﻰ ﮔﺸﻮد و دﻗﻴﻘﺎً در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣـﻦ و او ﺑـﺮاى ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﻪ رﻏـﻢ اﻳﻨﻜـﻪ در‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻓﻠﺴﻔﻰ و در ﻣﻴﺰان اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎرى ﻣﻰ‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫● دو ﻫﻤﻜﺎر‪ :‬ﻛﺮﺑﻦ و اﻳﺰوﺗﺴﻮ‬ ‫ﺣﺎل ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻰ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳـﺮان ‪ 1958/1337‬و اﻧﻘـﻼب ﺳـﺎل ‪ 1979/1357‬ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﺮان را ﺗﺮك ﻛﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻬﻢ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ اﺷﺎره ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﭼﻪ اﻳﺮاﻧﻰ ﻧﺒﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻦ آﻧﻬﺎ را در اﻳﺮان ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم و در آﻧﺠﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎى ﻋﻤﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻰ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻫﺎﻧﺮى ﻛﺮﺑﻦ و ﺗﻮﺷﻴﻬﻴﻜﻮ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﭘﻴﺶ ﺗـﺮ ﺑـﺴﻴﺎرى از آﺛـﺎر اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف و اﺳﻼم ﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮى را زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﻫﺎروارد ﺑـﻮدم‪ ،‬ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﻮدم; ﺧـﺼﻮﺻﺎً‬ ‫ﻛﺘﺎب اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻫﺎى رﻣﺰى او را و در رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ﺧﻮد ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدى از ﺗﻔـﺴﻴﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮدم‪ .‬اﻧﺪك زﻣﺎﻧﻰ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔـﺸﺘﻢ ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان در ﺳـﺎل‬ ‫‪ ،1337‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻤﺴﺮش اﺳﺘﻼ را ـ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮاى اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎر او زﺣﻤﺎت ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻛﺸﻴﺪ ـ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم‪ .‬در دﻫﻪ ﭼﻬﻞ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ اﺳﺘﺎد داﻧـﺸﮕﺎه ﺳـﻮرﺑﻦ و ﺻـﺎﺣﺐ ﻛﺮﺳـﻰ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﻟﻮﻳﻰ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن در ﻣﺪرﺳﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﺷﺮﻗﻰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﺪﻳﺮ ﺑﺨـﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﻳﺮاﻧـﻰ ﻳـﺎ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻮﻟﻮژﻳﺎ‪ ،‬در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮى اﻳﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺗﻬﺮان ﻫﻢ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘـﺎﻳﻴﺰ ﻫـﺮ ﺳـﺎل را در‬ ‫اﻳﺮان ﻣﻰ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮﻳﻌﺎً ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﻤﻴﻘﻰ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪى ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻛﺮﺑﻦ در ‪ 1356‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎ‬ ‫درس ﺳﻤﻴﻨﺎرى ﻣﺸﺘﺮﻛﻰ ﺑﺮاى دوره دﻛﺘﺮى در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان داﺷﺘﻴﻢ و ﺑﺮاى ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو دﻫـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ در ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺴﺎﺗﻰ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ دادﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ را ﺑﺎ ﻫﻢ اﻧﺠﺎم دادﻳﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر ﻣـﺸﻬﻮر ﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎى اﺻﻠﻰ اﺳﻼﻣﻰ و اروﭘﺎﻳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺻﺮار او ﺑﺮاى اﻓﺰودن‬ ‫ﺟﻠﺪى ﺳﻮم ﺑﺮ دو ﺟﻠﺪ »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت ﺳﻬﺮوردى« ﻛﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺮآن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣـﻦ ﻫـﺸﺖ ﺳـﺎل‬ ‫وﻗﺖ ﺻﺮف ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﻰ ﺳﻬﺮوردى ﻛـﺮدم و او ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻔﺼﻠﻰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺛﻤﺮات ﻫﻤﻜﺎرﻳﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺗﻰ ﻣـﺎ ﭼﻨـﺪان ﺑﻠﻨـﺪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان آن را ذﻛﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺎﻓﻰ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻫﻤﻜـﺎرى ﺣﺘـﻰ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﻰ ﻛﺮﺑﻦ از ﺳﻮرﺑﻦ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﺎﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧـﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣـﻦ‪ ،‬اداﻣـﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ از ﻛﺮﺑﻦ دﻋﻮت ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺗﺪرﻳﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻴﺎﻳـﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻓﻠـﺴﻔﻰ اش را‬ ‫اداﻣﻪ دﻫﺪ و در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ اش ﺗـﺪرﻳﺲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬او اﻳـﻦ دﻋـﻮت را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺗـﺎ زﻣـﺎن‬ ‫ﺑﻴﻤﺎرﻳﺶ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ او ﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت او ﻣﻰ رﻓﺘﻢ و او ﻣﺮا ﺑـﺎ دوﺳـﺘﺎن ﻓﻠـﺴﻔﻰ اش آﺷـﻨﺎ ﻣـﻰ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬دوﺳﺘﺎن او اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﺟﻨﻴﻦ دﻧﻴﻠﻮ و ﮔﺎﺑﺮﻳﻞ ﻣﺎرﺳﻞ ﺗﺎﮔﻮﺳﺘﺎ و ﺑﺎ ﺷـﻼر و‬ ‫ﮔﻮﺳﺘﺎو ﺑﺮﮔﺮ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻛـﺮﺑﻦ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻧـﺴﻞ ﺟـﻮاﻧﺘﺮى از‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﻮ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ ژاﻣﺒﺖ و ﻓﻴﻠﻴﭗ ﻧﻤﻮ‪،‬‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﻢ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻓﻠﺴﻔﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ دﻋﻮت ﻛﺮﺑﻦ در ﺳﻮرﺑﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣـﻰ ﻛـﺮدم و ﺑﻌـﻀﺎً در ﺳـﻤﻴﻨﺎرﻫﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﻀﻮر او ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰ ﺟﺴﺘﻢ ﻛﻪ از ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اوﻟﻴﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ درﺑﺎره‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﮔﺮاﻳﻰ در اروﭘﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1966‬در داﻧـﺸﮕﺎه اﺳﺘﺮاﺳـﺒﻮرگ ﺑﺮﮔـﺰار‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ و از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﭼﻴﺴﺖ او را ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ .‬ژان ﭘﻞ ﺳﺎرﺗﺮ در ﺟﺎﻳﻰ ﻳﺎدآور دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛـﺮﺑﻦ ﺑـﺮاى آﺷـﻨﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ او ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻛـﺸﻒ ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺧـﺼﻮﺻﺎً ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻣﺘـﺄﺧﺮ آن ﻛـﻪ‬ ‫وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﻰ ﻣﻤﺘﺎزى را ﻃﺮح ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن وﺟـﻮدى دل ﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‬ ‫وﺟﻮدى ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻼﺻﺪرا دل ﺑﺴﺖ‪ .‬ﻛـﺮﺑﻦ در ﻣﻘﺪﻣـﻪ اى ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻓﺮاﻧـﺴﻪ ﺧـﻮد از‬ ‫اﻟﻤﺸﺎﻋﺮ ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻰ درﺧﺸﺎن درﺑﺎره ﺳﻴﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻏﺮب از ﺣﻴﺚ‬ ‫درك ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد ‪ esse /‬دارد‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺳﺨﺮاﻧﻴﻬﺎى اﺳﺘﺮاﺳﺒﻮرگ‪ ،‬روزى ﻣﻦ و ﻛﺮﺑﻦ ﭘﻴـﺎده ﺑـﻪ »ﻣﻮﻧـﺖ ﺳـﻨﺖ اُدﻳـﻞ« رﻓﺘـﻴﻢ;‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻣﻘﺒﺮه ﻗﺪﻳﺴﻰ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮون دﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اروﭘـﺎى ﺷـﻤﺎﻟﻰ آورده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺗﭙﻪ اى ﻛﻪ ﻣﻘﺒﺮه در آﻧﺠﺎ واﻗﻊ ﺑﻮد اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑـﻮد و ﭘـﻴﺶ‬ ‫روى ﻣﺎ ﺟﻨﮕﻞ ﺳﻴﺎه آﻟﻤﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﺷـﺎﻧﻪ ﻫـﺎى ﻣـﻦ ﮔﺬاﺷـﺖ و ﮔﻔـﺖ در‬ ‫زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻰ از ﻛﻮره راﻫﻰ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﭘﻴﺶ روى ﻣﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻣﻰ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻓﺮاﻳﺒـﻮرگ‬ ‫ﺑﺮود و ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻟﺒﺨﻨﺪى اﻓﺰود‪ :‬اﻣﺎ اﻛﻨـﻮن ﻛـﻪ ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﻰ ﺷـﻴﻌﻰ را در ﻛﻨـﺎر‬ ‫دارم‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزى ﺑﻪ ﮔﺬر از اﻳﻦ راه ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ اوﻟﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ اروﭘﺎى دوران ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻰ روى آورد و آﺛﺎرش ﻫﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎط ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺤﻘﻴﻘﻰ داراى ارزش اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻋﻼﺋﻖ ﻋﻤﻴﻖ ﻣﺸﺘﺮﻛﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ‬ ‫ﮔﺮاﻳﻰ و ﻋﺮﻓﺎن در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬در اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻳـﺮان ﭘـﻴﺶ از اﺳـﻼم‪ ،‬ﻧـﺰد اﻓﻼﻃﻮﻧﻴـﺎن‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮﻣﺴﻴﺎن و ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮى و ﺳﻨﺖ ﺑﺎﻃﻦ ﮔﺮاى ﻏﺮب و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋـﺎﻟﻢ روﺣـﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﻰ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﺮ دو از ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﮔﺮى )و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﺎ اﻣﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻰ( اﻛﺮاه داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﺮﺑﻦ اﺑﺮاز ﻣﻰ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن زﻣﺎن آن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﺮب‬ ‫»ﺿﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺿﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ« ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻬﻤﻰ ﻫﻢ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺑـﻮدم و اﻳﻨﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧـﺪم‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻦ از »ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه« دﻓﺎع ﻣـﻰ ﻛـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ از ﺗﻌﻠـﻴﻢ آﻣـﻮزه ﻫـﺎى‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﺻﻠﻰ ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﮔﻨﻮن اﺑﺎ داﺷﺖ‪ .‬او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﺷﻮوان را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻰ‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﺧﺼﻮﺻﺎً از اﻧﺘﻘﺎدات ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻌﺪى ﺗﻴﻠﻬﺎرد دو ﺷﺎردن ﻛﻪ در ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در دﻫﻪ‬ ‫‪ 60‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﺑﺮاز رﺿﺎﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺮﺑﻦ ﻣﺪاﻓﻊ ﻗﻮى ﺑﺴﻴﺎرى از‬ ‫وﺟﻮه اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﺑﻮد ﺑﻰ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺧﺘﻼف ﻣﺎ زﻣﺎﻧﻰ ﺑﺮوز و ﻇﻬﻮر ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻛﺎرل ﮔﻮﺳﺘﺎو ﻳﻮﻧﮓ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﻣﺪﺗﻬﺎ در ﺟﻠﺴﺎت ﺳﺎﻻﻧﻪ اوراﻧﻮس ﻛﻪ در اﺳﻜﺎﻧﺎى ﺳﻮﻳﺲ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷـﺪ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى از ﻟﻮﻳﻰ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ارﻧﺴﺖ ﺑﻨﺘﺲ و ﮔﺮﺷـﻢ‬ ‫ﺷﻮﻟﻢ ﺣﻀﻮر ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﺻﻞ ﺟﻠﺴﺎت ﺑﺮ ﺣﻮل ﻳﻮﻧﮓ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺖ و آﺛﺎر او ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫وﻳﮋه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻮن دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ ﻳﻮﻧﮓ اﺑﺪاً ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻌﻨﻮى و ﻣﺘﻌـﺎﻟﻰ ﻧﻤﺎدﻫـﺎ و‬ ‫اﺳﻄﻮره ﻫﺎ را درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻤﺎدﻫﺎ و اﺳﻄﻮره ﻫـﺎ را رواﻧـﺸﻨﺎﺳﻰ ﻛـﺮد و ﻧﺎﺧﻮدآﮔـﺎه ﺟﻤﻌـﻰ را‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ذﺧﺎﻳﺮ اﻟﻮﻫﻰ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎى ﺣﻘﻴﻘﻰ اﺳﺖ; ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻳﻮﻧﮓ در ﺑﻴﺎن و ﻋﺒﺎرات ﺧﻮد از ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺟﻤﻌﻰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در درون ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺘﻰ را ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﻈﺮﻫﺎى ﻣﻬﻢ ﻣﻦ و ﻛﺮﺑﻦ راﺟﻊ ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﮓ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى دﻳﮕﺮ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎى دوران ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻜﺎرى ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻣﺪت ﻣﻦ و ﻛـﺮﺑﻦ ﻧﻘـﺶ ﻣﻬﻤـﻰ در زﻧـﺪﮔﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻣـﻦ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﭼﺎرﭼﻮب و ﺑﻨﻴﺎد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ را ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه رﻳﺸﻪ دارد‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺧﺎص ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‬ ‫و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﻴﺶ ﺑﺮدن ﺑﻌﻀﻰ ﭘﺮوژه ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﺳﻮق داد‪ .‬ﻫﻤﻴـﺸﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎى‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮاى ﻣﻦ داراى اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ و اﻫﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاى ﻣـﻦ ﺻـﺮﻓﺎً در ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳـﻰ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﻰ اﺳﻼم ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ آن ﻫﺎ ﺣﺘـﻰ ﺑـﺮاى ﺗﻔﻜـﺮ ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬ ‫ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ داراى اﻫﻤﻴﺖ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣـﻪ اى‬ ‫را ﺑﺮاى او ﮔﺮدآورى ﻛﺮدم و از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺎ اﺛﺮى در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﺮاﻧﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳـﺎل ‪ 1355‬ﺗﻮﺳـﻂ اﻧﺠﻤـﻦ ﺑـﻪ ﭼـﺎپ‬ ‫رﺳﻴﺪ و ﻳﻜﻰ از آﺧﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت او ﺑﻪ زﻳﻮر ﻃﺒﻊ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺠﺐ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ در ﻋـﻴﻦ اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻮﺟـﻪ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن را ﺑـﻪ ﺟﺮﻳـﺎن ﻫـﺎى ﻏﻴـﺮ ﻋﻘـﻞ ﮔـﺮا و ﺿـﺪ‬ ‫ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اى ﻫﻢ ﺑﺮ اﺣﻴـﺎى ﻋﻼﻗـﻪ ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ در ﺧﻮد اﻳﺮان ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻏﻠـﺐ در ﻣﻴـﺎن ﺷـﺮﻗﻰ ﻫـﺎى ﻣﺘﺠـﺪد ﻣـﺎب‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ در‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻫﻢ ﻣﻴﻬﻨﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻰ ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮدﻛﻮﭼﻚ ﺑﻴﻨﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮب وﺟﻮد دارد و آﻧﻬـﺎ ﻧـﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﺮﺑﻰ ﻣﻰ ﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺬوب و ﻣﺮﻋﻮب ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬درﻣﺎﻧﻰ ﻣﻮﺛﺮ ﺑـﺮاى اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﻴﻤﺎرى ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎى ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺒﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﻢ و از ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ اﻓﻘﻬﺎى ﻧﻮﻳﻨﻰ را ﭘـﻴﺶ روى داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺑـﺮاى ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ‪ .‬در ﻃﻰ دو دﻫﻪ ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻜـﺎرى ﻧﺰدﻳﻜـﻰ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻰ ﻣﻘﻮﻻت ﺑﻨﻴﺎدى اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ از اﺛـﺮ و ﻛـﺎر ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻟﺬت ﻣﻰ ﺑﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ اﮔﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻛﺎر ﻣـﻰ ﻛـﺮدﻳﻢ ﻗـﺎدر ﻧﺒـﻮدﻳﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﺗـﺎﺛﻴﺮى در‬ ‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ در اﻳﺮان و اﺣﻴﺎى اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ در ﻏﺮب ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﻜﺎرى دو‬ ‫ﻧﻔﺮه ﻣﺎن در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﺑﻮد‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ﺑﺎر ﻣﻦ از ﻛﺮﺑﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪم ﻛﻪ او ﺧﻮد را از ﭼﺸﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﻳـﻚ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻨﺎس ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ واژه را در ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻨﺘﻰ آن ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‪ ،‬از ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠـﻮب ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﻣﻰ ﺑﺮم‪ .‬ﻣﻌﻨﺎى ﻟﻔﻈﻰ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﻌﺮوف ﻋﺮﺑﻰ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﺮده از روى ﭼﻴـﺰى اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﭘﺲ ﭘﺮده ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﻣﻔﺴﺮى ﻣﻌﻨﻮى ﺑﻮد ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻘﻴﻘﻰ را در اﻳﻦ ﻣـﻰ داﻧـﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺧﻔﻴﻪ و دروﻧﻰ اﺷﻴﺎ را ﺑﻴﺮون ﻛـﺸﺪ‪ .‬او زﻧـﺪﮔﻰ ﺧـﻮد را وﻗـﻒ اﻳـﻦ وﻇﻴﻔـﻪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص وﻗﻒ ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﺎى ﺑﺎﻃﻨﻰ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻴﺎل و ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻛﺮد و آﺛﺎر ﻋﻈﻴﻤﻰ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ آﻣﻮزه ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮﺑﻰ و اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻋﻼﻗـﻪ و ﺟﻬﺘـﻰ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺧﻮد ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدى ﺑﺪان ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣـﻦ‪ ،‬ﻓﻴﻠـﺴﻮف‬ ‫واﻗﻌﻰ را ﻛﺴﻰ ﻣﻰ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﻰ و ﻧﻈﺮى ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻤﺎل ﻗﻮاى ذﻫﻨﻰ و‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻰ‪ ،‬و ﺻﻔﺎ و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻓﺮدى‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻬﺮوردى‪ ،‬از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻦ و ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف را ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎرى از ﻋﻤﺮﻣﺎن را وﻗﻒ آن ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺰوﺗﺴﻮ‪ ،‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎس و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻰ ﻫﻤﺘﺎى ژاﭘﻨﻰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻖ راﺑﻄﻪ ام ﺑﺎ ﻛﺮﺑﻦ ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮﻛﺮﺑﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد; ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﻛﻪ ﭘﻴﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎى ﻓﻜﺮى او را ذن ﺑﻮدﻳﺴﻢ ﺷﻜﻞ ﻣﻰ داد ﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻏﺮﺑﻰ‪ .‬اﻳﺰوﺗـﺴﻮ زﺑﺎﻧـﺪاﻧﻰ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺒﺤﺮ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺎد زﺑﺎﻧﻬﺎى ﭼﻴﻨﻰ و ژاﭘﻨﻰ‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺑـﻰ و ﻓﺎرﺳـﻰ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از زﺑﺎﻧﻬﺎى ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ اروﭘﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﻣـﻰ داﻧـﺴﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ ﻋﻼﺋـﻖ اوﻟﻴـﻪ او ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺟﻬﺖ زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ .‬او ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى درﺑﺎره ﺳﺎﺧﺘﺎر زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ‬ ‫ﻗﺮآن و زﺑﺎن ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻰ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر او را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻏﻴـﺮ ژاﭘﻨـﻰ‬ ‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﭘﺲ از اوﻟﻴﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 1962‬در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻚ ﮔﻴﻞ ﻛﻪ اﻳﺰوﺗﺴﻮ در آن زﻣﺎن در‬ ‫آن ﺟﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﺷﺮﻛﺖ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﻦ درﺑﺎره ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬او ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻬﺶ را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎﻗﻰ زﻧﺪﮔﻴﺶ را ﻋﻠﻰ اﻻﻏﻠﺐ وﻗﻒ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﺗﺎﺋﻮﻳﻴﺴﻢ و ذن ﺑﻮدﻳﺴﻢ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫او آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى درﺑﺎره اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ و اﺑﻦ‬ ‫ﻋﺮﺑﻰ در ﻛﺘﺎب ﺗﺎﺋﻮﻳﻴﺴﻢ و ﺻﻮﻓﻴﺴﻢ اﺳﺖ و ﻛﺘﺎب ﺧﻠﻘﺖ و ﻧﻈـﻢ ﺑـﻰ زﻣـﺎن اﺷـﻴﺎء ﻛـﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻻﺗﻰ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ از اﻳﻦ ﻣﻘـﺎﻻت ﺑـﺮ ﺑﺤﺜﻬـﺎى ﻋﻤﻴـﻖ ﻣﻴـﺎن ﻣـﺎ ﻣﺒﺘﻨـﻰ اﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﺘﻮن ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻬﺪى ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮ اﻳﺮاﻧـﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ‪ 1962‬ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و اﻳﺰوﺗﺴﻮ دوام داﺷﺖ و ﻣﻦ در ژاﭘﻦ‬ ‫ﻫﻢ او را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﺎ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻛﻨﻔﺮاﻧـﺴﻬﺎى ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻰ ﻧﻴـﺰ ﺣـﻀﻮر داﺷـﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻦ و اﻧﺘﺸﺎر آن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻮاﻧﻰ ﻧﺎﺷـﺮ ﻣﻌـﺮوف ژاﭘﻨـﻰ اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ژاﭘﻨﻰ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﺴﻴﺎرى از آﺛﺎر اﻳﺰوﺗﺴﻮ را ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎز ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎﺷﺮ در ﺳﺎل ‪ 1997‬ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣـﻪ اﻳﺰوﺗـﺴﻮ را ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬ ‫آﮔﺎﻫﻰ و واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ آن ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﻧﻮﺷﺘﻢ و ﻣﻘﺎﻟﻪ اى درﺑﺎره ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﻴـﺰ در‬ ‫آن دارم‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از اﻳﺰوﺗﺴﻮ دﻋﻮت ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤـﻰ‬ ‫آن در آﻳﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻰ اﻳﻦ دﻋﻮت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬او در آﻧﺠﺎ او ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺮق دور را‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺻﺮار ﻣﻦ اﺛﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در ﻓﻠﺴﻔﻪ ذن ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ذن ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻣﺘﻌﺎرف آن در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎى ﻋﻤﻴـﻖ ﺗـﺮى از‬ ‫اﻳﻦ واژه داراى ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺴﻮى ﻓﻠﺴﻔﻪ اى ﺑـﺮاى ذن ﺑﻮدﻳـﺴﻢ ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪ .‬ﻫـﻢ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ در دﻫﻪ ﭘﻨﺠﺎه در ﭘﻰ ﻛﺸﻒ ﻧﺴﺨﻪ اى ﻛﻬﻦ از ﺗﺎﺋﻮﺗﻪ ﭼﻴﻨـﮓ در ﻳـﻚ ﻣﺤﻮﻃـﻪ ﺷﺎﻫﻨـﺸﺎﻫﻰ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻰ‪ ،‬اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﻃﻰ ﻳﻚ ﺳﺎل ﻣﻦ و اﻳﺰوﺗﺴﻮ در ﺑﺎغ زﻳﺒﺎى اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻰ ﻧﺸﺴﺘﻴﻢ و اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺘﻦ ﺗﺎزه ﻛﺸﻒ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﻟﺒﻪ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﻣﺘﻦ را از ﭼﻴﻨـﻰ ﺑـﻪ اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮداﻧﺪم‪ .‬در ﭘﺎﻳـﺎن ﻣـﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﻰ را ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﺪم و او اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﺎ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻰ ﭼﻴﻨﻰ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻰ ﻛﺮد و اﺻﻼﺣﺎت ﺿـﺮورى‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻰ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ دادﻳﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ اى ﻓﺎرﺳﻰ از اﻳـﻦ ﻣـﺘﻦ آﻣـﺎده‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﺗﻔـﺴﻴﺮﻫﺎى او را ﺑـﻪ‬ ‫دﻗﺖ ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﻣﻰ دادم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ 1979/1357‬اﻳﺮان را در اﺑﺘـﺪا ﺑـﺮاى دو‬ ‫ﻫﻔﺘﻪ و در واﻗﻊ ﺑﺮاى ﺳﻔﺮى ﺑﻰ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺮك ﻛﺮدم‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻛﺎرﻫﺎﻳﻢ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛـﺮى ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻢ در ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ و در ﻓﺮﺻﺘﻬﺎى دﻳﮕـﺮ ﺳـﻔﺮ ﺑـﺮ‬ ‫روى آن ﻛﺎر ﻛﻨﻢ و آن را ﺑﺮاى ﭼﺎپ آﻣﺎده ﺳﺎزم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣـﺘﻦ اﻳـﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ را دارم‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ از آن روز ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ از اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر درﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺷﺮق دور و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زﻳﺒﺎﻳﻰ ﺷﻨﺎﺳﻰ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ژاﭘﻨﻰ آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ او را درﺑﺎره زﻳﺒﺎﻳﻰ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺑﻮداﻳﻰ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﺮاى ﻣـﻦ‬ ‫اﻳﺮاد ﺷﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻰ آورم; ﺳﺎل ‪ 1970‬ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﺟﻬﺎﻧﻰ ازاﻛﺎ ﺑﻪ ژاﭘـﻦ‬ ‫رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬در ﺑﺎﻏﻬﺎى زﻳﺒﺎﻳﻰ ﻛﺎﻣﺎﻛﻮرا ﻗﺪم ﻣﻰ زدم و او ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ از‬ ‫ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﺗﺎﻣﻞ او درﺑﺎره راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن زﺑﺎن و ﻣﻌﻨﻰ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﻣﻌﻨﺎﺷﻨﺎﺳﻰ ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ و دﻳﻨﻰ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدم‪ .‬در ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺸﻬﻮرى ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﺎ ﻧـﻮع داﻧﻨـﺪه‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد و وﺿﻊ و ﺣﺎل داﻧﻨﺪه در ﻛﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺰوﺗﺴﻮ از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑـﺮاى ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻟﺒﻰ ﺑﻮد‪ .‬او از ﻋﺎﻟﻢ ذن ﻣﻰ آﻣﺪ و ﻧﻪ از ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب و ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻮﻧﻰ از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻏﺮﺑﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ او ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻣﺘـﻮن‬ ‫درﺳﻬﺎى زﻳﺎدى ﺑﺮاى ﻣﻦ درﺑﺎره ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ داﺷﺖ‪ .‬رﺷﺘﻪ اى ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ‬ ‫اﻳﺰوﺗﺴﻮ در آن ﻳﻜﻰ از ﺳﺮآﻣﺪان روزﮔﺎر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫● ﺗﺎﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺷﺮح ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻳﻢ در اﻳﺮان را رﻫﺎ ﻛﻨﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻮﺿﻴﺤﻰ ﺑﺪﻫﻢ درﺑـﺎره‬ ‫ﺗﺎﺳﻴﺴﺲ آﻧﭽﻪ رﺳﻤﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﻧﺠﻤﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻬﺎدى ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از‬ ‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ در اﻳﺮان ﺑﻮد و ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧـﺪ و در‬ ‫اﻳﺮان ﻛﻨﻮﻧﻰ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺶ را دارد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1973/1352‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻣﻮﺳـﺴﻪ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪم‪ .‬درﺟﻪ ﺑﺎﻻﻳﻰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ اﻳﺮاﻧﻰ اى ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻰ ﭘﺲ از اﻳﻦ رﻳﻤﻮﻧﺪ ﻛﻠﻴﻨﺴﻜﻰ ﻛﻪ رﺋﻴﺲ ﺳﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻮد از ﺗﻬـﺮان دﻳـﺪار ﻛـﺮد و ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻳﻚ دﻳﺪار ﺑﺎ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ را ﺑﺮاى او ﺗﺮﺗﻴﺐ دادم‪ .‬در ﺟﺮﻳـﺎن اﻳـﻦ دﻳـﺪار ﻛﻠﻴﻨـﺴﻜﻰ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺒﺎﻧﻮ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﺮان ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در آﻣﺪه ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰى ﻫﻢ ﺑـﺮاى ﭘـﮋوﻫﺶ و اﺷـﺎﻋﻪ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺖ اﺷﺮاف ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ داﻳﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ از اﻳﻦ ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻛـﺮد و ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰى ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ و ﺧﻮد ﻛﻠﻴﻨﺴﻜﻰ و ﻋﺪه ﻗﻠﻴﻞ دﻳﮕﺮى در ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﻣﺸﻮرت ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺎﺑﻰ ﻛـﻪ از‬ ‫ﭘﻴﺮان ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﺮﻛـﺰ ﻣـﺴﻘﻴﻤﺎ ﺗﺤـﺖ اﺷـﺮاف دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻰ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻫﻤﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎى دوﻟﺘﻰ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ اﺳﺘﻘﻼل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺮﺑﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻰ )‪ (imperial‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﻰ )‪(royale‬ﻛﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪى از واژه‬ ‫) ‪ (kaiserlich‬آﻟﻤﺎﻧﻰ در ﻧﺎم اﻧﺠﻤﻨﻰ در ﺑﺮﻟﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﺑﻪ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﺷﺎه ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﺎم اﻧﺠﻤﻦ ﺷﺎﻫﻨـﺸﺎﻫﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﻳـﺮان‪ .‬ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﺷـﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪ و ﺑﻮدﺟﻪ اى ﺑﺮاى آن ﺑﻪ ﻃﻮرﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻰ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎى آﻧﻜﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺪﻳﺪى ﺑﺮاى اﻧﺠﻤﻦ ﺑﺴﺎزﻳﻢ ﻳـﻚ ﻋﻤـﺎرت ﻣﺠﻠـﻞ‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﻰ را در ﻣﺮﻛﺰ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ و آن را ﺑﺎزﺳﺎزى ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻢ ﺑﺮﺧـﻰ از ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎى‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻬﺮ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ و ﻫﻢ در اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ اى از ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻰ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ )و ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ( اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻰ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ ﻋﻤﺎرت ﻣﺠﻠﻠﻰ را ﻛﻪ ﺑﺎغ اﻳﺮاﻧﻰ زﻳﺒﺎﻳﻰ ﻫﻢ داﺷﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻟﻘﻤﺎن اﻟﻤﻠﻚ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ; رﺟﻞ ﺳﻴﺎﺳﻰ و ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺸﻬﻮرى ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻰ ﭘﻴﺶ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻰ از ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎى اﻃﺮاف را ﺧﺮﻳﺪارى ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ اﺳﺘﺎدان ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺎﻫﺮى را از اﺻﻔﻬﺎن و‬ ‫ﺗﻬﺮان آوردم ﺗﺎ دروﻧﻰ اى ﻛﺎﻣﻼ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮاى ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﺷﻴﻬﺎى آﺑـﻰ و ﻟـﻮازم ﻛـﺎﻣﻼ ﺳـﻨﺘﻰ‬ ‫ﺗﺰﺋﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺧﻴﻠﻰ زود ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى زﻳﺒﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ در‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻰ ﭼﻨﺪ از ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻋﻀﺎى ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮه اﻧﺠﻤﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺘﻈﺎم ﻳﺤﻴﻰ ﻣﻬﺪوى ﻣﻬﺪى ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺎﺑﻰ ﻣﻄﻬﺮى و آﺷﺘﻴﺎﻧﻰ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺳـﻨﺘﻰ‬ ‫از ﻣﺸﺎوران اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻤﻌﻰ از اﻓﺮاد ﺧﺎرﺟﻰ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ رﻳﻤﻮﻧﺪ‬ ‫ﭘﺎﻧﻴﻜﺎر ﺗﻰ‪.‬ام‪.‬ﺑﻰ ﻣﻬﺎدﻳﻮان اى‪.‬ﻛﺎ ﺳﺎران ﻛﺎرﻣﻦ ﺑﻼﻛﺮ آﻧﺪره ﺑﺮﺗﻠﺲ ﻫﻴﻮﺳﻮن اﺳﻤﻴﺖ ﻧﻘﻴﺐ اﻟﻌﻄﺎس‬ ‫و اﻟﻤﻴﺮا زوﻻ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﻰ ﺳﻠﻄﻨﺘﻰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ داﺷﺘﻢ و ﻣﺎ در آﻏﺎز ﺳﺎل ‪ 1353‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬ ‫ﻫﺎﻳﻤﺎن را آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﻦ ﻫﺎدى ﺷﺮﻳﻔﻰ را ﻛﻪ دوﺳﺖ و ﻫﻤﻜﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬـﺮان و‬ ‫ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﺎدر ادارى اﻧﺠﻤﻦ را‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن دادﻳﻢ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اى ﺑﺰرگ ﺷﺪﻳﻢ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اى ﻛﻪ ﺳﺮﻳﻌﺎ ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺸﺖ و ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻏﺮﺑﻰ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬ ‫ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى اﻳﺮاﻧﻰ و ﻏﺮﺑﻰ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺧﺮﻳﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻮن دﺳـﺖ اول ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﻏﺮب را و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ دوم را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ و ﻓﺮاﻧـﺴﻪ و ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاى اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى از ﻛﺎرﻫـﺎى ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﻰ و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺗﻰ ﺑـﺪون اﻋﻄـﺎى ﻣـﺪرﻛﻰ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻠﻰ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻮاﻫﻴﻨﺎﻣﻪ اى ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﺎ دﻛﺘﺮا داﺷﺘﻨﺪ و ﻳﺎ در ﺣـﺎل اﺧـﺬ آن از‬ ‫ﺟﺎى دﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻰ دادﻳﻢ‪ .‬ﻛﺎدر آﻣﻮزﺷﻰ اﻧﺠﻤﻦ از ﻛﺮﺑﻦ اﻳﺰوﺗﺴﻮ وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻴﺘﻴـﻚ و ﺧـﻮد ﻣـﻦ و‬ ‫ﺗﻌﺪادى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺳﻨﺘﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺎﺑﻰ ﻣﺼﻠﺢ و ﺣﺎﺋﺮى ﻳﺰدى ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻰ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ ﺑـﺮاى دوره‬ ‫ﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ و دوره ﻫﺎى ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻣﺪت ﺗﺮ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ ﻳـﺎ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ اﺷﺨﺎﺻﻰ را ﻣﻰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪى ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺪود ﺳﻰ داﻧﺸﺠﻮى داراى ﻣﺪارك ﺑﺎﻻ‬ ‫از ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻧﺘﺸﺎراﺗﻰ ﺑﻠﻨﺪ ﻫﻤﺘﺎﻧﻪ اى ﻫﻢ داﺷﺖ و در زﻣﺎن ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﺠﻤـﻦ ﭘـﻴﺶ از‬ ‫اﻧﻘﻼب ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎى اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ و ﻋﺮﺑﻰ و ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫آﺛﺎر ﻣﺘﻮن ﻣﻬﻤﻰ از ﻛﺮﺑﻦ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﺑﺮوس ﻟﻮرﻧﺲ ﭘﻴﺘﺮ وﻳﻠﺴﻮن ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ‬ ‫رﺗﻜﻮﭼﺎﻳﻞ )در ﻫﻮﺳﺘﻮن ﺗﮕﺰاس( را درﺑﺎره ﻧﻈﺮ ورزى و ﻋﻤﻞ در ادﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﮔﺮدآورى و وﻳﺮاﻳﺶ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎرى دﻳﮕﺮ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬از دﺳﺘﺎوردﻫﺎى ﻣﻤﺘﺎز اﻧﺠﻤﻦ در زﻣﻴﻨﻪ ﭼﺎپ اﻧﺘـﺸﺎر‬ ‫ﭘﻨﺞ ﻛﺘﺎب درﺑﺎره اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اوﻟﻴﻦ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻜﻰ از اﺳﺎﺳﻰ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻰ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻳﻌﻨﻰ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻮة ﻛﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ آن را ﺻﻼح اﻟﺼﺎوى ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ ﻣـﺼﺮى ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ اﻋﻮاﻧﻰ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻳﺮاﻧﻰ و ﺷﺎﮔﺮد ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻦ ﻛﻪ اﻛﻨـﻮن رﺋـﻴﺲ اﻧﺠﻤـﻦ اﺳـﺖ اﻧﺠـﺎم‬ ‫دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ اى ﭼﻨﺪ زﺑﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﺎوﻳﺪان ﺧﺮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﺮدﺑﻴﺮان آن ﻫﺎدى ﺷﺮﻳﻔﻰ و ﭘﻴﺘﺮ‬ ‫وﻳﻠﺴﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ در دوره ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﭼﻬﺎرﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺷﻬﺮﺗﻰ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و‬ ‫از اﺻﺤﺎب ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان ﻣﺎرﻛﻮﭘﺎﻟﻴﺲ اﻟﻤﻴﺮه زوﻻ ﺑـﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻛﻤﭙﻞ ﻟﺌﻮ ﺷﺎﻳﺎ ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺷﻮارد وﻳﺘﺎل ﭘﺮى آﻧﺎﻧﺪا ﻛﻮﻣﺎراﺳﻮاﻣﻰ و ﺟﻨـﻴﻦ ﻛـﺎﻧﺘﻴﻦ ﻣﻘـﺎﻻﺗﻰ ﺑـﻪ ﭼـﺎپ‬ ‫رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮرى ﻫﻤﭽﻮن ﻛﺮﺑﻦ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ژوزف ﻓﺎن اس و ﻣﻴﭽﻞ ﻟﻮ‬ ‫و ﻣﻨﺘﻘﺪان دوران ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻈﻴﺮ; اﻳﻮان اﻳﻠﻴﭻ و ﺷﺎﻋﺮان و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫـﺎى ادﺑـﻰ ﻧﻈﻴـﺮ ﻛـﺎﺗﻠﻴﻦ رﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮرﺧﻪ ﻟﻮﺋﻴﺲ ﺑﻮرﺧﺲ ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﺎﻧﺎ ﻛﺎﻣﭙﻮ ﭘﻴﺘﺮ وﻳﻠﺴﻮن ﭘﻴﺘﺮ راﺳﻞ و ورﻧﻮن و اﺗﻜﻴﻨﺲ در ﺟﺎوﻳـﺪان‬ ‫ﺧﺮد ﻣﻘﺎﻻﺗﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر آﺛﺎر ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻳﺮاﻧـﻰ ﺑـﻪ ﭼـﺎپ‬ ‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎوﻳﺪان ﺧﺮد ﻣﺤﻠﻰ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮاى ﺗﻼﻗﻰ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺷﺮق و ﻏﺮب وﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد ﺑـﻮد و‬ ‫از زﻣﺎن ﺗﻌﻄﻴﻠﻰ اش در ‪ 1979/1357‬ﻫﻨﻮز ﭼﻴﺰى ﺧﻼ آن را ﭘﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻌﻄﻴﻠﻰ ﺟﺎوﻳﺪان ﺧﺮد اﻧﺠﻤﻦ از زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮاﺳﺎس و ﺑﻨﻴﺎدى ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫در دﻫﻪ ﺷﺼﺖ رﻳﺨﺘﻢ اداﻣﻪ ﻣﻰ دﻫﺪ و ﺣﺘﻰ در ﺑﺮﺧﻰ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﺶ را ﮔﺴﺘﺮش داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺣﻀﻮر ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﻧﺨـﺴﻴﻦ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻰ ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮﻳﻦ اذﻫﺎن ﻓﻠﺴﻔﻰ از ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان ﺷﺮﻗﻰ و ﻏﺮﺑﻰ ﻗﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ در آﻧﺠـﺎ ﭘـﮋوﻫﺶ و ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ و ﭘﺎﺳﺨﻬﺎى ﺟﺎودان ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺰاﻋﻬﺎﻳﻰ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﻴﺶ روى ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻬﺮه ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ اﻧﺠﻤﻦ زﻣﺎﻧﻰ ﺑﺮاى ﻋﺎﻟﻢ اﻳﺮاﻧﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺴﺖ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﺳﺎل ‪ 1975/1354‬در اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺳـﺴﻪ‬ ‫در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻧﺸﺴﺘﻰ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻴﺰﺑﺎن اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑـﻮد و از اﻳـﻦ ﻓﺮﺻـﺖ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻏﺮﺑـﻰ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن دﻳﮕـﺮ ﻛـﺸﻮرﻫﺎى‬ ‫آﺳﻴﺎﻳﻰ آﺷﻨﺎ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ در ﻣـﺸﻬﺪ ﺑﺮﻗـﺮار ﺷـﺪ و از ﺟﻤﻠـﻪ اﻓـﺮاد زﻳـﺮ در آن ﺷـﺮﻛﺖ و‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ام‪ .‬ﻣﻬﺎدﻳﻮان آﻧﺪره ﻣﺮﺳﻴﻪ ﺟﺎن آﻧﺘﻮﻧﻴﻮ ﻧﻮﻧﻮ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪ ﺑﺮوﻧﺮ ﺟﻴﻦ ﻻدرﻳﻪ ﺟﺮزى ﭘﻴـﻞ‬ ‫اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﻟﻮﻳﻨﺎس ﭘﻞ رﻳﻜﻮر ﺳﻴﺰو اﻫﻮ رﻳﻤﻮﻧﺪ ﭘﺎﻧﻴﻜﺎر رﻳﻤﻮﻧﺪ ﻛﻠﻴﺒﻨﺴﻜﻰ رﻳﭽﺎرد ﻣﻜﻴﻦ آﻧﺪرﻳﺎس ﻓـﻦ‬ ‫ﻣﻠﺴﻦ اﻳﻮان ﺑﻼوال و ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻰ اﻳﻦ ﻧﺸﺴﺖ ﻣﻌﻨﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛـﺎرﺑﺮد ﻣﻨﻄـﻖ در آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ ﻫﻢ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﻪ و ﻫﻢ در ﺑﺤﺜﻬﺎى ﺑﻌﺪى درﺑـﺎره آن ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻢ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﺤﻮﻟﻰ ﺑـﻮد ﺑـﺮاى ﺟﻬـﺎﻧﻰ ﺷـﺪن ﻋﻼﺋـﻖ و اﻫـﺪاف‬ ‫وروﺷﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﺣﺘﻰ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﻓﻬﻢ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻧﮕﺮش ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮده ام ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎدﻣﺎﻧﻢ‪ .‬ﻣﻦ در اواﺧﺮ دﻫـﻪ ﻫﻔﺘـﺎد ﺑـﻪ ﻣـﺪت‬ ‫ﻳﻚ دﻫﻪ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ در ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮه اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠـﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻰ )‪ (FI SP‬اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﺷﺪم و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ اﻫﺪاف ﺧﻮد را در وﺳﻌﺖ ﺑﺨﺸﻰ ﺑﻪ اﻓﻘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻢ و ﺗﻼش‬ ‫ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اﺻﻠﻰ و اوﻟﻴﻪ ﺧﻮدش ﻳﻌﻨﻰ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻳﺎ ﺳﻮﻓﻴﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻢ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﻳﻰ‬ ‫ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم ﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻼش ﺣﺘﻰ ﭘﺲ از ﺧـﺮوج ﻣـﻦ از‬ ‫اﻳﺮان و ﺟﺪاﻳﻰ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى اﻧﺠﻤﻦ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻳﻦ اﻧﺠﻤـﻦ را ﻳﻜـﻰ از دﺳـﺘﺎوردﻫﺎى‬ ‫اﺻﻠﻰ ﺧﻮد ﻃﻰ دو دﻫﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در اﻳﺮان ﺳﺎل از ‪ 1337‬ﺗﺎ ‪ 1357‬ﻣﻰ داﻧﻢ‪.‬‬ ‫● ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﺧﺎرﺟﻰ در زﻣﺎن ﺣﻀﻮر در اﻳﺮان‬ ‫در ﻃﻰ دو دﻫﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻦ در اﻳﺮان ﻳﻌﻨﻰ از ‪ 1337‬ﺗﺎ ‪ 1357‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻓﻜﺮى ﻣـﻦ ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺸﻮرم ﻧﻤﻰ ﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎى دﻳﮕـﺮ رواﺑـﻂ ﻋﻤﻴﻘـﻰ ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫ﻛﺮدم و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﻫﻤﻪ ﻗﺎره ﻫﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ داﺷﺘﻢ و آﺛـﺎر ﻣـﻦ در ﺑـﺴﻴﺎرى از ﻛـﺸﻮرﻫﺎ ﺑـﻪ زﺑﺎﻧﻬـﺎى‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ‬ ‫ﻛﺸﻮر ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻃﻰ دو دﻫﻪ ﺣﻀﻮر در اﻳﺮان ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺪم ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺳﻔﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﺧـﺎرﺟﻰ ﺑـﻪ ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن‬ ‫رﻓﺘﻢ ﺗﺎ در ﻛﻨﮕﺮه ﻓﻠﺴﻔﻰ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻢ; ﻛﻨﮕﺮه اى ﻛﻪ ﺑﺮاى دﻫﻪ ﺑﻌﺪى ﻫـﻢ ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﺎ آن‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻦ در آﻧﺠﺎ ﺗﻼش ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻠﺴﻔﻰ آن ﻛﺸﻮر ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳـﺎدى‬ ‫ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻮد رﻧﮓ و ﺑﻌﺪى اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺮ ﺑﺪﻫﻢ و در اﻳﻦ ﺗﻼش ﻣﻮﻓﻖ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻧﻰ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم و اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻼﻗﺎﺗﻬﺎ ﭘﺎﻳﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﺮاى ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺷـﺮﻳﻒ ﻛـﻪ در آن زﻣـﺎن‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ دو ﺟﻠﺪى ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﺳﻼم ﺑﻮد و ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌـﺪدى‬ ‫ﺑﺮاى آن ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬ام‪.‬اﺣﻤﺪ اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺮاﭼﻰ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ اﺳـﺘﺎد ﻛﺮﺳـﻰ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ آﻗﺎﺧﺎن در داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ﺑﻴﺮوت ﺷﺪ اﷲ ﺑﺨﺶ ﺑﺮوﻫﻰ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎى ﻣﻬﻢ ﻓﻜـﺮى و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻰ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و دوﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ اﺷﺘﻴﺎق ﺣﺴﻴﻦ ﻗﺮﻳـﺸﻰ ﻣـﻮرخ و وزﻳـﺮ آﻣـﻮزش و ﭘـﺮورش‬ ‫ﺳﻰ‪.‬اى ﻗﺪﻳﺮ و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ .‬ﻣﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن ﻧـﺴﻞ‬ ‫ﺟﻮاﻧﺘﺮ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻫﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻌﻴﺪ ﺷﻴﺦ ﺑﺸﻴﺮدار و اﻧﺘﺼﺎر اﻟﺤﻖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﺮح ﺷـﺪﻧﺪ راﺑﻄـﻪ‬ ‫داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ رواﺑﻂ و اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺴﻴﺎرى از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﻦ در ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن و داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎﻧﻰ اى ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻓﻜـﺎر ﻣـﻦ در ﺑـﺴﻴﺎرى از‬ ‫ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻜﺮى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻋﻠﻤﻰ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ در ﻣﺮاﻛﺰى ﻛﻪ در آن ﻋﻼﺋﻘﻰ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ وﺟﻮدداﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻤﺪرد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ از دﻫﻪ ‪ 60‬ﺑﺎ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻮﺳﺲ اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪ .‬از دﻫﻪ ‪ 80‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬ ‫آﻛﺎدﻣﻰ ﺳﻬﻴﻞ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺳﻬﻴﻞ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ از دﻳﮕﺮ دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫وﻗﻒ ﻏﺎﻳﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﻛﺮده ﺑﺴﻴﺎرى از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣﺮا ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺑﺮاى ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن‬ ‫ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ; در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﺛﺎر ﻣﻦ ﺑﻪ اردو ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻜﺮى ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻛﻪ از اواﺧﺮ دﻫﻪ ‪ 50‬آﻏﺎز ﮔﺸﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬ ‫ﺗﺪاوم دارد و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻣﻦ در آن ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬ ‫را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻃﻮل اﻳﻦ ‪ 40‬ﺳﺎل در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻛـﺮده ام و‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ اﻗﺒﺎل ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻤﺘﺎز در ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن اﺳـﺖ و ﻣـﻦ در ‪ 1966‬آن را‬ ‫اﻧﺠﺎم دادم راﺑﻄﻪ ﻓﻜﺮى و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت روﺣﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب در دوره اوﻟﻴﻪ زﻧﺪﮔﻰ ام ﺑﺎ ﻣـﺮاﻛﺶ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﺣﺎل ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ در ﻃﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎى ‪ 1958‬ﺗﺎ ‪ 37 /1979‬ﺗﺎ ‪ 59‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ رواﺑـﻂ ﻓﻜـﺮى و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻟﺒﻨﺎن و ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﺼﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدى و ﻛﺸﻮرﻫﺎى ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓـﺎرس ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ رواﺑﻂ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻛﺸﻮرﻫﺎى ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس در ﺣـﻮزه ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻣﺮاﻛﺰ و ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻫﺎى ﺗﻌﻠﻴﻤـﻰ ﻣﺘﻨـﻮﻋﻰ در اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ و‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮده ام‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻳﻚ ﻛﻨﮕﺮه ﺑﺰرگ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ درﺑﺎره ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺳﻼم ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮدن رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﺎ ﻣﺼﺮ ﻣﻦ ﺗﺎ اواﺳﻂ دﻫـﻪ‬ ‫ﻫﻔﺘﺎد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺳﻔﺮ ﻛﻨﻢ اﻣﺎ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺼﺮى و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺧﺼﻮﺻﺎ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﻣـﺪﻛﻮر ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﺪوى اﺑـﻮاﻟﻌﻼء‬ ‫ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻰ و ﺟﻮرج ﻗﻨﻮاﺗﻰ داﺷﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ از ﻣﻦ در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﻣﺎ در ﻛﻞ رواﺑﻂ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻓﻠﺴﻔﻰ در ﻫﻴﭻ ﻛﺠﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ رواﺑﻂ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرى ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮرد ﻟﺒﻨﺎن ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﻛﺎﻣـﻞ ﺗﺤـﺼﻴﻠﻰ را ‪/ 1964 1965‬‬ ‫‪ 1343 1344‬در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪم و اوﻟﻴﻦ اﺳﺘﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﻰ آﻗﺎﺧـﺎن در داﻧـﺸﮕﺎه آﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻰ‬ ‫ﺑﻴﺮوت ﺑﻮدم‪ .‬ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺮﺳﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﻨﺠﺎل ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد و آن ﺳﺎل ﻳﻜـﻰ از دﺷـﻮارﺗﺮﻳﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎى‬ ‫زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه در اﺳﺎس ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﻰ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺮﻛـﺰى ﺑـﺮاى ﺗﺒﻠﻴـﻎ‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻋﺮﺑﻰ و ﺳﻜﻮﻻرﻳﺰم و اوﻣﺎﻧﻴﺰم ﻏﺮﺑﻰ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻮق و ﺟﺪﻳﺘﻰ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﺮاى ﺗﻌﻠـﻴﻢ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺷﻮق و ﺟﺪﻳﺘﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎى ﭘﺮﺳﺒﻴﺘﺮى داﺷﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﭘﻴـﺎم‬ ‫اﻧﺠﻴﻞ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮى ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﻧﻤﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻰ ﻛﻪ دو ﻫﺰارﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﮋده ﺟﺪﻳﺪ را از ﺧﻮد ﻣﺴﻴﺢ‬ ‫ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﺮب ﻧﺒـﻮدن و اﻳﺮاﻧـﻰ ﺑـﻮدﻧﻢ و ﺟـﺪﻳﺖ ﻣـﻦ در ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﻰ‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺘﻌﺪدى را ﭘﻴﺶ روﻳﻢ ﻗﺮار داد و اﻟﺒﺘﻪ آن ﺳﺎل ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﻜﺮى ﺳﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺛﻤﺮى ﺑﺮاى‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ در ﻃﻰ آن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻫﺎى »آرﻣﺎن ﻫﺎ و واﻗﻌﻴـﺖ ﻫـﺎى اﺳـﻼم« و »ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ«ام را ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻌﺪا در ﻏﺮب ﺑﺎ وﻳﺮاﻳـﺸﻰ ﺟﺪﻳـﺪ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬ ‫»زﻧﺪﮔﻰ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻢ ﺑـﺎ ﺑـﺴﻴﺎرى از ﺷﺨـﺼﻴﺘﻬﺎى‬ ‫ﺟﺬاب ﻟﺒﻨﺎﻧﻰ از ادوارد ﻛﻨﺪى ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳـﻼﻣﻰ ﺑـﻮد و‬ ‫در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد ﺗﺎ ﭼﺎرﻟﺰ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻣﺒﻠﻎ ﺧﺎرﺟﻰ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻟﺒﻨـﺎﻧﻰ‬ ‫و ﺳﻴﺪه ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﻴﺸﺮوﻳﺘﺎ ﻛﻪ زﻧﻰ ﻋﺎرﻓﻪ و ﺻﻮﻓﻰ ﺑﻮد و ﻋﺸﺎق ﺗﺼﻮف از دور و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ زﻳـﺎرت او‬ ‫ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ دﻳﺪار و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﻣﺪت ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ اﻃﻼﻋـﺎت ﻋﻤﻴﻘـﻰ‬ ‫ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى در ﻟﺒﻨﺎن و ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﺪﺳﺖ آورم‪ .‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻰ ﻛـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ ﮔﻔـﺖ و ﮔﻮﻫـﺎى‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﻰ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻫﺎى ﻣﺘﻌـﺪد و ﻣﺘﻨـﻮﻋﻰ از ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن ﻣـﺴﻴﺤﻰ داﻧـﺸﮕﺎه ﺳـﻨﺖ ژوزف ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺷﻴﻌﻰ ﺟﻨﻮب ﻟﺒﻨﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻃﻮل ﻳﻚ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺘﻢ در ﻟﺒﻨﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮﻳﻦ ﻫﻤـﺮاﻫﻢ ﻳﻮﺳـﻒ‬ ‫اﻳﺒﻴﺶ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﺨﺼﺼﻰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻴﺎﺳﻰ اﺳﻼم ﺑﻠﻜﻪ در ﻛﻠﻴﺖ ﺧـﻮد ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﻰ ﺳـﻨﺘﻰ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺷﻴﻌﻰ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻰ ﺻﺪر رﻫﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻰ و دﻳﻨـﻰ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻟﺒﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ آﺛﺎر ﻣﻬﻤﻰ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻟﺒﻨﺎن در دﻫﻪ ‪ 70‬ﺑﻪ ﺟﺎﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻰ ﺻﺪر ﺟﺰو آن دﺳﺘﻪ‬ ‫از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎى ﺷﻴﻌﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ در ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﻤﺰﻣﺎن در ﺟﺒﻞ ﻋﺎﻣﻞ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب‬ ‫ﻟﺒﻨﺎن و ﺳﻮرﻳﻪ اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻰ ﺻﺪر در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدرى اش ﻋﺮﺑﻰ ﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺖ‪ .‬او ﻧﺰد ﺑﺴﻴﺎرى از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺳﻨﺘﻰ ﻣﻦ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‬ ‫و در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻟﺒﻨﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﺳﻴﺎﺳﻰ را دﻧﺒﺎل ﻣﻰ ﻛﺮد ﻋﻼﻗﻪ اى ﺟﺪى‬ ‫ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ داﺷﺖ‪ .‬رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻰ ﻫـﻢ در ﻟﺒﻨـﺎن و‬ ‫ﻫﻢ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺎدى درﺑﺎره ﻓﻀﺎى ﻓﻜﺮى ﺷﺮق ﻋﺮﺑـﻰ از‬ ‫او آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ .‬ﭼﻘﺪر اﺳﻒ اﻧﮕﻴﺰ ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻟﺒﻨﺎن و اﻳﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ وﺟﻮد او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ او‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺳﺮارآﻣﻴﺰى در ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻚ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻟﻴﺒﻰ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ و ﺷﻬﺮت ﻋﻈﻴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻰ او ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫ﻣﺮدم را از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮه ﻓﻠﺴﻔﻰ او ﻏﺎﻓﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻰ ﺻﺪر ﭘﺮورده آن ﻧـﻮع‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺬﻫﺒﻰ ﺷﻴﻌﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎره ﺑﻌﺪ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻋﻤﻴﻘﻰ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻮدم ﺳﻔﺮﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﺮدم‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎ در اواﺧﺮ دﻫـﻪ ‪/ 60‬‬ ‫‪ 40‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺎت ﻣﺪﻳﺮه ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻬﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺳـﺎزﻣﺎن ﻫﻤﻜﺎرﻳﻬـﺎى ﻣﻨﻄﻘـﻪ اى‬ ‫ﺑﺮاى ﺗﻮﺳﻌﻪ )‪(RCD‬ﺑﻮدم‪ .‬اﻋﻀﺎى اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن را اﻳـﺮان ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن و ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻰ دادﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ رواﺑﻂ ﻣﻦ در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺗﺮﻛﻰ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎى ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ و ادﺑﻴـﺎت ﺑـﻮد‬ ‫اﻓﺮادى ﻧﻈﻴﺮ زﻛﻰ وﻟﻴﺪى ﺗﻮﺟﺎن اﺣﻤﺪ آﺗﺲ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﺎزﻳﭽﻰ و آﻳﺪﻳﻦ ﺳﺎﻳﻴﻠﻰ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﺮﺧـﻰ‬ ‫از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﺗﺼﻮف ﻧﻈﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻰ ﮔﻠﭙﻴﻨﺎرﻟﻰ و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮرى آرﻻﺳﺰ‬ ‫ﻫﻢ رواﺑﻄﻰ داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ در ﺗﺮﻛﻴﻪ رواﺑﻂ اﻧﺪﻛﻰ داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﺑﻂ در دﻫﻪ ﻫﺎى ‪ 80‬و ‪ 90‬و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛـﺮدم و ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎى‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻰ آﻏﺎز ﺷﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬روﻧﺪى ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑـﻴﺶ از ﺑﻴـﺴﺖ ﻋﻨـﻮان ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻫﻨﻮز اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺟﻮان ﺗﺮك از اﻳﻦ آﺛﺎر ﺗﺎﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺮد‬ ‫اﻳﻦ آﺛﺎر و دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﮔﻨـﻮن ﺷـﻮوان‬ ‫ﺑﻮرﻛﻬﺎت و ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻴﻨﮕﺰ ﺣﻠﻘﻪ زده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ روزﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻦ رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮدم را ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫـﺎى‬ ‫ﻓﻜﺮى در ﺗﺮﻛﻴﻪ اداﻣﻪ ﻣﻰ دﻫﻢ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ در ﺣﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر دارم‪.‬‬ ‫ﺧﺎرج از ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و در ﺷﺮق اﻳﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ در ﻫﻨـﺪ ژاﭘـﻦ و اﺳـﺘﺮاﻟﻴﺎ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻦ در ﺳﺎل ‪ 1340 / 1961‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪ آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﺗـﺎ اﻧﻘـﻼب ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1357‬ﻣﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﻪ ﻫﻨﺪ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى در ﻫﻨـﺪ ﻛـﺮدم از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آزاد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1975‬در دﻫﻠﻰ اﻳﺮاد ﺷﺪ و ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﻫﻨـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ ﻏﺮﺑﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎى آﺳﻴﺎﻳﻰ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻫﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳﺎدى ﻫﻢ در ﻫﻨﺪ دﻳﺪار ﻛﺮدم و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﻣـﺸﺘﺮك‬ ‫زﻳﺎدى درﺑﺎره ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و رواﺑﻂ ﻫﻨﺪوﻫﺎ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺳـﺎﻟﻴﺎن ﺳـﺎل ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫آﺛﺎر ﮔﻨﻮن ﻛﻮﻣﺎرا ﺳﻮاﻣﻰ و ﺷﻮوان ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﺛﺎر ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺮﻳﺶ زﻳﻤﺮ آﻟﻦ داﻧﻴﻠﻴﻮ و ﻣﻴﺮﭼﻴـﺎ‬ ‫اﻟﻴﺎده ﻛﻤﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻫﻨﺮ وﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ را درﻳـﺎﺑﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫـﺎى‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ زﻳﺎدى ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﻫﻨﺪو و ﻣﺴﻠﻤﺎن داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫رادﻫﺎﻛﺮﻳﺸﻨﺎن رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم و دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣـﺎن را ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮرﻫﻨﺪو ﻫﻢ دوﺳﺘﻰ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدم‪ .‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ام‪ .‬ﻣﻬﺎدﻳﻮان و اى‪.‬ﻛﺎ‪.‬ﺳﺎران ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ ﻛﻮﺗﺎ‪ .‬اس ﻣﻮرﺗﻰ و ﻛـﺎﭘﻴﻼ واﺗـﺴﻴﺎﻳﺎن‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻌﻬﺪﻫﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﻫﻨﺮﻫﺎى اﻳﻨﺪﻳﺮاﮔﺎﻧﺪى را در دﻫﻠﻰ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و در زﻣﺎن ﺗﺄﺳـﻴﺲ آن در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1995‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻬﻤﻰ ﺗﺮﺗﻴﺐ داد ﻛﻪ ﻣﻦ ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ دورى از ﻫﻨـﺪ در آن ﺷـﺮﻛﺖ داﺷـﺘﻢ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ ﻣﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎى ﻣﻬﻤﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه اﺳﻼﻣﻰ دﻫﻠﻰ ﻣﻌﺮوف ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻠﻴﺖ در ارﺗﺒﺎﻃﻨﺪ آﺷﻨﺎﻳﻰ دارم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ذاﻛﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻪ رﺋـﻴﺲ ﺟﻤﻬـﻮر ﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ ﻋﺎﺑـﺪ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﻮن ﻛﺒﻴﺮ و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣـﺸﻬﻮر ﻣﻴـﺮ وﺣﻴﺪاﻟـﺪﻳﻦ‪ .‬ﻣـﻦ در داﻧـﺸﮕﺎه ﻫﻤـﺪرد در‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻰ دﻫﻠﻰ ﻫﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎى زﻳﺎدى داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه را ﺣﻜﻴﻢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻃﺒﻴـﺐ‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻛﻪ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎ ﻃﺐ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ دارد و ﺳﻴﺪ اوﺻﺎف ﻋﻠﻰ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت زﻳـﺎدى‬ ‫درﺑﺎره رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن اﺳﻼم و آﻳﻴﻦ ﻫﻨـﺪو و ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﺳـﻼﻣﻰ در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻫﻨـﺪى اﻧﺠـﺎم داده اﺳـﺖ‬ ‫ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ در ﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺘﺎﺧﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻼﺻﺪرا آﻏـﺎز ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﻮد اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺪاﺷـﺖ ﭼﻬﺎرﺻـﺪﻣﻴﻦ ﺳـﺎل ﺗﻮﻟـﺪ او در ﺳـﺎل ‪ 1961‬در ﻛﻠﻜﺘـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﻌﺮﻓﻰ او ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد ﻣﻦ ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ; ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ در ﭘﺮﺗﻮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺣﻜﻤﺖ‬ ‫ﺧﺎﻟﺪه ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﻰ اﺳﻼﻣﻰ و ﻏﺮﺑﻰ و ﻫﻨﺪو را در ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﺧﻴﺮ ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﻤﻜﺎرى ﻫﺎى ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﻣﻬﺎ دﻳﻮان داﺷﺘﻢ و در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻬﻤﻰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﻈـﻮر در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1972‬در ﻣﺪرس ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺨﺘﻠﻔـﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻟـﻮﺋﻴﺲ‬ ‫ﮔﺎرده از ﻓﺮاﻧﺴﻪ و وى ﻣﻴﻨﮓ از ﭼﻴﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻦ اﻳـﻦ ﻣﺤﻘـﻖ‬ ‫ﺟﻮان ﭼﻴﻨﻰ را ﺑﺮاى اوﻟﻴﻦ ﺑـﺎر دﻳـﺪم‪ .‬او اﻛﻨـﻮن ﻣﺘﺨـﺼﺺ ﺳﺮﺷـﻨﺎس اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻧﻮﻛﻨﻔـﺴﻴﻮﺳﻰ در‬ ‫ﻫﺎروارد اﺳﺖ و ﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎى اﺧﻴﺮ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﻣﺸﺘﺮك ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﻮاﺟﻬـﻪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺗﻤﺪﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮى ﻣﻴﺎن اﺳﻼم و آﻳﻴﻦ ﻛﻨﻔﺴﻴﻮس و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﻳﻦ دو ﻣﻜﺘـﺐ ﺑﻄـﻮر‬ ‫ﺧﺎص ﺑﻮد ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻪ اﻳﻢ; ﻫﻤﻜﺎرى اى ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز اداﻣﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻣﺪرس ﺑﻮدم ﻣﻬﺎدﻳﻮان ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ دﻳـﺪار ﺑـﺎ ﻳﻜـﻰ از ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﻌﻨﻮى ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻫﻨﺪو ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﺎﮔﺎدﮔﻮر را رﻳﺨﺖ‪ .‬او ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻌﻨﻮى ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﺷـﺎﻧﻜﺎرا ﭼﺎراﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ اﺳﺘﺎدش ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟﺎودان ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ ﺟﺎودان وداﻫﺎ و ﺧـﺼﻮﺻﺎ ادوﻳﺘـﺎ و داﻧﺘـﺎ را در‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻣﺸﺘﺎق دﻳﺪار او ﺑﻮدم و ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪار ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﻫﻨﺪو ﻧﺒﻮدم ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻨﻮى ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﻮم و ﺑﺎﻳـﺪ از ﻓﺎﺻـﻠﻪ اى‬ ‫دور در ﺣﺪود ‪ 40‬ﻓﻮت ﺑﺎ او دﻳﺪار ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ اﺳـﻼﻣﻰ ﺧـﻮد را‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدم در ﺟﺎى ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﺮ روى زﻣﻴﻦ ﻧﺸﺴﺘﻢ و ﺧﻴﻠﻰ زود اﻳﻦ ﺷﺨﺺ وارد ﺑـﺎغ ﺷـﺪ و‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺟﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم آﻣﺪ‪ .‬او رﻳﺸﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ ودر ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻘﺘﻀﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻜﻮﺗﻰ ژرف ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬او ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ و ﻣـﺎ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻨﺞ ﻳﺎ ده دﻗﻴﻘﻪ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺧﻴﺮه ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻟﺤﻈﻪ اى ﮔﺬرا ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻗﺮﻧﻰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ زﺑﺎن رﻣﺰى ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻰ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر او ﺑﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از دﻳﺪار ﻣﻦ ﻟﺬت ﺑﺮده و‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻋﻤﻴـﻖ ﺗـﺮﻳﻦ ﺣﻘـﺎﻳﻖ وداﻧﺘـﺎ و ﺗـﺼﻮف‬ ‫واﺣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻃﻰ ﭼﻬﺎردﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺤﺎورات دﻳﻨﻰ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ ام اﻣﺎ ﻫﻴﭽﻜﺪام‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻟﺬت ﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺛﻤﺮه ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺑﻪ وﺿﻮح اﻳـﻦ ﮔﻔﺘﮕـﻮى ﺧـﺎﻣﻮش ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﻰ زﺑﺎﻧﻰ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ارﺷﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻫﻨﺪو اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬رواﺑﻂ ﻣـﻦ و ﻫﻨـﺪ‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻫﻢ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺮﺧﻰ از آﺛﺎر ﻣﻦ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ در ﭼﺎﭘﻬﺎى ﻣﺨﺼﻮص در ﻫﻨـﺪ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ رواﺑﻂ ﺑﻪ ﺗﺪاوم و ﻋﻤﻖ رواﺑﻂ زﻣﺎن اﻗﺎﻣﺘﻢ در اﻳﺮان ﻧﺒﻮده اﺳﺖ; ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﺪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻛﻨﺎرى ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﻫﻤﻪ ﻓﺼﻮل ﺳﺎل ﺷـﺎﮔﺮدان و دﻳﺪارﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻫﻨـﺪى‬ ‫زﻳﺎدى داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﻦ ﺑﺎ ژاﭘﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺑﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﻮاﺳﻄﻪ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻦ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1970‬در ژاﭘـﻦ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ داﺷـﺘﻢ و ﺑـﺎ ﺑـﺴﻴﺎرى از ﻣﺤﻘﻘـﻴﻦ و ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن ژاﭘﻨـﻰ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺑﻮاﻳﻤﺎﻣﻴﭽﻰ ﻣﺎﺳﺎﺋﻮ ﻣﺎﺗﺴﻮﻣﻮﺗﻮ ﻣﺎﺳﺎﺋﻮ آﺑﻪ ﺷﻮﺟﺎن ﺑﺎﻧﺪو ﺷﻴﺠﺮ و ﻧﺎﻛﺎﻳﺎﻣﺎ ﻛﻪ ﻫﻤﻜﻼس ﻣﻦ در‬ ‫ﻫﺎروارد ﺑﻮد و ﻳﺎ ﺳﻮﺋﻰ ﻛﺎﺳﻮﮔﻰ ﻣﺤﻘﻖ ژاﭘﻨﻰ اﺳﻼم و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻣـﻦ را ﺑـﻪ‬ ‫ژاﭘﻨﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم اﻣﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﻛﻪ آﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮم ﺑـﻮد در ژاﭘـﻦ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از دﻋﻮت ﻫﺎ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارم‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ در‬ ‫ژاﭘﻦ ﺑﻮاﺳﻄﻪ آﺛﺎرم در اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮم و ﻧﻪ آﺛﺎرى ﻛﻪ در ﻣﻘﻮﻻت ﻛﻠﻰ ﺗﺮ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ژاﭘﻨﻰ ﺑﻪ ﺟﺰ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺗﻰ در ﻫﻤﻴﻦ اواﺧﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﺮﺑـﻰ رو آورده اﻧـﺪ و ﺣﺘـﻰ‬ ‫زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎن را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ را ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻤﻮل داﺧﻞ در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﺸﺎن ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎى ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑـﻮد‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻣـﻦ درﺑـﺎره‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻨﺘﻰ ژاﭘﻦ آﻣﻮﺧﺘﻪ ام ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﺤﻘﻘـﻴﻦ ژاﭘﻨـﻰ اى‬ ‫ﺑﻮده ﻛﻪ در ﻏﺮب اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ; اﻓﺮادى ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻮزوﻛﻰ و از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺪرﺳﻪ ﻛﻴﻮﺗﻮ ﺷﺨﺼﻰ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺎﺳﺎﺋﻮ آﺑﻪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ژاﭘﻨﻰ زﻳﺎدى ﻧﺪاﺷﺘﻪ ام اﻣﺎدﺳﺖ ﻛـﻢ ﻳﻜـﻰ از‬ ‫آﻧﺎن ﺧﺎﻧﻢ ﺳﺎﭼﻴﻜﻮ ﻣﻮراﺗﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل در اﻳﺮان ﺷﺎﮔﺮد ﻣـﻦ ﺑـﻮد ﻣﺤﻘـﻖ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ اى در‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﻋﺮﻓﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺘﺎب »ﺗﺎﺋﻮى اﺳﻼم« او و ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ او در‬ ‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ و ﻛﻨﻔﺴﻴﻮﺳﻰ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ اﻣﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1970‬ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻰ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎى ﻳـﺎد ﺑـﻮد ﭼـﺎﻟﺰ اﺳـﺘﺮاﻧﮓ در اﺳـﺘﺮاﻟﻴﺎ‬ ‫ﮔﺬراﻧﺪم‪ .‬در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آن ﻗﺎره از ﺷﻬﺮﻫﺎى داروﻳﻦ و ﺑﺮﻳﺲ ﺑﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺮﻛﺰ و ﺷﻬﺮﻫﺎى ﺟﻨـﻮﺑﻰ و‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﺷﻬﺮﻫﺎى ﻏﺮﺑﻰ آن ﺗﺎ ﺷﻬﺮ ﭘﺮث ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬در ﻃﻰ ﻳﻚ ﻣﺎه ﻋﻼوه ﺑـﺮ‬ ‫ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻳﺎدﺑﻮد ﭼﺎرﻟﺰ اﺳﺘﺮاﻧﮓ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺼﻮف‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و در ﻛﺘﺎب »ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﻳﻰ در ﺑﺎب ﺻﻮﻓﻴﻪ« اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آن ﺟﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻼﺳﻔﻪ دﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺎن و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎﻳﻰ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪم‪ .‬دﻳﮕـﺮ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﺪار ﻣﺠﺪد آن دﻳﺎر ﻧﻴﺴﺘﻢ اﻣﺎ از زﻣﺎن آن ﺳﻔﺮ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺤﺎﻓـﻞ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ ﻓﻜـﺮى‬ ‫اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ام‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﺤﺎﻓﻠﻰ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺳـﻨﺘﻰ و ﺣﻜﻤـﺖ ﺧﺎﻟـﺪه ﮔـﺮاﻳﺶ‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ﻫﺎى ‪ 1962‬و ‪ 1965‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﺗـﺪرﻳﺲ در ﻫـﺎروارد و ﻫـﺪاﻳﺖ ﺳـﻤﻴﻨﺎرى ﻛﻮﭼـﻚ در‬ ‫ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن و داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻮﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﮔﺴﺘﺮده اى در دﻳﮕﺮ داﻧـﺸﮕﺎه ﻫـﺎ از ﺳـﻮاﺣﻞ ﺷـﺮﻗﻰ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ; اﻣﺎ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﮔﻴﺐ زﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از وﺟﻮه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧـﺎور ﻣﻴﺎﻧـﻪ درﮔﻴـﺮ ﺑـﻮدم و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از زﻣﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ روﺑﺮت اﺳﻼﺗﺮ و ﻛﻨﺖ ول اﺳﻤﻴﺖ ﺑـﺎ ﻣﺮﻛـﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ادﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎروارد ارﺗﺒﺎط اﻧﺪﻛﻰ داﺷﺘﻢ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل وﺟﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻛﻞ رواﺑﻂ ﻣﻦ ﻓﻠﺴﻔﻰ‬ ‫ﺑﻮد ﭼﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل در آن زﻣـﺎن ﭘـﻞ ﺗﻴﻠـﻴﺶ در ﻫـﺎروارد‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1962‬او را در آﻧﺠﺎ ﻣﻼﻗـﺎت ﻛـﺮدم ﺗـﺎزه از ﺳـﻔﺮ ﺑـﻪ ژاﭘـﻦ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد و در ﺧﻮد ﺟﺬﺑﻪ ﺗﺎزه اى ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﻮع ادﻳﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻰ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‬ ‫در ﺑﺎب دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و اﺳﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻰ اﻷﻋـﻢ ﭘـﺮداﺧﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮاد ﻛﺮده ام ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ در ﺑـﺎب‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻳﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ ﻣﻴﺤﻄﻰ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻓﻠـﺴﻔﻰ و ﻣﻌﻨـﻮى آن ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام; ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى راﻛﻔﻠﺮ را ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﻜﺎﮔﻮ اﻳﺮاد ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﻼم ﭘﮋوﻫﺎن و دﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺎن اﻓﺮادى ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻠﻪ اﺻﻠﻰ ﺷﺎن ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدم‪ .‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﻴﻮﺳﺘﻮن اﺳﻤﻴﺖ از ﻫﻤـﻪ ﻣـﺸﻬﻮرﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ دوﺳﺘﻰ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى ﻛﻪ ﺑﺎ او داﺷﺘﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎى ﻣﺎ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ و‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ دﻫﻪ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ راﻫﺮو و ﻣﺼﺎﺣﺐ ﻓﻜـﺮى‬ ‫ﻣﻦ در ﻣﺠﺎﻣﻊ داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺤﺚ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻃـﻰ ﺳـﺎل ﻫـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻪ اﻳﻢ ﻫﻢ در آﺛﺎر ﻣﻦ و ﻫﻢ در آﺛﺎر او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ از اواﻳـﻞ دﻫـﻪ‬ ‫ﻫﻔﺘﺎد ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺴﺘﺮده اى در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﻨﺎى آن ﺑﺎ ﻳﺎﻛﻮب ﻧﻴﺪﻟﻤﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺎﻣﻰ ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮدد ﻛﻪ او درﺻﺪد اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب »اﺳﺘﺮه ﻣﻌﺮﻓﺖ«ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ ﻣﻘﺎﻟـﻪ از ﻣـﻦ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫درﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺮاى اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﺳﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻮ رﻓﺘﻢ و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﺮﮔﺰار‬ ‫ﻣﻰ ﺷﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم و دوﺳﺘﻰ ﺑﺎ او ﺳﺎل ﻫﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻋﻀﺎى ﻣﺠﻤﻊ ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‬ ‫و ﻣﺘﺄﻟﻬﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ در ﻓﻮردﻫﺎم و داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اورت ﻛﻮزﻳﻨﺲ و ﺟـﻮرج ﻣـﻚ‬ ‫ﻟﻴﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻧﺰدﻳﻜﻰ داﺷﺘﻢ آﻧﻬﺎ از ﻣﻦ دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋـﻀﻮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻴﻦ‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ در ﺑﺎب ارزش ﻫﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در آﻳﻢ‪.‬‬ ‫در ﺧﻼل اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻮدم ﺑﻪ ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧـﻰ و اﺳـﻼﻣﻰ در آﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻛﺮدم و ﻧﻘﺶ ﻣﻦ در اﺧﺬ ﻛﻤﻚ ﻫﺎى ﻣﺎﻟﻰ از اﻳـﺮان ﺑـﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﻳﺮاﻧـﻰ و ﺣـﻮزه ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺮاى ﺑﺴﻴﺎرى از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻮﺗـﺎ و داﻧـﺸﮕﺎه ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴـﺎى‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻰ ﻧﻘﺸﻰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻼش ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﻴﺚ ﻣﺸﺎوره ﻓﻜﺮى ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫اﺟﺮاﻳﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻃﺮح ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﺴﺎت ﺑﺴﻴﺎرى ﻳﺎرى رﺳﺎﻧﺪم و اﻏﻠﺐ ﺑﺮاى ﻃﺮح‬ ‫ﻫﺎى ﺟﺪﻳﺪ ﻃﺮف ﻣﺸﻮرت ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻏﻠﺐ در ﺑﺎب ﻣﻮﺿﻮع اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى‬ ‫اﻋﻢ آن ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻰ اﺑﻌـﺎد ﻓﻠـﺴﻔﻰ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل ﺳﻠـﺴﻠﻪ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎى ﻛﻮرﻛﻴـﺎن را در ﺑـﺎب‬ ‫ﻫﻨﺮاﺳﻼﻣﻰ در ﺳﺎل ‪ 1977‬در داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻴﻮﻳﻮرك اﻳﺮاد ﻛﺮدم و در آن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻰ ﭼﻮن ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ و ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ در ﺧﻼل اﻧﻘﻼب اﻳـﺮان ﻣﻔﻘـﻮد‬ ‫ﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر آن ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻌﻨـﺎى ﻫﻨـﺮ اﺳـﻼﻣﻰ« در ﻗﺎﻟـﺐ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻧﺸﺪم‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ روزى ﺑﺘﻮاﻧﻢ دوﺑﺎره آن ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ وﻟﻔﺴﻦ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎى ﺣﻴﺎت او اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺣﺘـﻰ ﻣـﻦ ﻗـﺼﺪ داﺷـﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫وﻳﺮاﻳﺶ و ﺷﺮح ﻛﺘﺎب او در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﭙﺮدازم‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻫﻴﭻ وﻗـﺖ ﺗﺤﻘـﻖ ﻧﻴﺎﻓـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺧﻼل اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻬﻴﺮ ﻳﻬﻮدى آﺑﺮاﻫﺎم ﻫﺸﻞ را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم و ﺑﺎ او ﺑـﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒـﻪ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻣﺎ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻧﻘﺶ آن در ﺣﻴﺎت دﻳﻨﻰ وﺣﺪت ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻴﻢ‪ .‬اﮔـﺮ ﭼـﻪ ﻫﻴﭽﮕـﺎه ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺘﺎﻟﻪ و ﻋﺎرف ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺗﻮﻣﺎس ﻣﺮﺗﻮن ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻜﺮدم اﻣﺎ ﻣﺎ ﺑﻮاﺳﻄﻪ دوﺳﺖ ﺟﻮاﻧﻤﺎن ﻣﺎرﻛﻮﭘﺎﻟﻴﺲ ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﺮﺗﻮن در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺎب ﻫﺎى ﻣﻦ در ﺑﺎب اﺳﻼم و ﺗﺼﻮف‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻳﻚ ﺗﺼﺎدف در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻰ آﺳﻴﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰى ﺑـﺮاى زﻧـﺪﮔﻰ او‬ ‫رﻗﻢ ﺧﻮرد ﺗﺼﻤﻴﻢ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻰ را ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺑﺎب ﺗﺼﻮف ﺑﭙﺮدازد و ﺑﺎ ﻣـﻦ‬ ‫در ﺑﺎب دﻳﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﻼل ﺳﺎل ﻫﺎى اﻗﺎﻣﺘﻢ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎرى ﺑﺎ ﻓﻴﺴﻠﻮﻓﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن‬ ‫ﻛﺘﺎب »اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎى ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻰ و اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﺑﺮزﻳـﻞ و آرژاﻧﺘـﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺑﻨﺪرت ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎى آﻣﺮﻳﻜﺎى ﻻﺗﻴﻦ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻢ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدم‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎب در آﻳﻨﺪه ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ; اﻣﺎ ﻛﺎﻧﺎدا ﻣـﺎﺟﺮاى دﻳﮕـﺮى‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ دوﺳﺖ و ﻫﻤﻜﺎرم دﺑﻠﻴﻮ‪.‬ﺳﻰ‪ .‬اﺳﻤﻴﺖ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﻣـﻚ‬ ‫ﮔﻴﻞ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ ﻣﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﻃﺮﺣﻰ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻳﻰ ام ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ ﻛﻤﺎ ﺳﻔﻴﺮ وﻗﺖ اﻳﺮان در ﻛﺎﻧـﺎدا‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺆﺳﺴﻪ رﻓﺘﻢ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ در ﻗﺮارداد ﻫﻤﻜﺎرى داﻧﺸﻜﺪه ﺗﻬـﺮان ﺑـﺎ ﻣﻮﺳـﺴﻪ ﻣـﺆﺛﺮ‬ ‫واﻗﻊ ﺷﻮم‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﻬﺪى ﻣﺤﻘـﻖ ﻳﻜـﻰ از اﺳـﺎﺗﻴﺪ ﻣـﺸﻬﻮر در داﻧـﺸﮕﺎه ادﺑﻴـﺎت و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺘﺨﺼﺺ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨـﺸﻰ از ﺳـﺎل را در ﻣـﻚ ﮔﻴـﻞ ﺑﮕﺬراﻧـﺪ و در آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻜﺎرى ﺑﺎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﻳﺰوﺗﺴﻮ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ از او ﻧﺎم ﺑﺮدم ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﻳﺰوﺗﺴﻮ ازدﻫﻪ ﺷﺼﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎرى ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﻌﺒﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻚ ﮔﻴﻞ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﺘـﺸﺎر‬ ‫آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎرى در زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﻨﻄﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺣﺘﻰ ﭘﺲ از ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﻰ اﻳﺰوﺗﺴﻮ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻚ ﮔﻴﻞ در ﻣﻮﻧﺘﺮال ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﺮوز ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮔﺴﺘﺮده اى در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ دارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ در دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻮزه ﻫﺎى ﻋﻠﻤﻴﻪ‬ ‫در ﻗﻢ ﺑﺮﺧﻰ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﻼب ﺧﻮد را ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻰ از آﻧـﺎن ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﻦ در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻧﺪ ﻗﻮل دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﺘﻌﺪ اﻳﺮاﻧﻰ از ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ; و در واﻗـﻊ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﻫﻢ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب را ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﻰ ﺑـﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﺼﻤﻢ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه اى در ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ‬ ‫از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻰ در اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ داﺷﺘﻪ ام ﺧﻮﺷﻨﻮدم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻰ و آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ ﺑﻪ آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻟﻘﺐ داده اﻧﺪ ﺑﺎدوﺳﺖ ﺳـﺎﻟﺨﻮرده ام ﻛﻠﻴﻨﺒﺎﻧـﺴﻜﻰ و وﻧﺎﻧـﺖ ﻛﻠـﻮﭼﻰ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻛﺎﻧﺎداﻳﻰ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫از ﺳﺎل ‪ 1961‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺳﺎل ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ در ﺷﺮق ﺑـﻮدم و ﻗـﺼﺪ و‬ ‫ﻣﻴﻠﻰ ﺑﺮاى ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻏﺮب ﻧﺪاﺷﺘﻢ; ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛـﺮدم‪ .‬ﻛـﺸﻮرى‬ ‫ﻛﻪ داﺋﻤﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم ﺳﻮﺋﻴﺲ ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﻣﻘﺼﻮدم از اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺷﻮوان‬ ‫ﺑﻮرﻛﻬﺎرت و دﻳﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﻬﺮه را داﺷﺘﻢ ﻛﻪ در ﺧﻼل ﻓﺮﺻﺘﻬﺎﻳﻰ‬ ‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻰ آﻣﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎى آﻟﭗ ﺻﻌﻮد ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﻴﻞ ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﻪ آن ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻦ ﻋﻤﻼ ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻰ ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﺳﻮﺋﻴﺲ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﻌﺪودى از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻧﺎﻧﺪ ﺑﺮوﻧﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻓﺮﻳﺘﺲ ﻣﺎﻳﺮ اﺳﻼم ﺷﻨﺎس و ﺷﺎﮔﺮدش ﻫﺮﻣﺎن ﻟﻨﺪوﻟﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻬـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ ﻣـﻚ‬ ‫ﮔﻴﻞ آﻣﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎدش در ﺗﺼﻮف و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﻰ اﺳﻼم ﺗﺨﺼﺺ داﺷﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺎ ژاك‬ ‫واردﻳﻦ ﺑﺮگ ﻛﻪ ﻣﻮرخ ادﻳﺎن ﺑﻮد دﻳﺪار داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻋﻀﻮﻳﺖ در ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺑـﺎ‬ ‫آﻧﺪرى ﻣﺮﺳﻴﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم و ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﺴﻴﺎرى داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫دو ﻛﺸﻮر اروﭘﺎﻳﻰ اى ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ارﺗﺒﺎط ﻓﻜﺮى ﮔﺴﺘﺮده اى داﺷﺘﻢ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﻓﺮاﻧـﺴﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﻳـﻦ‬ ‫ارﺗﺒﺎط در ﻃﻰ ﺳﺎﻟﻬﺎى ﺟﻼى وﻃﻦ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﺑـﻪ اﻳـﺮان در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1957‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻫـﺎى ﻓﻜـﺮى آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﻛﺮدم و ﺗﻮﺳـﻌﻪ دادم‪ .‬ﻣـﻦ دوﺳـﺘﻰ ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ام را ﺑـﺎ ﻳﻜـﻰ از‬ ‫روﺣﺎﻧﻰ ﺗﺮﻳﻦ و ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻴﻨﮕﺰ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﺎرﻛﻮﭘﺎﻟﻴﺲ رﻳﭽﺎرد ﻧﻴﻜﻠﺴﻮن و‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻨﺖ ﮔﺮا و دوﺳﺘﺎﻧﻢ در آﻧﺠﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﺮدم‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﺒﺎﻃـﺎت از ﻧـﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﻰ در‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺳﻰ‪.‬ﻛﻠﻴﻮ‪ .‬راس ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬارى ﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺠﻠـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ و دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻏﻠﺐ ﺑـﺮاى اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻢ و ﻫﻤﻜﺎرى ﻣﻦ ﺑﺎ آن ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1983‬ﻛﻪ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎرى از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ‬ ‫ﻛﻪ رادﻫﺎ ﻛﺮﻳﺸﻨﺎن از ﻛﺮﺳﻰ اﺳﺘﺎدى دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ در آﻛﺴﻔﻮرد ﺑـﺎز ﻧﺸـﺴﺘﻪ ﺷـﺪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﻳﻦ ﻛﺮﺳﻰ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ .‬ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻳﻚ اﻓﺘﺨﺎر و ﻓﺮﺻﺖ ﻋﺎﻟﻰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رﻓﺖ اﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤـﻰ ﺧﻮاﺳـﺘﻢ اﻳـﺮان را‬ ‫ﺗﺮك ﻛﻨﻢ ﻫﻴﭻ ﺗﻤﺎﻳﻠﻰ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﻗﺘﻰ دﺑﻠﻴﻮ‪.‬ﺳﻰ اﺳﻤﻴﺖ و ﻫـﺮى وﻟﻔـﺴﻮن در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1962‬از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر داﺋﻢ در ﻫﺎروارد ﺑﻤﺎﻧﻢ ﻋﻠﻰ رﻏـﻢ ﻫﻤﻜـﺎرى ﻧﺰدﻳﻜـﻰ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه داﺷﺘﻢ ﺑﻪ رد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻣﻮرد ارﺗﺒﺎﻃﻢ ﺑﺎ آﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﻏﻠﺐ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﺗﺼﻮف ﻣﻰ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫و در اوﻗﺎت ﺑﺴﻴﺎرى رﻳﭽﺎرد واﻟﺰر را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻰ ﻛﺮدم و ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑـﺎب ارﺗﺒـﺎط ﻣـﺎ ﺑـﻴﻦ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﺎرى در ﻛﺎﻟﺞ ﺳﻨﺖ آﻧﺘﻮﻧﻰ ﻛﻪ دوﺳﺖ ﺧـﻮﺑﻢ‬ ‫آﻟﺒﺮت ﺣﻮراﻧﻰ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ ﺑﺨﺶ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ آﻧﺠـﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه دارد ﺑـﻪ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺑـﺎب اﺳـﻼم‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺮﻛـﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ آﻛﺴﻔﻮرد در ﺳﺎل ‪ 1984‬ﺑﻪ اﻳﺮاد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺑﺎب اﺣﻴﺎى ﺗﻔﻜـﺮ اﺳـﻼﻣﻰ در‬ ‫دﻧﻴﺎى اﻣﺮوز ﭘﺮداﺧﺘﻢ و در ﺳﺎل ‪ 1994‬ﻧﻴﺰ در ﻛﺎﻟﺞ ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﻓﻠﺴﻔﻰ و دﻳﻨﻰ ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻛﺴﻔﻮرد در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻴﻦ‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﻰ و ﻧﻪ در آﻛﺴﻔﻮرد دﻳﺪار داﺷﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺮات در ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺧﻄﺎﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام و در آﻧﺠـﺎ در دﭘﺎرﺗﻤـﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫ﺷﺮﻗﻰ دوﺳﺘﺎﻧﻰ دارم ﻛﻪ در ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﺑﺎ ﻣﻦ اﺷﺘﺮاك ﻧﻈﺮ دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻟﻮو اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼـﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳـﻰ ﺗﺨـﺼﺺ دارد و ﻛـﺎرﻣﻦ ﺑﻼﻛـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﺨﺼﺺ آﺋﻴﻦ ﺷﻴﻨﺘﻮ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺮاى ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﻮزف ﻧﻴﺪﻫﺎم ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻓﻜﺮى در ﺑﺎب »ﻣﻌﻨﺎى ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻗﻰ« ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮم در ﺑﺎب ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ را »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم« ﻧﺎﻣﻴﺪم اﻳﻦ اﺛﺮ ﭘﺎﺳﺨﻰ ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻪ اﺛﺮ‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻴﺪﻫﺎم »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در ﭼﻴﻦ« اﺳﺖ‪ .‬او در آن ﻛﺘﺎب ﻓﺮوﺗﻨﺎﻧﻪ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه ﻣـﻦ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ او در ﺑﺎب ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺑﭙﺮدازم‪ .‬در واﻗﻊ ﻧﻈﺮﻳﻪ او آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺳـﻴﺮ‬ ‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻰ و ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻴﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺎﻟﻪ را در ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ و ﺑﻌـﺪا در‬ ‫اوﭘﺴﺎﻻ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺑﮕﺬارﻳﻢ اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﭙﺮدازد ﻣﻦ از ﻃﺮف اﻳـﺮان‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎﻟﻰ را ﺑﺮاى ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﻜﺮى و ﻣﺎﻟﻰ آن اﻳﻔﺎء ﻛﺮدم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻧﺸﺎن دﻫـﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﮕﺎه اﻳﺮاﻧﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮدش ﻣـﻰ ﺑﺎﻳـﺴﺖ ﻣـﻮرد ﻣﻼﺣﻈـﻪ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻃـﺮح و ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺘﺮﺑﻮرﺑﺮاﻳﺞ ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻜﻰ داﺷﺘﻢ و در ﻣﺠﻠﺪات ﭼﻬﺎرم و ﺷـﺸﻢ آن‬ ‫ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻔﺼﻠﻰ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﺮون اوﻟﻴﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻰ و دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﺑﻪ اﻧﺪازه داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد ﻧﺒﻮده اﻣﺎ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﭘﺲ از ﺟﻼى وﻃﻦ‬ ‫ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻦ در دو ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻬﻤﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻛـﺮدم‪ .‬ﻳﻜـﻰ از آﻧﻬﺎﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﻣﺎﻳﻠﺰ ﺑﺮوﻧﻴﺎت اداره ﻣﻰ ﺷﺪ درﺑﺎب ﻋﺒﺎرت ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس »ﻣﻦ آﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻢ« ﺑﻮد آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬ ‫ﻛﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ در ﺳﻨﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻰ ﻓﻬﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب وﺟﻮدﺷﻨﺎﺳﻰ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن ارﺗﺒﺎط دارم‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﻫـﺎﻳﻮل‪.‬دى‪.‬ﻟـﻮﻳﺲ‬ ‫اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ آن داﻧﺸﮕﺎه داﺷﺘﻢ و ﺑﻪ اﻳﺮاد ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺑـﺎب ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻓﻠـﺴﻔﻰ در آن‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى و ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺮﻗﻰ و آﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪد آن دﻋﻮت ﺷﺪم و در ﻃـﻮل ﺳـﺎﻟﻬﺎ‬ ‫در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎى آن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ اﻣـﺮوز ﻧﻴـﺰ اداﻣـﻪ دارد و آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ آن در ﺳﺎل ‪ 1997‬ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪.‬‬ ‫در ﺧﻼل ﺳﺎل ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻮدم ﺑﺎ ﻣﺘﻔﻜـﺮان ﻏﺮﺑـﻰ ﻋﻤﻴﻘـﺎ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ در ﺑـﺎب ﻓﻠـﺴﻔﻪ اى‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ در ﻛﻨﻪ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘـﻰ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى اﻋـﻢ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ ﺣﻮزه در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﻰ دارم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺳﺎﻛﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ دﺑﻠﻴﻮ‪.‬ﺳﻰ‪ .‬اﺳﻤﻴﺖ ﻫﻴﻮﺳﺘﻮن اﺳﻤﻴﺖ ﻣﻴﺮﭼﺎ اﻟﻴﺎده رﻳﻤﻮﻧﺪو ﭘﺎﻧﻴﻜﺎر و دﻳﮕﺮان ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ ﻫـﺎى‬ ‫ﻣﻔﺼﻠﻰ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺤﺚ و ﺟـﺪل ﻫـﺎى ﺑـﺴﻴﺎرى در ﺑـﺎب اﺳـﺎس ﻛﻼﻣـﻰ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادى از ﭼﻬﺮه ﻫﺎى ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻮزه از ﺟﻤﻠﻪ روﺑﺮت‪.‬ﺳﻰ‪ .‬زاﺋﻬﻨﺮ ﺟﻔﺮى ﭘﺮﻳﻨﺪر ﻓﺮاﻧﻚ واﻟﻴﻨﻚ داﺷﺘﻢ و در ﺳـﺎﻟﻬﺎى اﺧﻴـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﺎن ﻫﻴﻚ ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻠﻰ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﻳﻦ و ﻣﻄﻠﻖ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﻰ ﺑﻮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ ادﻳﺎن داﺷﺘﻪ ام ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ اى از ﺑﺤﺚ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ او داﺷﺘﻪ ام ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺧﻼل ﺳﺎل ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻮدم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى اﻧﺘﺸﺎراﺗﻰ ﺧﻮد را در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ از ﻧﺎﺷﺮان‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدم‪ .‬زﻳﺮا ﻧﺎﺷﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ در ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﺘﺎب در آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻰ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮى داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺘﻢ را اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫آﺛﺎرم ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات آﻟﻦ آﻟﺪﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﻬﺪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﺷﺮان ﺑﺰرگ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ; اﻳـﻦ روﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻰ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎﻣﺲ و ﻫﺎدﺳﻮن و ﻻﻧﮓ ﻣﻦ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬ ‫ﺑﻨﮕﺎه ﻫﺎى ﻛﻮﭼﻚ اﻧﺘﺸﺎراﺗﻰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎى آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻠﻰ ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪﻧﺪ; ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در‬ ‫دﻫﻪ ﻫﺎى ﻫﺸﺘﺎد و ﻧﻮد اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﺸﺮ آﺛﺎرم در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻛﺮدم اﻣـﺎ ﺑـﺎر اﺻـﻠﻰ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻫـﺎى‬ ‫اﻧﺘﺸﺎراﺗﻰ ام را ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدم‪ .‬در ﺳﺎل ﻫﺎى ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺑـﺴﻴﺎرى از وﻗـﺘﻢ در‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﺼﺮوف ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻳﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1958‬ﺑـﻪ ﻛـﺮات‬ ‫ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻢ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻤﺪت ﭼﻬـﺎر دﻫـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪى ﺑـﺎ‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮى ﻓﺮاﻧﺴﻮى درﮔﻴﺮ ﺑﻮده ام‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﮔﻬﮕﺎه در آﻧﺠﺎ اﻳﺮاد ﻛﺮده ام ﺑﺴﻴﺎرى‬ ‫از ﻛﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫آﻧﻬﺎ در اﺻﻞ ﺑﻪ آن زﺑﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زﺑﺎن اروﭘﺎﻳﻰ اى ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﻛـﻮدﻛﻰ ﺑـﺎ آن‬ ‫آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻤﻜﺎران و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ رﻓﺖ ﻣـﻦ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ دﻳﺪار و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﻛﺮﺑﻦ ﻳﺎ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﻴﻠﺒﺮت دوران ﻛﻪ ﻣﺮﻛـﺰ ‪Center pour‬‬ ‫‪ l¨ Etude l¨ I maginaine‬را ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬﺎد آﻧﺘﻮﻧﻰ ﻓﺎﻳﻮر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﺘﺎدى ﻛﻪ ﺑﻄـﻮر رﺳـﻤﻰ در‬ ‫ﺳﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﺑﺎﻃﻨﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮﺑﻰ ﭘﺮداﺧﺖ ژان ﺳﺮوﻳﻴﺮ اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎس ﻛﻪ اﺛﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫‪ L¨ homme etL¨ invisible‬را ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬او در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎن ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣـﺴﺎﻟﻪ‬ ‫ﺟﺎوداﻧﮕﻰ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اى ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ از اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺻﺮف اﺛﺒﺎت ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﻴﺎى ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺳـﻨﺘﻰ اﻧـﺴﺎن و ‪) anthropos‬اﻧـﺴﺎن( ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ آن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﻣﺤﺪود ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣـﺎدى‬ ‫و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪازه ﺟﻤﺠﻤﻪ اش اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻳﻮﻧﺴﻜﻮ ارﺗﺒﺎط رﺳـﻤﻰ‬ ‫ﺗﺮى داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ در ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى آﻧﺠﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻨﮕﺮه ﻣﻬﻤﻰ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1978‬در ﭘﺎرﻳﺲ در ﺑﺎب ارﺳﻄﻮ ﺑﺮﮔﺰار ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت آن ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان ‪Penser‬‬ ‫‪) avec Aristote‬ﺗﺄﻣﻼﺗﻰ در ﺑﺎب ارﺳﻄﻮ( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻣﻦ ﻫﻢ در آن ﻫﺴﺖ اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﻫﻤﻜﺎرى ﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺴﻜﻮ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻳﺎ در ﻣﻮاردى ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣـﻦ در آن ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺮح ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻦ ﭘﺲ از ﻋﻀﻮﻳﺖ در آن ﮔﻬﮕـﺎه‬ ‫ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻰ رﻓﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ واﻗﻌﻰ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﺎ در دﻳﺪار ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ رواﺑﻂ ﺛﺎﺑﺘﻰ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادى از ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﮔﻨـﻮن داﺷـﺘﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻴﭽﮕـﺎه ﺑـﺎ‬ ‫‪)Etudes Traditionnelles‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻨﺘﻰ( ﻛﻪ ﺑﻤﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻫـﻪ ارﮔـﺎن رﺳـﻤﻰ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﺳﻨﺘﻰ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از ﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮ اﻓﺮاد ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺳﻨﺖ و ﺷﺮق ﺑﺎ ژاك ﻣﺎﺳﻮ دﻳﺪار ﻛﺮدم و ﺑﺎ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻬﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان ‪Hermes‬ﻫﻤﻜﺎرى ﻛﺮدم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ژان ﻫﺮﺑﺮت ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻬﻴﺮ ﻓﺮاﻧـﺴﻮى و ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮ‬ ‫ﺷــﺮق ﻣﺨــﺼﻮﺻﺎ ﻫﻨــﺪ ﻣﻼﻗــﺎت داﺷــﺘﻢ او وﻳﺮاﺳــﺘﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﻣﻌــﺮوف ‪La spiritualite‬‬ ‫‪vivante‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻟﺒﻴﻦ ﻣﻴﺸﻞ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ او را ﻫﻢ در ﭘﺎرﻳﺲ و ﻫﻢ در ﺗﻬﺮان ﻣﻼﻗـﺎت‬ ‫ﻛﺮدم و ﺑﻪ او اﺟﺎزه دادم ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﻳﻰ در ﺑﺎب ﺻﻮﻓﻴﻪ« ﻣـﺮا ﺑـﺮاى آن ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ‪Essais sur le soufisme‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و اﻗﺒﺎل ﺧﻮب و ﻣﺪاوﻣﻰ را در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﺷـﺮ اﺻـﻠﻰ ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﻣـﻰ‬ ‫ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﺑﺎ آﻟﻤﺎن ﻛﻤﺘﺮ از ارﺗﺒﺎﻃﻢ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﺑﺨـﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻛﻤﺘـﺮ ﺑـﻪ آن‬ ‫دﻳﺎر ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ زﺑﺎﻧﺶ را در ‪ MI T‬آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدم ودر ﻃﻮل ﺳﺎﻟﻬﺎ آﺛﺎر ﻣﺘﻔﻜﺮاﻧﺶ را ﺑﻪ دﻗﺖ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن آﻟﻤﺎﻧﻰ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد و ﻣﻦ ﭼـﻪ در آﻟﻤـﺎن و ﭼـﻪ در‬ ‫ﺧﺎرج از آن ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺴﻴﺎرى از ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺷﻬﻴﺮ ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪم‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﻰ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدم; ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮﺗﻮد اﺷﭙﻮﻟﺮ ﻳﻮزف ﻓﺎن اس ﻫﺎﻧﺲ روﻣﺮ واﻟﺘﺮ ﻫﺎﻳﻨﺘﺲ و ﺑﺎ ﺑﺮﺧـﻰ دوﺳـﺘﻰ‬ ‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ ﺟﻮاد ﻓﻼﻃﻮرى ﻓﻴﻠﺴﻮف اﻳﺮاﻧﻰ ﻛﻪ در آﻟﻤﺎن اﻗﺎﻣﺖ داﺷـﺖ و ﻣﺨـﺼﻮﺻﺎ‬ ‫آن ﻣﺎرى ﺷﻴﻤﻞ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻋﻼﻗﻪ واﻓﺮى ﺑﻪ ﺗﺼﺮف داﺷﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ‬ ‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬دوﺳﺘﻰ ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ و ﻣﻦ اﺣﺘﺮام ﺧﺎﺻﻰ ﺑﺮاى او ﻗـﺎﺋﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن آﻟﻤﺎﻧﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﺎﻧﺲ ﮔﺎداﻣﺮ و ﻳﻮرﮔﻦ ﻫﺎﺑﺮﻣـﺎس و ﻣﺘﺄﻟﻬـﺎﻧﻰ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﻫﺎﻧﺲ ﻛﻮﻧﮓ آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬ﺑﺎ ﻫﺎﻧﺲ ﻛﻮﻧﮓ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى ﺗﻤﭙﻞ و ﻫﺎروارد آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺑﺎب ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻣﻬﻤﻰ داﺷﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادى از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن آﻟﻤﺎﻧﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻰ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ آﻟـﻮﻳﻦ داﻳﻤـﺮ و ﻓـﺮاﻧﺘﺲ ﻳـﻮاﺧﻴﻢ ﻓـﻮن رﻳﻨﺘـﻴﻠﻦ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻰ آﺛﺎرم ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻓﻜﺮى آﻟﻤﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﻧﺒـﻮد و‬ ‫اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﺲ از ﺟﻼى وﻃﻦ ام ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در ﺧﻼل دو دﻫﻪ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻦ در دو ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻬﻢ در آﻟﻤﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ .‬اوﻟﻰ در ﺳﺎل ‪ 1987‬در ﻫﺎﻧﻮﻓﺮ و در ﺑـﺎب‬ ‫»روح و ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ اى در ﺑﺎب ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﻰ و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﺑﺮاى راﺑﻄﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ اﻧـﺴﺎن‬ ‫و ﻃﺒﻴﻌﺖ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻰ اش اراﺋﻪ ﻛﺮدم و ﺿﺮورت ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اى را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدم ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻰ آﻧﻜﻪ در ورﻃﻪ ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﻰ ﺑﻴﻔﺘﺪ در ﺑﺮدارﻧﺪه ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در آﻟﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ(‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ در ﺳﺎل ‪ 1996‬در ﺑﺮﻟﻴﻦ و در ﺑﺎب ﻣﻌﻨﺎى اﺻـﻄﻼح »دﻳـﻦ« ﺑـﻮد و‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ ﺻﺮﻓﺎ اﺑﺪاع اروﭘﺎﺋﻴﺎن اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دوﺳﺘﻰ ﮔﺴﺘﺮده ام ﺑﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺳﻨﺖ ﮔﺮاى اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻟﻴﻤﺮزوﻻ و ﻣﺠﻤـﻊ ﻣـﺴﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﺳﻨﺖ ﮔﺮاى ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺳﺎﻟﻬﺎ ارﺗﺒﺎط ﮔﺴﺘﺮده اى ﺑﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻊ در ‪ Una voce‬ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﻓﻌﺎل ﺑﻮد و ﺑﺮاى ﺣﻔﻆ آﻳﻴﻦ ﻋﺸﺎى رﺑﺎﻧﻰ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﻼش ﻣﻰ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫زوﻻ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻓﻼﺳﻔﻪ اى ﻛﻪ ﻋﻠﻘﻪ اى ﺑﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺳـﻨﺘﻰ و‬ ‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ داﺷﺘﻨﺪ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﺮا ﺑـﺎ آﺛـﺎر ﻓﻴﻠـﺴﻮف اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮ روزﻣﻴﻨـﻰ و ﺷـﺎﮔﺮدش‬ ‫ﻓﺪرﻳﻜﻮ اﺳﻴﺎﻛﺎ آﺷﻨﺎ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺎ او ﻣﻼﻗـﺎت ﻛـﺮدم و ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ ﻫـﺎى ﮔـﺴﺘﺮده اى ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻫـﺎى اروﭘـﺎﻳﻰ ﻗـﺮار ﻣـﻰ‬ ‫ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﭼﻬﺮه ﻫﺎﻳﻰ ﻧﻈﻴﺮ اواﻧﺪرو آﮔﺎزى آﺷﻨﺎ ﺷﺪم‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ارﺗﺒﺎط ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﺑﺎ ﺣﻠﻘـﻪ‬ ‫ﻫﺎى ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻪ زوﻻ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺟﻮﻟﻴﻮس اووﻻ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﻤﻰ ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻼﻗﺎت‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎﻃﻨﻰ و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاى اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﻤﺎﻳـﺖ از ﻣﻮﺳـﻮﻟﻴﻨﻰ‬ ‫در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻰ دوم ﭼﻬﺮه ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰى ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻰ از آﺛﺎر اووﻻ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻰ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪار ﺑﺎ او ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﮕﻔﺖ آور ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺼﻮر ﻣﻦ از او ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اووﻻ ﺷﺎرح ﺑﺮﺧﻰ از آﻣﻮزه ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻮﮔﺎﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻧﻔﺠﺎر ﺑﻤـﺐ در ﺳـﺎل ‪1945‬‬ ‫ﻓﻠﺞ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻣﺮﻛﺰ ﺷﻬﺮ رم در آﭘﺎرﺗﻤﺎن ﻗﺪﻳﻤﻰ ﺑﺰرﮔﻰ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻛـﺎﻣﻼ ﺳـﺎده و‬ ‫ﺗﺎرﻳﻚ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻰ رﻏﻢ اﻧﺘﻈﺎرم ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﺛﺎر ﻫﻨﺮ ﺳﻨﺘﻰ را در ﻣﻨﺰل او ﻧﺪﻳﺪم‪ .‬او ﭼـﺸﻤﺎن ﻧﺎﻓـﺬى‬ ‫داﺷﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ﺑﺎب آﺋﻴﻦ ﭘﻬﻠﻮاﻧﻰ اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﺳﻤﺒﻮل ﻫﺎى اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻴﻤﻴـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ و‬ ‫آﺋﻴﻦ ﻫﺮﻣﺴﻰ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻴﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﺳـﺘﺎﻳﺶ رم‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻓﻀﺎﻳﻞ آن ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ اﻛﺮاه در ﺑﺎب اﻳﺘﺎﻟﻴﺎى ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻰ از او ﭘﺮﺳﻴﺪم ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻀﺎﻳﻞ رم ﭼﻪ آﻣﺪ‬ ‫ﺟﻮاب داد ﻛﻪ آﻧﻬﺎﺑﻪ ﺷﻤﺎل و آﻟﻤﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﺪه اى ﻣﺴﺘﺨﺪم اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻰ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ‪ Osole mio‬ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎر ﻣﻰ داﺷﺖ ﻛﻪ آﺷﻨﺎﻳﻰ و ﻋﻼﻗﻪ اﻧـﺪﻛﻰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎﻃﻨﻰ دارد و از ﺣﻀﻮر ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻤﺖ ﮔﺮاى ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻇﻬﺎر ﺑﻰ اﻃﻼﻋﻰ ﻣﻰ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻰ در ﻧﺰدﻳﻜﻰ واﺗﻴﻜﺎن ﺳﺎﻛﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﻫﺎى ﺑﺎﻃﻨﻰ از ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻋﻤﻴﻘﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣـﺎ از واﻗﻌﻴـﺎت دروﻧـﻰ ﺳـﻨﺘﻰ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ اوﺳﺖ ﻫﻴﭻ اﺛﺮى ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن در اﺳﻼم« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻓﻴﻠﺘﺮ ﻳﻨﻠﻠـﻰ ﻧﺎﺷـﺮ ﭼـﭗ ﮔـﺮاى‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر آن را ﺑﻪ زﺑـﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﻳﻰ داﺷـﺖ و ﺑـﺪون ﺗـﺄﺧﻴﺮ ﭼﻨـﺪاﻧﻰ ﺑـﻪ اﻧﺘـﺸﺎر آن‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ زوﻻ ﻣﺮا ﺑﺎ روﺳﻜﻮﻧﻰ آﺷﻨﺎ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ او ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻦ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻧﺎﺷـﺮ‬ ‫ﻣﻬﻢ دﻫﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﻣﻰ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺎ زوﻻ در ﻧـﺸﺮﻳﻪ اى ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ‪ Conoscenza religiosa‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﻛﺮد ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺸﺮﻳﻪ وزﻳﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪ در ﺳﺎل ‪ 1983‬ﺑﺮاى آن ﻣﻘﺎﻻﺗﻰ را ارﺳﺎل ﻣﻰ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻮر ارﺗﺒﺎﻃﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻮاﺳﻄﻪ آﻛﺎدﻣﻰ دى ﻟﻴﻨﭽﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ رﻳﻴﺲ آن اﻧﺮﻳﻜﻮ ﻛﺮوﻟـﻰ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻰ ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در آﻧﺠﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻛﺮده ام و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﮔﺮوه ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ﺷﺮﻗﻰ ﺷﻨﺎﺳﻰ اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺳﻰ و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻰ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻛﺮده ام‪ .‬اﻏﻠـﺐ ﺷـﺮق‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص آﻧﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﻔﻜﺮ ﺷـﺮﻗﻰ ﺳـﺮ و‬ ‫ﻛﺎر داﺷﺘﻪ اﻧﺪ; ﻧﻈﻴﺮ ﮔﻴﻮﺳﭙﻰ ﺗﻮﺷﻰ اﻟﺴﺎﻧﺪرو ﺑﺎوﺳﺎﻧﻰ و ﭘﻴﻮﻓﻴﻠﻴﭽﺎﻧﻰ راﻧﻜﻮﻧﻰ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻰ از ﺑﺤﺚ‬ ‫ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ را ﻣﻰ ﺗﻮان ﻫﻢ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺳﺎن ‪ /‬اﺳـﻼم ﺷﻨﺎﺳـﺎن‬ ‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻰ و ﻫﻢ در آﺛﺎر ﻣﻦ دﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﻦ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺎ زوﻻﺑﻮد‪ .‬او در آﻛـﺎدﻣﻰ ﻣـﺎ‬ ‫در ﺗﻬﺮان ﻧﻴﺰ ﻓﻌﺎل ﺑﻮد‪ .‬از زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼـﻪ ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻰ اﺷﺨﺎﺻﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻴﻮواﻧﻰ ﻣﻮﻧﺎﺳـﺘﺮا ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺠﻠـﻪ ﺳـﻮﻓﻴﺎ ﻫﻤﻜـﺎرى دارد‬ ‫ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ داﺷﺘﻪ ام‪ .‬ﺳﻮﻓﻴﺎ ﻧﺸﺮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ دراﻧﺘﺸﺎر آن در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻫﻤﻜﺎرى ﻣﻰ ﻛﻨﻢ و ﺑﻌﺪا درﺑﺎره‬ ‫آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﭘﺲ از ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑـﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ‬ ‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در دوران ﺟﻼى وﻃﻦ از ﺳﺎل ‪ 1979‬ﻣﻮﻃﻦ ﻣﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺧﻼل دو‬ ‫دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺮات ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ام ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺟﻨﻮب آن ﻛﻪ ﻫﻨﻮز آﺛﺎر ﻫﺸﺖ ﻗﺮن ﺗﻤـﺪن‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ را در ﺧﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮدم واز ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻓﻼﻣﻴﻨﮕﻮ اﺳﻠﻴﻤﻰ ﻫﺎى ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮردوﺑﺎ ﺑﺎغ‬ ‫ﻫﺎى ﻣﻔﺮح اﻟﺤﻤﺮاء ﺑﻪ وﺟﺪ آﻣﺪم‪ .‬اﻣﺎ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد و ﺑـﻪ ﺣـﻮزه ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﻰ ﺷﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اﻋـﻢ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺎ آﺛـﺎر ﺷـﺮق ﺷـﻨﺎس ﺷـﻬﻴﺮ‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻰ ﻣﻴﮕﻮﺋﻞ آﺳﻴﻦ ﭘﺎﻻﺳﻴﻮس و ﻣﻮرخ ﻋﻠﻢ ﺑﻴﻼس ﺑﺎﻟﻴﻜﺮوﺳـﺎ آﺷﻨﺎﺷـﺪم‪ .‬ﻣـﻦ ارﺗﺒـﺎﻃﻢ را ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ از ﻫﻤﻜﺎران ﺷﺎﮔﺮدان و ﭘﻴﺮوان آﻧﻬﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﮔﺎرﺳﻼﮔﻮس ﻣﻴﮕﻮﺋﻴـﻞ ﻛـﺮوث ﻫﺮﻧﺎﻧـﺪس و ﺧـﻮان‬ ‫ﺑﺮﻣﺖ ﺣﻔﻆ ﻛﺮدم‪ .‬اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﭼﻨﺪان ﮔﺴﺘﺮده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1975‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﻠﻜﻪ ﻓﻌﻠﻰ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ آﻧﻬﺎ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاى اﻳﺠﺎد دوران ﺗـﺎزه اى‬ ‫از رواﺑﻂ ﻣﺎﺑﻴﻦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ اﺳﻼم در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﻰ ﻣﺎدرﻳﺪ ﺑﻪ اﻳـﺮاد ﺧﻄﺎﺑـﻪ ﺑﭙـﺮدازم‪ .‬در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ام‬ ‫ﻣﻠﻜﻪ ﺳﻮﻓﻴﺎ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻴـﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ و ﻧﻘـﺶ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ در دوران‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد; دوره اى ﺑﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻪ در آن ﺳﻪ دﻳﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻰ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﻜﻰ از دوره ﻫﺎى درﺧﺸﺎن ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮى را ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ ﻛﻪ در آن رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻫﻨﺮﻫـﺎ‬ ‫ﻋﻠﻮم وﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺷﺎﻫﺪﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋـﺎﻟﻢ اﺳـﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در دﻫﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺑﺮﺧﻰ از ﻛﺘﺎب ﻫﺎى ﻣﻦ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ و در دﻫﻪ ﻧﻮد‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ اﺷﻌﺎرم ﻛﻪ در ﺑﺎب اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺮوده ﺑﻮدم ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﺋﺮﺗﻮ رﻳﻜﺎن ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﺤﻘﻖ ادﺑﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﻫﻤﻜﺎر ارﺟﻤﻨﺪ ﻟﻮك ﻟﻮﭘﺰ ﺑﺎراﻟﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ اى‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺷﻌﺎرم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﮔﺮاى اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ ﻧﻈﻴﺮ ‪ Axis Mundi‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺛﻴﺮ اﺻﻠﻰ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜـﺮى اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻰ را ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻋﺮﻓﺎن دوران ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﻼﻣﻰ از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر‬ ‫ﺳﺘﺮگ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻰ ﺟﻠﺐ ﻛﺮدم‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﺨﺘﺼﺮى در آن داﺷـﺘﻢ ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻰ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﻣﻦ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎى اروﭘﺎﻳﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻮﺋﺪ و اﺗﺮﻳﺶ ﻣﺤﺪودﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮﺋﺪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ام ﻛﻪ از آن ﻣﻴﺎن در ﺳﺎل ‪ 1972‬ﺑﻪ دﻋﻮت ﻣﻮرﻳﺲ اﺳـﺘﺮاﻧﮓ رﺋـﻴﺲ ﻣﻮﺳـﺴﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ اﻣﺮوز ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎﻧﻰ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﺋﺪ ﺳﻔﺮ ﻛـﺮدم‬ ‫و در ﻛﻨﮕﺮه ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ اى ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در اﺳﺘﻜﻬﻠﻢ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺧﻄﺎﺑـﻪ در‬ ‫ﺑﺎب ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آن زﻣﺎن و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑـﺎ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳـﻨﺖ ﮔـﺮاى ﺳـﻮﺋﺪى‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎگ ﻟﻴﻨﺪﺑﻮم ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه اوﭘﺴﺎﻻ در ﺳﺎل ‪ 1977‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﺎﻧﺼﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮدش‬ ‫در ﻣﺮاﺳﻤﻰ وﻳﮋه و در ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﺷﺎه و دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﻣﻦ دﻛﺘﺮاى اﻓﺘﺨﺎرى اﻋﻄـﺎ ﻧﻤـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫زﻣﺎن ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻧﻘﻼﺑﻰ در اﻳﺮان در ﺣﺎل ﺷﻜﻞ ﮔﻴـﺮى ﺑـﻮد و اﻳـﻦ ﻣـﺎﺟﺮا ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺒﻰ را ﺑـﺮاى‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﭼﭙﻰ اﻳﺮاﻧﻰ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ از آﻟﻤﺎن آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗـﺎ در آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻈـﺎﻫﺮات‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ اى ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻮزف ﻧﻴﺪﻫﺎم داﺷﺘﻢ ازﻧﻴـﺪﻫﺎم ﻧﻴـﺰ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ارﺗﺒﺎﻃﻢ را ﺑﺎ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺳﻮﺋﺪى اداﻣﻪ دادم ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺣـﻮزه ﻫـﺎى اﺳـﻼم‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ اﻣﺎ از زﻣﺎن ﺗﺮك اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1979‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻰ ﺑﺮاى ﺳﻔﺮ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳـﻮﺋﺪ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺑﺎب اﺗﺮﻳﺶ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺮات ﺑﺮاى ﺷﺮﻛﺖ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻪ‬ ‫وﻳﻦ ﺳﻔﺮﻛﺮده ام ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ در ﺳﺎل ‪ 1977‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻊ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻛﻤﻴﺘﻪ ﺑﺮﮔﺰارى آن ﻋﻀﻮﻳﺖ داﺷﺘﻢ ﻧﺸﺴﺖ اش را در وﻳﻦ ﺑﺮﮔﺰار ﻛﺮد و از ﻣﻦ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ‪ Philosphes critques deux memes‬ﻳـﺎ‬ ‫‪ Philosophische selbstbetrachtungen‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻰ ﺷﺪ در ﺑﺎب ﻣﻮﺿﻊ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎرى ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻧﮕﺎرش زﻧـﺪﮔﻰ ﻧﺎﻣـﻪ ﺧـﻮد ﻧﻮﺷـﺖ ﻓﻜـﺮى ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﻠﺒﻰ در ﺑﺎب ﺧﻮدم در ﻣﻘﺎﻟﻪ اى ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »در ﺟﺴﺘﺠﻮى ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟـﺪه« ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺧﻼل اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اراﺋﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻋﻤﻮﻣﻰ ام در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ در آﻟﻤـﺎن‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﭼﻮن ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺗﺮﻳﺸﻰ و اﻋﻀﺎى ‪FI SP‬ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ ﮔـﺎه ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎى اروﭘﺎى ﺷﺮﻗﻰ ﻳﺎ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروى ﺳﺎﺑﻖ ﺳﻔﺮﻧﻜﺮدم اﮔﺮ ﭼﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﺘﻌﺪدى از‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻰ آن زﻣﺎن در ﺗﻬﺮان داﺷﺘﻢ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادى از ﻓﻼﺳﻔﻪ روس و اروﭘﺎى ﺷـﺮﻗﻰ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺎوا ﮔﺎﻧﻮوﺳﻜﻰ ﻧﻴﻜﻮﻻى ارﻳﺒﺎدژاﻛﻮف ﻳﺮزى ﭘﻠﻚ و ادﻳﻦ‪ .‬اس‪ .‬ﺳﻤﻴﻨﻮف آﺷﻨﺎ ﺑﻮدم‪ .‬ﻣـﻦ اﻳـﻦ‬ ‫اﻓﺮاد را در ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻰ ﻫﺎﻳﻰ در ﻏﺮب ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻳﺎ ﺑﺎ ‪ FI SP‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻰ ﻋﻼﻗﻪ اى ﺑﻪ دﻳـﺪﮔﺎه ﻫـﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻣـﻦ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺖ و در دﻫﻪ ‪ 80‬و ‪ 90‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻛﺘﺎب درﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن روﺳﻰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻢ از اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروى ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮى ﺟﺪى ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻨﻰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى اﻋﻢ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻰ زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑـﻪ وﻃـﻦ ﺷـﺎن ﺑـﺎز ﻣـﻰ ﮔـﺸﺘﻨﺪ دﻳﮕـﺮ از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ آﻧﻬﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻤﻰ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﻳﻮﮔﺴﻼوى ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ از ﺷـﺎﮔﺮدان ﺳـﺎﺑﻖ ام ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن در ﺑﻮﺳـﻨﻰ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در روﺳﻴﻪ ﻓﻘﻂ آﻧﺪرى ﺑﺮﺗﻠﺲ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف و اﺳﻼم ﺷﻨﺎس ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺮاى اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺎب ﻃﺮق ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ از ﻣﻴﺮاث ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را در ﺗﻬﺮان و ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻛﻼﻣﻰ ﻫﻢ در ﺑﺎب ﻳﻮﻧﺎن ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ آﻧﺠـﺎ ﺳـﻔﺮ ﻛـﺮدم‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ از ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﻰ ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﺎرﻛﻮﭘﺎﻟﻴﺲ ﻛﻪ اﺻﻼ ﻳﻮﻧﺎﻧﻰ ﺑﻮد ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑـﺮادرش ﻛـﻪ در‬ ‫آﺗﻦ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺖ ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﺮد و در ﺧﻼل دﻫﻪ ﻫﺎى ﺷﺼﺖ و ﻫﻔﺘﺎد ﺑـﺎ او دﻳـﺪار ﻣـﻰ ﻛـﺮدم و از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ او ﺑﺎ ﺗﻌﺪادى از ﭼﻬﺮه ﻫﺎى ادﺑﻰ آن دﻳﺎر آﺷﻨﺎ ﺷﺪم اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪم ﺑﺎ ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از‬ ‫ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻴﺰاﻧﺴﻰ و ارﺗﺪوﻛﺲ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻦ ﺑﺮاى دﻳﺪار ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑـﺴﻴﺎر ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن آن ﺗﻔﻜﺮ را ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺮ اﺳﻘﻒ ﺑﻠﻮم اﺳﻘﻒ ﻛﺎﻟﻴﺴﺘﻮس وار و ﻓﻴﻠﻴـﭗ ﺷـﺮارد را در‬ ‫ﻟﻨﺪن و ﻧﻪ در ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻼﻗﺖ ﻛﺮدم‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﻓﻌﺎل در ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎ اواﻗﻮﻟﺲ ﻣﺮﺗﺴﻮ‬ ‫ﭘﻮﻟﻮس دوﺳﺘﻰ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻃﺮح ﻓﻠﺴﻔﻰ را اﺟﺮا ﻛـﺮدﻳﻢ و او در‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ در آﻛﺎدﻣﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ را اﻳﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫● ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮﺑﻰ‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ ﺳﻔﺮﻫﺎ از ﻛﺸﻮرى ﺑﻪ ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ از روى ﻣﻴﻞ و اﺧﺘﻴﺎر ﺻﻮرت ﻣﻰ ﭘﺬﻳﺮد و در ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻰ ﺧﺎرج از اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺟﻼى وﻃﻦ ﻣﻰ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻦ ﺑﻪ ﻏـﺮب در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1979‬ﺑﻪ دﺳﺘﻪ دوم ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﻣﻰ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻰ ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮﺑﻰ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻳـﺎدآور ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺣﻜﻤﺖ اﺷﺮاق‪ ،‬ﺳﻬﺮوردى اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﻣﻦ در ﻣﺮﻛﺰى ﺳﻜﻮﻧﺖ دارم ﻛﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﻏﺮب و ﻧﻪ ﺷﺮق اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﻃﻦ ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ و ﻣﺎداﻣﻰ ﻛﻪ ﻓﺮد در ﻣﺤﺪوده آن ﻣﺮﻛﺰ ﺑـﺎﻗﻰ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﺎه از آن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد و ﻓﺮﻗﻰ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ در ﻛﺠﺎى ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺧـﻼل‬ ‫ﺑﻴﺶ از دو دﻫﻪ اى ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮى ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ام اﺧﺖ ﺷﺪم و آن ﭼﻨﺎن در ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ اش ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1978‬ﺣﺘـﻰ‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮى ﻏﻴﺮ از اﻳﺮان زﻧﺪﮔﻰ ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻛﻤﻰ ﺑﻌﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪم ﻛﻪ در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻰ زﻧﺪﮔﻰ ام ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد و دور‬ ‫ﺟﺪﻳﺪى از زﻧﺪﮔﻰ ام را در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﺮوع ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ و دﮔﺮﮔـﻮﻧﻰ دردﻧـﺎك در ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ دوره ﺑﻌﺪى زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ آن ﭼﻨﺎن ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﺮورى اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤـﻪ اى ﻫـﻢ در ﺑـﺎب‬ ‫ﻋﻠﻞ و ﻋﻮﻣﻞ دﻗﻴﻘﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻣﻦ در ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ 1979‬ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪ .‬ﺳـﻔﺮى ﻛـﻪ در‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳﻔﺮى دو ﻫﻔﺘﻪ اى ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺧﻼل دو دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺎب ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎى ﺳﻴﺎﺳﻰ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﻧﻘﻼب اﻳـﺮان در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1979‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮده ام‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻫﻢ ﻗﺼﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرى را ﻧﺪارم‪ ،‬ﺑـﻪ رﻏـﻢ اﻳﻨﻜـﻪ در ﺻـﺤﻨﻪ‬ ‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ و در واﻗﻊ در ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﻨﺠﺎﻟﻰ اى ﺑﻮدم ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1979‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻻزم اﺳﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ اى ﺑﺮاى روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺿـﻌﻴﺘﻢ و اﻳﻨﻜـﻪ ﭼـﺮا ﭘـﺲ از اﻧﻘـﻼب در‬ ‫وﻃﻦ ام ﻧﻤﺎﻧﺪم‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬در ﺳـﺎل ﻫـﺎى ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ در اﻳـﺮان‪ ،‬ﻣﺠﺪاﻧـﻪ ﻛﻮﺷـﻴﺪم ﺗـﺎ ﺧـﻮد را از‬ ‫درﮔﻴﺮى ﻫﺎى ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻰ دور ﻧﮕﻪ دارم‪ .‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﻘﺎم ﻫﺎﻳﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻫﺎ در دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻢ و ﺗﺮﺟﻴﺢ دادم ﺧﻮد را ﻳﻜﺴﺮه وﻗﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫـﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺗﻰ و ﺗﻌﻠـﻢ‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻣﻘﺎم ﻫﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻢ ﻧﻈﻴـﺮ رﻳﺎﺳـﺖ داﻧـﺸﻜﺪه و داﻧـﺸﮕﺎه‪ ،‬رﻳﺎﺳـﺖ اﻧﺠﻤـﻦ‬ ‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ و راﻳﺰﻧـﻰ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﻫﻤﮕـﻰ ﻣـﺎﻫﻴﺘﻰ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ و ﺗﻌﻠﻴﻤـﻰ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻰ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﺮان ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻴﺎﺳﻰ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑـﺪون ﭘـﺬﻳﺮش ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺪرﻳﺲ ﻳﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎى ﻓﻠـﺴﻔﻰ ام ﻧـﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤـﻰ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ در اﻳﺮان ﺑﻤﺎﻧﻢ و در آن ﭼﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪم‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮم‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ 1978‬دوﮔﺎﻧﮕﻰ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻴﺎن ارﻛﺎن دﻳﻨﻰ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺣﺎﻛﻤﻪ ﻛﺸﻮر‬ ‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﺤﻘﻘﺎن دﻳﻨﻰ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوﻫـﺎى اﻧﻘﻼﺑـﻰ‬ ‫درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ در آن زﻣﺎن ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺪرت را ﻣﻴﺎن درﺑﺎر و ﻣﺮاﺟﻊ دﻳﻨﻰ اﻳﺠﺎد‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و اﺣﺴﺎس ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻣﻌﺪود اﻓﺮادى ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد دو ﻃـﺮف ﻣـﻰ ﺑﺎﺷـﻢ و ﻣـﻰ‬ ‫ﺗﻮاﻧﻢ در اﻳﺠﺎد ﻧﻈﻢ ﺗﺎزه و اﺟﺘﻨﺎب از ﺑﻰ ﻧﻈﻤﻰ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ را اﻳﻔـﺎ ﻛـﻨﻢ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﻓﺮح از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ دﻓﺘﺮش را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮم ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ اﻛﺜﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻛﺸﻮر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ رﻏﺒﺖ ﺗﻤﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﭘـﻴﺶ از آن ﻧﻴـﺰ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﺎ او ﻫﻤﻜـﺎرى‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻰ داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻧﺪﻛﻰ ﭘﺲ از آن ﻧﺎآراﻣﻰ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدﻳـﺪه ﺷـﺮوع ﺷـﺪ‪ .‬در اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻧﻤﻰ داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﻘﺎم ﺗﺎزه ﻛﻪ ﻳﻜﻰ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻛﺸﻮر ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﻰ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎرى از وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻴﺎﺳﻰ را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺮﻋﻬـﺪه ﺷـﻬﺒﺎﻧﻮ ﺑـﻮد ﻧﻴـﺰ اﻧﺠـﺎم دﻫـﻢ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻫﻬﺎى ﺑﻌﺪى ﭘﺮﺗﻜﺎﭘﻮ و ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد; درآن روزﻫﺎ ﻫﺮ روز ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ را ﻣﻰ دﻳﺪم و اﻏﻠﺐ ﺷـﺎه را‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎرى ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺘﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻰ‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻳﺎﺳﺖ دﻓﺘﺮ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ او و دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه اﻳﺮان در ﻣﺮاﺳﻢ‬ ‫اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﻳﺮاﻧﻰ در ﺗﻮﻛﻴﻮ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪم‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﻛـﻪ آن ﻧﻤﺎﻳـﺸﮕﺎه ﺗﻮﺳـﻂ ﺷـﻬﺒﺎﻧﻮ و‬ ‫ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻴﻜﺎﺳﺎ‪ ،‬ﺑﺮادر اﻣﭙﺮاﺗﻮر آن زﻣﺎن ژاﭘﻦ‪ ،‬اﻓﺘﺘﺎح ﺷﻮد اﻣﺎ او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻴﻤﺎرى ﺷـﺎه و وﺿـﻌﻴﺖ‬ ‫ﻣﺘﻼﻃﻢ ﻛﺸﻮر ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬در آن ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺟﺎزه اﻳﺸﺎن در ﺷﺸﻢ ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ ،1979‬ﭼﻨﺪ‬ ‫روز ﻗﺒﻞ از اﻓﺘﺘﺎح ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻫﻤﺴﺮ و دﺧﺘﺮم ﻛﺸﻮر را ﺗﺮك ﻛﺮدم و ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ اى ﺑﺮاى دﺧﺘﺮم ﺑﻪ ﻟﻨﺪن رﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ از آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﭘـﺮواز از ﻓـﺮاز ﻗﻄـﺐ ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ژاﭘـﻦ ﺑـﺮوﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ اﺛﺎﺛﻴﻪ اﻧﺪﻛﻰ ﻋﺎزم ﻟﻨﺪن ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ دو روز ﺑﻌﺪ دوﻟـﺖ ژاﭘـﻦ ﺑـﻪ ﻣـﻦ اﻃـﻼع داد ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و در روز ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ از ﺗﻬﺮان ﺑﺎﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺗﻌﻄﻴﻼت در ﻗﺎﻫﺮه ﺷﺎه را ﻫﻤﺮاﻫﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاى ﻣﺪﺗﻰ در ﻟﻨﺪن ﺑﻤﺎﻧﻢ و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮدم‪ .‬در ﻣﺎه ﻓﻮرﻳﻪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزى رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺳـﻤﺖ ﻫـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ داﺷـﺘﻢ ﻣﺨـﺼﻮﺻﺎً‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ دﻓﺘﺮ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ام ﻏﺎرت ﺷﺪ و ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎى ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ام ﻣﺼﺎدره ﺷـﺪﻧﺪ و‬ ‫از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻤﺎﻣﻰ اﻣﻮاﻟﻢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻰ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ و دو ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻣـﺎﻟﻰ در ﻟﻨـﺪن‬ ‫ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪم‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاى ﻳﺎدآورى ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻓﻼﻃﻮن از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﺸﻖ ﻣـﻮت ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم زﻧﺪﮔﻰ ﺑﻴﺮوﻧﻰ ام را دوﺑﺎره ﺑﺴﺎزم در آن زﻣﺎن دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻘﺎﻣﺎت دﻳﻨﻰ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاى ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى از ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال و اﻣﻼك ام ﻫﻴﭻ ﻛﻮﺷﺸﻰ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ و اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬ ‫ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق دوﺳﺘﺎﻧﻢ در ﻏﺮب ﺧﺼﻮﺻﺎً آن ﻫﺎ ﻛﻪ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ راﺑﻄـﻪ ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اى‬ ‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرى ﻣﻦ ﺑﻰ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣـﻦ دو ﻣـﺎه‬ ‫را در ﻟﻨﺪن ﮔﺬراﻧﺪم ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻮل اﻧﺪﻛﻰ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ روزﻫـﺎﻳﻰ ﺳـﺨﺖ و‬ ‫ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﻚ و دودﻟﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰى ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ دﻓﺘﺮ ﻛﺎرم در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺼﺮف ﺷﺪ‪،‬‬ ‫دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻛﺘﺎﺑﻢ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ در اﻳﺮان ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻮادى ﻛﻪ ﺑـﺮاى ﻧﮕـﺎرش‬ ‫ﻣﺠﻠﺪ دوم ﻛﺘﺎﺑﻢ در ﺑﺎب ﻣﻼﺻﺪرا ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮدم در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺨـﺼﻰ ام ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻳﺎدداﺷـﺖ‬ ‫ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﮔﻴﻔﻮرد آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑﻮدم و ﻃﺮح اوﻟﻴﻪ ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻛﻮرﻛﻴـﺎن‬ ‫در ﺑﺎب ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫـﺎى درﺳـﻰ و ﻣـﺪارك ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺗﻰ ام‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺿﺎﻳﻌﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻋﻈﻴﻢ ﺗﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺨﺼﻰ ﻣـﻦ ﻛـﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ ام ﻧﻴﺰ ﺑﻮد ﻏﺎرت ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﻣﺠﻠﺪ ﻣﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺠﺎى اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺎب ﭼﻨﻴﻦ ﺿﺎﻳﻌﺎﺗﻰ ﺗﺎﺳﻒ ﺑﺨﻮرم‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺿﺮورى ﺗﺮى ﻣـﻰ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻴﺎت ﺑﻴﺮوﻧﻰ ﻣﺮا دوﺑﺎره ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻰ دادم ﺗﺎ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻤﺎﻧﻢ; ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ از آن زﻣﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﻫﻴﭻ ﺟﺎﻟﻰ ﺧﺎﻟﻰ ﻣﻨﺎﺳـﺐ آﻛـﺎدﻣﻴﻜﻰ‬ ‫در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑـﺪﻧﺒﺎل ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎرى ﻛﺮدم‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ دﻳﻮﻳﺪ ﮔﺎردﻧﺮ رﺋﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻮﺗﺎ و ﺧﺴﺮو ﻣﺴﺘﻮﻓﻰ رﺋﻴﺲ ﺑﺨﺶ‬ ‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻪ ﻫﺮدو از دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ و از ﻣﻦ دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫اﺳﺘﺎد ﻣﺪﻋﻮ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ داﻧﺸﮕﺎه در آﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1979‬ﻳﻚ ﮔﺎم از اﻳﺮان دورﺗﺮ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻋﺎزم ﺑﻮﺳﺘﻮن ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺧﺎﻧﻮاده ام را ﺗﺮك ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﺎﻟﺖ ﻟﻴﻚ‬ ‫رﻓﺘﻢ ﻛﻪ در آن ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﻰ ﺗﺎزه ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ ﺑﻮد‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺣﺘﻰ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪم ﭘـﺴﺮم‬ ‫را ﻛﻪ ﺳﻄﻮح ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ اش را ﺗﻤﺎم ﻛﺮده ﺑﻮد ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ آﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ از ﻋﻬﺪه ﻫﺰﻳﻨﻪ اﻗﺎﻣﺖ او در آﻧﺠﺎ ﺑﺮ ﻧﻤﻰ آﻣﺪم‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣـﻦ ﻛـﻪ ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ در آن درس ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدم آﻏﺎز ﺷﺪ و آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺟﺪﻳﺪ داﺋﻤﻰ ﻣﻦ‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻮﺗﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻤﻰ داﺷﺘﻢ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺳـﺮ و ﺳـﺎﻣﺎن دادن ﺑـﻪ وﺿـﻌﻴﺖ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪم ﻛﻢ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬در آن زﻣﺎن وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺘﻼﻃﻢ اﻳﺮان ﺑـﺴﻴﺎرى از ﻧﻴـﺮوى ذﻫﻨـﻰ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﺣﺪى ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻜﺮى ام اداﻣـﻪ ﻣـﻰ دادم‪ .‬ﺟﻴﻤﺰﻛﺮﻳﺘـﺰك دوﺳـﺖ‬ ‫ﺳﺎﻟﺨﻮده ام در ﻫﺎروارد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1957‬در ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ اﺳـﻼم و ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ در ﺷـﻬﺮ ﺗﻴـﻮﻣﻠﻴﻠﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮاﻛﺶ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻦ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬در آن زﻣﺎن اﺳـﺘﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﻰ آن داﻧـﺸﮕﺎه ﺑـﻮد و ﺑـﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻣﻔﺼﻠﻰ در ﺑﺎب اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﻬﻴﺮ آﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻰ اﺳـﺘﺮﻟﻴﻨﮓ‬ ‫ﻣﻚ ﻣﻮرﻳﻦ در ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داﺷﺖ و ﻣﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎرى را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ در‬ ‫ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 1997‬در ﻛﺎﻟﺞ وﺳﺖ ﻣﻴﻨﺴﺘﺮ در ﺷﻬﺮ ﺳﺎﻟﺖ ﻟﻴﻚ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺎﻧﺮ ـ ﻣﻚ ﻣﻮرﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او و ﻫﻤﻜﺎرش اوﺑﺮت ﺗﺎﻧﺮﻳـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻼﻳﻖ او در اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎب ﻣﻌﻨﺎى ﺣﻘﻴﻘـﺖ در ﺑﺎﻓـﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺟﻬـﺎﻧﻰ ادﻳـﺎن‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎى اﺧﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ آن ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1979‬ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻦ در داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻮﺗﺎ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﺳﻴﺪ و ﺗﺼﺪى ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻰ اﺳﺘﺎدى‬ ‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺮاى ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﻳﻰ از ﻃـﺮف داﻧـﺸﮕﺎه ﺗﻮرﻧﺘـﻮ و‬ ‫اﻧﺪﻛﻰ ﭘﺲ از آن از ﻃﺮف داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ ﻓﻴﻼدﻟﻔﻴﺎ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻋﻼم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﻬﺎﻳﻰ ﺑﺮاى ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ اى ﺑﺮاى ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮم ﻋﺎزم ﺑﻮﺳﺘﻮن ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺴﺮم ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺰ آﻣﻮزﺷﻰ ﻣﺨﺘﻠﻔﻰ در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ‬ ‫رﻓﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪرﺳﻪ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻰ ﻓﻠﭽﺮ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻮﻓﺘﺲ و ﭘﺲ از داﻧﺸﮕﺎه ﺗـﻮﻓﺘﺲ و ﻫـﺎروارد او‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ‪ MI T‬رﻓﺖ و دﻛﺘﺮاى ﺧﻮد را در زﻣﻴﻨـﻪ ﻋﻠـﻮم ﺳﻴﺎﺳـﻰ از آﻧﺠـﺎ اﺧـﺬ ﻧﻤـﻮد‪ .‬دﺧﺘـﺮم‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ را در ﻛﺎﻟﺞ ﺑﻮﺳﺘﻮن آﻏﺎز ﻧﻤﻮد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﺘﺲ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺮاى ﺗﺤـﺼﻴﻞ در رﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺮ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮﺳﺘﻮن رﻓﺖ‪ .‬او دﻛﺘﺮاى ﺧﻮد را دراﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از داﻧﺸﮕﺎه ﺟـﻮرج واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ‬ ‫اﺧﺬ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاى ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮﺳﺘﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎن را ﺑـﻪ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ ﺑﺮاى ﺗـﺪرﻳﺲ را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﻣـﺎﻟﻰ‬ ‫ﻋﻤﻠﻰ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻤﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﺑﻮﺳﺘﻮن و ﻓﻴﻼدﻟﻔﻴﺎ در رﻓﺖ و آﻣﺪ‬ ‫ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاى اﺣﻴﺎى زﻧﺪﮔﻰ ﺑﻴﺮوﻧﻰ ام ﺗﻼش ﻣﻰ ﻛﺮدم دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرى زدم‬ ‫و ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻰ ﻓﻜﺮى ام ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺗﻤﺎم و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻰ ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﺑﺮﺧﻰ‬ ‫از ﺣﻮزه ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در آن ﻫﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت اﺻﻠﻰ ﻓﻜﺮى ام دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑـﺎﻗﻰ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﺮان ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺤﻠﻰ ﺑﺴﻴﺎرى درﮔﻴﺮ ﺷﻮم ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ام ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎﻣﻰ وﻇﺎﻳﻒ اﺟﺮاﻳﻰ ﺟﺎى ﺧﻮد را ﺑﻪ وﻇﺎﻳﻒ روزﻣﺮه و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳـﺎى‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﻰ دادﻧﺪ‪ .‬وﻇﺎﻳﻔﻰ ﻧﻈﻴﺮ آن را در اﻳﺮان ﻫﻢ داﺷﺘﻢ اﻣﺎآﻧﻬﺎ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻛـﺎران‪ ،‬راﻧﻨـﺪﮔﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺸﻰ ﻫﺎ و اﻓﺮادى ﻧﻈﻴﺮ آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻋﻼﺋﻖ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻰ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻰ ﻓﺎرغ اﻟﺒﺎل ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻓﻘﺪان ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ام ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺸﺮوح ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ و ﭼﺎپ اﻧﺘﻘﺎدى ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ را ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ آن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ واﻳـﺪﻧﺮ ﻫـﺎروارد‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ زﻣﺎن زﻳﺎدى رادر آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪم و از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑـﺴﻴﺎرى از آﺛـﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘـﻰ‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻴﺎزم‪ ،‬رﺳﻴﺪم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﮔﺎﻫﻰ اوﻗﺎت ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺎزه اى را در ﺑـﺎب ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻣﺘـﺄﺧﺮ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ دادم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷـﺘﻪ دوﺑـﺎره ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘـﻮن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ام‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻢ را در ﺑﺎب اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻰ ﻛﻪ او را در ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻣـﺴﻠﻤﺎن ﺑـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬اداﻣﻪ ﻧﺪادم‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻢ اﻛﻨﻮن دﻳﮕـﺮان ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺟـﺪى در ﺑـﺎب او ﻣـﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﻮﺻﺎً ﺷﺎﮔﺮد ﺳﺎﺑﻖ و ﻫﻤﻜﺎر ﻓﻌﻠﻰ ام وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻴﺘﻴﻚ ﻛﻪ در ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺛـﺮ ﻣﻬـﻢ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪﻛﻤﺘﺮى دﻳﮕﺮ ﺷﺎﮔﺮدم ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮرﻳﺲ ﻛﻪ ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن اﺑـﻦ ﻋﺮﺑـﻰ‬ ‫ﺷﻨﺎس ﻣﺸﻬﻮرى اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ در ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻰ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف اﺳـﻼﻣﻰ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻰ ﺷـﺪم و‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدم ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻰ ﺑﭙﺮدازم ﻛﻪ ﺗﺪرﻳﺲ آن در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻃﺮح رﻳﺰى ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺠﺎﻣﻊ آﻛﺎدﻣﻴﻚ و ﻫﻢ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬ ‫ﻏﺮب از ﻣﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻰ ﺷﺪ و اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﻬـﻢ ﻓﻜـﺮى و ﻣﻌﻨـﻮى ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺻﺤﺒﺖ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳـﻰ اى ﻛـﻪ اﻧﻘـﻼب اﻳـﺮان ﭘـﻴﺶ آورده ﺑـﻮد ﻧﻤـﻰ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ و ﻳﺎ دﻳﮕﺮ وﻗﺎﻳﻌﻰ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺗﻔﺎق ﻣﻰ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮا‬ ‫و ﺷﺎرح ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه ﺑﻮدم و ﺑﺰودى ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﺎﻣﻊ داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻠﻎ اﺻﻠﻰ دﻳﺪﮔﺎه ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﮔﺮاﻳﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺳﺎل ‪ 1981‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎرح ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه در‬ ‫ﻏﺮب در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮﺟﻬﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳـﻨﺖ ﮔﺮاﻳـﻰ در اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮر‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ اﻓﺰود‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ او ﻛﺎﻣﻼ ﻣﻨﺰوى و از ﻣﺠﺎﻣﻊ داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﺑﺪور ﺑﻮد‪ .‬وﻳﺮاﻳﺶ‬ ‫ﻣﻦ از آﺛﺎر اﺻﻠﻰ ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان در ﺳﺎل ‪ 1986‬ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺟﻨﺒـﻪ از ﻓﻌـﺎﻟﻴﺘﻢ در آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه در ﻣﺠﺎﻣﻊ داﻧـﺸﮕﺎﻫﻰ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﻮد و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺮاى ﻋـﺪه‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻌﻠﻘﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ از زﻧﺪﮔﻰ ﻓﻜﺮى ام در آﻣﺮﻳﻜﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻦ در ﺣﻮزه دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ داﺷﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻰ از دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﻰ ﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﻼﻳـﻖ ﮔـﺮوه دﻳـﻦ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻰ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ اﻳﻦ دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﻰ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻋﻤﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮى ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻧﮕﺮش ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻰ در ﻗﻠﻤﺮو دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮى ﺟﺪى ادﻳﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ ﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدم و‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﻣﺘﺄﻟﻬﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻰ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن دﻳﻦ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﺎﻧﺲ ﻛﻮﻧﮓ و ﺟﺎن ﻫﻴﻚ و ﺑﺮﺧﻰ‬ ‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻳﻬﻮدى ﻧﻈﻴﺮ راﺑﻰ اﻳﺰﻣﺎر ﺷﻮرچ در ﺳﻤﻴﻨﺎر اﻻﻫﻴﺎت ﻳﻬـﻮدى در ﻧﻴﻮﻳـﻮرك ﺑﺤـﺚ و ﺟـﺪل‬ ‫ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى داﺷﺘﻪ ام‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻢ ﺑﻪ اروﭘﺎ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﻧﮕﻠـﺴﺘﺎن ﻛـﺸﻴﺪه ﺷـﺪ‪ .‬در دﻫـﻪ‬ ‫‪ 1990‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻰ ﻣﺮﻛﺰى ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ و رواﺑﻂ اﺳﻼم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻛﺎﻟﺞ ‪Oaks‬‬ ‫در ﺑﻴﺮﻣﻨﮕﺎم اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪم و ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎﻟﻰ را در ﺗﺄﺳـﻴﺲ و ﺑﻌـﺪاً در ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻫـﺎى ﻣﺮﻛـﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ ـ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻮرج ﺗﺎون در واﺷﻨﮕﺘﻦ اﻳﻔﺎ‬ ‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى در ﺑـﺎب اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع از ﺟﻤﻠـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1993‬در‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراى ادﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از ﺣﻮزه ﻫﺎى دﻳﮕﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻰ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎى ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎى ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎ و ﻛﺸﻔﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻠﻤـﻰ و ﺑـﺴﻴﺎرى از ﺣـﻮزه‬ ‫ﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﻓﻘﺪان ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ دو دﻫﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻣﻦ در ﺟﻬﺖ اﺣﻴﺎى ﺳﻨﺖ ﻋﻘﻼﻧﻰ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻃﺮق ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻫـﻢ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﻦ ﺑﺮاى ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮى ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻢ; ﺑﺨـﺸﻰ از آﻧـﺎن روﺷـﻨﻔﻜﺮان ﻏﺮﺑـﻰ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﺨﺸﻰ دﻳﮕﺮ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ .‬ﻫﺮ دو ﮔﺮوه را در آﺛﺎرى ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدم ﻧﻴـﺰ ﻣﺨﺎﻃـﺐ‬ ‫ﻗﺮار داده ﺑﻮدم اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺗﺄﻛﻴﺪم ﺑﺮ ﻋﺮﺻﻪ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻧـﻪ اﺧﺘـﺼﺎﺻﺎً‬ ‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻢ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻰ ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻰ ﻣﻰ ﻧﻮﺷـﺘﻢ‪ .‬ﻋﻠـﻰ رﻏـﻢ اﻳﻨﻜـﻪ در‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎل ﻫﺎى اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﭼﻴﺰى از ﻣـﻦ ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﻧﻤـﻰ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺣﺘـﻰ ﺑﺮﺧـﻰ از‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎى ﻓﺎرﺳﻰ ام ﺑﺪون ﻧﺎم ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ اﻣﺎ اﻳﻦ روﻧﺪ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﺴﻴﺎرى از آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﻰ ام ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﮔﺴﺘﺮده اى دارﻧﺪ و ﺑـﺴﻴﺎرى از ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻫﺎﻳﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در اﻳﺮان ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺑﺎب ﺳﺎل ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻮدم‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﻣﻦ در ﮔﺮوه دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻰ ﻛﺮدم ﻛﻪ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دﻛﺘﺮى را در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣـﻮم اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ اﻟﻔـﺎروﻗﻰ و ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ در آﻧﺠﺎ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻴﻢ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎرى از ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻰ آﺳﻴﺎ ﺑﺮاى اﺧﺬ درﺟﻪ دﻛﺘﺮى‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻤﭙﻞ ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺧﻼل اﻳﻦ دوره ﺑﺮاى ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ از ﻣﺎﻟﺰى ﭘﺮداﺧﺘﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در آن ﻛﺸﻮر ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﻫﺴﺘﻨﺪ; ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﮕﺮش ﻓﻠﺴﻔﻰ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﻛﺸﻮر راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻰ از آن ﻫﺎ ﺑﻨﺎم ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻜﺮ‪ ،‬اﺧﻴﺮاً ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اى را در ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آن ﺑﻪ اﺷﺎﻋﻪ ﻧﮕﺮش ﺳﻨﺘﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ در ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﻣـﻰ‬ ‫ﭘﺮدازد‪ .‬دﻳﮕﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺎﻟﺰﻳﺎﻳﻰ ام ﻧﻈﻴﺮ ﺻﺎﻟﺢ ﻳﺎﭘﺮ و ﺑﺤﺮاﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺗﻼش ﻣـﻰ ﻛﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ را در ﻧﻘﺪ ادﺑﻰ ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ادﺑﻴـﺎت اﺳـﻼﻣﻰ ﺑـﻪ ﺟـﺎى ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻫـﺎى ﻣـﺸﻬﻮر‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮى و اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺗﻌـﺪادى از ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ در‬ ‫ﺣﻮزه ﻫﺎى ﺗﺼﻮف و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ از دﻳﮕﺮ ﻧﻘﺎط ﺑـﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ آﻣـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻨﻰ ﻫﻢ از اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻰ از آﻧﻬﺎ ﻣﻬﺪى اﻣﻴﻦ رﺿـﻮى‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در ﻃﺮح ﻫﺎى ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻪ و اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ و در ﺣـﻮزه ﻫـﺎى‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ و ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻗﻠﻢ ﻣﻰ زدﻧﺪ و اﺳﺘﺎد اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺳﻰ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻠﻤﺒﻴﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ‬ ‫از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻢ در ﺗﻤﭙﻞ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻴﺜﻢ ﻓﺎروﻗﻰ و ﮔﻴﺴﻼ وب ﺗـﺎ ﺣـﺪ زﻳـﺎدى ﻛـﺎر ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ اﺧﺘﺼﺎص داده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ دوم ﺑﻪ ﺗﺼﻮف ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ;‬ ‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ دﻳﮕﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﮔﺮﻳﺲ ﺑﺮﻳﻤﻪ ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﺑـﺎب ﻣﻌﻨﻮﻳـﺖ و ﻋﺮﻓـﺎن ﻣـﺴﻴﺤﻰ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻌﺪادى داﻧﺸﺠﻮى ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻳﻬﻮدى داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ و ارﺗﺒـﺎط‬ ‫آن ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻬﻮدى ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻰ از آﻧﻬﺎ ﺑﻨﺎم ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ ﭘﺎﻟﻰ ﭼﻨـﺪان در ﺑـﺎب اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺮﺧﻰ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻣﻮزﺷﻰ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺪادى داﻧﺸﺠﻮى ﻋﺮب داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻳﻜﻰ از آﻧﻬﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺑﻮ رﺑﻴﻊ ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻰ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﻰ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺮﺑﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺪل ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﺠـﻢ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻧﻤﻰ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻳﮕﺮم اﺷﺎره ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ در ﺧـﻼل اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﺎل ﻫﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; آﻧﻬﺎ از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻔـﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻧﻴﺠﺮﻳـﻪ و ﭘﺎﻛـﺴﺘﺎن آﻣـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺟﺎزه ﻧﻤﻰ دﻫﺪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﭙﺮدازم‪ .‬در ﻛﻞ‪ ،‬ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﻦ در ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ دو ﺳﺎﻟﻰ ﻛﻪ از ‪ 1984‬ﺗﺎ ‪ 1986‬ﺑـﺮاى ﺗـﺪرﻳﺲ ﺑـﻪ داﻧـﺸﮕﺎه ﺟـﻮرج‬ ‫واﺷﻨﮕﺘﻦ رﻓﺘﻦ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ ﺑـﻮدم‪ ،‬دوره ﻣﺜﻤـﺮ ﺛﻤـﺮى ﺑـﺮاى ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺑـﺴﻴﺎرى از‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺣﻮزه ﻫﺎى دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳـﻰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺗﻤﺎﻣﻰ آﻧﻬﺎ در آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺧﺎرج از آن ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﻦ از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺘﻰ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙﻞ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻬﺎﻧﻰ ادﻳﺎن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎرى داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﺮادى ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻓﻦ ﺑﻮرن‪ ،‬ﮔﺮﻫﺎرد اﺷﭙﻴﮕﻠﺮ‪ ،‬ﻧﻮرﺑﺮت ﺳﺎﻣﻮﺋﻠﺴﻦ و ﺗﻮﻣﺎس دﻳﻦ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻰ را‬ ‫ﺑﺮاى ﺑﺤﺚ ﺟﺪى در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳـﻦ و از ﻣﻮﺿـﻌﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻰ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﺋﻴﻜـﻪ ﺑﺮﺧـﻰ‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻰ ادﻳﺎن ﺟﻬﺎﻧﻰ در آﻧﺠـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺟﺮاﻟـﺪ اﺳـﻠﻮﻳﺎن و ﻣﺨـﺼﻮﺻﺎً ﻟﺌﻮرﻧـﺎرد‬ ‫اﺳﻮﻳﻨﻜﺮ ﻛﻪ ﺳﺮدﺑﻴﺮ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻬﺎﻧﻰ ادﻳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎ را وادار ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ داﺋﻤﺎً ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ در‬ ‫ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ‪ ،‬اﺧﻼق و دﻳﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎى ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ادﻳﺎن ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬آن ﺟﻨﺒﻪ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬ ‫ﻓﻜﺮى ام ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ دوران ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﺑﻮﺳﺘﻮن و ﻓﻴﻼدﻟﻔﻴﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳـﺎ ﺑـﻮد و ﺗـﻮان ﺑـﺴﻴﺎرى را از ﻣـﻦ ﻣـﻰ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻮﻗﺖ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ آﺧﺮ ﻫﻔﺘﻪ را در ﻓﻴﻼ دﻟﻔﻴﺎ و از ﺟﻤﻌﻪ ﺗـﺎ‬ ‫دوﺷﻨﺒﻪ را در ﺑﻮﺳﺘﻮن ﻣﻰ ﮔﺬارﻧﺪم ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻢ ﻓﺮﺻـﺖ زﻳـﺎدى را ﺑـﺮاى ﺗﺤﻘﻴـﻖ در‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ واﻳﺪﻧﺮ ﺑﮕﺬارﻧﻢ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1980‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﮕـﺎرش دوﺑـﺎره ﻣﻘـﺎﻻت و ﮔـﺰارش ﻫـﺎ ﻧﻤـﻮدم و‬ ‫ﺑﺰودى اﻳﻦ دوره از ﺣﻴﺚ ﻧﮕﺎرش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻰ از ﻓﻌﺎل ﺗﺮﻳﻦ دوران زﻧﺪﮔﻰ ام در آﻣﺪ‪ .‬ﻛﻤﻰ ﭘﻴﺶ‬ ‫از اﻧﻘﻼب ‪ 1979‬ﻣﻦ ﺑﺮاى اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻣﻌﺘﺒﺮ ﮔﻴﻔﻮرد در داﻧـﺸﮕﺎه ادﻳﻨﺒـﻮرگ‬ ‫دﻋﻮت ﺷﺪم‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺨﻨﺮان ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻰ‪ ،‬در ﭘﺮآوازه ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ در ﺣﻮزه ﻫﺎى اﻟﻬﻴﺎت ﻃﺒﻴﻌﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺪون آﮔﺎﻫﻰ از ﺷﻮرش ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در اﻳﺮان‬ ‫ﺑﺎﻻ ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ و ﻃﺮح ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ ﻣﻦ ﺑﺮاى ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎ ﻣﻔﻘـﻮد ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﻧﻤﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ آن را ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ ﺑﻴﻨﺪازم; ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔـﺮﻓﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه در ﺑﻬﺎر ‪ 1981‬ﻛﻪ از اﺑﺘﺪا ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎى ﺑﻨـﺪ ﺑﻤـﺎﻧﻢ‪ .‬ﻣـﻦ اﻛﺜـﺮ وﻗـﺘﻢ را‬ ‫ﺻﺮف ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺮاى ﻛﺎرى ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﮔﺬراﻧﺪم و ﺳﭙﺲ در زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1981‬ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣـﻞ ده‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻃﺮح رﻳﺰى ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ارﺟﺎﻋﺎت ﻛﺎﻣﻞ آن در زﻣﺎﻧﻰ در ﺣﺪود دو ﻣﺎه و ﻧﻴﻢ ﻧﻮﺷﺘﻢ;‬ ‫در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺧﺴﺘﮕﻰ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎى رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﺑﻮﺳﺘﻮن و ﻓﻴﻼدﻟﻔﻴﺎ را ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻦ ﻓﻌﻠﻰ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ »ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﻣﺮ ﻗﺪﺳﻰ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺪﻳﻪ اى از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺿﻮح در ذﻫﻦ ام ﻣﺘﺒﻠﻮر ﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرش ﻫﺮ ﻓﺼﻞ ﺑـﺴﻴﺎر روان‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﻰ رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﻰ رودى ﺧﺮوﺷﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ درﻧﮓ و ﺗﻌﻠﻞ ﻃﻮﻻﻧﻰ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮش اداﻣﻪ ﻣـﻰ‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1981‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ در داﻧﺸﮕﺎه ادﻳﻨﺒﻮرگ‪ ،‬ﺳﻪ ﻫﻔﺘـﻪ اى را‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﮔﺬارﻧﺪم‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺘﺎب آﻣﺎده اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻰ آن‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ادﻳﻨﺒﻮرگ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻳﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻗﻠﻢ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﻛﺎﻏﺬ ﻣﻰ ﻟﻐﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻰ ﺻﺮﻓﺎً در ﺣﺎل ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺷﻌﺮى ﻫـﺴﺘﻢ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از‬ ‫اﻳﻦ از ﺣﻔﻆ ﺑﻮدم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻰ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ‬ ‫اﺛﺮ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ از دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﻣـﻦ ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ را ﺑـﺮ ﻣﺤﻘﻘـﺎﻧﻰ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1981‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اى ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه از ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ را ﻛﻪ‬ ‫در ﺣﻴﺎت و ﺗﻔﻜﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬ﺑـﺴﻂ و ﮔـﺴﺘﺮش دادم و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺮ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎﻳﻢ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺰودم‪ .‬در ﻃﻰ دوراﻧﻰ ﻛﻪ در ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻮدم ﻳﻌﻨﻰ از ‪ 1979‬ﺗـﺎ ‪ 1984‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫ﻫﺎى ﻧﮕﺎرش و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﻮت ﺗﺪرﻳﺴﻢ اﻓﺰاﻳﺶ و اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ وﻳﮕﺎﻧـﺪ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻮرﻧﺘﻮ در ﺳﺎل ‪ 1983‬در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻢ و ﺑـﺮاى ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺑﺨـﺶ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫ﻫﺮﻣﺴﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه در آﻛﺎدﻣﻰ دﻳﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ دوﺳﺖ و ﻫﻤﻜﺎر ﺳﺎﻟﺨﻮرده و ﻋﺰﻳﺰم ﻫﻴﻮﺳـﺘﻮن‬ ‫اﺳﻤﻴﺖ ﻳﺎرى رﺳﺎﻧﺪم ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ ﺑﺎ او ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﻗـﺮار اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﻫـﺮ دو‬ ‫دﻳﺪﮔﺎه واﺣﺪى را در ﭘﮋوﻫﺶ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﻳﻦ دﻧﺒﺎل ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺪﻧﺒﺎل ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد او‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎل ‪ 1982‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح ﻋﻈﻴﻢ‪ .‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺟﻬﺎﻧﻰ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻫﻤﻜﺎرى ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺳﺮ‬ ‫وﻳﺮاﺳﺘﺎر آن اورت ﻛﻮزﻳﻨﺲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از ﻛﻮرﻳﻨﺲ ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻮردﻫﺎم اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻰ و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺳـﻨﺖ ﺑﻨـﺎوﻧﺘﻮرا ﺑـﻮد‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮوﻳﺮاﺳﺘﺎر داﻳـﺮة اﻟﻤﻌـﺎرف ﻣﻬﻤـﻰ در ﺑـﺮ دارﻧـﺪه ‪ 27‬ﻣﺠﻠـﺪ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫»ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ« اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻬﻤﻰ در اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس و ﻋﻤﻞ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‪،‬‬ ‫اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن و دﻳﻦ ﻣﻰ ﺷﺪ ﺑﻰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻰ از ﻓﻼﺳـﻔﻪ و دﻳـﻦ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠـﻪ ا‪.‬اچ‪ .‬آرﻣـﺴﺘﺮاﻧﮓ‪ ،‬ﺟـﻮزف ا ﭘـﺲ‬ ‫ﺑﺮاون‪ ،‬ﺟﺎن ﻛﺎرﻣﻦ‪ ،‬اﻟﻴﺎده‪ ،‬ﻓﺎﻳﻮر‪ ،‬ﻻﻧﻚ دون ﮔﻴﻠﻜﻰ‪ ،‬آرﺗﻮرﮔﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎرد ﻣﻚ ﮔﻴﻦ‪ ،‬ﺟﺎن ﻣﺎﻳﻨـﺪورف‬ ‫ﻧﻴﺪﻟﻬﺎم‪ ،‬ﭘﺎﻧﻴﻜﺎر‪ ،‬ﻳﺮوﺳﻼ ﭘﻠﻴﻜﺎن‪ ،‬ﻛﺮﻳﺸﻨﺎ ﺳﻴﻮرﻣﺎن‪ ،‬ﺗـﻮوى ـ ﻣﻴﻨـﮓ‪ ،‬واﻟﻴﻨـﮓ و ﺑﺮﺧـﻰ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﻀﻤﺎم ﻛﻮزﻳﻨﺲ‪ ،‬اﺳﻤﻴﺖ وﻣﻦ‪ .‬ﻻزﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ داﻳﺮة اﻟﻤﻌـﺎرﻓﻰ ﺑﺤـﺚ ﻫـﺎى ﺑـﺴﻴﺎر در ﺑـﺎب ﻣﻌﻨـﺎى‬ ‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و رﻫﻴﺎﻓﺖ ﺟﻬﺎﻧﻰ ﺑﻪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ وﻳﺮاﻳﺶ دو ﺟﻠﺪ آن را‬ ‫ﻛﻪ در ﺑﺎب اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎى ‪ 1989‬و ‪ 1991‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺴﻴﺎرى از‬ ‫ﻣﺠﻠﺪات دﻳﮕﺮ آن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ در ﻛﻞ ﻃﺮح ﻣﺤﺘﻮاﻳﻰ اﻳﻦ اﺛﺮ در اواﺳﻂ دﻫﻪ ﻫﺸﺘﺎد و ﭘﺲ‬ ‫از ﺑﺤﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺧﻄﻴﺮى ﺑﻮد و ﻣﻦ در ﺗﺤﻘﻖ آن ﻧﻘـﺶ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻰ را اﻳﻔﺎ ﻛﺮدم‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻳﻜﻰ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻃﺮح ﻫﺎﻳﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻃﻮل دو دﻫـﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ در‬ ‫آن ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻢ و ﻧﺘﻴﺠﻪ آن دو ﻣﺠﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻰ« ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز در‬ ‫ﺣﻮزه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻋﺒﻮر از اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﺮح ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮى اﺷﺎره ﻛﻨﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره آﻏﺎز ﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ در واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬در ﺧﻼل ﻳﻜﻰ از ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻛـﻮزﻳﻨﺲ در ﺑـﺎب‬ ‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ﺑﺮاى ﺗﺪارك داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻮﻳﻰ از ﺳﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑﻰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻠﻮرا ﻛﻮرﺗـﻮﻳﺲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺮا در ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻰ در ﺑﺎب دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و‬ ‫آن ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﮕﺮش ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺑﻨﻴﺎدى ﺑـﺮاى‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻰ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻫﻴﻮﺳﺘﻮن اﺳﻤﻴﺖ ﭘﺲ از آﺷﻨﺎﻳﻰ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﻣـﻦ ﺗﻤـﺎس ﺑﮕﻴـﺮد; ﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻤﻴﻘﺎً در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻨﺘﻰ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻨﺘﻰ داﺷﺖ ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮه اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه‪ .‬ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از‪ :‬ﻣﻮﺳـﺲ‪ ،‬ﻫﻴﻮﺳـﺘﻮن‬ ‫اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺟﻮزف اﭘﺲ ﺑﺮاون‪ ،‬داﻣﺎﻛﻮﻣﺎراﺳﻮآﻣﻰ و آﻟﻮﻳﻦ ﻣﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ و ﻛـﺎﺗﺮﻳﻦ‬ ‫اﺑﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻳﺮه اﺟﺮاﻳﻰ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺑﻨﻴﺎد در واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬از ﺳﺎل ‪ 1994‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺳـﻮﻓﻴﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮدﺑﻴﺮى ﻛﺎﺗﺮﻳﻦ اﺑﺮﻳﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻮﻓﻴﺎ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻧﺸﺮﻳﻪ ﭘﻴﺸﺮوﻳﻰ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﮔﻨﻮن‪ ،‬ﻛﻮﻣﺎراﺳـﻮآﻣﻰ‪ ،‬ﺷـﻮوان‪ ،‬ﺑﻮرﻛﻬـﺎرت‪ ،‬ﻟﻴﻨﮕـﺰ و‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻻت اﻳﻦ اﻓﺮاد و دﻳﮕﺮ ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻦ ﺑﺎ آن ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣـﻰ ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻧﺘﺸﺎر آن ﺑﻪ آﺑﺮﻳﻦ ﻳﺎرى ﻣﻰ رﺳﺎﻧﻢ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎد ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﻪ اﻧﺘـﺸﺎر ﺗﻌـﺪادى ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﻳﻦ ﺑﺎﻃﻨﻰ )ﻗﻠﺒﻰ(‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣـﻦ و‬ ‫وﻳﻠﻴﺎم اﺳﺘﻮدارت وﻳﺮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه و در ﺟﺴﺘﺠﻮى اﻣﺮ ﻣﻘﺪس ﻛﻪ ﺑﺎ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﻦ و اُﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻜﺎرى ﺑﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻰ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻜﺮى ﻣﻦ در آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ دﻫـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1984‬دﻋﻮت ﻧﺎﻣﻪ اى از داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻮرج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺮاﻳﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و ﻣﻦ‬ ‫اﻳﻦ دﻋﻮت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻣﻦ در داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻮرج واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ اﺳﺘﺎدى داﻧﺸﮕﺎه ﺑـﻮد و‬ ‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻫﺎى اﺟﺮاى ﻛﻤﺘﺮى ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎى ﺷﺮق آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺷـﻬﺮ‬ ‫واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ و ﺣﻮﻣﻪ اش ﺑﺮاى ﺧﺎﻧﻮاده ام ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺮ از ﻧﻴﻮﻫﺎن ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎرى از دوﺳﺘﺎﻧﻢ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬ ‫واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺧﺎﻧﻪ اى در ﺑﺘﺴﺪا واﻗﻊ در ﻣﺮﻳﻠﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪﻳﻢ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ در آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺳﻜﻮﻧﺖ دارم‪ .‬ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﺪﻳﺪى از ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى ام را آﻏﺎز ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﻣﻦ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻪ اﺳﺘﺎد دﻳﮕﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﻮدم‪ ،‬ﻣﺤﻘـﻖ ﻣـﺸﻬﻮر ﺗـﺎرﻳﺦ آﻣﺮﻳﻜـﺎ‪ ،‬ﻣـﺎرﻛﻮس ﻛﻮﻧﻠﻴـﻒ ﻣﺘﻔﻜـﺮ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس‪ ،‬آﻣﻴﺘﺎﻣﻰ اﺗﺰﻳﻮﻧﻰ و ﻳﻴﺘﺮﻛﺎوز‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اى ﻛـﻪ او را از ﺳـﺎل ﻫـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺶ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ ﻛﻤﻴﺘﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻰ ﻣﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻰ ﻣـﻰ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻢ‪.‬‬ ‫اﻏﻠﺐ ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻗـﺮار ﻛـﺮده ﺑـﻮدم‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮدم‪ ،‬در زﻣﻴﻨﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه‪ ،‬ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ‬ ‫و ﻋﺮﻓﺎن ﺗﻄﺒﻴﻘﻰ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻰ ﺑﻴﻦ رﺷﺘﻪ اى و داراى ﻣﺎﻫﻴﺘﻰ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درس ﻫﺎﻳﻰ را اﻳﺮاد ﻣـﻰ‬ ‫ﻛﺮدم‪ .‬ﺗﻌﺪاد داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل از ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ‬ ‫ﻛﻪ در واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﻮدم ﺗﻌﺪادى از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺟﻮان در ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺎﻳﻼن ﻣـﻮرﻳﺲ از‬ ‫ﻣﺎﻟﺰى‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﺎﻟﻴﻦ از ﺗﺮﻛﻴﻪ و وﻟﻴﺪ اﻷﻧﺼﺎرى از ﻣﺼﺮ رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮى ﺷﺎن را ﺑﺎ ﻣﻦ ﮔﺬاراﻧﺪه اﻧﺪ ﻳﺎ‬ ‫در ﺣﺎل ﮔﺬارﻧﺪن ﻫﺴﺘﻨﺪ; در اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ در دوره ﻟﻴﺴﺎﻧﺲ و ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺗﻜﻤﻴﻠﻰ داﺷﺘﻪ‬ ‫ام ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از آﻧﻬﺎ ﻛﺎر دﻛﺘﺮى ﺷﺎن را در ﺟﺎى دﻳﮕﺮ و در ﺣﻮزه ﻫﺎﻳﻰ ﭼﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺳـﻼﻣﻰ‪،‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ ﻳﺎ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ اداﻣﻪ دادﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ آﺷﻨﺎﻳﻰ ﻛﻠﻰ ﻳﺎ ﻣﺒﺎدى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑﻮدم از ﺣﻴﺚ ﻓﻜﺮى و ﻗﻠﻤﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌـﺎل ﺑـﻮدم‪ ،‬ﺣﺘـﻰ از ﺣﻴـﺚ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻋﻤﻮﻣﻰ و ﺑﺤﺚ ﻫﺎى ﻋﺎم ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻓﻌﺎل ﺗﺮ از دوران ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻫـﺮ ﺳـﺎﻟﻪ ﺗﻌـﺪادى‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ‪ ،‬اﻏﻠﺐ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎى آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬اﻳﺮاد ﻣـﻰ ﻛـﻨﻢ و ﺑﻤـﺪت ﻫﻔـﺖ ﺳـﺎل ‪A.D. White‬‬ ‫‪professor - large‬در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺮﻧﻞ ﺑﻮدم در ﺧﻼل اﻳﻦ ﻣﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﻤﻴﻨﺎر در ﺑﺎب ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﺎﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮﮔـﺰار ﻛـﺮدم‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﻄـﻮر ﻣﺮﺗـﺐ ﺑـﺮاى ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﺑـﻪ اروﭘـﺎ‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎى ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ ،‬اﻣﺎ اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑـﻪ اﻧﮕﻠـﺴﺘﺎن‬ ‫ﻣﻰ روم‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى آﻛﺎدﻣﻰ ﺗﻤﻨﻮس ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻪ ام و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮات در آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن و ﮔﻬﮕـﺎه در دﻳﮕـﺮ داﻧـﺸﮕﺎﻫﻬﺎى ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺑـﻪ اﻳـﺮاد‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام‪ .‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻴﺮﻣﻨﮕﺎم در ﺳﺎل ‪ 1994‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎﻳﻰ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان دﻳـﻦ و‬ ‫ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﺮاد ﻛﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ اداﻣﻪ ﻋﻼﻗﻪ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎى‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻣﻌﻨﻮى ﺑﺤﺮان ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺑﺮ ﻣﻰ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻫـﺎى اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ‬ ‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و دﻳـﻦ و ﻧﻈﻴـﺮ دوﺳـﺘﺎن ﻣﺮﻛـﺰ ‪)REEP‬ﺗﻌﻠـﻴﻢ دﻳﻨـﻰ و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ زﻳـﺴﺖ‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻰ( و ﺷﺒﻜﻪ ﻋﻠﻤﻰ و ﻃﺒﻰ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻪ ام و آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎرى را در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﻛـﺮده ام‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﺎ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻌﻤـﺎرى ﭘـﺮﻳﻨﺲ واﻟـﺲ و ﻣﺨـﺼﻮﺻﺎً ﺑـﺎ ﻛﻴـﺚ‬ ‫ﻛﺰﻳﺘﭽﻠﻮ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺨﺶ ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻗﺪﺳـﻰ داﺷـﺘﻪ ام ﻛـﻪ او را از دﻫـﻪ ‪1970‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را در ﻟﻨﺪن ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪاً از او دﻋﻮت ﻛﺮدم ﺗـﺎ در ﻃﺮاﺣـﻰ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪى ﺳﻨﺘﻰ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل ﻫﻨﺪﺳﻰ اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﺮاى داﻧﺸﮕﺎه آرﻳﺎﻣﻬﺮ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﺎ ﻧـﺎدر اردﻻن‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻤﺎر ﻣﺴﺘﻌﺪ اﻳﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎرى ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در دﻫﻪ ‪ 1980‬دوﺳﺖ ﺳﺎﻟﺨﻮرده ام‪ ،‬ﺷﻴﺦ زﻛـﻰ ﻳﻤـﺎﻧﻰ از ﻣـﻦ ﺧﻮاﺳـﺖ ﺗـﺎ در ﻟﻨـﺪن‬ ‫ﻣﺮﻛﺰى را ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺣﻔﻆ دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى اﺳﻼﻣﻰ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬارى ﻛـﻨﻢ و از ﻣـﻦ ﺧﻮاﺳـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﺑﺮوم‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از دﻋﻮت را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻛﺮدم ﺗـﺎ ﺑﻨﻴـﺎد‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ اﻟﻔﺮﻗﺎن را ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬارى ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در وﻳﻤﺒﻠﺪن و در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﺳـﺎزى ﺷـﺪه و زﻳﺒـﺎﻳﻰ‬ ‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻴﺎن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ ﺷﻴﺦ ﻳﻤﺎﻧﻰ از ﻫﺎدى ﺷﺮﻳﻔﻰ ﻳﻜﻰ از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﻓﻜﺮى و ﻣﻌﻨﻮى‬ ‫ام ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻣﻦ در اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اداره اﻳﻦ ﺑﻨﻴﺎد ﺟﺪﻳـﺪ اﻟﺘﺄﺳـﻴﺲ‬ ‫ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺣﺪود ﻳﻚ دﻫﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ﺑﺮاى ﻧﻈﺎرت و ﻫﻤﻜﺎرى ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﺪﻳﺪ اﻟﺘﺎﺳﻴﺲ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻣﺆﺳﺴﻪ در ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻫـﺎﻳﻰ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻬﻢ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدى اﺳﺖ آن ﺳﻔﺮﻫﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻰ را اﻳﺠﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ در‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﻓﻜﺮى دﻳﮕﺮ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮى ﻛﻪ ﻣﻰ ﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺤﻨﻪ ﻓﻜﺮى ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻫﻤﻜﺎرى ﻧﺰدﻳﻜﻰ داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺳﺎﻟﻰ ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﺮدم‪ .‬در آﻧﺠﺎ راﺑﻄﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻗـﺪﻳﻤﻰ‬ ‫اى ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎرى ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮدم و ﮔﺎﻫﻰ اوﻗﺎت در ﺳـﺮﺑﻦ و دﻳﮕـﺮ ﻣﺆﺳـﺴﺎت‬ ‫آﻣﻮزﺷﻰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻓﺎﻳﻮر و ﺟﺮﻳﺎﻧﻰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﺣﻴﺎى ﺟﺪى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻫﺮﻣﺴﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﺎ ﻓﺎﻳﻮر و ﺟﺮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﻴﺎى ﺟﺪى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻫﺮﻣﺴﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻃﻨﻰ در ﻓﺮاﻧـﺴﻪ اﻫﺘﻤـﺎم‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮدم و اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎرى ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﮔﺎه و ﺑﻴﮕﺎه در ﻧﺸﺮﻳﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﺎم ‪Aries‬ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺘﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺻﺮف اﺻﻼح ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎى آﺛﺎرم ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻓﺮاﻧـﺴﻪ و دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻧﺘـﺸﺎر آن در ﻓﺮاﻧـﺴﻪ آﻣـﺎده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﻰ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬ ‫ﺗﻌﺪادى از ﻃﺮح ﻫﺎى ﻳﻮﻧﺴﻜﻮ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻧﻬﺎ ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﺑـﻮد ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﻜـﺎرى‬ ‫داﺷﺘﻢ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﺑﺎب ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﺎ در آﻟﻤﺎن و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻳﺮاد ﻛﺮدم‪،‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ اى ﻫﻢ در ﺑﺎب اﻫﻤﻴﺖ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﺮاى ﻣـﻦ در‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﺎى ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﺮب ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎرى در ﺟﻨﻮب اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺎﻛﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ از آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﺮدم‪ ،‬ﮔﻮﻳﻰ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﻗﺮﻳﺐ ﻳﻚ دﻫﻪ ﺗﻼش ﻧﻤـﻮدم‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻰ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﺑﻨﻴـﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺳـﻨﺘﻰ در ﺑـﺎب‬ ‫اﺳﻼم و ﻏﺮب ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻰ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺮح ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ ﻃﺮح‪ ،‬در ﻃﻰ ﺳﺎل ﻫـﺎ‬ ‫ﺳﻔﺮﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻧﺠﺎم دادم و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﻣﻰ ﻛﺮدم ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺟﻨـﻮﺑﻰ‬ ‫ﺑﺮوم ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را آﻧﺪﻟﺲ ﻣﻰ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼـﻪ در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﻪ اﻳـﺮاد ﺗﻌـﺪادى ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺪف اﺻﻠﻰ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻛﺎدﻣﻴﻚ و ﻓﻜﺮى ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻣﻌﻤﻮل آن‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در اﺻﻞ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﻨﺮى و ﻣﻌﻨﻮى داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﻌﺮ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﻫﺎى اﺳﭙﺎﻧﻴﻮﻟﻰ ﺳﺮودم ﻛﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺷﻌﺎر ﻣﻦ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺷﻌﺎر ﻃﺮﻳﻘﺖ« ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه‬ ‫ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﺎ از زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺷﻨﮕﺘﻦ آﻣﺪه ام ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوراﻧـﻰ‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻤﭙﻞ ﺑﻮدم‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻦ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮدم‪ .‬در ﻫﻨﺪ ﻣﺤﻞ اﺻﻠﻰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬ ‫ام‪ ،‬دﻫﻠﻰ ﺑﻮد ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺗﻌـﺪادى از ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫـﺎ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻣﻬـﻢ ﻓﻠـﺴﻔﻰ ام را اﻳـﺮاد ﻛـﺮدم و‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﻫﻨﺪى اﻳﻨﺪرا ﮔﺎﻧﺪى و ﻣﺪﻳﺮ آن ﻛﺎﭘﻴﻼ واﺗﺴﻴﺎﻳﺎن ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻪ ام‪ .‬اﻣﺎ در ﺑـﺎب‬ ‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻤﻰ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮدم و راﺑﻄﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن را ﺣﻔﻆ ﻧﻤـﻮدم و‬ ‫ﮔﻬﮕﺎه ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺸﻮر ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ و ﺑﻄﻮر ﻣﻨﻈﻢ از ﻣﺼﺮ دﻳﺪار ﻣﻰ ﻛﻨﻢ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬ ‫ﻃﻮل ﺳﺎل ﻫﺎ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻔﻰ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻰ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷـﺮﻛﺖ ﻛـﺮده‬ ‫ام‪ .‬ﺳﻔﺮﻫﺎى ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮى ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻌﻨﻮى داﺷﺘﻪ اﻧﺪ; ﭼﺮا ﻛﻪ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ از ﺳﺎل ﺧﻼء ﻋﺎﻃﻔﻰ اى را ﺟﺒﺮان ﻣﻰ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺪاﻳﻰ از اﻳﺮان اﻳﺠﺎد ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺮم رأس اﻟﺤﺴﻴﻦ در ﻗﺎﻫﺮه ﺑﺮاى ﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎه ﻣﻌﻨﻮى ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﻓﻜﺮى ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻟﺰى و ﺗﺎ ﺣـﺪى ﻛﻤﺘـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺪوﻧﺰى ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻢ ﻫﻢ اﻛﻨـﻮن در ﻣـﺎﻟﺰى ﻓﻌـﺎل ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧـﻰ از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ و ﺑﺴﻴﺎرى از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﻣﻦ در ﻃﻮل ﺳـﺎل ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﮔﻴﺮى ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻜﺮى در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻋﻼﻗﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ و ﺗﻄﺒﻴﻘـﻰ‪ ،‬ﺟﻠـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﮔﻔﺘﮕﻮى ﺗﻤﺪن ﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻰ از دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻳﺎرى رﺳﺎﻧﺪه اﻧـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺒﻨﺎى ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ وى ﻣﻴﻨﮓ ﻣﺒﻨﻰ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﮕﻮى اﺳﻼم و آﺋﻴﻦ ﻛﻨﻔﻮﺳﻴﻮس ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاى‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻛﻮﭼﻜﻰ در ﺑـﺎب اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در داﻧـﺸﮕﺎه ﻫـﺎروارد ﺑﺮﮔـﺰار ﺷـﺪ و ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻬﻤﻰ در ﺑﺎب ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻛﻮاﻻﻻﻣﭙﻮر ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1994‬در‬ ‫ﻫﻮﻧﻮﻟﻮﻟﻮ در راه ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﺰى ﺑﻮدم ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻤﺪن ﻫﺎ«ى ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ ﻫﺎﻧﺘﻴﻨﮕﺘﻮن را ﺣﺘـﻰ‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﺗﻮ وى ﻣﻴﻨﮓ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻣـﺘﻦ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ و در‬ ‫ﻛﻮاﻻﻻﻣﭙﻮر در ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻣﻬﻢ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺑﺮاى ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑـﺎب اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ آﻏﺎزﮔﺮ ﺑﺤﺜﻰ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن اداﻣـﻪ دارد و اﻟﺒﺘـﻪ از اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻰ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ام ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺮدم‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﻼل دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﺠـﺎ ﺳـﻬﻞ ﺗـﺮ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻘﺎﻻت ﻓﺎرﺳﻰ ام ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻰ از ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎرى از اﺳﺎﺗﻴﺪ و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﻦ در روﻧﺪ ﺣﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ اﻳﺮان اﻣﺮوز ﻛﻪ روز ﺑﻪ روز رﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮى‬ ‫ﻣﻰ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻔﺎ ﻛﻨﻨﺪه ﻳﻚ ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮرى اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺸﻮر اﺳﻼﻣﻰ دﻳﮕﺮى وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ـ اﺳﻼﻣﻰ و ﻏﺮﺑﻰ ـ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻓﺼﻞ ﺗﺎزه اى از ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى ﻛﺸﻮر‪،‬‬ ‫ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻢ‪ .‬آﺛﺎر و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫ﻣﻦ ﺣﺎﻛﻰ از ﺣﻀﻮر ﻣﻦ در ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻰ و ﻛﻼﻣﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاى آﻳﻨـﺪه اﻳـﺮان‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاى ﻣﺎوراى ﻣﺮزﻫﺎى آن ﻧﻴﺰ از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺤﺒﺖ در ﺑﺎب ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻛﻼﻣﻰ درﺑﺎره ﻛﺸﻮرى ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﻧﻜﺮدم اﻣﺎ در ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى آن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﺷﺮﻛﺖ داﺷـﺘﻪ ام‪ .‬اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮر‬ ‫ﺑﻮﺳﻨﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻳﻮﮔﺴﻼوى ﺗﻌﺪادى از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺻـﺮب و ﻛـﺮوات در ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻫﺎى ﻣﻦ ﻳﻚ روح ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل و وﺣﺪت ﮔﺮا ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ آن ﻫـﺎ ﻳـﻚ ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬ ‫ﻓﻜﺮى و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻋﺎم را اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻠﺴﻔﻰ ام ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺻﺮﺑﻰ ـ‬ ‫ﻛﺮوات و ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﻮﺳﻨﻴﺎﻳﻰ ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ ﺑﺮﺧـﻰ از ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ارﺗﺪوﻛﺲ و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻓﺠﺎﻳﻊ ﺑﺰرگ ﺟﻨـﮓ و ﻧـﺴﻞ ﻛـﺸﻰ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1992‬در ﺑﻮﺳﻨﻰ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻣﻦ ﻣﻰ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺮاى دﻳﺪار ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﻮﺳﻨﻰ ﺑﻪ آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﺑﺮوم‪ ،‬ﺣﺘﻰ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ آﺛﺎر ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ روى ﻛﺎﻏﺬ ﻛﺎﻫﻰ ﻛﻪ در آن ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻮع ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮاى ﻣﻌﺮﻓﻰ آﺛﺎرم در ﺑﻮﺳﻨﻰ ﺑﻌﻨـﻮان ﻧﻈـﺮى ﻛـﻪ ﻧﮕـﺮش‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل را ﺑﺮﺧﻼف دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎى ﻣﺘﻌﺼﺒﺎﻧﻪ ﻓﺮﻗﻪ اى ﺗﺮوﻳﺞ ﻣﻰ ﻛﺮد ـ اﻛﺜﺮاً ﺗﻮﺳﻂ اﻧﻴﺲ ﻛﺎرﻳﭻ‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ و ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﻮﺳﻨﻴﺎﻳﻰ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ او را ﺑﺨﻮﺑﻰ ﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻌـﺪاً در زﻣـﺎن ﺟﻨـﮓ‬ ‫وزﻳﺮ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺳﺎراﻳﻮو ﺳﻔﺮ ﻛﻨﻢ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﻴﺎت ﻓﻜـﺮى و ﻓﻠـﺴﻔﻰ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻠﺖ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬اﻣﺎ دﻟﻴﺮ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﻰ ﺑﻴﻦ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻏﺮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ام‪.‬‬ ‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻰ ﺷﻮد در ﺳﺎل ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در واﺷـﻴﻨﮕﺘﻦ ﺑـﻮدم‪ ،‬در ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﺣـﻮزه‬ ‫ﻓﻌﺎل ﺑﻮده ام‪ .‬ﻋﻼﻗﻪ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻨﺘﻰ ﻫﻨﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺎم و ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺧﺎص ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮم در‬ ‫ﺑﺎب ﻫﻨﺮ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻰ ﻧﺎم دارد‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎى ﻛﺘﺎﺑﻰ ﭘﻴـﺸﻴﻦ از‬ ‫ﺗﻴﺘﻮس ﺑﻮرﻛﻬﺎرت‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻤﺒﻠﻴﻚ و ﻣﺎ ﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻰ ﻫﻨـﺮ اﺳـﻼﻣﻰ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺮ و ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ ام در ﺑﺎب اﺳﻼم و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻰ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن اﺳﻼم و ﻏﺮب ﻛﻪ در دﻫﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺑﺮ ﺳـﺮ زﺑـﺎن اﻓﺘـﺎده ﺑـﻮد در ﺑـﺴﻴﺎرى از‬ ‫ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻢ ﭼﻮن »اﺳﻼم ﺳﻨﺘﻰ و دﻧﻴﺎى ﻣﺘﺠـﺪد« و »ﺟـﻮان ﻣـﺴﻠﻤﺎن و دﻧﻴـﺎى ﻣﺘﺠـﺪد«‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮدارﻧﺪه رواﻳﺘﻰ ﺳﺎده ﺷﺪه از ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻏﺮب‬ ‫ﺑﺮاى داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﻏﺮب ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬ ‫در ﺑﺎب ﺗﺼﻮف و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻰ اداﻣﻪ دادم ﻛﻪ ﻣﺒﺴﻮط ﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻛﺘﺎﺑﻰ دو ﺟﻠﺪى ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ وﻳﺮاﻳﺶ آن در ﺑﺮدارﻧﺪه ﻣﻘﺎﻻت ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣـﻦ اﺳـﺖ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺘﻮﻓﺎﻳﻰ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫ﻣﺒﺴﻮط ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﻢ در ﺣﻮزه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻰ در ﻃﻰ اﻳﻦ ﺳـﺎل ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻰ و ﻧﻘﺶ آن در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﺮوز ﻣﻰ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻟﻴﻮر ﻟﻴﻤـﺎن ﻓﻴﻠـﺴﻮف اﻧﮕﻠﻴـﺴﻰ‪ ،‬اﺳـﻼم‬ ‫ﺷﻨﺎس و ﻣﺤﻘﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻬﻮدى ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ دو ﺟﻠﺪى ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠـﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻰ را در ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ راﺗﻠﺞ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﺮدم; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻧﺘﺸﺎر داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ آن ﻧﺎﺷﺮ ﻫﻤﻜﺎرى داﺷﺘﻢ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوران ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻔﺼﻠﻰ از ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ در ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺳﻨﺖ ﻋﻘﻼﻧﻰ اﺳـﻼم در اﻳـﺮان«‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﺎ ﺣﺪى ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ دﺳﺘﻨﻮﻳﺴﻰ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑـﻮدم و در‬ ‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎر ﻣﻬﺪى اﻣﻴﻦ رﺿﻮى‪ ،‬ﻃﺮح ﻣﻬﻤﻰ را ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﻣﺘـﻮن‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ در اﻳﺮان« آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺳـﺴﻪ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻰ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﭘـﻴﺶ از اﻧﻘـﻼب‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬دو ﻣﺠﻠﺪ از ﭘﻨﺞ ﻣﺠﻠﺪ ﻃﺮح رﻳﺰى ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﮕﺎه آﻛـﺴﻔﻮرد‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﻧﻮع ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻏﻨـﺎى ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻰ ﻋﻈﻴﻤﻰ را ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دو ﻫﺰار ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﺎز ﻣﻰ ﮔﺮدد و ﻋﻠﻰ رﻏﻢ داﺷـﺘﻦ‬ ‫رﻳﺸﻪ ﻫﺎى ﻣﺸﺘﺮك و ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺗﺎرﻳﺨﻰ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺴﺘﻘﻠﻰ را در ﻛﻨﺎر ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب ﺷﻜﻞ‬ ‫ﻣﻰ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ ام ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ دﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﻧﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺮاى درس ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در داﻧـﺸﮕﺎه ﺟـﻮرج‬ ‫واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ در اﻳﻦ ﺑﺎب دادم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻫﺎى ﺑﺴﻴﺎر و ﺷﺮﻛﺖ در ﺑﺤﺜـﻰ ﻛـﻪ در ﺟﻬـﺎن‬ ‫اﺳﻼم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺳﻼﻣﻰ ﻛﺮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬از دﻫـﻪ ﭘﻨﺠـﺎه ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﻋﺮﺻﻪ اﺳﻼﻣﻰ ﻛﺮدن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎى ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻤﭙـﻞ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻓﻌﺎل داﺷﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرش در ﺳﺎل ‪ 1993‬ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﺪﺳﻰ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدم ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﻫﺎى ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﻣﺮ ﻗﺪﺳﻰ را دﻧﺒﺎل ﻣﻰ ﻛـﺮد و در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ ﻣـﺸﻐﻮل‬ ‫ﺟﻤﻊ آورى ﺗﻌﺪادى از ﻣﻘﺎﻻﺗﻢ در ﺑﺎب ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺮاى ﻛﺘﺎﺑﻰ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى از آﺛـﺎرم در‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻮزه در ﻛﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﺎﻓﺖ و ﺑﺴﺘﺮى ﻛﻠﻰ و ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻛﺎر‬ ‫در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺨﺼﺼﻰ ﻋﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ را ﻫﻢ دﻧﺒﺎل ﻛﺮده ام‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎى اﺧﻴﺮ ﺗﺎ آن اﻧﺪازه ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﺎم ﻓﻠﺴﻔﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﻴﻦ اﺳﻼم و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺠﺪد ﭘﺮداﺧﺘﻪ ام ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻰ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ ام‪ .‬ﻧﻴﺎزى ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت از ﻣﻨﻈﺮى ﺳﻨﺘﻰ اﻧﺠﺎم ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ داﺋﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎى ﺧـﺎص‬ ‫ﺗﺮ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺳﻨﺘﻰ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن آﻧﻬﺎ را در داﻧﺸﮕﺎه ﺗـﺪرﻳﺲ ﻣـﻰ ﻛـﻨﻢ‪،‬‬ ‫درﮔﻴﺮ ﺑﻮده ام‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎى ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﻨﺘﻰ‪ ،‬در ﺑـﺎب ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎى ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻨﺘﻰ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ ام ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﻄﺮه اى از درﻳﺎﻳﻨﺪ; اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬ ‫وﻳﺮاﻳﺶ و ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺪﻣﻪ اى ﺑﺮ »ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎى اﺻﻠﻰ ﻓﺮﻳﺘﻬﻮف ﺷﻮوان«‪ ،‬ﻛﺘـﺎب »در ﺟـﺴﺘﺠﻮى اﻣـﺮ‬ ‫ﻗﺪﺳﻰ« و ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻘﻼﺗﻰ ﻛﻪ در آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬اروﭘﺎ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫در واﺷﻴﻨﮕﺘﻦ ﺧﻴﻠﻰ ﺳﺮﻳﻊ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺎﻣﻰ ﺑﻪ اﺳﻼم و آﻣﻮزه ﻫﺎى ﺳﻨﺘﻰ داﺷﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮاغ ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻰ از اﻳﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣـﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﮔـﺴﺘﺮده اى را در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﻌﺪادى از آن ﻫﺎ ﻫﻢ در ﺟﺴﺘﺠﻮى درك آﻣﻮزش ﻫﺎى ﺷﻔﺎﻫﻰ‪ ،‬ﺑـﺎﻃﻨﻰ و‬ ‫ﻣﻌﻨﻮى ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﺑﻪ واﺷﻨﮕﺘﻦ آﻣﺪم ﺗﻌﺪاد داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻌـﺪاد ﻛـﺴﺎﻧﻰ‬ ‫ﻛﻪ در ﭘﻰ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﻌﻨﻮى ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ زﻧـﺪﮔﻰ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻰ‬ ‫درآﻣﺪه ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻢ دروﻧﻰ و ﺑﺮوﻧﻰ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﻧﮕﺎرش و زﻣﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﺧﺘـﺼﺎص‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺮاﻗﺒﻪ و ﺣﻴﺎت ﻣﻌﻨﻮى و ﻋﻘﻠﻰ دروﻧﻰ دارد‪ ،‬در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻨﻴﺪه ﺷﺪه و در ﻛﻨﺎر ﻫـﻢ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻋﺸﻖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻜﺮ و ﻫﻨﺮ ﻗﺪﺳﻰ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺷـﻌﺮ و ﻣﻮﺳـﻴﻘﻰ ﻛـﻪ ﺑـﺎ آن در‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ام‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻦ ﺗﻼش ﻣﻰ ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى اﻓﻼﻃﻮﻧﻰ ﻛﻠﻤﻪ ﺣﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ در آن ﺣﻴـﺎت ﺑـﺎ ﻧﻮﺋـﺴﻴﺲ‪ ،‬ﺗﺰﻛﻴـﻪ دروﻧـﻰ‪،‬‬ ‫درون ﻧﮕﺮى و ﺗﺄﻣﻞ در ﺑﺎب واﻗﻌﻴﺎت ﻣﺘﻌﺎﻟﻰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻤﻰ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻰ در ارﺗﺒﺎﻃﻢ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻛﻨﺎر اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻰ ﺧﺎﻧﻤﺎن ﺷﺪن در ﻧﻴﻤﻪ ﺣﻴﺎت ﻣﺎدى ام ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺲ ﻏﺮﺑﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫وﻃﻨﻢ ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪه ام‪ ،‬ﻧﻴﺰ در ﻣﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ از ﻣﻦ ﺳﺆال ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰى دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﻰ اﺻﻠﻰ ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮى ام ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ‬ ‫درﻧﮕﻰ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻢ داد‪ :‬ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ در دﻫﻪ ﺳﻮم ﻋﻤﺮم ﺟﻬﺖ ﮔﻴﺮى ﻋﻘﻼﻧﻰ اﺻـﻠﻰ ام‬ ‫را ﻳﺎﻓﺘﻢ و ﺑﻪ ﺷﻬﻮدى از ﺳﺮﺷﺖ واﻗﻌﻴﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﺟﻬـﺖ‬ ‫اﻋﻤﺎل اﻳﻦ اﺻﻮل و ﺗﻌﻤﻴﻖ و ﺗﺤﻘﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮدى‪ ،‬زﻧﺪﮔﻰ ﻣﻦ ﻃﻠـﺐ ﻣـﺪاوﻣﻰ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺮاى ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻋﺎى اﺻﻠﻰ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﺎ اﻳﻦ دﻋـﺎى ﺳـﻨﺘﻰ اﺳـﻼﻣﻰ ﺑـﻮده ﻛـﻪ »رب‬ ‫زدﻧﻰ ﻋﻠﻤﺎ ﭘﺮودﮔﺎرا ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﻴﻔﺰاى و اﻳﻦ ﻃﻠﺐ در ﭘﻰ ﻣﻌﺮﻓﺘﻰ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧـﻼص و رﻫـﺎﻳﻰ از‬ ‫ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎى ﺣﻴﺎت ﻣﺎدى ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻤﻪ ﺣﻴﺎت ﻋﻘﻼﻧﻰ ﻣﺮا در ﺑـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و در‬ ‫ﻛﻨﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎى ﻣﻦ ﻗﺮار دارد‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ﻫﺎ دل ﻃﻠﺐ ﺟﺎم ﺟﻢ از ﻣﺎ ﻣﻰ ﻛﺮد‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﻮد داﺷﺖ زﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﻣﻰ ﻛﺮد‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺼﺮ‬ ‫ﺑﺘﺴﺪا‪ ،‬ﻣﺮﻳﻠﻨﺪ‬ ‫‪ 22‬ﺟﻮﻻى ‪ 1998‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫‪ 31‬ﺗﻴﺮ ‪ 1377‬ﺷﻤﺴﻰ‬