The Educational Strategy of the Quran

19(49), 19(50), 53-68; 1-16; Islamic. Edu. 2024. Winter DOI:10.30471/edu.2024.9876.2863 DOI:10.30471/edu.2024.9750.2835 Islamic Education Research Institute of Hawzah and University Journal homepage: https://islamicedu.rihu.ac.ir/ Original Article The Educational Strategy of the Quran Asadollah Tosi1 1. Assistant Professor, Department of Philosophy of Education, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran (Corresponding Author). [email protected] Received: 2023/11/09; Accepted: 2024/12/081 Extended Abstract Education is a dominant aspect of human personality formation. The efforts of educators, particularly parents, aim to fulfill this fundamental truth. The upbringing of children, which represents the lifelong investment of parents, can, as Imam Sadiq (PBUH) states, serve as a valuable asset in this world and a precious reserve for the hereafter (Kulaini, 1407, vol. 8, p. 150). This is achievable only through proper planning and a correct approach. All educational schools of thought, including Islamic education, focus on this issue, making significant efforts in both theoretical and practical domains of education. Key actions include accurately explaining foundational principles, establishing proper frameworks, setting appropriate goals, defining principles and rules governing the educational process, and adopting correct methods and techniques. However, most importantly, educators continually strive to develop a comprehensive and long-term strategy to guide theoretical and practical activities toward achieving the ultimate goal of education. This strategy prevents deviation, minimizes resource wastage, and reduces costs. Such a program is referred to as an "educational strategy." This raises the question: What strategy has been proposed and implemented in the Islamic educational system in general and the Quran specifically for this purpose? This study aims to uncover the educational strategy emphasized in the Islamic educational system, particularly in the Quran. Using thematic interpretation methods, the research employs an exploratory study of religious texts, especially the Quranic verses. To enhance understanding, the study also utilizes the Ahl al-Bayt traditions and esteemed Quranic commentators' insights. Specific actions include examining Quranic verses, interpreting their lexicons using general and Quranic lexicons, consulting exegetical opinions, and considering the cultural context of the Quranic verses. Descriptive and exploratory studies of religious texts, thematic interpretation, and data analysis form the methodological framework for uncovering the Quran's educational strategy in this study. The findings reveal that the educational strategy of the Quran focuses on fostering and strengthening love for Allah on the one hand and instilling awe and fear of His wrath and displeasure on the other. This dual approach is achieved through cultivating deep and accurate knowledge of Allah and the noble religious values. Undoubtedly, the Quran's process of increasing knowledge in learners is accompanied by creating the right motivation within them. The outcome of this educational process is the development of individuals who love Allah while fearing His displeasure. Such Copyright: © 2024 by the authors. Submitted for possible open access publication under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC BY) License (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/). Islamic. Edu. 2024. Winter 19(50), 1-16; DOI:10.30471/edu.2024.9750.2835 Islamic Education Research Institute of Hawzah and University Journal homepage: https://islamicedu.rihu.ac.ir/ Original Article individuals, known as believers and pious individuals in Quranic culture, remain steadfast on the right path and are protected from deviation. This educational strategy, derived from the holy Quran, provides a reliable roadmap for educational policy-making, helps identify appropriate educational methods, and addresses some educational challenges contemporary societies face. Keywords: Quran, Educational Strategy, Faith, Piety, Knowledge, Love, Fear. Cite this article: Asadollah Tosi. (2024), “The Educational Strategy of the Quran”, Islamic Education, 19(50), 1-16. ‫تربیت اسالمی‪ ،‬زمستان ‪ ،1403‬دوره ‪ ،19‬شماره ‪ ،50‬صص‪16-1‬‬ ‫‪DOI:10.30471/edu.2024. 9750.2835‬‬ ‫تربیت اسالمی‬ ‫‪Journal homepage: https://islamicedu.rihu.ac.ir/‬‬ ‫‪Research Institute of‬‬ ‫‪Hawzah and University‬‬ ‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشی‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن‬ ‫‪1‬‬ ‫اسدالله طوسی‬ ‫‪ .1‬استادیار‪ ،‬گروه فلسفه تعلیم و تربیت‪ ،‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‪ ،‬قم‪ ،‬ایران (نویسنده مسئول)‪.‬‬ ‫‪[email protected]‬‬ ‫تار یخ در یافت‪1402/08/18 :‬؛ تار یخ پذیرش‪1403/09/18 :‬‬ ‫‪1‬‬ ‫چکیده گسترده‬ ‫تربیت وجه غالب در شناسة شخصیتی انسان است‪ .‬تالش تربیتیِ مربیان‪ ،‬بهویژه والدین نیز به هدف تحقق این حقیقت است‪ .‬البته‪ ،‬تربیتِ فرزندد‪ ،‬هده‬ ‫حاصل عمر والدین بوده و به بیان حضرت امام صادق‪ ‬میتواند سرمایهای قابلتوجه در دنیا و ذخیرهای ارزشمند در آخدرت بدرای والددین باشدند‬ ‫(هلینى‪ ،1407 ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،)150‬صرفاً با برنامهریزی درست و با رویهای صحیح قابل تحقق است‪ .‬همه تالش مکاتب تربیتی و متولیان تربیت‪ ،‬ازجملده‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی‪ ،‬بر این مسئله متمرهز بوده و هست و برای این منظور اقدامات زیادی هم در بخش فعالیتهای علمی و نظری و هدم در بخدش‬ ‫فعالیتها و اقدامات در فرایند عملِ تربیتی صورت میگیرد‪ .‬تبیین صحیح مبانی‪ ،‬ابتنای درست روبناها بر آن‪ ،‬هددفگدااری درسدت‪ ،‬تعیدین اصدو و‬ ‫قواعد حاهم بر فرایند تربیت‪ ،‬اتخاذ روشها و شیوهها و فنون صحیح و‪ ،...‬نمونهای از مهمترینِ این اقدامات نظری و عملی است‪ .‬اما‪ ،‬عدالوه بدر ایدن و‬ ‫مهمتر از همه‪ ،‬متولیان امر تعلیم و تربیت همیشه در صدد هشف برنامهای منسجم و درازمدت هستند تا همه فعالیتهای نظری و عملی تربیتدی را در‬ ‫جهت تحقق هد ف اعالی تربیتی راهبری و هدایت نماید و مانعِ انحراف از مسیر و هدر رفت سرمایههای مادی و معنوی و باالبردن هزینهها شود‪ .‬از‬ ‫این برنامه تحت نام «راهبرد» یاد میشود‪.‬‬ ‫حا سؤا این است هه‪ ،‬در نظام تعلیم و تربیت اسالمی به معنای عام و در قرآن به معنای خاص‪ ،‬چه راهبردی برای این منظور مدنظر بوده و بده آن‬ ‫عمل شده است؟ هدف این نوشتار هشف راهبرد تربیتی است هه در فرایند تربیت در نظام تربیتی اسالم‪ ،‬و بهویژه در قرآن مورد توجه بوده است‪.‬‬ ‫روش ما برای حل این مسئله پژوهشی مطالعه اهتشافی در متون دینی و بهویژه مهمترین متن دینی‪ ،‬یعنی آیات شریفه قدرآن‪ ،‬و روش تفسدیر موعدوعی‬ ‫میباشد‪ .‬البته برای فهم بهتر مسئله و حل درست آن از روایات اهلبیت و نیز نظر مفسران گرانقدر قرآن نیز استفاده شده است‪ .‬مطالعه آیات شدریفة‬ ‫قرآن‪ ،‬فهم مفردات آن با استفاده از منابع و معاجم عمومی و قرآنی و نیز بهرهگیری از نظر مفسران‪ ،‬و باالخره توجده بده فرهندا حداهم بدر آیدات‬ ‫شریفة قرآن‪ ،‬اقداماتی در جهت حل مسئله و یافتن پاسخ به سؤا پژوهشی در این نوشتار است‪ .‬بهطور مشخص‪ ،‬مطالعه توصدیفی و اهتشدافیِ مندابع و‬ ‫متون دینی و تفسیر موعوعی و تحلیل دادهها‪ ،‬روش حل مسئله و هشف راهبرد تربیتی قرآن در این نوشتار است‪.‬‬ ‫این تحقیق نشان داد‪ ،‬راهبرد قرآن هریم در تربیت نفوس‪ ،‬ایجاد و تقویت محبت و عشق به خداوند از سویی‪ ،‬و نیز ایجاد و تقویت هیبدت و تدرس از‬ ‫خداوند و خشم و غضب او از سویی دیگر‪ ،‬در متربیان میباشد‪ .‬البته این فرایند از طریق ایجاد و تقویت شناخت و معرفت درست و عمیق نسدبت بده‬ ‫خداوند و ارزشهای واالی دینی صورت میگیرد‪ .‬بیشک فرایند معرفتافزاییِ قرآن هریم در متربیان‪ ،‬توأم با ایجاد انگیزه صحیح در ایشان‪ ،‬میباشد‪.‬‬ ‫حاصل فرایند تربیتی معرفتافزایی با انگیزه صحیح در متربیان‪ ،‬انسانهایی محب و عاشق خداوند و همچنین خائف و ترسان از خشدم و غضدب الهدی‬ ‫خواهد بود‪ .‬چنین انسانی در فرهنا قرآن به انسان مؤمن و متقی معروف و شناخته شده است‪ .‬توجه به این راهبرد تربیتدی‪ ،‬در طدیم مسدیر زنددگی‪،‬‬ ‫انسان های متقی و مؤمنی است هه همیشه در مسیر صحیح و طریق مستقیم حق بوده و از هر انحرافی مصون خواهند بود‪ .‬تربیدت انسدانهدای واال در‬ ‫مکتب تربیتی اسالم محصو توجه و عمل به این راهبرد تربیتی قرآنی بودهاست‪.‬‬ ‫‪Copyright: © 2024 by the authors. Submitted for possible open access publication‬‬ ‫)‪under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC BY‬‬ ‫‪License (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).‬‬ ‫تربیت اسالمی‪ ،‬زمستان ‪ ،1403‬دوره ‪ ،19‬شماره ‪ ،50‬صص‪16-1‬‬ ‫‪DOI:10.30471/edu.2024. 9750.2835‬‬ ‫تربیت اسالمی‬ ‫‪Journal homepage: https://islamicedu.rihu.ac.ir/‬‬ ‫‪Research Institute of‬‬ ‫‪Hawzah and University‬‬ ‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشی‬ ‫این الگوی راهبردی برگرفته از قرآن هریم‪ ،‬اوالً‪ ،‬نقشة راه مناسبی برای متولیان تعلیم و تربیت بوده‪ ،‬ثانیاً‪ ،‬مسیری مطمئن برای سیاستگااری تربیتدی‬ ‫ال بخشدی از مسدائل و معضدالت تربیتدی در جوامدع امدروزی خواهدد بدود‪.‬‬ ‫و راهی بهتر برای تشخیص روشهای درست تربیتی می باشد‪ .‬و ثالثاً‪ ،‬ح ّ‬ ‫انشاءاهلل‪.‬‬ ‫واژگان کلیدی‪ :‬قرآن‪ ،‬راهبرد تربیتی‪ ،‬ایمان‪ ،‬تقوی‪ ،‬معرفت‪ ،‬محبت‪ ،‬خوف‪.‬‬ ‫استناد‪ :‬اسداهلل طوسی (‪« ،)1403‬راهبرد تربیتی قرآن»‪ ،‬مجله تربیت اسالمی‪ ،)50(19 ،‬ص‪.16-1‬‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن ________________________________ ________________________________ _______________________________________ ‪5‬‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫تربیت وجه غالب در شناسه شخصیتی هر انسانی بوده و ثمره تالشهای همه مربیان‪ ،‬بهویژه والدیی‪ ،،‬تربیدت زرزندیان و متربیدان بده هدی‬ ‫تربیت زرزنیان‪ ،‬که حاصل عمر والیی‪ ،‬بوده و به بیان حضرت امام صادق‪ ‬میتوانندی سدرمایهای قابدل‬ ‫تحقق ای‪ ،‬حقیقت در ایشان است‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫توجه در دنیا و ذخیرهای ارزشمنی در آخرت برای والیی‪ ،‬باشنی (کلینی‪ ،1407 ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،)150‬تنها در صورتی ثمربخش است که با برنامه‪-‬‬ ‫ریزی درست و با رویهای صحیح انجام گیرد‪ .‬همه تالش مکاتب تربیتی و متولیان تربیت‪ ،‬از جمله تعلیم و تربیت اسدالمی‪ ،‬بدر اید‪ ،‬مسد له‬ ‫متمرکز بوده و هست و برای ای‪ ،‬منظور اقیامات زیادی هم در بخش زعالیتهای علمی و نظری و هم در بخش زعالیتها و اقیامات مربدو‬ ‫به زراینی عمل تربیتی صورت میگیرد‪ .‬تبیی‪ ،‬صحیح مبانی‪ ،‬ابتنای درست روبناها بر آن‪ ،‬هی گذاری درست‪ ،‬تعیی‪ ،‬اصول و قواعی حاکم بر‬ ‫ِ‬ ‫زراینی تربیت‪ ،‬اتخاذ روشها و شیوهها و زنون صحیح و‪ ،...‬نمونهای از مهمتری‪ ،‬ای‪ ،‬اقیامات نظری و عملی است‪ .‬اما‪ ،‬عالوه بر ای‪ ،‬و مهمتدر‬ ‫ِ‬ ‫از همه‪ ،‬متولیان امر تعلیم و تربیت همیشه در صید کشف برنامهای منسجم و درازمیت هستنی تا همه زعالیتهای نظری و عملدی تربیتدی را‬ ‫در جهت تحقق هی اعالی تربیتی راهبری و هیایت نمایی و مانع انحرا از مسدیر و هدیررزت سدرمایههدای مدادی و معندوی و بدانبردن‬ ‫ِ‬ ‫هزینهها شود‪ .‬از ای‪ ،‬برنامه تحت نام «راهبرد» یاد میشود‪ .‬حال سؤال ای‪ ،‬است که‪ ،‬در نظام تعلیم و تربیت اسالمی به معنای عام و در قدرآن‬ ‫به معنای خاص‪ ،‬چه راهبردی برای ای‪ ،‬منظور می نظر بوده و به آن عمل شیه است؟ ای‪ ،‬نوشتار درصید کشف راهبردی در زرایندی تربیدت در‬ ‫نظام تربیتی اسالم‪ ،‬از طریق مطالعهای اکتشازی در مهمتری‪ ،‬مت‪ ،‬دینی‪ ،‬یعنی آیات شریفه قرآن‪ ،‬میباشی‪ .‬کشف ای‪ ،‬الگوی راهبردی مسیری‬ ‫مطم ‪ ،‬برای سیاستگذاری تربیتی و راهی بهتر برای تشخیص روشهای درست تربیتی میباشی‪ .‬حیس ما امکدان کشدف چندی‪ ،‬راهبدردی‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫است‪ ،‬که در صورت عمل بر مبنای آن میتوانی اون‪ ،‬نقشده راه مناسدبی بدرای متولیدان تعلدیم و تربیدت‪ ،‬وثانیدا‪ ،‬حدالل بخشدی از مسدا ل و‬ ‫بررسی ای‪ ،‬مسأله مبتنی بر تعریف و تحلیل دقیِق چنی مفهوم کلییی است‪ .‬بر اید‪ ،‬اسداس‪ ،‬ابتدیا‬ ‫معضالت تربیتی در جوامع امروزی باشی‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫مفاهیم مهم دخیل در حل مس له تبیی‪ ،‬و تحلیل شیه و سپس بر اساس آن به راهبرد تربیتی قرآن اشاره خواهیشی‪.‬‬ ‫‪ .2‬معناشناسی و تحلیل مفاهیم‬ ‫‪ .1-2‬تربیت‬ ‫«تربیت» را به اقیام در جهت اصدال متربدی و رشدی و نمدو (اب‪،‬زدارس‪1414 ،‬ه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪383‬؛ اب‪،‬منظدور‪1414 ،‬ه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،)399‬نیدز‬ ‫زراینیی تیریجی و زمینه ساز برای ایجاد تغییر و تحول در انسان و الهی و موحی بار آوردن او (باقری‪ ،1389 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،)102‬زرایندیی بدرای‬ ‫کارگیری آن (اعرازی‪ ،1391 ،‬ص‪ )122‬و بانخره‪ ،‬جریانی تعاملی و زمینهسداز بدرای‬ ‫شناسانین ارزشهای وانی انسانی به انسان در جهت به‬ ‫ِ‬ ‫تکو ی‪ ،‬و تعالی هو یت ازراد (نقیبزاده‪ ،1379 ،‬ص‪ )19‬معنا کردهانی‪ .‬در زراینی تربیت تالش بر ای‪ ،‬است تا یدادگیری‪ ،‬کده عبدارت از ایجداد‬ ‫تغییری نسبتا پاییار در رزتار (سیف‪ ،1391 ،‬ص‪ )80‬است به صورت هیزمنی صورت گیرد‪ .‬به بیانی سادهتر تربیت عبارت است از زرایندیی‬ ‫زمینهساز برای ایجاد تحول تیریجی و شکوزایی استعیادهای نهفته در انسان در همه ابعاد‪ ،‬در جهت تحقق رشی و کمالی که شایسته اوست‪.‬‬ ‫‪ .2-2‬راهبرد‬ ‫«راهبرد» یا «استراتژی»‪ i‬به معنای تعیی‪ ،‬اهیا حیاتی و طر برنامهای منسجم‪ ،‬جامعنگر و یکپارچه برای رسیین به آن اهیا ‪ ،‬و یا طرحی‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫درازمیت برای نیل به یک هی بلنیمیت مشخص است‪ .‬راهبرد در حقیقت روشی است برای نزدیک شین به هی ‪ .‬مثال آیه شدریفه‪َ « :‬و الَ‬ ‫ََتِنُوا َو الَ ََتْزَ نُوا َو َأنت ُُم األَ ْع َل ْو َن إِن كُنتُم ُّم ْؤ ِمن ِ َی» (آلعمران‪ ،)139 ،‬بیانگر راهبرد اسالم بدرای زندیگی انسدان در ابعداد زدردی و اجتمداعی‬ ‫است‪ ،‬که اگر به درستی به آن توجه شیه و بر اساس آن عمل شود‪ ،‬هیچ زرهنگ و تمینی را یدارای مقابلده و رقابدت بدا آن نیسدت (غفاریدان‪،‬‬ ‫‪ ،1380‬ص‪.)47‬‬ ‫‪6‬‬ ‫________________________________ ________________________________ _____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫‪ .3-2‬معرفت‬ ‫معرزت به معنای شناخت و آگاهی است‪ .‬اینکه انسان‪ ،‬از طریق تفکر و انییشیین دربداره چیدزی‪ ،‬بده درر درسدتی از آن دسدت یابدی‪ .‬مدثال‬ ‫معرزت داشت‪ ،‬نسبت به خیاونی‪ ،‬معرزت نسبت به خیاونی داشت‪ ،،‬به معندای درکدی اسدت کده از طدرق مختلدف دربداره خیاوندی و آیدات و‬ ‫نعمتهای الهی‪ ،‬برای انسان حاصل میشود (راغب اصفهانی‪1412 ،‬ه‪ ،‬ص‪ .)560‬طبیعتا هرچه مطالعه و انییشدیین زدراوانتدر و همدراه بدا‬ ‫عمق بیشتری باشی‪ ،‬معرزت حاصل از آن نیز عمیقتر و تأثیرگذارتر خواهی بود‪ .‬به بیان عالمه طباطبایی‪ ‬غرض اعالی از خلقت‪ ،‬رحمدت‬ ‫خاص الهی و سعادتی خاص است کده تنهدا بوسدیله عبدادت و زقدا از راه معرزدت بده دسدت مدیآیدی (طباطبدایی‪ ،1390 ،‬ج‪ ،20‬ص‪.)5‬‬ ‫ً‬ ‫اهلبیت‪ ‬برتری‪ ،‬شناختها و ضروریتری‪ ،‬واجبات را معرزت نسبت به پروردگار و اقرار به عبودیدت او دانسدته‪ ،‬اساسدا صدحت عبدادت‬ ‫بنیگان را مشرو به معرزت به خیاونی میداننی‪( ،‬کلیندی‪1407 ،‬ه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 180‬و ج‪ ،2‬ص‪130‬؛ و الفقده المنسدوا الدی انمدام الرضدا ‪،‬‬ ‫‪1406‬ه‪ ،‬ص‪ ii)100‬در مواردی‪ ،‬معرزت خیاونی را حی نصاا ایمان دانستهانی (کلینی‪1407 ،‬ه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ iii)180‬از انبوه روایات در ای‪ ،‬باا‬ ‫تنها به ای‪ ،‬بیان حضرت امام صادق در عظمت و ارزشمنیی معرزت به خیاونی و برکات زوقالعادهاش اشاره میکنیم‪:‬‬ ‫ارزشمنیی معرزت به خیاونی آگاه بودنی‪ ،‬هیچگاه به آنچه خیاونی از نعمتهای الهی و زیندت و زیدور خیرهکنندیه‬ ‫«اگر مردم درباره حقیقت‬ ‫ِ‬ ‫دنیا‪ ،‬که به دشمنان داده‪ ،‬چشم نمیدوختنی‪ .‬بیشک دنیای اهل دنیا در نگاه عارزان به خیاونی بسیار حقیرتر از آن است که ارزش پای نهدادن و راه‬ ‫رزت‪ ،‬روی آن را داشته باشی‪ .‬لذتهای زوقالعاده معرزت بالله برای عارزان برابر با لذت چشنیگان لذا دذ در بدا هدای مصدفای بهشدت در کندار‬ ‫دوستان خیاست‪ .‬معرزت انسان به خیاونی برای وی مونسی هنگام مواجهه با هر ترس و وحشتی و رزیق و همراهدی وقدت تنهدایی و بیکسدی‪ ،‬و‬ ‫چراغی زروزنیه در تاریکیها‪ ،‬و قوت و قیرت هنگام ضعفها و ناتوانیهاست‪ ،‬و بانخره‪ ،‬معرزت انسان به خیاوندی درمدانی شدفابخش هنگدام‬ ‫گرزتاری به هر نوع بیماری است‪[ .‬سپس زرمودنی‪ ]:‬پیش از شما مؤمنانی بودنی که در اثر استقامت بر اعتقاد و ایمان به خیاوندی کشدته شدیه و در‬ ‫آتش سوزانیه و با اره تکه تکه میشینی! وضع ایشان بهگونهای سخت و دردنار بود که زمی‪ ،‬با همه وسعت و زراخیاش بر ایشان تندگ مدیشدی‪،‬‬ ‫اما سختیها و مشقات هیچگاه ایشان را از راهی که در آن بودنی باز نمیداشت‪ .‬و [به زرموده خیاونی] «دشمنی و عناد دشدمنان بدا مؤمندان‪ ،‬جدز‬ ‫ایمان به خیاونی عزیز حمیی نبود» (بروج‪ .)8 ،‬هیچ نقطه ضعفی و تقصیری از مؤمنی‪ ،‬سدرا نیاشدتنی‪ ،‬جدز اینکده بده خدیا ایمدان آورده بودندی‬ ‫(بروج‪ .)8 ،‬پس شما نیز درجات آن مؤمنان راستقامت را از خیاونی طلب کنیی و در برابر سختیهای روزگار بردبار باشیی تدا بده مرتبده سدعی و‬ ‫مجاهیه ایشان باریابیی!» (کلینی‪1407 ،‬ه‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪247‬؛ شعیری‪ ،‬بیتا‪ ،‬ص‪.)50‬‬ ‫‪iv‬‬ ‫براساس ای‪ ،‬بیان حکیمانه‪ ،‬سر تأکیی بر لزوم کسب معرزت به خیاونی و اسماء و صفات الهی و اولیای الهی‪ ،‬برکات زوقالعاده آن است‪.‬‬ ‫‪ .4-2‬محبت‬ ‫شییی محبوا و میل و کشش قلبی به اوست‪ .‬البته منشأ شکلگیری ای‪ ،‬میل قلبی در انسان‪ ،‬یا لذتی اسدت کده از‬ ‫محبت به معنای دوست داشت‪ِ ،‬‬ ‫ً‬ ‫محبوا میبرد و یا سود و منفعتی است که از ِقبل محبوا به او میرسی و یا اساسا وجود زضلیتی در محبوا منشأ ای‪ ،‬میل قلبدی اسدت (راغدب‬ ‫اصفهانی‪1412 ،‬ه‪ ،‬ص‪ .)214‬منشأ محبت و عشق بنیگان خیا نسبت به خیاونی نیز چنی‪ ،‬است‪ .‬زیرا بنیه بامعرزت‪ ،‬هم منشأ تمام سدود و مندازع‬ ‫واقعیاش را خیاونی مییابی‪ ،‬هم او را واجی همه زضایل و سرچشمه همه خوبیها و کمانت مییابی و هم از بنیگی نسبت به او لدذت مدیبدرد‪.‬‬ ‫در نتیجه به او عشق میورزد‪ .‬البته به بیان مرحوم عالمه مصبا یزدی‪ ‬مقصود از محبت به خیاوندی‪ ،‬محبدت بده خدود اوسدت نده محبدت بده‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫نعمتها و آیات و آثار او‪ .‬زیرا‪ ،‬اون‪ ،‬انسان میتوانی به خیاونی محبت بورزد‪ ،‬ثانیا‪ ،‬اساسا مطر و ارزشمنی بودن محبت به امور دیگر‪ ،‬به جهدت‬ ‫آن است که‪ ،‬تابعی از محبت به خیاونی و در راستای آن است (مصبا یزدی‪ ،1401 ،‬ص‪.)51‬‬ ‫‪ .5-2‬خوف‬ ‫خو و ترس‪ ،‬حالتی نفسانی است‪ ،‬که با دیین یا خیال نشانه امری ناپسنی و مذموم در انسان پییی میآیی‪ .‬در مقابل‪ ،‬امیی و رجاء حالتی نفسدانی‬ ‫ً‬ ‫است که با دیین و یا خیال نشانه امری پسنیییه و مطلوا در انسان پییی میآیی (راغب اصفهانی‪1412 ،‬ه‪ ،‬ص‪ .)330‬انسان‪ ،‬همچنان کده زطرتدا‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن ______________________________________________________________________________________________________________________ ‪7‬‬ ‫ً‬ ‫خود و بقای خود را دوست دارد‪ ،‬در مقابل‪ ،‬زطرتا از اموری میترسی و منشأ ترس او نیز همان حب ذات زطری اوسدت‪ .‬یعندی از هدر چیدزی کده‬ ‫ً‬ ‫اصل موجودیت و بقای او را تهییی کنی میهراسی‪ .‬زیرا انسان زطرتا میزهمی که او و همه محبواهایش‪ ،‬در معرض زوالنی و او نمدیتواندی مدانع‬ ‫زوال آنها شود‪ .‬در نتیجه‪ ،‬ترس از نابودی همه وجودش را زرا میگیرد (شداهآبدادی‪ ،‬رشدحات‪ ،1387 ،‬ص‪ .)450‬همچندی‪ ،،‬انسدان بدهخوبی‬ ‫میزهمی نزمه وجود ای‪ ،‬ترس حقیقی‪ ،‬وجود منشأ آن است که عاملی حقیقی‪ ،‬زنیه‪ ،‬آگاه و قادر و در عی‪ ،‬حال منشأ همده عوامدل دیگدر‪ ،‬یعندی‬ ‫خیاونی است‪ .‬پس ترس انسان از خیاونی و خشم و غضب او‪ ،‬هماننی عشدق وی از او‪ ،‬زطدری اسدت (همدان‪ ،‬ص‪ .)446‬ضدجههدا‪ ،‬نالدههدا و‬ ‫زریادهای اولیاء الهی‪ ،‬گواهی صادق بر ای‪ ،‬ترس واقعی انسان است‪ .‬ضجههای حضرت مدولی امیرالمدؤمنی‪ ،‬حدی‪ ،‬مناجدات بدا خیاوندی از‬ ‫ِ‬ ‫ْ َ ُْ ُ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ةن َْ َْة َ ِ م ْ‬ ‫اْل ْك َب َاد َو ْال ُك َلی آه م ْن َنار َن َّز َاعةٍ ل َّلَّ َةوآ آه م ْ‬ ‫ةن ُم ْل َه َ‬ ‫ةاِ لَةی‪»...‬‬ ‫ب‬ ‫مهمتری‪ ،‬مصادیق حانت بنیگان موحی است‪ِ « :‬آه ِمن ن ٍار تن ِضج‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫(صیوق‪ ،1376 ،‬ص‪ v.)79‬هول و هراس از حوادث قیامت همیشه برای همه بنیگان خیا‪ ،‬به ویژه اولیای الهی نگرانکنندیه بدود‪ .‬کدم نبودندی از‬ ‫ً‬ ‫اولیای الهی ماننی حضرت یحیی‪ ،‬امیرالمؤمنی‪ ،،‬زاطمه زهرا‪ ‬و امام زی‪ ،‬العابیی‪ ،‬و دیگر شخصیت های ممتاز‪ ،‬که دا مدا از خدو‬ ‫مواقف قیامت و اوضاع ترسدنار آن (نازعدات‪13-14 ،‬؛ الحاقده‪13-16 ،‬؛ ق‪43 ،‬؛ مدیثر‪8-9 ،‬؛ عدبس‪33-42 ،‬؛ القارعده‪1-11 ،‬؛ صدازات‪،‬‬ ‫ً‬ ‫‪ vi،)19‬آرام و قرار نیاشتنی و دا ما با راز و نیاز با خیاونی به او پناه میبردنی‪ .‬توجه و دقت در آیات قیامت در قرآن کریم‪ ،‬و نیز مدر‪ ،،‬بیمداریهدای‬ ‫دردنار و صعبالعالج یا نعالج‪ ،‬شکستهای مادی و معنوی‪ ،‬ستم ستمکارن و زورگویان‪ ،‬حیواندات وحشدی و ‪ ...‬در زندیگی دنیدا‪ ،‬بدرای هدر‬ ‫انسان بامعرزتی حاصلی جز ترس و وحشت نیست‪.‬‬ ‫‪ .6-2‬امید‬ ‫ً‬ ‫هر انسانی زطرتا به دنبال تکیهگاهی است تا او را از ای‪ ،‬نابودی و زوال‪ ،‬که منشأ ترس در اوست برهانی‪ .‬به همی‪ ،‬جهت بده آن تکیدهگداه واقعدی و‬ ‫ً‬ ‫خیاشدناس‬ ‫حتی بعضا خیالی امییوار است‪ .‬ای‪ ،‬حس امییواری در سراسر زنیگی انسان جریان داشته و باعث دوام حیات اوسدت‪ .‬البتده انسدان‬ ‫ِ‬ ‫موحی‪ ،‬برای رهایی از ای‪ ،‬ترس زطری و هر ترس دیگری باز هم به خیاونی پناه میبرد‪ .‬زیرا قادرتر از او ملج ی سدرا ندیارد‪( .‬شداهآبادی‪،1386 ،‬‬ ‫ص‪ .)446‬عالوه بر ای‪ ،،‬در قرآن آیات امیی بخش بسیاری وجود دارد(ضحی‪5 ،‬؛ ما یه‪54 ،‬؛ نساء‪40 ،‬؛ احزاا‪ 35 ،‬و‪ ،)...‬کده بندیگان خدیا را‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ْح ِة اَّللَِّ إِ َّن اَّللَّ یغ ِْف ُر ُّ‬ ‫ُوَ َ یعذا‬ ‫الذذن َ‬ ‫ْس ُفوا َعىل َأ ْن ُفس ِه ْم ال َت ْقنَ ُطوا م ْن َر ْ َ‬ ‫وعیه عفو و بخشش و پاداش بیشمار داده است‪ .‬ماننی‪ُ « :‬ق ْل یا عبادی ا َّلذی َن أ ْ َ‬ ‫الرحی ُم» (زمر‪ .)53/‬محتوای مناجاتها و نالههای اولیاء الهی‪ ،‬معجونی است از خو و رجاء‪ ،‬یعنی ترس در کنار امیدیی کده بده‬ ‫ور َّ‬ ‫إِ َّن ُه ُه َو ا ْل َغ ُف ُ‬ ‫خیاونی و غفران و کرم او دارنی‪ .‬پس ارتبا بنیگان با خیاونی ارتباطی امییوارانه به همراه خو از اوست (یس‪.)11 ،‬‬ ‫‪ .7-2‬ایمان‬ ‫ایمان به معنای پذیرزت‪ ،‬و گردن نهادن به حق‪ ،‬و دارای سه رک‪ ،‬اعتقاد قلبی‪ ،‬اقرار زبانی و عمل است‪ .‬البته به هر کیام از ای‪ ،‬سده نیدز ایمدان گفتده‬ ‫ِ‬ ‫میشود‪( .‬راغب اصفهانی‪1412 ،‬ه‪ ،‬ص‪ .)91‬همچنی‪ ،‬به معنای اقیامی است که باعدث آرامدش و اطمیندان خداطر و رزدع وحشدت و اضدطراا‬ ‫میشود (مصطفوی‪ ،1368 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .)150‬عالمه طباطبایی ایمان را به معنای جایگیر شین اعتقداد در قلدب مدیدانندی (طباطبدایی‪1390 ،‬ق‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ی لِیزْ دا ُدوا إِیامنا َم َع إِی ِ ِ‬ ‫السكِین ََة فِی ُق ُل ِ‬ ‫امِن ْم»‪ ،‬باعث آرامدش و ثبدات و اطمیندان شدیه و بدا‬ ‫وَ الذْ ُم ْؤ ِمن ِ َ‬ ‫ج‪ ،1‬ص‪ ،)46‬و به بیان قرآن « ُه َو ا َّلذی َأ ْنزَ َل َّ‬ ‫اضازه شین عوامل ایمان‪ ،‬آثارش نیز اززون میگردد‪ .‬همچنی‪ ،،‬به شهادت آیات قرآن‪ ،‬ایمان عبارت از علم به اضازه التزام عملی اسدت‪ ،‬نده علدم‬ ‫ً‬ ‫تنها‪ ،‬حتی محصول علم یقینی نیز لزوما ایمان نیست (محمی‪32-25 ،‬؛ نمل‪14 ،‬؛ جاثیه‪ .)23 ،‬همچنانکه‪ ،‬عمل تنهدا هدم ایمدان نیسدت‪ ،‬زیدرا‬ ‫عمل با نفاق هم قابل جمع است‪ .‬البته نزمه التزام عملی‪ ،‬ظهور آثار ایمان در عمل است و چون علدم و التدزام عملدی شدیت و ضدعفپذیرندی‪،‬‬ ‫ایمان هم شییی و ضعیف خواهی شی (طباطبایی‪1390،‬ق‪ ،‬ج‪ ،18‬ص‪ 59‬و ‪ .)162‬جامع همده اید‪ ،‬معدانی اید‪ ،‬روایدت نبدوی از زبدان مبدارر‬ ‫حضرت امام امیرالمؤمنی‪ ،‬است که زرمودنی‪« :‬ایمان یعنی‪ :‬تصییق قلبی و اقرار زبانی و عمل به جوار » (طوسی‪1414 ،‬ه‪ ،‬ص‪.)284‬‬ ‫‪8‬‬ ‫________________________________ ________________________________ _____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫‪ .8-2‬ارتباط علم و معرفت با ایمان‬ ‫اگر چه علم و معرزت جزء اصلی و رک‪ ،‬ایمان است‪ ،‬ولی تمام ایمان نیست‪ .‬زیرا ایمان‪ ،‬برخال علم و عقییه که ممک‪ ،‬است غیدر اختیداری باشدی‪،‬‬ ‫وج َحذُُ وا ِهذا َو ْاسذ َتی َقنَتْها َا ْن ُف ُس ُذه ْم ُُ ْلذام َو ُع ُلذوا» (نمدل‪.)14 ،‬‬ ‫امری قلبی و اختیاری است که بعضا حتی با وجود علم یقینی نیز محقدق نمدیشدود‪َ « :‬‬ ‫همچنی‪ ،،‬باعث و انگیزه ایمان آوردن انسان به متعلقهای ایمان‪ ،‬یا آگاهی و شناخت او نسبت به متعلقهدای ایمدان‪ ،‬و یدا اسدتکمال و برتریطلبدی و‬ ‫زرار از نقص و کاستی اسدت (مصدبا یدزدی‪ ،1392 ،‬ج‪ ،1‬ص‪118‬؛ داودی‪ ،1383 ،‬ص‪ 36‬و ‪ ،1384‬ص‪ .)51‬زیدرا علدم و آگداهی نسدبت بده‬ ‫خیاونی و حقانیت خیاونی و اینکه همه چیز در دنیا و آخرت تحت سلطه و سیطره اوست‪ ،‬و یا آگاهی و توجه به ای‪ ،‬امر که پذیرش حق باعدث کمدال‬ ‫انسان خواهی شی‪ ،‬باعث و برانگیزاننیه انسان به ایمان به خیاونی و عامل گرایش او به خیاونی است‪ .‬در هر صورت‪ ،‬آثار و پیامیهای ایمدان در عدزم و‬ ‫تصمیم و در اعضا و جوار انسان نمود و بروز دارد و وجود ای‪ ،‬ایمان در قلب و التزام به آن در عمل‪ ،‬از انسان بندیه مدؤمنی میسدازد کده تدراز انسدان‬ ‫مؤم‪ ،‬در زرهنگ قرآن و اهلبیت‪ ‬میباشی‪ .‬به بیان دیگر براینی و نتیجه همه ای‪ ،‬آگاهیها و محبتها و خشیتهدا و ایمدانهدا اسدت کده از انسدان‬ ‫شخصیتی مؤم‪ ،‬و باتقوا میسازد‪ .‬اما تقوا چیست و انسان باتقوا کیست و ایمان انسان چه ارتباطی با تقوای او دارد؟‬ ‫‪ .9-2‬تقوا‬ ‫ً‬ ‫تقریبا در همه کتااهای لغت تقوا به معنای پرهیزگاری‪ ،‬پارسایی و تحفظ از خطر و برحذر بودن از هر چیز مضدری اسدت کده باعدث ایدذاء‬ ‫احتمالی اوست (راغب اصفهانی‪1412 ،‬ه‪ ،‬ص‪880‬؛ اب‪،‬منظور‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪402‬؛ طریحی‪ ،1375 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .)448‬برخدی‬ ‫انسان و هالکت‬ ‫ِ‬ ‫نیز با دقتی بیشتر تقوا را نه زقا تحفظ‪ ،‬که توجه به حق و سیر در مسیر صرا مستقیم معنا کردهانی‪ ،‬که البته منشأ آن عفت نفسانی و مدتمم آن‬ ‫صیانت و مراقبت از آلودگی به محرمات و معاصی است (مصطفوی‪ ،1368 ،‬ج‪ ،13‬ص‪ .)183‬انسدان متقدی هنگدام اقدیام و عمدل‪ ،‬ضدم‪،‬‬ ‫تبعیت از زرامی‪ ،‬الهی و پایبنیی به اصول مسلم دینی از رزتارهای ناشایست و معاصی میپرهیزد‪ .‬همچنی‪ ،‬بده حکدم مقابلده تقدوا بدا زسدق و‬ ‫ذمتَّق َی كَا ْل ُف َّج ِار» (ص‪ ،)28 ،‬انسان متقدی بده دور از هرگونده زسداد و زسدق و‬ ‫زجور‪َ « :‬ف َأ ْل َ‬ ‫ورها َو َت ْقواها» (شمس‪ )8 ،‬و « َأ ْم ن َْج َع ُل ا ْل ُ‬ ‫ذه َمها ُف ُج َ‬ ‫ذَّ تُقاتِ ِ‬ ‫ذه! َو‬ ‫زجور است‪ .‬البته تقوا دارای مراتبی است که از نگاه حضرت امام صادق‪ ،‬در تفسیر آیه شریفه «یا َأ َیا ا َّلذی َن َآمنُوا! ا َّت ُقوا ال َّلذذ َه َح َّ‬ ‫ون» (آلعمران‪ ،) 102 ،‬پروای الهی را داشت‪ ،‬یعنی‪ ،‬خیاونی بیون هیچ معصیتی اطاعت شود‪ ،‬ذکر و یداد او در دلهدا‬ ‫الَتَ ُوت َُن إِالَّ َو َأ ْنت ُْم ُم ْسلِ ُم َ‬ ‫گرزتار هیچ نسیانی نشود‪ ،‬و بانخره‪ ،‬سپاسگزاری از او با هیچ نوع کفرانی همراه نباشی (اب‪،‬شعبه حرانی‪ ،1363 ،‬ص‪ vii.)362‬بر ای‪ ،‬اساس‪،‬‬ ‫انسان متقی در مقابل خیاونی در حال خضوع و خشوع دا می است‪ ،‬حتی اگر زکر کنی خیاونی وی را از نعمتی محدروم سداخته اسدت! اید‪،‬‬ ‫البته تیاعیکننیه معنای اسالم حقیقی و عالیتری‪ ،‬مرتبه ایمان و در آیه شریفه به مؤمنان توصیه شیه تا به استقبال مدر‪ ،‬نروندی جدز بدا حفدظ‬ ‫چنی‪ ،‬تقوای خالص و ناا (طباطبایی‪1390 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .)367‬آیهالله شهیی مطهری‪ ،‬نیز تقوا را زراتر از تحفظ‪ ،‬بده معندای حرکدت بدر‬ ‫مبنای اصول دینی و پرهیز از هر نوع آلودگی به معاصی میداننی‪ .‬ایشان ای‪ ،‬معنای از تقوا را تقوای حقیقی‪ ،‬مثبت یا تقوای قدیرت و هدر ندوع‬ ‫انحرا از ای‪ ،‬مسیر را بیتقوایی و زجور و زسق میداننی (مطهری‪ ،1363 ،‬ص‪ .)13‬از نگاه عالمه مصدبا یدزدی‪ ‬تقدوا یعندی «انسدان‬ ‫خو از خطری داشته و از آن بپرهیزد که متوجه سعادت ابیی اوست و منشأ حقیقی خطر را زقا خیاوندی بیاندی»‪ .‬انسدان مدؤم‪ ،‬اگدر بدرای‬ ‫نجات خود از چنی‪ ،‬خطری اقیامی انجام دهی‪« ،‬متقی» است‪ .‬یعنی اگر انسان از حیوانی بترسی و اقیامی بکنی و یا از خطری که منازع مادی‬ ‫دنیویاش را تهییی میکنی بپرهیزد و یا منشأ آن در هر صورت غیر خیاونی باشی‪ ،‬متقی نیست (مصبا یزدی‪ ،1392 ،‬ج‪ ،1‬ص‪.)71‬‬ ‫‪ .10-2‬ارتباط تقوا و ایمان‬ ‫تحقق حقیقت تقوا ارتباطی مستقیم با آگاهی و معرزت انسان دارد‪ .‬مؤیی ای‪ ،‬حقیقت بیان حضرت امام صادق است که تقوا چونان نهر آبدی از‬ ‫سرچشمه معرزت به خیاونی میجوشی (مصبا الشریعه‪1400 ،‬ه‪ ،‬ص‪ viii.)59‬معرزت و ایمان به مبیأ و معاد و نبوت مقوم معندای تقدوا اسدت و‬ ‫نزمه تحقق معنای تقوا معرزت و ایمان به خیا و به قیامت و حتی اعتقاد به نبوت است‪ .‬زیرا آنکه امیی به لطف الهی دارد و از کیفدرش میهراسدی‬ ‫درصید انجام هر کاری است که مطلوا اوست و پرهیز از هر رزتاری است که مغضوا اوست‪ .‬و برای زهم امدور مطلدوا و مبغدوض خیاوندی‪،‬‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن ______________________________________________________________________________________________________________________ ‪9‬‬ ‫در مواردی نیازمنی وحی و نبوت است‪ .‬پس برای تأمی‪ ،‬سعادتش به وحی و نبوت نیز ایمان میآورد‪ .‬بر ای‪ ،‬اساس‪ ،‬انسان متقی یعنی انسان مؤم‪،‬‬ ‫به اصول اعتقادی اسالم و عامل بر اساس آن‪ .‬آنچه در ابتیای قرآن (بقره‪ ،)2-5 ،‬در توصیف «متقی‪ »،‬بیان شیه همدی‪ ،‬حقیقدت اسدت (مصدبا‬ ‫ً‬ ‫یزدی‪ ،1392 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .)78‬اگر ایمان به ای‪ ،‬امور در شخصی منتفی باشی‪ ،‬اساسا سخ‪ ،‬از تقوا در وی بدیمعناسدت‪ .‬چندی‪ ،‬انسدانی از چده‬ ‫بترسی؟ به رعایت چه حریمی ملتزم باشی؟ به کیام اصول و قواعی پایبنی باشی؟ او که منکر حیات اخروی است‪ ،‬از ای‪ ،‬ناحیه چه تهیییی متوجده‬ ‫اوست تا از آن بیم داشته باشی؟ بر ای‪ ،‬اساس‪ ،‬تقوا برآینی معرزت صحیح نسبت به خیاونی و اسماء و صفات الهدی و وجدود انگیدزه کدازی بدرای‬ ‫ایمان آوردن به متعلق معرزت و نیز عمل بر مبنای آن است‪ .‬انسان متقی بنیه مؤمنی است که عاشق و خا ف از خیاونی باشدی‪ ،‬بهگوندهای کده بده‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ةن ْ ْةد َر َآفةا ف ُه ْةم ِفی َهةا‬ ‫بیان حضرت امیرالمؤمنی‪ ،،‬در وصف پارسایان‪َ « :‬عَ َم الخ ِال ُق ِفی أنف ِس ِه ْم ف َصغ َ َما ُدون ُةه ِفةی أ ْعیة ِن ِهم فهةم و الَنةٍ كَ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ون َو ُف ْم َو َّالن ُار َك ََ ْن َْ ْد َر َآفا َف ُه ْم فی َها ُم َع َّذ ُب َ‬ ‫ُم َن َّع َُ َ‬ ‫ةَ الل ُةه َل ُه ْةم] َعلةی ِه ْم ل ْةم‬ ‫ون»‪ ،‬و نتیجه چنی‪ ،‬نگاهی چنان بنیهای است که‪« :‬ل ْوال اْل َجل ال ِةذآ كت‬ ‫ِ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ً َ َّ َ َ َ ْ ً َ ْ َ‬ ‫‪ix‬‬ ‫اب» (نهج البالغه‪1414 ،‬ه‪ ،‬ص‪.)303‬‬ ‫ق‬ ‫اب و خوفا ِمن ال ِع ِ‬ ‫تست ِق أرواحهم ِفی أجس ِاد ِفم ط فٍ عی ٍن شوْا ِإلی الثو ِ‬ ‫‪ .11-2‬راهبرد تربیتی قرآن‬ ‫معانی مفاهیم قرآنی مذکور (تربیت‪ ،‬معرزت‪ ،‬محبت‪ ،‬خو ‪ ،‬امیی‪ ،‬ایمان و تقوا)‪ ،‬میتوان به یک ندوع ارتبدا خاصدی کده از نگداه‬ ‫با تحلیل‬ ‫ِ‬ ‫تربیتی حا ز اهمیت مضاعفی است‪ ،‬رسیی‪ .‬نتیجه ای‪ ،‬زعالیت پژوهشی‪ ،‬یعنی تحلیل و کشف ارتبا یادشیه‪ ،‬رسیین به هی اید‪ ،‬نوشدتار‪،‬‬ ‫یعنی ارا ه یک راهبرد تربیتی قرآنی‪ ،‬خواهی بود‪.‬‬ ‫«راهبرد تربیتی قرآن کریم» را در قالب یک عبارت میتوان چنی‪ ،‬بیان کرد‪« :‬ایجاد و تقوات محبت و عشق به خیاونی و نیز هیبت و ترس‬ ‫از خیاونی و خشم و غضب او‪ ،‬در متربیان‪ ،‬از طریق ایجاد و تقدوات شدناخت درسدت‪ ،‬هیزمندی و همدراه بدا انگیدزه صدحیح‪ ،‬از خیاوندی و‬ ‫ارزشهای وانی الهی»‪.‬‬ ‫توضیح آنکه‪ :‬شکوزایی و تقویت بعی شناختی و نیز ایجاد شناختهای جییی در متربیان از اهم مأموریتهای هر نظدام تربیتدی اسدت و‬ ‫ای‪ ،‬مس له مهم از قضا در نظام تربیتی اسالم نیز واجی جایگاه ویژهای است‪ .‬به همی‪ ،‬جهت‪ ،‬در منابع دینی بهویژه قرآن‪ ،‬مفاهیمی کده بده آن‬ ‫اشاره شی دارای جایگاه محوری هستنی‪ .‬اکنون درصید بررسی و تحلیل ارتبا خاص میان مفاهیم یادشیه‪ ،‬در راستای اکتشا راهبرد تربیتی‬ ‫ً‬ ‫قرآنی هستیم‪ .‬در قرآن و سنت و نیز سیره اهلبیت‪ ،‬در راستای تربیت و هیایت بشر عموما و بهویژه زرزنیان‪ ،‬معرزدتاززایدی و توجده دادن‬ ‫ایشان به خیاونی و اسماء و صفات و نعمات الهی و نیز اولیاء الهی بسیار مورد اهتمام بوده است‪ .‬اما آنچه ای‪ ،‬اقیام خردمنیانه و حکیمانده را‬ ‫ممتاز کرده‪ ،‬گونه خاص ای‪ ،‬آگاهی دادن و معرزتاززایی است‪ ،‬که به آن اشاره می شود‪.‬‬ ‫‪ .3‬شاخصهها و ویژگیهای راهبرد تربیتی قرآن‬ ‫‪ .1-3‬ایجاد آگاهی صحیح‪ ،‬عمیق و متناسب با مخاطب‬ ‫ً‬ ‫در تعلیم و تربیت اسالمی اهتمام به بعی شناختی در زراینی تربیت صرزا در توجه به انتقال محتوی‪ ،‬بدیون توجده بده کدم و کیدف آن خالصده‬ ‫ً‬ ‫نمیشود‪ .‬بهویژه به ای‪ ،‬مس له اهتمام ویژهای شیه است‪ .‬محتوای قرآن و سنت معارزی است که یا مستقیما وحی است و یا بیدان انسدانهدای‬ ‫کامل است که جز محتوای وحیانی نیست‪ .‬ای‪ ،‬یعنی بهره بردن از زنل وحی که هیچ آلدودگی و کدیورتی در آن یازدت نمدیشدود‪ .‬همچندی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ِ ِ‬ ‫ذن َ ذ ِی َشذی ٍء َأ ْم‬ ‫مباحث مطر شیه در قرآن‬ ‫متناسب زهم مخاطبان و برای اهل دقت و نظر‪ ،‬قابل زهمتر است‪ .‬مثال‪ ،‬در آیه شریفه « َأ ْم ُخل ُقوا م ْ‬ ‫ِ‬ ‫ُه ُم ْ‬ ‫ون» (طور‪ )35 ،‬خیاونی با زبانی بسیار ساده و قابل زهم برای همه‪ ،‬تکذیبکننیگان را با ای‪ ،‬سؤال بر سدر دوراهدی قدرار دادهاسدت‪.‬‬ ‫اْلالِ ُق َ‬ ‫خردورزی حیاقلی و انیکی شعور خیادادی حکم به بطدالن هدر‬ ‫اینکه‪ ،‬آیا شما بیسبب خلق شیهایی؟ یا خود را خالق خود میدانیی؟ نزمه‬ ‫ِ‬ ‫دو وجه و ایمان به حق است‪ .‬همه معارزی که در حوزههای مختلف معارزی و به گونههای متنوع در متون دیندی آمدیه‪ ،‬بده همدی‪ ،‬صدورت بدا‬ ‫استحکام بان و البته ساده و خوشزهم‪ ،‬هستنی‪.‬‬ ‫یا در نمونهای دیگر‪ ،‬در سوره مبارکه مؤمنون خیاونی ضم‪ ،‬برشمردن برخی از برتری‪ ،‬آیات و نشانههدای خدود‪ ،‬مانندی ابزارهدای معرزتدی‬ ‫‪10‬‬ ‫________________________________ ________________________________ ____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫(چشم‪ ،‬گوش و قلب)‪ ،‬آزرینش زمی‪ ،‬و همه آنچه در آن است‪ ،‬آزرینش آسمانهای هفتگانه و عرش عظیم‪ ،‬حرکت شب و روز‪ ،‬آزرینش انسان‬ ‫از زمی‪ ،‬و رجوع به عالم آخرت‪ ،‬میزرمایی‪ :‬چرا در آنها انییشه نمیکنیی؟ چرا رزتاری جاهالنه داریی؟ چرا متذکر نمیشویی و چدرا از خدیا‬ ‫پروا نیاریی؟ (مؤمنون‪ ) 78-87 ،‬آیاتی با ای‪ ،‬مضامی‪ ،‬همه قرآن را پوشش داده است که به چنی مورد به عنوان نمونه اشاره میشود‪:‬‬ ‫ون * ا َّل ِذی جع َل َلكُم ْاألَر َض فِراشا و السامء َِناء و َأ ْنزَ َل ِمن الس ِ‬ ‫ذامء مذاء‬ ‫اع ُبُُ وا َر ََّك ُُم ا َّل ِذی َخ َل َقك ُْم َو ا َّل ِذی َن ِم ْن َق ْبلِك ُْم َل َع َّلك ُْم َت َّت ُق َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫«یا َأ َیا النَّا ُ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َف َأ ْخرج َِ ِه ِمن ال َّثم ِ‬ ‫ون» (بقره‪.)21-22/‬‬ ‫رات ِرزْ قا َلك ُْم َفال َ َْت َع ُلوا َّللَِّ َأنُْادا َو َأ ْنت ُْم َت ْع َل ُم َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫در ای‪ ،‬دو آیه‪ ،‬خیاونی خطاا به همه انسانها نتیجه پرستش خالق جهان را تقوا و نتیجه دانایی را توحیی دانسته و شدررورزی نسدبت بده‬ ‫چنی‪ ،‬خیایی را نتیجه جهالت و نادانی میدانی‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُون‪ ،‬فذال َُّ ْ ِ‬ ‫«إِ َّن اَّللََّ فالِ َُّ ْ‬ ‫ُم ِر ُج ا ْْلذَیت م َن ْ‬ ‫ی ِر ُج ْ‬ ‫اإ ْْذبا ِ َو َج َع َ‬ ‫اْلذَی ِم َن ا ْلذ َمیت َو ُ ْ‬ ‫َب َو النَّوى ْ‬ ‫ذل ال َّلیذ َل َسذكَنا َو‬ ‫اْلذَی ذلك ُُم ال َّلذ ُه َف َأنَّى ت ُْؤ َفك َ‬ ‫اْلذ ِّ‬ ‫امت ا ْلَب و ا ْلبح ِر َقُْ َفص ْلنَا ْالی ِ‬ ‫الشمس و ا ْل َقمر حسبانا ذلِ َك َت ْق ُِیر ا ْلع ِزی ِز ا ْلعلِیمِ‪ ،‬و هو ا َّل ِذی جع َل َلكُم النُّجوم لِتَهتَُُ وا ِها فِی ُُ ُل ِ‬ ‫ذون‪،‬‬ ‫ات لِ َق ْو ٍم ی ْع َل ُم َ‬ ‫ُ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ِ ِ‬ ‫و هو ا َّل ِذی َأن َْش َأكُم ِمن َن ْف ٍ ِ ٍ‬ ‫ون‪ ،‬و هو ا َّل ِذی َأ ْنزَ َل ِمن الس ِ‬ ‫َبذات ك ِّ‬ ‫ُذل َشذی ٍء‬ ‫امء ماء َف َأ ْخ َر ْجنا َِ ِه ن َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫س واحَُ ة َف ُم ْس َت َق ٌّر َو ُم ْست َْو َد ٌع َقُْ َف َّص ْلنَا ْالیات ل َق ْو ٍم ی ْف َق ُه َ َ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْوان دانی ٌة َو َجنَّات م ْن أ ْع ٍ‬ ‫ان ُم ْش َتبِها َو َ َی ُمتَشاَِه ا ْن ُر ُذروا إِى‬ ‫َف َأ ْخ َر ْجنا منْ ُه َخِضا ُنخْ ِر ُج منْ ُه َح ًّبا ُم ََتاكبا َو م َن النَّخْ ِل م ْن َط ْلعها قن ٌ‬ ‫الر َّم َ‬ ‫ناَ َو الزَّ یتُو َن َو ُّ‬ ‫َثم ِر ِه إِذا َأ ْثمر و ین ِْع ِه إِ َّن فِی ذلِكُم َلی ٍ‬ ‫ُون» (انعام‪.)95-99 ،‬‬ ‫ات لِ َق ْو ٍم ی ْؤ ِمن َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫در ای‪ ،‬پنج آیه‪ ،‬مجموعه وسیعی از اسماء و صفات خیاونی و نیز نعمات مادی و ظاهری که برای هر بیننیهای قابل مشاهیه است معرزدی‬ ‫و در قبال هر کیام توقع و انتظار خیاونی از بنیگان بیان شیه است‪ .‬به واقع‪ ،‬خیاونی انسانهای خردمنی را به مشاهیه و تیبر در ای‪ ،‬آیات الهی‬ ‫زراخوانیه و با پرهیز دادن ایشان از شک و تردیی‪ ،‬توجه میدهی که‪ ،‬تفصیل و بیان آیات الهی تنها برای کسدانی کده از نعمدت علدم و داندش و‬ ‫تعقل و تفقه بهرهای داشته و نیز به خیاونی و اسماء و صفات او ایمان داشته باشنی مفیی و باعث تذکر و بییاری است‪.‬‬ ‫ای‪ ،‬مضامی‪ ،‬در سراسر قرآن قابل مشاهیه است ( بقره‪255-29-21-22 ،‬؛ انعام‪ ،95-99 ،‬اعرا ‪ ،196-189 ،‬ابدراهیم‪39 ،‬؛ اسدراء‪،‬‬ ‫‪99-66‬؛ طه‪50 ،‬؛ انبیاء‪56 ،‬؛ نور‪25 ،‬؛ زرقان‪2 ،‬؛ شوری‪28 ،‬؛ زخر ‪84 ،‬؛ انفظار‪7 ،‬؛ تغاب‪2 ،،‬؛ حییی‪9 ،‬؛ حشدر‪22-24-2 ،‬؛ زدتح‪،‬‬ ‫‪28‬؛ جاثیه‪ .)12 ،‬در هرکیام از ای‪ ،‬آیات‪ ،‬ضم‪ ،‬اقیام به معرزتاززایی‪ ،‬در مواردی نیز نهیب میزنی که چرا با دیین و شنیین و زهمیدین اید‪،‬‬ ‫َ‬ ‫آیات گسترده الهی در عالم متذکر نمیشویی (مؤمنون‪78-87 ،‬؛ یونس‪34-35 ،‬؛ نمل‪ .)60-66 ،‬گویی انتظار خیاونی از انسان خردمنی و‬ ‫زرزانه‪ ،‬انییشیین و تفهم درست نسبت به خیاونی و نعمتهای الهی و در نتیجه ایمان و پرهیزگاری است‪.‬‬ ‫بر ای‪ ،‬اساس‪ ،‬ویژگی اول راهبرد تربیتی قرآن ای‪ ،‬است که‪ ،‬معرزتاززایی قرآن‪ ،‬در عی‪ ،‬تنوع و گوناگونی‪ ،‬که البته بدر اسداس نیداز بشدر و‬ ‫حکمت الهی است‪ ،‬بهگونهای با استحکام بان و البته سادگی و خوشزهمی همراه میباشی‪.‬‬ ‫‪ .2-3‬معرفتافزایی همراه با جهتگیری خاص‬ ‫ویژگی دیگر راهبرد تربیتی قرآن ای‪ ،‬است که‪ ،‬معرزتاززایی قرآن هیزمنی و جهتدار اسدت‪ .‬در نظدامهدای تربیتدی هدر اقدیام تربیتدی‪ ،‬از جملده‬ ‫آموزش و انتقال محتوی به متربیان هیزمنی و دارای توجیه علمی تربیتی است‪ .‬هیچ محتوایی بیون جهتگیری و بیهی آموزش داده نمیشود‪،‬‬ ‫ضم‪ ،‬اینکه هیچ اقیام تربیتی بیهی و بیون جهتگیری صورت نمیگیرد‪ .‬ای‪ ،‬اصل مهم تربیتی در برنامههدای تربیتدی و اقدیامات مربیدان در‬ ‫نظام تربیتی اسالم نیز حاکم است‪ .‬به همی‪ ،‬دلیل‪ ،‬در همه مواردی که خیاونی درصید آگاهی دادن به مخاطبدان اسدت‪ ،‬متعلدق آن معدار زقدا‬ ‫خیاونی و امور منتسب به او ماننی‪ :‬اسماء و صفات او‪ ،‬آیات و نعمات او‪ ،‬رضا و خشنودی و یدا خشدم و ناخشدنودی او‪ ،‬اولیداء و یدا دشدمنان او‪،‬‬ ‫میباشنی و نغیر‪ .‬به همی‪ ،‬قیاس‪ ،‬در بیانات همه انبیاء الهی و به خصوص پیامبر گرامی اسالم‪ ‬و اهلبیت‪ ‬ایشان‪ ،‬نیز همه معرزتاززاییهدا‬ ‫جهتدار است و بهنوعی به خیاونی مربو است‪ .‬همه مواردی که در زقرات پیشی‪ ،‬مورد بررسی قرار گرزت‪ ،‬به همی‪ ،‬صورت بوده است‪ .‬آگاهی‬ ‫دادنها‪ ،‬نقل قصص‪ ،‬گزارشها از نعمات بهشتی و عذااهای جهنم‪ ،‬تاریخ انبیاء و اقوام گذشته‪ ،‬بیان ویژگیهای ازراد‪ ،‬اقوام و گروهها‪ ،‬ازدالر و‬ ‫زمی‪ ،‬و آسمان و دریاها‪ ،‬ماهیان‪ ،‬چهارپایان‪ ،‬پرنیگان و‪ ...‬همه و همه حول محور خیاونی و مخلوقات خیاونی اسدت‪ .‬هدی ‪ ،‬نده صدر نقدل و‬ ‫گزارش‪ ،‬بلکه ازدیا و تعمیق معرزت انسان درباره خیاونی و مخلوقات و دیگر امور مربو به خیاونی است‪.‬‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن _____________________________________________________________________________________________________________________ ‪11‬‬ ‫‪ .3-3‬معرفتافزایی همراه با ایجاد انگیزه‬ ‫ایی خداص و نیدز جهدتدار بدودن معدار ‪،‬‬ ‫عالوه بر دو مورد گذشته‪ ،‬ویژگی سوم راهبرد تربیتی قرآن ایجاد انگیزه‪ ،‬البته از طریق معرزدتازز ِ‬ ‫است‪ .‬گرچه علم و معرزت رک‪ ،‬و مقوم ایمان و تقوا است‪ ،‬ولی نزمه هر معرزتی ایمان نیست‪ .‬یعندی انسدان عدالوه بدر علمآمدوزی نیازمندی‬ ‫وج َحُُ وا ِها َو ْاس َتی َقنَتْها َا ْن ُف ُس ُه ْم ُُ ْلام َو ُع ُلوا» (نمل‪ .)14 ،‬پدس‬ ‫انگیزهای است تا ایمان را اختیار کنی و ای‪ ،‬انگیزه همیشه مالزم با علم نیست‪َ « :‬‬ ‫عالوه بر علم و دانایی‪ ،‬امور دیگر نزم است تا انگیزه تحقق ایمان در ازراد شود‪ .‬در تربیت‪ ،‬بهویژه تربیت دینی و اعتقادی‪ ،‬اید‪ ،‬مسد له دارای‬ ‫جایگاه بسیار با اهمیتی است‪ .‬زیرا آموزش اعتقادات در مراکز آموزشی اگر همراه با ایجاد انگیزه برای تحقق ایمدان نباشدی‪ ،‬واجدی هدیچ اثدر‬ ‫عملی جز شناختها و معار بی اثر نبوده و خروجی چنی‪ ،‬مراکز آموزشی متربیان مؤم‪ ،‬و متقی نخواهنی بود‪ .‬به همی‪ ،‬جهت نظدام تربیتدی‬ ‫اسالم‪ ،‬بهویژه در قرآن برای تأمی‪ ،‬ای‪ُ ،‬بعی از تربیت اعتقادی تیابیری انییشییه شی‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مثال‪ ،‬از جمله مهمتری‪ ،‬روشهای تربیتی در قرآن روشهای تربیتی بشارت و اندذار اسدت (گروهدی از نویسدنیگان‪490 ،1390 ،‬؛ بداقری‪،‬‬ ‫‪ .)169-188 ،1385‬حقیقت انذارها و بشارتها نیز شناخت و آگاهی و البته بهتبع آن تهییج و تحریک میل و گرایشها در ازراد بدرای سدوق بده‬ ‫سوی انجام اقیامات مثبت و پرهیز از اقیامات ناشایست است (راغب اصفهانی‪214-125 ،1412 ،‬؛ اب‪،‬منظور‪ ،1414 ،‬ج‪ ،5‬ص‪ .)200‬زلسفه‬ ‫استفاده از روشهای تربیتی بشارت و انذار در قرآن و نیز بیان و سیره اهل بیت‪ ،‬معرزتاززایی نسبت به خیاونی و صفات جمال و جالل الهدی‬ ‫است‪ ،‬اما نوع آگاهیها و معرزتها و بیان آن بهگونهای است که تولیی بشارت و مسرت و یا خو و ترس میکنی‪ .‬یعنی ای‪ ،‬ندوع معرزدتاززایدی‪،‬‬ ‫گیری مشخص‪ ،‬باعث ایجاد محبت‪ ،‬عشق و دلیاگی انسان نسبت به خیاونی و یا هیبت و خو از او در انسان است‪ .‬خیاوندی در آیدات‬ ‫با جهت ِ‬ ‫تبشیری چنان از لطف و عنایات و نعمات خویش سخ‪ ،‬می گویی (محمی‪ ،15 ،‬واقعه‪ ،10-40 ،‬نبأ‪ )29-36/‬که هر شدنونیه و خوانندیهای را بده‬ ‫وجی آورده و مشتاق آن میکنی‪ .‬در مقابل‪ ،‬چنان از خشم و غضب و عذااهای خود در دنیا و آخرت سخ‪ ،‬میگویی و هیبت و جالل و عظمدت‬ ‫خود را جلوه میدهی‪( ،‬ابراهیم‪ 15-18 ،‬و ‪ ،42-52‬واقعه‪ ،41-57 ،‬نبأ‪ )20-30 ،‬که باعث خو و ترسی عجیدب در دل مخاطدب مدیگدردد‪.‬‬ ‫همی‪ ،‬دو باعث خو و رجا در انسان شیه و او را در طریق مستقیم به سوی خیاونی به پیش میبرد‪ .‬تنها در ای‪ ،‬صورت است که ایمدان در قلدب‬ ‫انسان و عمل در ارکان او محقق میشود و ای‪ ،‬مایه اصلی تقوا در انسان است (بقره‪97-25 ،‬؛ ما دیه‪19 ،‬؛ شدعراء‪214 ،‬؛ غدازر‪18 ،‬؛ لیدل‪14 ،‬؛‬ ‫یونس‪ .)64 ،‬وجه ازضلیت انذار و تبشیر نسبت به دیگر روشهای تربیتی قرآنی همی‪ ،‬ابتنای آن بر آگاهی و معرزت‪ ،‬با ویژگی گفته شدیه اسدت‪.‬‬ ‫در ای‪ ،‬سبک تربیتی هیچ اجباری در کار نیست‪ .‬متربی پس از آگاهی و ُّتنبه‪ ،‬خود انتخاا میکندی‪ .‬امدا کدار اصدلی مربدی صدر آگداهی دادن‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه اون‪ ،‬ای‪ ،‬آگاهیها هیزمنی و جهتدار‪ ،‬ثانیا‪ ،‬همراه با ایجاد انگیزه است‪ .‬یعنی آگاهی دادن به شیوهای است که باعث ایجداد میدل و‬ ‫گرایش و امیی و یا تنفر و انزجار و خو میگردد‪ .‬تنها در ای‪ ،‬صورت است که تربیت اثربخش خواهی بود‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫نتیجه ای‪ ،‬معرزتاززایی به زرموده امیرالمؤمنی‪ ،،‬پارسایانیانی که‪َ « :‬عَ َم الخ ِال ُق ِفی أنف ِس ِه ْم ف َصغ َ َما ُدون ُةه ِفةی أ ْعیة ِن ِه ْم ف ُه ْةم َو ال ََ َّنةٍ‬ ‫ون َو ُف ْم َو َّ‬ ‫الن ُار َك ََ ْن َْ ْد َر َآفا َف ُه ْم فی َها ُم َع َّذ ُب َ‬ ‫َك ََ ْن َْ ْد َر َآفا َف ُه ْم فی َها ُم َن َّع َُ َ‬ ‫ون» و ای‪ ،‬اثرپذیری از معار ناا کار پرهیزگاران را به جایی میرسانی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ً َ َّ َ َ َ ْ ً َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫که‪َ « :‬ل ْو َال اْل َج ُل الذآ كتَ الله َله ْم] علیه ْم ل ْم تستق َّ أ ْرواحه ْ‬ ‫ف‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ع‬ ‫ٍ‬ ‫ف‬ ‫ط‬ ‫م‬ ‫اد‬ ‫س‬ ‫ج‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫ةاب» (نهدج البالغده‪،‬‬ ‫ق‬ ‫ع‬ ‫ال‬ ‫ةن‬ ‫م‬ ‫فا‬ ‫و‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫اب‬ ‫و‬ ‫الث‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫ْا‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪1414‬ه‪ ،‬ص‪ x.)303‬ایشان بهگونهای از عذااهای جهنم آگاه بودنی که گرزتار ترسی تا سر حی قالب تهدی کدردن مدیشدینی! و بهگوندهای از‬ ‫نعمات بهشتی مطلع بودنی که شوق دییار آن مجال زنیگی را از ایشان میگرزت! البته از آنجا که معرزتها و شناختهای انسدان نسدبت بده‬ ‫خیاونی مقول به تشکیک و ذومراتب است؛ خو و رجاءها نیز در ایشان یکسان نیسدت‪ .‬توصدیف عارزدان دلدیاده خیاوندی از زبدان مبدارر‬ ‫حضرت‪ ،‬خود گواه ای‪ ،‬حقیقت است‪ .‬مرتبه بانی از معرزت و عشق به خ یاونی که ایشان بیان باریازتنی دارای چنان آثاری است و مؤیدی‬ ‫ِ ِ ِِ‬ ‫ای‪ ،‬کریمه قرآنی است‪« :‬إِنَّام ْ‬ ‫امء»‪(.‬زاطر‪ .)28 ،‬چنی‪ ،‬مؤمنان باتقوای تربیتیازته در مکتب تربیتی قرآن‪ ،‬با ای‪ ،‬درجده‬ ‫ی َشى ال َّلذ َه م ْن عباده ا ْل ُع َل ُ‬ ‫از عشق و دلیادگی به خیاونی و خو و ترسی که از او در دل دارنی‪ ،‬عاشقان وارسته و مجاهیان جانباختهایانی که‪ ،‬در قبال عشق به حضرت‬ ‫حق‪ ،‬دل به هیچ معشوق دیگر نمیبنینی و در همه عناصر عالم هستی تنها او را به نظاره مینشیننی و بدرای وصدال بده او سدر از پدا نشدناخته‪،‬‬ ‫مجاهیانه در طریق وصالش میکوشنی‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫________________________________ ________________________________ ____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫از سویی دیگر‪ ،‬هیبتی عظیم از حضرت حق بر سوییای جانشان حاکم بوده‪ ،‬از کوچکتری‪ ،‬خطا و معصیتی در قبال او خا فندی و خدود را‬ ‫نمیبخشاینی و جز از او واهمهای نیارنی‪« :‬جی ِ‬ ‫ون َل ْو َم َة الِِذ ٍم» (ما دیه‪ .)54 ،‬ایندان بهراسدتی مؤمندان راسدتی‪ ،‬بدا‬ ‫ون فی َسبی ِل اَّللَِّ‪َ ،‬و ال یا ُف َ‬ ‫اهُُ َ‬ ‫ِ‬ ‫تقواینی که تحت ونیت الهی محکم و استوار و در صرا مستقیم ثابت قیمنی و در راه اعتالی حق ترسی در دل نیاشته‪ ،‬تدا پدای جدان بدر آن‬ ‫عهی الهی استوارنی‪.‬‬ ‫در مقابل‪ ،‬جاهالن بیخبر و غازالن و منکران حقیقت‪ ،‬تصوری از جمال الهی و الطا او نسبت به خود نیارنی تا نهدال عشدق و محبدت‬ ‫در ایشان جوانه زده رشی یابنی‪ .‬ماننی کودکی که در اثر زقیان دانش‪ ،‬زهم و تجربه درست از زیبایی و ارزشمنیی یک وسیله زیبدا و ارزشدمنی‪،‬‬ ‫قیرقیرتی او نیارنی تا از او خا ف باشنی‪ .‬ماننی کودکی کده در‬ ‫آن وسیله برای وی جذابیت نیارد‪ .‬همچنانکه درکی از جالل الهی و قهاریت و‬ ‫ِ‬ ‫اثر زقیان دانش‪ ،‬زهم و تجربه درست از سمی و مهلک بودن یک مار سمی هیچ هراسی از آن نیارد‪.‬‬ ‫برتدری علدم خیاشناسدی و توحیدی بدر دیگدر‬ ‫شاخصه اصلی و وجه امتیاز تعلیم و تربیت اسالمی و قرآنی همی‪ ،‬است و سر ازضدلیت و‬ ‫ِ‬ ‫معار ‪ ،‬که در مباحث پیشی‪ ،‬بیان شی‪ ،‬همی‪ ،‬تأثیر تربیتی است و زلسفه کاربرد روشهای تربیتی انذار و بشدارت در قدرآن و بیاندات رسدول‬ ‫خیا‪ ‬و اهل بیت‪ ،‬نیز تشجیع و تحریص ازراد به سوی صرا مستقیم در راستای تحقق هی اعدالی تربیدت اسدالمی و قرآندی‪ ،‬یعندی‬ ‫ً‬ ‫باریازت‪ ،‬به کمال و قرا الهی است‪ .‬اگر ای‪ ،‬بسترهای شناختی و معرزتی مهیا نباشی‪ ،‬اندذارها و بشدارتهدا بیاثدر بدوده و یدا اساسدا محقدق‬ ‫نخواهی شی‪ .‬آگاهی داشت‪ ،‬بنیگان خیونی از الطا الهی نسبت به ایشان و یادآوری نعمتهایی که خیاونی به آنها ارزانی داشته است‪ ،‬باعث‬ ‫برازروخته شین شعلههای محبت و عشق نسبت به خیاونی در بنیگان خواهی شدی‪ .‬اید‪ ،‬حقیقدت‪ ،‬در ضدم‪ ،‬مدأموریتی الهدی بده نبدی خدیا‬ ‫حضرت موسی‪ ‬بهوضو بیان شیه است‪ .‬ای‪ ،‬پیامبر عظیم الشأن الهی از سوی خیاونی مأمور شینی تا با یادآوری نعمتهدای الهدی بدرای‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫بنیگان‪ ،‬عشق و محبت نسبت به خیاونی و نیز خو و ترس از او را در خانه دلشان بنشاننی‪« :‬اذكة ْ ل ُه ْةم َن ْع ََةا ِ ی َعلةی ِه ْم»‪( ،‬طوسدی‪،1414 ،‬‬ ‫ص‪ xi.)484‬زیرا در ای‪ ،‬صورت و با ای‪ ،‬آگاهیها درباره خیاونی و نعمتهای الهی‪ ،‬خو و رجا در انسان محقق مدیشدود‪ .‬از قضدا انسدان‬ ‫باتقوا‪ ،‬به همی‪ ،‬دو صفت خو و رجا و بیم و امیی معرو و متصف است‪ .‬با تحقق محبت و عشدق و دلبداختگی بده خیاوندی‪ ،‬امیدیوار بده‬ ‫بخشش و الطا او شیه‪ ،‬دا ما درصید جلب رضای خیاونی و حرکت در مسیر وصال او خواهنی بود و بدا تحقدق خدو و تدرس از خشدم و‬ ‫غضب او‪ ،‬دا ما درصید حفظ حریم خیاونی و پرهیز از اقدیامات مغضدوا او خواهندی بدود‪ .‬در نتیجده‪ ،‬بداتقواتدری‪ ،‬بندیگان‪ ،‬عاشدقتدری‪،،‬‬ ‫امییوارتری‪ ،،‬مطیعتری‪ ،‬و در عی‪ ،‬حال خا فتری‪ ،‬ایشان از خیاونی هستنی‪ .‬آندان بدیش از همده حدریم الهدی را حفدظ کدرده و از هدر گونده‬ ‫ِ‬ ‫ابتیایی سوره مبارکه بقره توصیف همایشان است (طباطبدایی‪ ،1374 ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .)69‬اید‪ ،‬معندا از تقدوا‪،‬‬ ‫حریمشکنی پرهیز میکننی‪ .‬آیات‬ ‫ِ‬ ‫بهتری‪ ،‬و جامعتری‪ ،‬معنا و برداشت از تقوا است‪ .‬زیرا شالوده تقوا ایمانی است که خود وابسته به معرزت به متعلقهای ایمان اسدت‪ .‬بدا نبدود‬ ‫ً‬ ‫چنی‪ ،‬شناخت درستی از متعلقهای ایمان‪ ،‬اساسدا ایمدان راسدتی‪ ،‬و درسدتی شدکل نخواهدی گرزدت‪ .‬و بدانخره‪ ،‬سدر تأکیدی رسدول خدیا و‬ ‫اهلبیت‪ ‬بر شناخت و معرزت نسبت به خیاونی و اسماء و صفات الهی و نسبت به دیگر متعلقهای ایمان نیز همی‪ ،‬است‪ .‬و ای‪ ،‬نمیشدود‬ ‫جز با تعهی و پایبنیی به همی‪ ،‬راهبرد تربیتی قرآنی‪ .‬تأکیی به ای‪ ،‬امر مهم و دخالت دادن آن در زراینی تربیت و هیایت انسان بده طدور عدام و‬ ‫تربیت زرزنی بهطور ویژه و خاص‪ ،‬نیز به همی‪ ،‬دلیل است‪.‬‬ ‫‪ .4‬راهکارهای حفظ و تقویت ایمان‬ ‫قرآن کریم بهعنوان یک کتاا انسانساز‪ ،‬در راستای ای‪ ،‬راهبرد تربیتی‪ ،‬در جهت حفظ ایمان و تقوای بنیگان خیا برنامههای تربیتدی متندوعی‬ ‫تیارر دییه است‪ .‬از جمله آن برنامهها تیارر راهکارهایی عملی در همی‪ ،‬جهت میباشی‪ .‬البته بررسی ای‪ ،‬راهکارها و شیوههدای تربیتدی از‬ ‫اهیا ای‪ ،‬نوشتار نیست‪ ،‬در عی‪ ،‬حال به مواردی از آن زقا اشاره میشود‪.‬‬ ‫‪ .1‬توصیههای قرآن به تفکر و تأمل در آیات الهی (آلعمران‪190-191 ،‬؛ بقره‪ 269 ،‬و‪ ،)...‬و در مقابل‪ ،‬مذمت و نکوهش جاهالن و اهل‬ ‫شک‪ ،‬ظ‪ ،‬و گمان (ص‪27 ،‬؛ هود‪20 ،‬؛ اعرا ‪138 ،‬؛ آلعمران‪ 7 ،‬و‪ ،)...‬به هی تشویق و تشجیع بنیگان خیا به سدوی معرزدتاززایدی و‬ ‫رهایی از نادانی و گرزتار نشین در شک‪ ،‬تردیی و گمانهای باطل‪.‬‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن _____________________________________________________________________________________________________________________ ‪13‬‬ ‫‪ .2‬بیان احکام زقهی و حقوقی (در ضم‪ ،‬آیاتانحکام ماننی‪ :‬نماز (بقره‪43 ،‬؛ هدود‪114 ،‬؛ اسدراء‪ ،)78-79 ،‬روزه (بقدره‪-183-187 ،‬‬ ‫‪ ،)45‬جهاد (حج‪87 ،‬؛ ممتحنه‪1 ،‬؛ توبه‪24 ،‬؛ زرقان‪ ،)52 ،‬معامالت (بقره‪ ،)275-282 ،‬و‪ ...‬و توجه دادن بده عمدل بده احکدام الهدی بده‬ ‫هی تزکیه و تطهیر نفوس و قوام زنیگی دنیوی و تأمی‪ ،‬سعادت اخروی‪.‬‬ ‫‪ .3‬توصیه و ترویج صفات و خصال نیک اخالقی ماننی‪ :‬احسان و انفاق (نحل‪90 ،‬؛ الرحم‪60 ،،‬؛ بقدره‪195 ،‬؛ آلعمدران‪34 ،‬؛ ما دیه‪،‬‬ ‫‪ ،)13‬ایثار (حشر‪9 ،‬؛ انسان‪ ،)6-10 ،‬عفو و گذشت (بقره‪219 ،‬؛ اعرا ‪199 ،‬؛ ما یه‪ ،)13 ،‬تقوا (بقره‪177 ،‬؛ رعی‪35 ،‬؛ انفال‪34 ،‬؛ زرقان‪،‬‬ ‫‪15‬؛ آلعمران‪ ،)76 ،‬ترر هوی (نساء‪135 ،‬؛ ص‪26 ،‬؛ نازعات‪ )40 ،‬و‪...‬‬ ‫و در مقابل‪ ،‬مذمت و نهی از رذایل اخالقی‪ ،‬ماننی‪ :‬غیبت (حجرات‪ ،)12 ،‬تهمت و ازترا (ندور‪ ،)4-16 ،‬زندا (ندور‪ ،)2-3 ،‬کدذا (آل‪-‬‬ ‫عمران‪137 ،‬؛ انعام‪11 ،‬؛ نحل‪36 ،‬؛ طور‪11 ،‬؛ مرسالت‪ ،)15-49 ،‬تمسخر و استهزاء (انعام‪10 ،‬؛ توبه‪64 ،‬؛ حجرات‪11 ،‬؛ بقدره‪ ،)212 ،‬و‬ ‫بهویژه غفلت (اعرا ‪136-179 ،‬؛ یس‪6 ،‬؛ روم‪ ) 7 ،‬و‪...‬‬ ‫‪ .4‬بیان دستورالعملهای تربیتی و اخالقی (بقره‪177 ،‬؛ لقمان‪12 ،‬؛ حجرات‪12-11 ،‬؛ لقمان‪13-19 ،‬؛ خر ‪63 ،‬؛ صدف‪6 ،‬؛ ما دیه‪،‬‬ ‫‪ ،)112-116‬و‪...‬‬ ‫‪ .5‬بیان قصص حکمتآمیز از زنیگی خوبان و صالحان (بقره‪2-5 ،‬؛ زرقان‪63-76 ،‬؛ کهف‪ 9-22 ،‬و ‪ 60-82‬و ‪ 83-98‬و منحرزان و‬ ‫اشقیاء ماننی‪ :‬نمرود (انبیاء‪ ،)59-70 ،‬زرعون (اعرا ‪ ،)103-136 ،‬قارون (قصص‪ )76-83 ،‬و‪...‬‬ ‫خالصه آنکه‪ ،‬ایمان و تقوا حاصل زراینی تربیت است‪ ،‬تربیت بعی شناختی‪ ،‬تا خیاونی و اسماء و صفات او را بهخوبی بشناسی‪ ،‬و تربیدت‬ ‫بعی گرایشی‪ ،‬تا به آنچه شناخته ایمان آورده‪ ،‬تربیت بعی کنشی‪ ،‬تا در عمل به آن پایبنی باشی‪ .‬یعنی انسدان تربیتیازتده مسدلمان چوندان یدک‬ ‫محب و عاشق در مسیری گام برمیدارد میبردارد که در جهت خواست و رضایت الهی است‪ .‬ای‪ ،‬همان تقوای سرچشدمهگرزته از ایمدان بده‬ ‫مبیاء و معاد و مورد نظر قرآن است که در ابتیای سوره بقره و جای جای قرآن به آن اشاره کرده است‪.‬‬ ‫ذم»‪( ،‬انعدام‪ )91 ،‬و‬ ‫از نگاه قرآن‪ ،‬براینی یک زراینی صحیح‬ ‫ذم َذ ْر ُه ْ‬ ‫تربیتی انسان مرزی از بنیگی است که بگویی‪ :‬زقا خیا و بس‪ُ « :‬ق ِل ال َّلذذ ُه ُث َّ‬ ‫ِ‬ ‫غیر خیا را رها سازد‪ ،‬و همه حب و بغضها و دلمشغولیهای دیگر نیز بایی در همی‪ ،‬راستا باشی‪ .‬در غیر اید‪ ،‬صدورت نده تنهدا بدیارزش‪ ،‬بلکده‬ ‫زْواجك ُْم َو َعش َی ُتك ُْم َو َأ ْم ٌ‬ ‫َت ْفت ُُموها َو َِت َار ٌة َْخ َْش ْو َن‬ ‫حتی ضی ارزش و مانع رشی انسان خواهی بود‪ُ « :‬ق ْل إِ ْن َ‬ ‫كان آَاؤُ ك ُْم َو َأ َْناؤُ ك ُْم َو إِ ْخوا ُنك ُْم َو َأ ُ‬ ‫وال ا ْق َ َ‬ ‫هاد فی سبیلِ ِه َف ََتَصوا حتَّى ی ْأتِی ال َّلذه َِ َأم ِر ِه و ال َّلذه ال ی ُِی ا ْل َقوم ا ْل ِ‬ ‫كَسادها و مساكِن تَر َضوِنا َأحب إِ َلیكُم ِمن اَّللَِّ و رسولِ ِه و ِج ٍ‬ ‫فاسق َی»‪(،‬توبده‪.)24 ،‬‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ْ َ َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ ُ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذون»‬ ‫زیرا یک انسان مؤم‪ ،‬موحی خیاونی را منشأ همه هستی و حقایق عالم و بازگشت همه عالم را نیز به سوی او میدانی‪« :‬إنَّا َّللَِّ َو إنَّذا إ َلیذه راج ُع َ‬ ‫(بقره‪ .)156 ،‬از جمله مهمتری‪ ،‬مصادیق ای‪ ،‬موحیان راستی‪ ،‬و تربیتیازته مکتب انبیاء حضرت مریم و حضرت آسیه میباشنی که قرآن هر دو را‬ ‫بهعنوان نمونهای برای همه مؤمنان معرزی کرده است (تحریم‪ .)11-12 ،‬و ای‪ ،‬جز با تحقق راهبرد تربیتی قرآن محقق نمیشود‪.‬‬ ‫‪ .5‬نتیجهگیری‬ ‫برتدری علدم‬ ‫‪ .1‬از مهمتری‪ ،‬و اصلیتری‪ ،‬شاخصهها و وجوه امتیاز تعلیم و تربیت اسالمی و قرآنی همی‪ ،‬راهبرد تربیتی است‪ .‬سر ازضدلیت و‬ ‫ِ‬ ‫خیاشناسی و توحیی بر دیگر معار ‪ ،‬که در مباحث پیشی‪ ،‬بیان شی‪ ،‬همی‪ ،‬تأثیر تربیتدی اسدت و زلسدفه کداربرد روشهدای تربیتدی اندذار و‬ ‫بشارت در قرآن و بیانات رسول خیا‪ ‬و اهل بیت‪ ،‬نیز تشجیع و تحریص ازراد به سوی صرا مستقیم در راسدتای تحقدق هدی اعدالی‬ ‫تربیت اسالمی و قرآنی‪ ،‬یعنی باریازت‪ ،‬به کمال و قرا الهی است‪ .‬اگر ای‪ ،‬بسترهای شناختی و معرزتی مهیا نباشی‪ ،‬انذارها و بشارتها بیاثر‬ ‫ً‬ ‫بوده و یا اساسا محقق نخواهی شی‪ .‬آگاهی داشت‪ ،‬بنیگان خیاونی از الطا الهی نسبت به ایشان و یادآوری نعمتهایی که خیاوندی بده آنهدا‬ ‫ارزانی داشته است‪ ،‬باعث برازروخته شین شعلههای محبت و عشق نسبت به خیاونی در بنیگان خواهی شی‪.‬‬ ‫‪ .2‬نتیجه توجه به ای‪ ،‬راهبرد تربیتی‪ ،‬در طی مسیر زنیگی‪ ،‬انسان متقی و مؤمنی است که همیشه در مسیر صحیح و طریدق مسدتقیم حدق‬ ‫قرآندی آن‪،‬‬ ‫بوده و از هر انحرازی‪ ،‬حتی در بیتری‪ ،‬شرایا مصون خواهی بود‪ .‬تربیت انسانهدای وان در مکتدب تربیتدی اسدالم و نموندههدای‬ ‫ِ‬ ‫محصول توجه و عمل به ای‪ ،‬رهبرد تربیتی بوده است‪ .‬بیشک ای‪ ،‬راهبرد تربیتی میتوانی اکسیری حیاتبخش در مسدیر تربیدت بشدر در هدر‬ ‫‪14‬‬ ‫________________________________ ________________________________ ____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫عصری‪ ،‬بهویژه عصر حاضر باشی‪.‬‬ ‫‪ .3‬تربیت دینی‪ ،‬به معنای التزام عملی به آموزههای دی‪ ،‬است‪ ،‬و توجه به راهبرد تربیتی قرآن در همه ساحتهای تربیتدی‪ ،‬بدهویژه تربیدت‬ ‫دینی اجتنااناپذیر است‪ .‬برنامهریزان و متربیان‪ ،‬برای رسیین به نتیجه مطلوا ناگزیر از ای‪ ،‬راهبرد میباشنی‪.‬‬ ‫‪ .4‬نتیجه توجه به ای‪ ،‬راهبرد تربیتی‪ ،‬در طی مسیر زنیگی‪ ،‬انسانهای متقی و مؤمنی است که همیشه در مسیر صدحیح و طریدق مسدتقیم‬ ‫حق بوده و از هر انحرازی مصون خواهنی بود‪ .‬تربیت انسانهای وان در مکتب تربیتی اسالم محصول توجه و عمل به ای‪ ،‬رهبرد تربیتی قرآنی‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫‪ .5‬توجه به دو عنصر هیزمنیی و نیز ایجاد انگیزه از طریق امیال و عواطف و هیجانات‪ ،‬در کنار بعی شدناختی‪ ،‬در زرایندی تربیدت بسدیار‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫نزم و ضروری است‪ .‬اساسا تحقق یادگیری عمیق صرزا در ای‪ ،‬صورت ممک‪ ،‬خواهی شی‪.‬‬ ‫‪ .6‬معارزی که در حوزههای مختلف معارزی و به گونههای متنوع در متون دینی‪ ،‬بدهویژه قدرآن‪ ،‬آمدیه اسدت‪ ،‬بده دلیدل وحیدانی بدودن بدا‬ ‫استحکام بان و البته ساده و در نتیجه برای مخاطب خوشزهم‪ ،‬هستنی‪ .‬بر ای‪ ،‬اساس‪ ،‬ارا ه شناختهدا و آگداهیهدا‪ ،‬در حوزههدای مختلدف‬ ‫دانشی‪ ،‬هم از بعی محتوی و هم روش‪ ،‬بایی در عی‪ ،‬تنوع‪ ،‬با استحکام بان و البته ساده و خوشزهم‪ ،‬باشنی‪.‬‬ ‫راهبرد تربیتی قرآن _____________________________________________________________________________________________________________________ ‪15‬‬ ‫منابع‬ ‫* قرآن کریم‬ ‫‪ .1‬اب‪،‬زارس‪ ،‬ابوالحس‪ ،‬احمی (‪1404‬ق)‪ .‬معجم مقائیس اللغة‪ .‬قم‪ :‬مکتب انعالم انسالمی‪.‬‬ ‫‪ .2‬اب‪،‬منظور‪ ،‬محمی ب‪ ،‬مکرم (‪1414‬ق)‪ .‬لسان العرب‪ .‬بیروت‪ :‬دار الفکر‪.‬‬ ‫‪ .3‬اعرازی‪ ،‬علیرضا (‪1391‬ش)‪ .‬فقه تربیتی‪ ،‬جلد اول مبانی و پیشفرضها‪ .‬تحقیق و نگرش‪ :‬سیی نقی موسوی‪ .‬قم‪ :‬موسسه اشراق‪.‬‬ ‫‪ .4‬باقری‪ ،‬خسرو (‪1389‬ش)‪ .‬الگوی مطلوب آموزش و پرورش در جمهوری اسالمی‪ .‬تهران‪ :‬میرسه‪.‬‬ ‫‪ .5‬باقری‪ ،‬خسرو (‪1389‬ش)‪ .‬درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسالمی‪ .‬تهران‪ :‬علمی زرهنگی‪.‬‬ ‫‪ .6‬باقری‪ ،‬خسرو (‪1385‬ش)‪ .‬نگاهی دو باره به تعلیم و تربیت اسالمی‪ .‬تهران‪ :‬میرسه‪.‬‬ ‫‪ .7‬حرانی‪ ،‬اب‪،‬شعبه حس‪ ،‬ب‪ ،‬علی‪1404( .‬ق)‪ .‬تحف العقول‪ .‬قم‪ :‬موسسه نشر اسالمی‪.‬‬ ‫‪ .8‬داودی‪ ،‬محمی (‪1383‬ش)‪ .‬سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت‪ ،‬جلد دوم تربیت دینی‪ .‬زیر نظر علیرضا اعرازدی‪ ،‬قدم‪ :‬پژوهشدگاه حدوزه و‬ ‫دانشگاه‪.‬‬ ‫‪ .9‬داودی محمی‪ ،‬نقش معلم در تربیت دینی‪ ،‬زیر نظر علیرضا اعرازی‪ ،‬قم‪ ،‬پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‪1383 ،‬ش‪.‬‬ ‫‪ .10‬راغب اصفهانی‪ ،‬حسی‪ ،‬ب‪ ،‬محمی (‪1412‬ق)‪ .‬مفردات ألفاظ القرآن‪ .‬بیروت‪ :‬دار القلم‪.‬‬ ‫‪ .11‬سیف‪ ،‬علی اکبر (‪1391‬ش)‪ .‬روان شناسی تربیتی‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه پیام نور‪.‬‬ ‫‪ .12‬شاه آبادی‪ ،‬آیه الله میرزا محمی علی (‪1387‬ش)‪ .‬حدیث عشق و فطرت‪ ،‬مجموعه مقاالت در باره آراء حکمی معرفتی آیه اللهه العممهی‬ ‫محمد علی شاه آبادی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه زرهنگ و انییشه اسالمی‪.‬‬ ‫‪ .13‬شاه آبادی‪ ،‬آیه الله میرزا محمی علی (‪1386‬ش)‪ .‬رشحات البحار‪ .‬تصحیح‪ ،‬تحقیق و ترجمه‪ :‬زاهی ویسدی‪ ،‬قدم‪ :‬پژوهشدگاه زرهندگ و‬ ‫انییشه اسالمی‪.‬‬ ‫‪ .14‬شریف الرضی‪ ،‬محمی ب‪ ،‬حسی‪1414( ،‬ق)‪ .‬نهج البالغة (للصبحی صالح)‪ .‬قم‪.‬‬ ‫‪ .15‬شعیری‪ ،‬محمی ب‪ ،‬محمی (بیتا‪ .).‬جامع األخبار(للشعیری)‪ .‬نجف‪.‬‬ ‫‪ .16‬صیوق‪ ،‬محمی ب‪ ،‬علی اب‪،‬بابو یه (‪1376‬ش)‪ .‬األمالی ( للصدوق)‪ .‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .17‬طباطبایی‪ ،‬محمیحسی‪1390( ،‬ش)‪ .‬المیزان فی تفسیر القرآن‪ .‬ج‪ ،20‬بیروت‪ :‬مؤسسة األعلمی للمطبوعات‪.‬‬ ‫‪ .18‬طباطبایی‪ ،‬محمیحسی‪1374( ،‬ش)‪ .‬ترجمه تفسیر المیزان‪ .‬ج‪ ،20‬قم‪ :‬جامعه میرسی‪.،‬‬ ‫‪ .19‬طریحی‪ ،‬زخر الیی‪ ،‬ب‪ ،‬محمی (‪1375‬ش)‪ .‬مجمع البحرین‪ .‬تهران‪ :‬مرتضوی‪.‬‬ ‫‪ .20‬طوسی‪ ،‬محمی ب‪ ،‬الحس‪1414( ،‬ق)‪ .‬األمالی (للطوسی)‪ .‬قم‪.‬‬ ‫‪ .21‬غفاریان‪ ،‬وزا (‪1380‬ش)‪ .‬استراتژی اثربخش‪ .‬تهران‪ :‬زرا‪.‬‬ ‫‪ .22‬کلینی‪ ،‬محمی ب‪ ،‬یعقوا (‪1407‬ق)‪ .‬الکافی‪ .‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .23‬گروهی از نویسنیگان (‪1390‬ش)‪ .‬فلسفه تعلیم و تربیت اسالمی‪ .‬زیر نظر آیه الله مصبا یزدی‪ ،‬تهران‪ :‬میرسه‪.‬‬ ‫‪ .24‬مصبا یزدی‪ ،‬محمی تقی (‪1392‬ش)‪ .‬اخالق در قرآن‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‪.‬‬ ‫‪ .25‬مصبا یزدی‪ ،‬محمیتقی (‪1401‬ش)‪ .‬موانع پرواز‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‪.‬‬ ‫‪ .26‬مصطفوی‪ ،‬حس‪1368( ،‬ش)‪ .‬التحقیق فی كلمات القرآن الکریم‪ .‬تهران‪ :‬وزارت زرهنگ و ارشاد اسالمی‪.‬‬ ‫‪ .27‬مطهری‪ ،‬شهیی آیه الله مرتضی (‪1363‬ش)‪ .‬ده گفتار‪ .‬قم‪ :‬جامعه میرسی‪.،‬‬ ‫‪ .28‬منسوا به جعفر ب‪ ،‬محمی (‪1400‬ق)‪ .‬مصباح الشریعة‪ .‬بیروت‪.‬‬ ‫‪ .29‬منسوا به علی ب‪ ،‬موسی (‪1406‬ق)‪ .‬الفقه المنسوب إلی اإلمام الرضا‪ .‬مشهی‪ :‬الموتمر العالمی لالمام الرضا‪.‬‬ ‫‪ .03‬نقیبزاده‪ ،‬میر عبیالحسی‪1379( ،‬ش)‪ .‬نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش‪ .‬تهران‪ :‬طهوری‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫________________________________ ________________________________ ____________________ تربیت اسالمی ‪ -‬دوره ‪ - )50(19‬زمستان ‪1403‬‬ ‫پینوشت‬ ‫‪i. Strategy.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ا ُ ْ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫‪َ .ii‬ع ْن أ ِبي َح ْم َز َة قال‪ :‬قال ِلي أ ُبو َج ْعف ٍر ع ِإنما یعبد الله من یع ِرف الله فأما من َل یع ِرف الله ف ِِنما یعبده هَذا َََل قلت ج ِعلت ِفداك فما مع ِرفة الل ِه قال تص ِدیق الل ِه عزز و جز‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َو َت ْصد ُیق َر ُسوله ص َو ُم َو ُ‬ ‫اَلة َع ِليٍّ ع َو ِاَلئ ِت َم ُام ِب ِه َو ِبأ ِئ َّم ِة ال ُهدى‪َ ‬و ال َب َر َاء ُة ِإلی الل ِه َع َّز َو َج ِم ْن َعد ِّو ِه ْم َهَذا ُی ْع َر ُف الل ُه َع َّز َو َج ‪( .‬كلینی‪ ،‬محمزد بزن یعبزوا‪ ،‬الَزافي‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ َّ َّ َ ُ ْ َ‬ ‫الصل َوات الخ ْم ُس‪( .‬منسوا به علی بن موسزی‪ ،‬امزام‬ ‫(ط ‪ -‬اإلسَمیة) ‪ -‬تهران‪ ،‬چاپ‪ :‬چهارم‪ 1407 ،‬ق‪ .‬ج‪1‬؛ ص‪ 180‬و َو ْاعل ْم أن أفض الف َر ِائض بعد مع ِرف ِة الل ِه عز و ج‬ ‫ِ‬ ‫هشتم‪ ‬الفبه المنسوا إلی اإلمام الرَا‪ ،‬مشهد‪ ،‬چاپ‪ :‬اول‪ 1406 ،‬ق‪ .‬ص‪.)100‬‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ ا َ َّ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ َ ُ َ ِّ َ َ ُ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫زال َك ْیز َ َی ْعزرفُ‬ ‫‪َ .iii‬عن ْابن أذ ْی َنة قال َحدث َنا غ ْی ُر َو ِاح ٍد عن أح ِد ِهما ع أنه قال‪َ :‬ل یَون العبد مؤ ِمنا حتی یع ِرف الله و رسوله و اْل ِئمة كلهم و ِإمام زم ِان ِه و یرد ِإلی ِه و یسلم له ثم ق‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫اْل ِْخ َر َو ُه َو َی ْج َه اْل َّول‪( .‬كلینی‪ ،‬محمد بن یعبوا‪ ،‬الَافي (ط ‪ -‬اإلسَمیة) ‪ -‬تهران‪ ،‬چاپ‪ :‬چهارم‪ 1407 ،‬ق‪ .‬ج‪1‬؛ ص‪.)180‬‬ ‫َ ْ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ َّ َ َ ُّ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫‪َ .iv‬ع ْن َأبي َع ْبد َّالله ع َق َال‪َ :‬ل ْو َی ْع َل ُم َّالن ُ‬ ‫زاه ْم أقز ِع ْنزد ُه ْم‬ ‫اس َما ِفي فض مع ِرف ِة الل ِه عز و ج ما مدوا أعینهم ِإلی ما متع الله ِب ِه اْلعداء ِمن زهر ِة الحی ِاة الدنیا و ن ِع ِیمها و كانت دنی‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫م َّما َی َط ُئ َون ُه ب َأ ْر ُجله ْم َو َل ُن ِّع ُموا ب َم ْعر َفة َّالله َج َّ َو َع َّز َو َت َل َّذ ُذوا ب َها َت َل ُّذ َذ َم ْن َل ْم َی َز ْل في َر ْو ََات ْالج َنان َم َع َأ ْول َیاء َّالله إ َّن َم ْعر َف َة َّالله َع َّز َو َج َّ آن ٌس م ْن ُك ِّ َو ْح َشزة َو ََزاح ٌ م ْ‬ ‫زن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ ِّ ْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫ُِ َ‬ ‫َْ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫ك َو ْحد ٍة َو ُن ٌور ِم ْن ك ظل َم ٍة َو ق َّو ٌة ِم ْن ك َ ْع ٍ َو ِشف ٌاء ِم ْن ك ُسب ٍم ث َّم قال ع َو قد كان ق ْبلَ ْم ق ْو ٌم ُیب َتلون َو ُی ْح َرقون َو ُی ْنش ُرون ِبال َم َن ِاش ِیر َو َت ِض ُیق َعل ْی ِه ُم اْل ْرض ِب ُر ْح ِب َهزا‬ ‫ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫َّ‬ ‫َف َما َی ُر ُّد ُه ْم َع َّما ُه ْم َع َل ْیه َشيْ ٌء م َّما ُه ْم فیه م ْن َغ ْیر ت َرة َو َت ُروا َم ْن َف َع َ َذل َك به ْم َو ََل َأ اذى َبز ْ «مزا َن َب ُمزوا م ْزن ُه ْم إ ََّل َأ ْن ُی ْؤم ُ‬ ‫اللزه ْال َعز ْ َ‬ ‫یزد‪(».‬بزروج‪ )8/‬ف ْاسزألوا َر َّبَ ْزم‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫یزز الح ِم ِ‬ ‫ِ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َد َر َجاته ْم َو ْ‬ ‫اَ ِب ُروا َعلی َن َو ِائ ِ َد ْه ِرك ْم ُتد ِركوا َس ْع َی ُه ْم‪( .‬كلینی‪ ،‬محمد بن یعبزوا‪ ،‬الَزافي (ط ‪ -‬اإلسزَمیة) ‪ -‬تهزران‪ ،‬چزاپ‪ :‬چهزارم‪ 1407 ،‬ق‪ .‬ج‪8‬؛ ص‪ 247‬و شزعیرى‪،‬‬ ‫ِِ‬ ‫محمد بن محمد‪ ،‬جامع اْلخبار(للشعیري)‪ ،‬نج ‪ ،‬چاپ‪ :‬اول‪ ،‬بی تا‪ .‬ص‪.)50‬‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ّ ا َ َ َ َ َ ا َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َّ ْ ُ ُ‬ ‫‪ِ ..v‬آه م ْن َنار ُت ْنض ُج ْاْل ْك َب َاد َو ْال َُ َلی ِآه م ْن َنار َن َّز َاعة ِل َّلش َوى‪ِ ،‬آه م ْن َغ ْم َرة م ْن ُم ْل َه َب َ َ َ َ ُ َّ ْ َ َ َ‬ ‫ول ا َّلس َزه ِر‬ ‫ِ‬ ‫َِ ٍ ٍ‬ ‫ات لظی قال ثم انغمر ِفي البَ ِاء فلم أسمع له ِحسا و َل حركة فبلزت غلز َ علی ِزه النزوم ِلطز ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ُأوق ُظ ُه ل َص ََة ْال َف ْجر َق َال أ ُبو َّالد ْر َد ِاء َفأ َت ْی ُت ُه َفِ َذا ُه َو َك ْال َخ َش َبة ْال ُم ْل َباة َف َح َّر ْك ُت ُه َف َل ْم َی َت َح َّر ْك َو َز َو ْی ُت ُه َف َل ْم َی ْن َزو َف ُب ْل ُت إ َّنا ل َّله َو إ َّنا إ َل ْ‬ ‫راج ُعون َمات َو الل ِه َع ِليُّ ْب ُن أ ِبزي َ ِالز ٍ ‪ ‬قزال فأ َت ْیزت‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ َ ِ ِ ِ ِ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ ا َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫الزد ْر َداء ْال َغ ْش َزی ُة َّالتزي َت ْأ ُخ ُزذ ُه م ْزن َخ ْش َزیة َّاللزه ُث َّزم َأ َت ْزو ُه ب َ‬ ‫زاء‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ب‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ب‬ ‫ف‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫خ‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫خ‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ص‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ان‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫اء‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫الد‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫‪‬‬ ‫ة‬ ‫م‬ ‫اَ‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ب‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫اه‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫منزله مب ِادرا‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ ِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ِ َ ُ ُ َ َ َ ْ ِ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ ََْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫زاا و أیبزن أهز‬ ‫فنضحوه علی وجه ِه فأفاق و نظر ِإليَّ و أنا أب َِي فبال ِمما بَاؤك یا أبا الدرد ِ‬ ‫اء فبلت ِمما أراه تنزله ِبنف ِسك فبال یا أبزا الزدرد ِاء و لزو رأیت ِنزي و د ِعزيَ ِبزي ِإلزی ال ِحس ِ‬ ‫ْ َ َ َ ِ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َ َ َ ٌ َ ٌ َ َ َ ْ ُ َْ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ َ َ ْ ِ َ ْ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُّ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ا َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫اا و احتوشت ِني مَ ِئَة ِغَظ و زب ِانیة ِفظاظ فوقفت بین یدي الم ِل ِك الجب ِار و قد أسلم ِني اْل ِحباء و ر ِحم ِني أه الدنیا لَنت أشد رحمة ِلي بزین یزدي مزن َل تخفزی‬ ‫ال َج َر ِائ ِم ِبالعذ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َع َل ْیه َخاف َی ٌة َف َب َال أ ُبو َّالد ْر َداء َف َو َّالله َما َرأ ْی ُت َذل َك ْل َحد م ْن أ َْ َح َ ُ‬ ‫ول الل ِه ص‪( .‬ابن بابویه‪ ،‬محمد بن علی‪ ،‬اْلمالي( للصدوق) ‪ -‬تهران‪ ،‬چاپ‪ :‬ششم‪1376 ،‬ش‪ .‬ص ‪.79‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اا رس ِ‬ ‫ِ ِ ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُّ َ ْ َ ٌ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ .vi‬این مضامین كه در قرآن مَررآمده است‪ ،‬فوق العاده قاب تأم است‪َ :‬فِ َّن َما هيَ َز ْج َر ٌة َواح َد ٌة َفِ َذا ُه ْزم ب َّ‬ ‫السزاه َ‬ ‫واحزد ٌة‪َ ،‬و‬ ‫زة‬ ‫خ‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫زور‬ ‫الص‬ ‫زي‬ ‫ف‬ ‫زخ‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ذا‬ ‫زِ‬ ‫ف‬ ‫)‪،‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫نازعات‪/‬‬ ‫(‬ ‫ة‬ ‫ر‬ ‫‬‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ ْ‬ ‫ُ َ ْ َْ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ٌ‬ ‫بال َف ُد َّكتا َد َّك اة واح َد اة‪َ ،‬ف َی ْو َمئذ َو َق َعت ْالواق َع ُة‪َ ،‬و ْان َش َّبت َّ‬ ‫زماء َفهزيَ َی ْو َ‬ ‫الس ُ‬ ‫الص ْزی َحة ِبزال َح ّ ِق ذ ِلزك َی ْزو ُم الخ ُزروج‬ ‫واه َیة(الحاقزه‪ ،)13-16/‬یزوم یسزمعون‬ ‫زذ‬ ‫ئ‬ ‫م‬ ‫ح ِمل ِت اْلرض و ال ِج‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٌَ َْ ٌ ِ‬ ‫جاءت َّ‬ ‫زوه َی ْو َمئزذ ُم ْسزف َر ٌة َزاحَة ُمست ْبش َزرةف وَ‬ ‫الص َّاخ ُة‪َ ،‬ی ْو َم َیف ُّر ْال َم ْر ُء م ْن َأخیه‪َ ،‬و ُأ ِّمه َو َأبیه‪َ ،‬و َاح َبته َو َبنیه‪ ،‬ل َُ ِّ ْامرئ م ْن ُه ْم َی ْو َمئذ َش ْزأ ٌن ُی ْغنیزه‪ُ ،‬و ُج ٌ‬ ‫(مدثر‪َ ،)8-9/‬فِذا َ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ٍِ‬ ‫ِ ِِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ ْ ِ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َُْْ‬ ‫ُو ُج ٌوه َی ْو َمئذ َع َل ْیها َغ َب َر ٌة‪َ ،‬ت ْر َه ُبها َق َت َر ٌة‪ُ ،‬أولئ َك ُه ُم ْال ََ َف َر ُة ْال َف َج َر ُ‬ ‫زوو‪َ ،‬و َتَزون‬ ‫ث‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫راش‬ ‫ف‬ ‫زال‬ ‫ك‬ ‫زاس‬ ‫الن‬ ‫زون‬ ‫َ‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ع‬ ‫بار‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫راك‬ ‫د‬ ‫أ‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ع‬ ‫بار‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ع‬ ‫بار‬ ‫ال‬ ‫)‪،‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪42‬‬ ‫(عبس‪/‬‬ ‫ة‬ ‫‬‫ِ‬ ‫ٍِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ِ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ َّ ْ َ ُ ُ َ ُ ُّ ُ َ ٌ َ َ ْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫راك ما ه َی ْه‪ٌ ،‬‬ ‫بال َك ْالع ْهن ْال َم ْن ُفوش َفأ َّما َم ْن َث ُب َل ْت َمواز ُین ُه‪َ ،‬ف ُه َ‬ ‫حام َیزة (البارعزه‪ ،)1-11/‬ف ِِ َّن َمزا ِهزيَ َز ْج َزر ٌة‬ ‫نزار‬ ‫د‬ ‫أ‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ی‬ ‫هاو‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ین‬ ‫از‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫خ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ی‬ ‫راَ‬ ‫ة‬ ‫یش‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫ِ ِ ٍ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ال ِج َ َ ِ ِ ُ َ ِ‬ ‫َ‬ ‫َو ِاحد ٌة ف ِِذا ُه ْم َی ْنظ ُرون (َافات‪ ،)19/‬و‪...‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫بات ِه» (آل عمران‪ ،)102/‬فبال ُیطاع فَ ُی ْع َصی َو ُیذك ُر فَ ُی ْن َسزی َو ُیشزَ ُر فزَ ُیَف ُزر‪( .‬ابزن‬ ‫‪ ..vii‬عن أ ِبي ب ِص ٍیر قال‪ :‬سألت أبا عب ِد الل ِه ع عن قو ِل الل ِه عز و ج «اتبوا الله حق ت ِ‬ ‫شعبه حرانی‪ ،‬حسن بن علی‪ ،‬تح العبول ‪ -‬قم‪ ،‬چاپ‪ :‬دوم‪1363 / 1404 ،‬ق‪ .‬ص‪362‬‬ ‫ْ َ ُ ُ ِّ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ٌ ْ َ ُ ِّ َ‬ ‫الصاد ُق‪َّ ‬ات َّ َ َ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ِّ َ ْ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫‪َ .viii‬ق َال َّ‬ ‫َ‬ ‫زد و هزو ِمیززان‬ ‫ق الله و كن حیث ِشئت و ِمن أي ق ٍوم ِشئت ف ِِنه َل ِخَف ِْلح ٍد ِفي التبوى و التبوى محبوا ِعند ك ف ِر ٍیق و ِف ِیه اج ِتماع ك خی ٍر و رش ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ُ ِّ ْ َ ْ َ َ ِ َ َ ُ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ َّ ْ َ َ ٌ َ ْ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫ك ِعل ٍم و ِحَم ٍة و أساس ك َاع ٍة مببول ٍة و التبوى ماء ینف ِجر ِمن عین المع ِرف ِة ِبالل ِه تعالی (منسوا به جعفر بن محمد‪ ،‬امام ششم‪ ،‬مصباح الشریعة ‪ -‬بیروت‪ ،‬چاپ‪ :‬اول‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫‪1400‬ق‪ .‬ص‪.59‬‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ا َ َّ َ َ َ ْ ا َ ْ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫اْل َج ُ َّالذي َك َت َ َّالل ُه َ[ل ُه ْم] َع َل ْیه ْم َل ْم َت ْس َتب َّر َأ ْر َو ُاح ُه ْ‬ ‫اا َعظ َم الخا ِل ُق ِفي أ ْنف ِس ِه ْم ف َصغ َر َما ُد َون ُزه ِفزي أ ْع ُی ِزن ِه ْم‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫فا‬ ‫و‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫اا‬ ‫و‬ ‫الث‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫قا‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ع‬ ‫ة‬ ‫ف‬ ‫ر‬ ‫َ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫اد‬ ‫س‬ ‫ج‬ ‫أ‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫‪ .ix‬ل ْو َل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ ِ ُ َ َ ُ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ ٍ ُ َ ُ ُ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ ٌ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫فهم و الجنة كمن قد رآها فهم ِفیها منعمون و هم و النار كمن قد رآها فهم ِفیها معذبون قلوبهم محزونة و شرورهم مأمونة (شری الرَي‪ ،‬محمد بزن حسزین‪ ،‬نهزج البَغزة‬ ‫(للصبحي َالح) ‪ -‬قم‪ ،‬چاپ‪ :‬اول‪ 1414 ،‬ق‪ .‬ص‪303‬‬ ‫‪ .x‬همان‪.‬‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ ِّ ُ َ ْ ْ َ َ َ ْ َّ َ ُ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫‪َ .xi‬ع ْن َعليِّ ْبن َأبي ََال ‪َ ،‬ع ْن َر ُ‬ ‫س‬ ‫وسی أ ْح ِب ْب ِني َو َح ِّب ْب ِنزي ِإلزی خل ِبزي‪ .‬قزال‪َ :‬یزا َر ِّا ِإ ِّنزي‬ ‫ول الل ِه‪ ‬قال‪ :‬أ ْو َحی الله (عز و ج ) ِإلی ن ِجی ِه موسی بن ِعم َران (علی ِه السَم)‪ :‬یا م‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ َّ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ ِ َِ ُ َ ٍ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫أ ِح ُّبك‪ ،‬فَ ْی أ َح ِّب ُبك ِإلی خل ِبك قال‪ :‬اذك ْر ل ُه ْم َن ْع َم ِائي َعل ْی ِه ْم‪َ ،‬و َبَ ِئي ِع ْند ُه ْم‪ ،‬ف ِِ َّن ُه ْم َل َیذك ُرون ِإذ َل َی ْع ِرفون ِم ِّني ِإَل كز خ ْی ٍزر‪َ( .‬وسزی‪ ،‬محمزد بزن الحسزن‪ ،‬اْلمزالي‬ ‫(للطوسي) ‪ -‬قم‪ ،‬چاپ‪ :‬اول‪1414 ،‬ق‪ .‬ص‪.)484‬‬