The Moons of Ninnion

Τα φεγγάρια της Νίννιον Θέμης Ντάλλας & Χριστίνα Μητσοπούλου Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Abstract The so called “Ninnion tablet” [National Museum of Athens 11036] is a votive red-figured attic clay plaque, found in the Sanctuary of Eleusis in 1895, and dated to ca. 370 BC. It is a private offering, not of the utmost artistic quality, with an original and so far unique subject of mortals encountering the Eleusinian deities. The complex iconography has been extensively discussed in classical scholarship. The main scene is crowned by a frieze depicting a series of lunar discs and crescents, in a variety of positions, which however has not been given much attention yet. In the present paper we will examine whether these moons might have an astronomical significance, and conclude that they represent the phenomenon of earthshine. Όπως κάποιοι από εσάς γνωρίζετε, τα τελευταία τρία χρόνια είμαι webmaster στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Ρωτούσα, λοιπόν, τους συναδέλφους αν στις ανασκαφές έχουν ανακαλύψει κανένα εύρημα που να έχει κάποια αστρονομική παράσταση. Η Χριστίνα Μητσοπούλου μου είπε ότι έχει κάτι να μου δείξει, όχι από τις ανασκαφές του τμήματος, αλλά κάτι που έχει σχέση με το διδακτορικό της. Μια μέρα λοιπόν κατεβήκαμε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για να δούμε τον “πίνακα της Νίννιον”, τη μόνη σωζόμενη παράσταση που απεικονίζει θνητούς κατά την προσέλευσή τους στο Ελευσινιακό Ιερό. Δεδομένου ότι η αποκάλυψη των απορρήτων των Μυστηρίων τιμωρούνταν με θάνατο (και είναι γνωστό ότι ο νόμος είχε εφαρμοστεί), δεν είναι και τόσο παράξενο που δεν υπήρχαν πολλοί πρόθυμοι να αφήσουν περιγραφές και σχέδια. Ο συγκεκριμένος πήλινος αναθηματικός πίνακας ήταν αφιερωμένος στο ιερό και αναρτημένος εντός του, οπότε δικαιολογείται η πρωτοβουλία της αναδόχου να τoν παραγγείλει και να τoν αναθέσει. Ο πίνακας πρέπει να φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 370 πΧ, και βρέθηκε κατά τις ανασκαφές του 1886 μέσα στα μπάζα της επιχωμάτωσης για την ανακαίνιση του Τελεστηρίου, είτε στο τέλος του 4ου είτε κατά τον 2ο αι. πΧ. Το αστρονομικό ενδιαφέρον του πίνακα είναι η ζωφόρος με τα φεγγάρια. Έχουν σωθεί (ολόκληρες ή αποσπασματικές) 15 παραστάσεις της σελήνης χωρισμένες μεταξύ τους με δίγλυφα, αλλά ο συνολικός αριθμός ήταν 18 ή 19. Ακούγοντας βέβαια το 19 κάθε αστρονόμος σκέφτεται τον κύκλο του Μέτωνα, οπότε αποφάσισα να μελετήσω περισσότερο τα φεγγάρια της Νίννιον. 1/8 Περιγραφή Κάθε μια από τις παραστάσεις έχει κυκλικό σχήμα διηρημένο με μια τοξοειδή γραμμή σε δύο μέρη. Το ένα -και μικρότερο- έχει σχήμα μηνίσκου και καλύπτεται από σκιερές λεπτές τοξοειδείς γραμμές. Το μεγαλύτερο είναι ελλειψοειδές και δεν έχει καμιά γράμμωση, όμως το χρώμα του είναι πιο σκούρο από το υπόβαθρο του μηνίσκου. Μια δυσδιάκριτη λεπτή γραμμή χωρίζει οριζόντια την παράσταση και συνδέει όλα τα κυκλικά σχήματα. Κατά την αρχική δημοσίευση του ευρήματος (Skias, 1901) τα κυκλικά σχήματα ερμηνεύτηκαν ως “ομοιώματα της σελήνης περί τη φάση της πανσελήνου”, και η οριζόντια γραμμή ως “συμβολική παράσταση του ουρανού”. Από το 1901 μόνο μία αναφορά έχει γίνει -και μάλιστα σε υποσημείωση- στην συγκεκριμένη παράσταση, όπου υποστηρίζεται (Simon, 1966) ότι απεικονίζει “δακτυλίους βάκχων” (Beazley, 1941). Αυτοί είναι μεταλλικοί δακτύλιοι με τους οποίους έδεναν τις δεσμίδες κλάδων μυρτιάς κατά την Ελευσινιακή πομπή, όπως απεικονίζει και ο πίνακάς μας στο κάτω μέρος του. Οι κάθετες παραστάδες του πίνακα αποδίδουν τυποποιημένους βάκχους, και με παρόμοια σχηματοποίηση απεικονίζονται και σε αττικά νομίσματα. Η παράσταση αυτή είναι το φεγγάρι, γιατί υπάρχει ισχυρός δεσμός ανάμεσα στη Δήμητρα, την Περσεφόνη και τη Σελήνη. Για παράδειγμα, στους Ορφικούς Ύμνους η Σελήνη χαρακτηρίζεται ως φωτοφόρα, ταυροκέρατη, φωτίστρα, καρποφόρα, ολόφεγγη, αλλά και μητέρα χρόνου, θηλυκή και αρσενική και βέβαια αυξανόμενη και μειούμενη. Αντίστοιχα η Περσεφόνη χαρακτηρίζεται φωτοφόρα, λαμπρόμορφη, λαμπρόφεγγη, κερασφόρα. Επίσης η Σελήνη σχετίζεται και με την καλή σοδιά. Και δεν πρέπει να αμελούμε ότι μεγάλο μέρος των Ελευσινίων τελούνταν τη νύχτα, υπό το φως του φεγγαριού! Ο ιδρυτικός μύθος των Μεγάλων Μυστηρίων αφηγείται τα επεισόδια της αρπαγής και της επιστροφής της Κόρης-Περσεφόνης από τον Άδη στην Γη. Οι αρχαίοι συνέδεαν την παρουσία της Περσεφόνης στον Άδη με τους θερινούς μήνες. Πράγμα φυσικό, αν αναλογιστούμε ότι το καλοκαίρι, σε ένα σιτοβολώνα όπως ήταν το Θριάσιο Πεδίο τα πάντα είναι ξερά, ειδικά αν οι αγρότες έχουν κάψει τα χωράφια (από τον Ιούλιο ως τον Οκτώβριο, όπως συνηθίζουν και σήμερα). Και εξίσου φυσικός είναι ο εορτασμός της επιστροφής της Κόρης με τα πρωτοβρόχια. Τα Μεγάλα Ελευσίνια τελούνταν αμέσως μετά την πανσέληνο της φθινοπωρινής ισημερίας (που εκείνη την εποχή αντιστοιχούσε στις 28 Σεπτεμβρίου). Μια πανσέληνο που ακόμα και σήμερα υπάρχει στην παράδοση των αγγλοσαξονικών χωρών με τη χαρακτηριστική ονομασία Harvest Moon, και που είναι πολύ χρήσιμη στους γεωργούς (Harmon, 1894; Bartlett, 1911). 2/8 Εικονογραφικά παράλληλα Ο προβληματισμός για την αβίαστη ταύτιση της παράστασης με την Σελήνη, είναι ότι δεν έχουμε πολλές παραστάσεις της από την αρχαιότητα, και τίποτα που να μοιάζει με τα φεγγάρια της Νίννιον. Στους αρχαίους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής, το φεγγάρι εικονίζεται σχηματικά ως μηνίσκος. Εξίσου σχηματική είναι η παράστασή του σε δακτυλίδια από τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, αλλά και τη Μινωική Κρήτη. Συνήθως στην αρχαία Ελλάδα η Σελήνη απεικονίζεται ανθρωπομορφικά. Από την κλασική περίοδο, σύγχρονα με τη Νίννιον, είναι δύο αγγεία με παραστάσεις μηνίσκων: το ένα μάλιστα βρέθηκε στον Κεραμικό και συγκεκριμένα στην Οικία Ζ που βρίσκεται επί της Ιεράς Οδού και δίπλα στην Ιερά Πύλη (δηλαδή πάνω στον δρόμο που ακολουθεί η πομπή των Ελευσινίων). Αν και κάποιος αρχαιολόγος τις χαρακτήρισε ως “φέτες φρούτων”... Η γνωστή εικόνα με το πρόσωπο στο φεγγάρι, φαίνεται να έχει τις ρίζες της σε αρχαιοελληνικές παραστάσεις με ένα γυναικείο πρόσωπο μέσα σε δίσκο. Δύο είναι πολύ χαρακτηριστικές: η μία από αγγείο στο Μουσείο Ερμιτάζ της Πετρούπολης και η άλλη σε ανάγλυφο από το Σούνιο που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Από τον 2ο αι. μΧ μας έρχεται ένα ανάγλυφο που βρίσκεται στο Λούβρο, και που απεικονίζει τη Σελήνη ως γυναίκα με μηνίσκο και μαζί της τον Αυγερινό και τον Αποσπερίτη. Η σειρά αυτών των παραστάσεων συνεχίζεται στη Βυζαντινή τέχνη, και βλέπουμε πολύ συχνά τον ήλιο και το φεγγάρι να εικονίζονται με αυτό τον τρόπο εκατέρωθεν της Στάυρωσης, και η παράδοση συνεχίζεται και στη Δυτική τέχνη. Από τον 14ο αιώνα (Olson & Pasachoff, 2001) αρχίζουμε να έχουμε πιο νατουραλιστικές παραστάσεις του φεγγαριού. Μετά τις παρατηρήσεις του Gallileo αρχίζουν να είναι ακόμα πιο ακριβείς. Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι ο χάρτης της Σελήνης του Cassini σε μια λεπτομέρειά του απεικονίζει μια γυναίκα! Τίποτα όμως από αυτά δεν μοιάζει με τη Νίννιον. Το πιο κοντινό παράλληλο βρίσκεται στα χειρόγραφα του Leonardo DaVinci (στο Codex Leicester, γραμμένο ανάμεσα στο 1506 και το 1510) και απεικονίζει το γεωφώς, δηλαδή τον φωτισμό του σκοτεινού τμήματος του φεγγαριού εξ’ αντανάκλασης από τη Γη. Ψάξαμε εκτεταμένα για άλλες παρόμοιες παραστάσεις σε βιβλία τέχνης. Μα απ' ότι φαίνεται, το γεωφώς έχει απεικονιστεί μόνο μία φορά σε πίνακα ανάμεσα στο 370 πΧ και στο 1510: στον Μυστικό Δείπνο του Pietro Lorenzetti που βρίσκεται στον Αγ. Φραγκίσκο της Ασσίζης. 3/8 Το γεωφώς στα αρχαία ελληνικά κείμενα Αν όντως το φαινόμενο που παρουσιάζεται στον πίνακα της Νίννιον είναι το γεωφώς, πρέπει να ανιχνεύσουμε αν ήταν γνωστό στους αρχαίους. Και πράγματι μπορούμε να βρούμε σχετικές αναφορές στα κείμενα. Το πιο γνωστό απόσπασμα είναι από τον «Κρατύλο» του Πλάτωνα: Ότι δε σέλας νέον τε και ένον έχει αεί αλλά και λίγο πιο πάνω στο ίδιο κείμενο: Κύκλω γαρ που αεί αυτήν περιιών νέον αεί επιβάλλει, ένον δε υπάρχει το του προτέρου μηνός. Υπάρχει μια εξέλιξη της σκέψης όσον αφορά την εκπομπή φωτός της Σελήνης στην προσωκρατική φιλοσοφία (Kirk, 1983). Χαρακτηριστικά, ο Αναξιμένης διδάσκει και ήλιον και σελήνην και τα άλλα άστρα πάντα πύρινα όντα ο Παρμενίδης ισχυρίζεται συμμιγή δ' αξ αμφοίν είναι την σελήνην του τ' αέρος και του πυρός και ο Αναξαγόρα θεωρεί ότι ήλιος εντίθησι τη σελήνη το λαμπρό Άρα ο Αναξαγόρας ήταν κατά τα φαινόμενα ο πρώτος που ισχυρίσθηκε ότι η Σελήνη παίρνει φως από τον Ήλιο. Αλλά δεν πρόκειται για την ανάκλαση όπως γνωρίζουμε σήμερα. Η Σελήνη δέχεται το φως από τον Ήλιο, «φορτίζεται», και εκπέμπει μια μίξη του “παλιού φωτός” που “μάζεψε” τον προηγούμενο μήνα και του «καινούργιου» (O'Brien, 1968). Σε αυτό το παλιό φως οφείλεται το γεωφώς κι αυτό είναι και ερμηνεία γιατί αποκαλούσαν οι αρχαίοι την τελευταία μέρα του μήνα “ένη και νέα”, ή κατά το σχόλιο του Martin West στον προηγούμενο απόσπασμα από τον «Κρατύλο» the old moon in the new moon's arms (το παλιό φεγγάρι στην αγκαλιά του νέου). Ο χαρακτηρισμός “ένη” συναντάται και στον Ησίοδο: Πρώτον ένη τετράς τε και εβδόμη ιερόν ήμαρ όπου πρέπει να κατανοήσουμε το κείμενο ως την “πρώτη μέρα από την αρχή”, δηλαδή μία μέρα μετά την “ένη και νέα”. Άρα η φράση “ένη και νέα” πρέπει να είναι πολύ παλιά και μέρος της παράδοσης της αρχαιότητας. Από τα παραπάνω συνάγουμε ότι και το γεωφώς ήταν γνωστό στους αρχαίους έλληνες, και είχε γίνει και προσπάθεια ερμηνείας του. 4/8 Ο κύκλος του Μέτωνα Οι παραστάσεις της σελήνης στον πίνακα της Νίννιον δεν είναι οι ίδιες, αλλά τη δείχνουν είτε αυξανόμενη είτε φθίνουσα, (waxing or waning crescent) και ποτέ σε πανσέληνο ή νέα σελήνη. Η πρώτη σκέψη ήταν να συσχετίσουμε την αύξουσα σελήνη με τα 12μηνα έτη (C) και τη φθίνουσα με τα 13μηνα έτη (L) του κύκλου το Μέτωνα, ή το αντίστροφο. Σύμφωνα με αυτό η παράσταση της Νίννιον γράφεται: LCLC?CCCLCLCCLCL??? Με αυτό τον τρόπο, η τυπική μορφή του κύκλου του Μέτωνα (Fotheringham, 1924) μπορεί να γραφεί ως: CLCCLCCLCLCCLCCLCLC και μετακινώντας κατά ένα έτος τον κύκλο λαμβάνουμε: CCLCCLCCLCLCCLCCLCL όπου οι υπογραμμίσεις δείχνουν τις ταυτόσημες χρονιές με την παράσταση της Νίννιον (12 στις 19). Αλλά οι ιστορικές πηγές δεν αποδεικνύουν ότι ο κύκλος εφαρμόζονταν ακριβώς έτσι.. Υπάρχει πιθανότητα (Waerden 1960) να έχουμε 3 συνεχόμενα κανονικά έτη χωρίς εμβόλιμο μήνα όπως μας εμφανίζεται στην πινακίδα. Μάλιστα, τα έτη όπου υπάρχει αμφιβολία είναι ακριβώς αυτά για τα οποία υπάρχει αναντιστοιχία. Μπορούμε -συμπληρώνοντας και τις κατεστραμμένες παραστάσεις- να καταλήξουμε στο: L C L C (L) C C C L C L C C L C L (C) (C) (L) Εντυπωσιακό; Δεδομένου ότι υπό αυτή την οπτική η παράσταση ξεκινά απ' το τελευταίο έτος του κύκλου, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι σε αυτό το έτος σχεδιάστηκε (ή στο προτελευταίο αν υποθέσουμε ότι ο χρόνος σχεδιασμού αντιστοιχεί στην τελευταία παράσταση). Γνωρίζουμε ότι το 407 πΧ, το Αττικό ημερολόγιο συγχρονίστηκε με το ηλιακό. Αν υποθέσουμε ότι μετράμε από το έτος αυτό, και με το σκεπτικό που αναλύσαμε, η παράσταση θα μπορούσε να έχει ζωγραφιστεί σε μια από τις παρακάτω χρονολογίες: 389/388, 370/369, 351/350 πΧ.. 5/8 Αττικό ημερολόγιο Στην πράξη, στην αρχαία Αθήνα το ημερολόγιο δεν είχε καθόλου τον αυστηρό χαρακτήρα των ημερών μας, αφού ο επώνυμος άρχοντας μπορούσε κατά την κρίση του να προσθέτει εμβόλιμες μέρες. Η προσθήκη εμβόλιμων ημερών είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική απόκλιση του επίσημου ημερολογίου από το αστρονομικό, πράγμα που σχολιάζει και ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες (432 πΧ), όταν η Σελήνη διαμηνύει στους θνητούς: υμάς δ' ουκ άγειν άτας ημέρας ουδέν ορθώς, αλλ' άνω τε και κάτω κυδοιδοπάν Είναι γνωστά πολλά τέτοια παραδείγματα, αλλά το πιο ακραίο -και σε άμεση σχέση με το θέμα μας- είναι το εξής: Το 302 πΧ ο Δημήτριος ο Πολιορκητής έφθασε στην Αθήνα και ζήτησε να μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια. Το κακό ήταν ότι έφθασε τον μήνα Μουνυχιώνα, ενώ τα Μεγάλα Ελευσίνια ξεκινούσαν στις 15 Βοϊδρομιώνος και έπρεπε να μυηθεί προηγουμένως στα Μικρά Ελευσίνια που ξεκινούσαν στις 21 Ανθεστηριώνος. Οι άρχοντες της πόλης, για να μην δυσαρεστήσουν τον επισκέπτη, μετονόμασαν τον Μουνυχιώνα σε Ανθεστηριώνα, τέλεσαν τα Μικρά Μυστήρια και στη συνέχεια τον μετονόμασαν σε Βοϊδρομιώνα και τέλεσαν τα Μεγάλα Μυστήρια, παρά τις διαμαρτυρίες του ιερατείου. Ουσιαστικά, αν και ο κύκλος του Μέτωνα είναι γνωστός από το 432 πΧ, εφαρμογή του στη Αθήνα είχαμε την ελληνιστική περίοδο (Müller, 1994). Αλλά ακόμα και αν πάρουμε τις πιο αισιόδοξες θέσεις (Morgan, 1996) η χρήση του αποκλείεται να ξεκίνησε πριν το 350 πΧ. Στην Αθήνα της Νίννιον χρησιμοποιούνταν η οκταετηρίς που υπολογίστηκε από τον Κλεόστρατο (στις αρχες του 5ου αι. πΧ), και που δεν ταιριάζει καλά με την παράσταση της Νίννιον. Οι φάσεις της Σελήνης θα μπορούσαν να συνδέονται με την πιθανότητα η γιορτή να ήταν κινητή. Όμως, αν και η ύπαρξη κινητών εορτών γενικά αλλά και ειδικά προς τιμήν της Δήμητρας είναι πάρα πολύ πιθανή (Kravaritou, 2006), η πομπή των Μεγάλων Ελευσινίων γίνονταν πάντα στις 19/20 Βοϊδρομιώνος (Robertson, 1998). Με τη χρήση του σεληνιακού μήνα, η σελήνη θα ήταν γύρω από το τελευταίο τέταρτο, τόσο στα Μικρά όσο και στα Μεγάλα Ελευσίνια. Δύο εβδομάδες διαφορά στον εορτασμό από τη μια χρονιά στην άλλη, είναι δύσκολο να αποδοθούν σε εμβόλιμες μέρες. Μήπως τελικά η ταύτιση είναι απλώς σύμπτωση; Ο πίνακας μάλλον δεν θα μπορέσει να μας δώσει συγκεκριμένες αστρονομικές πληροφορίες για τον χρόνο δημιουργίας του ή για τον χρόνο τέλεσης των Ελευσινίων. Αλλά αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήξει. Ούτε η Νίννιον, ούτε ο ζωγράφος δεν θα είχε τις γνώσεις για να περιγράψει ή απεικονίσει ένα αστρονομικό γεγονός με ακρίβεια, ή να γνώριζε τον κύκλο του Μέτωνα. 6/8 Ερμηνεία της παράστασης Όμως τα φεγγάρια δεν είναι απλά διακοσμητικά. Η συσχέτιση της ΚόρηςΠερσεφόνης με τη Σελήνη είναι μέρος της λαϊκής δοξασίας, η τέλεση των Μυστηρίων υπό το φως του φεγγαριού μέρος της τελετής και έτσι εξηγείται η παράσταση της Σελήνης. Η παλαιά Σελήνη στην αγκαλιά της νέας, είναι μέρος της παράδοσης και έτσι εξηγείται το γεωφώς. Η Σελήνη μητέρα του χρόνου είναι επίσης μέρος της παράδοσης, κι έτσι εξηγείται η επανάληψή της για να δείξει το πέρασμα του χρόνου. Αλλά γιατί 18 (ή 19) φεγγάρια; Η μύηση στα Ελευσίνια είχε δύο φάσεις. Όπως είπαμε, πρώτα οι «τελεστές» έπρεπε να μυηθούν στα Μικρά τον μήνα Ανθεστηριώνα και στη συνέχεια στα Μεγάλα τον μήνα Βοϊδρομιώνα, αλλά έπρεπε να έχει περάσει και ένας χρόνος ενδιάμεσα (Dowden, 1980). Λέει ο Πλούταρχος, στο ίδιο απόσπασμα για τον Δημήτριο που αναφέραμε προηγούμενως επώπτευον δε τουλάχιστον από των μεγάλων ενιαυτόν διαλείποντες Δεδομένου ότι ο Ανθεστηριώνας είναι 7 μήνες πριν τον Βοϊδρομιώνα και πρέπει να περάσει άλλο ένα έτος, να οι18 (ή 19) μήνες- που έπρεπε να περιμένει η Νίννιον για να ολοκληρωθεί η μύησή της. Οπότε, γιατί άλλα φεγγάρια είναι φθίνοντα και άλλα αύξοντα; Και μάλιστα με τη συγκεκριμένη σειρά; Μάλλον ο ζωγράφος έκανε απλώς λάθος. Πρόκειται για έναν πίνακα μεγάλης αρχαιολογικής, αλλά μέτριας καλλιτεχνικής αξίας (είναι χαρακτηριστικά τα λάθη στη διαχείριση του χώρου στο σχέδιο), ειδικά αν το συγκρίνουμε με τα σύγχρονα του έργα της “επίσημης” κεραμικής. Ήθελε αρχικά να βάλει 18 παραστάσεις εναλλάξ, ώστε να είχε μια συμμετρική ζωφόρο. Έκανε όμως λάθος στην 7η παράσταση. Συνέχισε, αλλά έκανε άλλο ένα λάθος (εσκεμμένο αυτή τη φορά) στην 13η παράσταση στην προσπάθειά του να κλείσει συμμετρικά το σχέδιο. Όσο για την οριζόντια γραμμή, αυτή είναι αρκετά αχνή και διασχίζει και τα δίγλυφα, ώστε μπορούμε να υποθέσουμε πώς απλά ήταν βοηθητική για τη στοίχιση των κύκλων. Σύνοψη Τα φεγγάρια της Νίννιον μάλλον δεν μπορούν να μας δώσουν συγκεκριμένες αστρονομικές πληροφορίες για τη δημιουργία τις παράστασης ή της σκηνής που απεικονίζει. Όμως αποτελούν μια εξαιρετική ένδειξη για τις παραδόσεις των ελλήνων αστών που σχετίζονται με την Σελήνη στις αρχές του 4ου αι. πΧ. Επίσης φαίνεται να είναι η παλαιότερη σωζόμενη απεικόνιση του γεώφωτος στην τέχνη. 7/8 Αναφορές A.K. Bartlett (1911) Popular Astronomy 19 13-16 J.D. Beazley (1941) The Numismatic Chronicle 6(1) 1-7 K. Dowden (1980) Revue de l' historie des Religions 197(1) 409-427 J.K. Fotheringham (1924) Monthly Notices Royal Astronomic Society. 84 383 O.E. Harmon (1894) Publications of the Astronomical Society of the Pacific 6(35) 89-90 G.S. Kirk, J.E. Raven, M.Schofield (1983) The Presocratic Philosophers, Cambridge University Press, 2nd edition S. Kravaritou (2006) Mediterranean Archaeology and Archaeometry 6(3) 117-123 J.D. Morgan (1996) American Journal of Archaeology 100 395 J.W. Müller (1994) Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 103 128-138 D. O'Brien (1968) The Journal of Hellenic Studies 88 114-127 R.J.M. Olson, J.M. Pasachoff (2001) Earth Moon and Planets 85-86 303-341 N. Robertson (1998) The American Journal of Philology 119(4) 547-575 E. Simon (1966) Antike Kunst 9 72-90 A. Skias (1901) Archaeological Ephemeris. 1901 1-39 B.L. vd Waerden (1960) The Journal of Hellenic Studies 80 168-180 8/8