I. İdris'ten VI. Muhammed'e Fas Diplomasisi

MAĞRİB DİPLOMASİSİ: Kuzey Afrika Devletlerinin Dış İlişkiler Tarihi Editör: Doç. Dr. Mürsel BAYRAM © 2021 Mürsel Bayram Tüm hakları saklıdır. Bayram, Mürsel. Mağrib Diplomasisi: Kuzey Afrika Devletlerinin Dış İlişkiler Tarihi. 426 sayfa, 254 x 178 mm 1. Tarih 2. Mağrib 3. Diplomasi ISBN: 978-1-716-28987-3 Birinci Baskı: Ocak 2021 Glasstree Academic Publishing, Raleigh N.C. Web of Science Book Citation Index’te yer alan Glasstree Academic Publishing, Raleigh N.C. merkezli dijital bir şirket olup Belçika ve Hollanda’daki ofislerinden faaliyetlerini yürütmektedir. Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Birleşik Krallık, Hollanda, Fransa ve Kanada’da Glasstree Academic Publishing adına talep üzerine baskı (print-on-demand) usulüyle çalışan matbaalar bulunmaktadır. https://glasstree.com/shop/ http://wokinfo.com/mbl/publishers/ ÖNSÖZ “Güneşin battığı yer” anlamında gelen Mağrib, dar manada Mısır’ın batısındaki Kuzey Afrika’yı tarif eden bir kavramdır. Bu kitapta daha geniş bir Mağrib perspektifi benimsenerek Kızıldeniz’den Atlas Okyanusu’na kadar uzanan Kuzey Afrika devletleri1 kastedilmiştir. 1989’da Moritanya, Fas, Cezayir, Tunus ve Libya tarafından kurulan Arap-Mağrib Birliği’ne 1994’te Mısır’ın da üyelik başvurusunda bulunduğu dikkate alınırsa Mağrib’in Kuzey Afrika’ya teşmil edilebilecek bir siyasal coğrafya olduğu söylenebilir. Mısır ile benzer kültürel geçmişe sahip olan Sudan da dâhil edildiğinde bu coğrafyanın ana karakteristiğinin Araplık ve Müslümanlık üzerinden şekillendiği görülür. Arap-İslam kimliğinin baskınlığı nedeniyle günümüzde Orta Doğu bölgesel alt-sistemi içerisinde değerlendirilen Mağrib, aynı zamanda Akdeniz dünyası üzerinden Avrupa ve kıtasal aidiyet bakımından Sahraaltı Afrika ile ortaklaşmaktadır. Nitekim Arap-Mağrib Birliği’ni kuran Marakeş Antlaşması’nın sonundaki deklarasyonda Mağrib bölgesinin Afrika’nın parçası olduğu vurgulanmıştır. Mağrib’i karakterize eden Arap-İslam kimliği esasen Orta Çağ’dan itibaren yerleşmiş olup daha önceki devirlerde bölge siyasetine Antik Mısır, Kuş, Garamant ve Kartaca gibi medeniyetler damga vurmuştur. Mağrib’in otokton halklarından Emaziğler (Berberîler), kabile konfederasyonu niteliğinde devletler kurarak bölge siyasetine ve diplomasisine etki eden gruplar arasında yer almışlardır. Modern dönemde ortaya çıkan kolonyalist tahakküm Kuzey Afrika, Birleşmiş Milletler’e göre Mısır, Sudan, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas’tan oluşmaktadır. Afrika Birliği ise bu devletlere ilaveten Sahra Arap Demokratik Cumhuriyeti ile Moritanya’yı da Kuzey Afrika’ya dâhil ederken Sudan’ı Doğu Afrika devleti olarak kabul etmektedir. 1 3 neticesinde bölge halkları siyaseten madunlaşmıştır. Kuzey Afrika devletlerinden dördü (Cezayir, Tunus, Fas, Moritanya) eski Fransız kolonisi; ikisi (Mısır ve Sudan) eski İngiliz kolonisi; birisi (Libya) de eski İtalyan kolonisidir. Batı Sahra toprakları üzerinde egemenlik iddia eden Sahra Arap Demokratik Cumhuriyeti ise eski İspanyol kolonisidir. Kitapta Kuzey Afrika ülkelerin modern sınırlarından ve ulus-devlet özelliklerinden ziyade antik dönemlerden itibaren şekillenen siyasal kültür geçişleri önemsenmiştir. Dış siyaset ile iç siyasetin etkileşimi göz önünde bulundurularak iç siyasal gelişmelere de değinilmiş, ancak esas olarak ilgili devletlerin bugünkü sınırları içerisinde tarihsel süreçte hangi siyasal yapıların etkili olduğu ve bu yapıların dış ilişkilerinde nasıl bir yönelim benimsedikleri ele alınmıştır. Doğrudan antik dönem diplomasisi ile konuya giriş yapılıp genel olarak kronoloji bir işleyiş takip edilmiştir. Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Doğu ve Afrika Araştırmaları Enstitüsü (DOAF) ile İstanbul merkezli Afrika Araştırmacıları Derneği (AFAM) arasındaki gayriresmi işbirliğinin ürünü olan bu kitap projesine katkıda bulunan değerli yazarlara tebrik ve teşekkürlerimi iletiyorum. Eserin düzenlenmesine yardımcı olan Araştırma Görevlisi Mustafa Yasir Kurt’a ayrıca teşekkür etmek isterim. Benzer bir çalışmayı Sahraaltı Afrika için de yapabilmeyi temenni ediyorum. Mürsel Bayram 03.01.2021 Ankara 4 İÇİNDEKİLER II. RAMSES'TEN SİSİ'YE MISIR DİPLOMASİSİ Mürsel Bayram Orta Çağ Mısır Diplomasisi ....................................................................................... 12 Modern Mısır Diplomasisi ......................................................................................... 22 Cemal Abdunnâsır Dönemi ....................................................................................... 29 Enver Sedat Dönemi................................................................................................... 33 Hüsnü Mübarek Dönemi ........................................................................................... 35 Muhammed Mursi Dönemi ....................................................................................... 36 Abdulfettah es-Sisi Dönemi ....................................................................................... 40 Mısır’ın Afrika Politikası ............................................................................................. 45 PİYE'DEN HAMDUK'A SUDAN DİPLOMASİSİ Mürsel Bayram ve Kaan Devecioğlu Hıristiyan Krallıklar Dönemi (350-1504) ................................................................. 65 Func Dönemi (1504-1821)......................................................................................... 69 Türkiye ve Mehdiye Dönemleri ................................................................................ 72 Darfur Sultanlığı’nın İstiklal Mücadelesi .................................................................. 75 Modern Sudan Diplomasisi ....................................................................................... 80 Güney Sudan ve Darfur Sorunlarının Etkisi ........................................................... 83 Batı Dünyası ile İlişkiler .............................................................................................. 86 Asya ve Avrasya Dünyası ile İlişkiler ........................................................................ 89 Orta Doğu Devletleri ile İlişkiler .............................................................................. 92 Komşularla İlişkiler ..................................................................................................... 96 5 SEVERUS'TAN SERRAC'A LİBYA DİPLOMASİSİ Tuğrul Oğuzhan Yılmaz Orta Çağ Libya Diplomasisi .................................................................................... 111 Modern Libya Diplomasisi ...................................................................................... 125 Kral İdris Dönemi ..................................................................................................... 128 Muammer Kaddafi Dönemi .................................................................................... 132 Mustafa Abdülcelil Dönemi..................................................................................... 140 Fayiz es-Serrac Dönemi............................................................................................ 144 Komşularla ve Diğer Afrika Devletleriyle İlişkiler ............................................... 146 HANNİBAL'DEN SAİD'E TUNUS DİPLOMASİSİ Osman Kağan Yücel Orta Çağ Tunus Diplomasisi ................................................................................... 183 Modern Tunus Diplomasisi ..................................................................................... 195 Fransız Sömürgesi Dönemi Tunus Diplomasisi ................................................... 199 Habib Burgiba Dönemi ............................................................................................ 203 Zeynel Abidin bin Ali dönemi................................................................................. 208 Munsif Merzuki dönemi ........................................................................................... 210 El-Beci Kaid es-Sibsi dönemi .................................................................................. 212 Kays Said Dönemi..................................................................................................... 213 Tunus’un Afrika Politikası ....................................................................................... 215 MASİNİSSA'DAN TEBBUN'A CEZAYİR DİPLOMASİSİ Mustafa Yasir Kurt İslam Dönemi ............................................................................................................ 226 Emevi-Abbasi Dönemi............................................................................................. 227 Rüstemi Devleti ......................................................................................................... 229 Fatımi Devleti ............................................................................................................ 231 Ziriler ........................................................................................................................... 232 6 Murabıt ve Muvahhid Devletleri ............................................................................. 234 Zeyyaniler (Abdülvadiler) ......................................................................................... 235 Osmanlı Dönemi ....................................................................................................... 238 Sömürge Dönemi ...................................................................................................... 247 İşgal Sonrasında Osmanlı-Cezayir İlişkileri ........................................................... 249 I. Dünya Savaşı’ndan Bağımsızlığa Uzanan Süreç................................................ 251 Bağımsızlık Savaşı Dönemi ...................................................................................... 254 Bağımsızlık Sonrası Cezayir Diplomasisi ............................................................... 260 I. İDRİS'TEN VI. MUHAMMED'E FAS DİPLOMASİSİ Hasan Aydın İslamiyet Dönemi ...................................................................................................... 290 İdrisîler (788-985) ...................................................................................................... 293 Murabıtlar (1056-1147) ............................................................................................. 295 Muhavvidler (1121-1269) ......................................................................................... 297 Merinîler (1196-1465) ............................................................................................... 299 Vattasîler (1472-1554) ............................................................................................... 302 Saadîler (1511-1659) .................................................................................................. 303 Filalîler (1631-1912) .................................................................................................. 306 Fransız ve İspanyol Himaye (Protektora) Dönemi .............................................. 309 Bağımsızlık ve Fas Diplomasisi ............................................................................... 315 V. Muhammed Dönemi ........................................................................................... 315 II. Hasan Dönemi ..................................................................................................... 317 VI. Muhammed Dönemi.......................................................................................... 329 Diğer Afrika Devletleri ile İlişkiler.......................................................................... 338 7 VÂLİ'DEN ĞÂLİ'YE BATI SAHRA DİPLOMASİSİ Mürsel Bayram Kavramsal Çerçeve: Diplomatik Ontoloji ............................................................. 360 SADC’ın Diplomatik Varlık Düzeyi ....................................................................... 362 Uluslararası ve Ulusötesi Örgütlerde SADC’ın Yeri ............................................ 365 SADC’ın Bölgesel Hâmileri: Cezayir ve Güney Afrika ....................................... 367 Orta Doğu’da SADC’ı Var Eden Siyasî Rekabetler ............................................. 371 ARÛSÎ'DEN GAZVÂNÎ'YE MORİTANYA DİPLOMASİSİ Mürsel Bayram Emirlikler Dönemi .................................................................................................... 387 Modern Moritanya Siyasetinin Gelişimi................................................................. 392 Muhtar Veled Daddah Dönemi (1960-1978) ........................................................ 395 Muhammed Hûna Veled Heydallah Dönemi (1980-1984) ................................. 405 Muaviye Veled Sidi Ahmed Taya Dönemi (1984-2005)...................................... 406 Muhammed Veled Abdulaziz Dönemi (2008-2019)............................................ 413 Muhammed Veled Gazvâni Dönemi (2019-…) ................................................... 418 8 I. İDRİS’TEN VI. MUHAMMED’E FAS DİPLOMASİSİ Hasan AYDIN Günümüzde Fas sınırları içerisinde yer alan bölgedeki insan varlığı oldukça eski bir tarihe kadar uzanmaktadır. Bilinen en eski insan kemiği Fas’ın kuzeybatısındaki Sela şehrinde keşfedilmiş olup, 300 bin yılı aşkın bir maziye sahip olduğu düşünülmektedir.626 Ülkenin kuzeydoğusundaki Ucda şehrindeki Taforalt köyü yakınlarında bulunan ve geçmişte bu bölgede yaşamış insanlara ait olduğu düşünülen delikli deniz kabukları ise 80 bin yılı geçen ömrüyle yeryüzünde keşfedilen en eski süs eşyaları hüviyetindedir.627 Böylesine köklü bir tarihe sahip olmasına rağmen, Fas’ın ilk sakinleri hakkındaki bilgiler hayli yetersizdir.  Bu çalışma sırasında kıymetli tavsiyelerini benden esirgemeyerek çalışmanın akışına katkıda bulunan Uluslararası Rabat Üniversitesi Tarih Bölümü doktora öğrencileri Burak YETİMOĞLU’na ve Halil KAYA’ya şükranlarımı sunuyorum.  Doktora Öğrencisi, Şangay Üniversitesi Küresel Çalışmalar Bölümü & İstanbul Medeniyet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, [email protected] 626 Pallab Ghosh, “First of our kind found in Morocco”, BBC News, 07.06.2017. 627 Abdeljalil Bouzouggar vd., “82,000-Year-Old Shell Beads from North Africa and Implications for the Origins Of Modern Human Behavior”, Proceedings of the National Academy of Sciences, Cilt 104, Sayı 24, 2007, s. 9964. 286