Symulacje komputerowe w naukach społecznych

nr 10 FELIETON  COLUMN Prof. dr hab. inż. Ryszard Tadeusiewicz AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Elektroniki i Inżynierii Biomedycznej Symulacje komputerowe w naukach społecznych Jako elektrycy jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że liczne procesy i systemy symulujemy komputerowo przed ich rzeczywistą realizacją. To samo na swoich „działkach” robią także inżynierowie innych specjalności. Natomiast w naukach społecznych to bynajmniej nie jest powszechnie przyjęte, chociaż zaczyna się już pojawiać jako nowość. Warto przyjrzeć się tej nowości, bo prędzej czy później symulacje zjawisk społecznych pojawią się jako składnik otoczenia naszych prac inżynierskich. W końcu to, co budujemy, powstaje – bezpośrednio lub pośrednio – na zamówienie społeczne! Używający symulacji socjologowie zajmują się procesami zachodzącymi na wielu poziomach społecznej rzeczywistości. Niektórzy skupiają się na właściwościach i zachowaniach pojedynczych jednostek, inni badają różnej wielkości grupy, organizacje czy zbiorowości, a jeszcze inni całe społeczności, kultury czy narodowości. Między poszczególnymi poziomami społecznego istnienia mogą zachodzić różne relacje. Funkcjonowanie grup społecznych, a więc wyższych poziomów, może być determinowane przez mechanizmy rządzące istnieniem społecznym na niższych poziomach, na przykład jednostkami ludzkimi. Z drugiej strony grupy społeczne mogą wywierać wpływ na jednostki, które należą do tych grup. W zależności od społecznego kontekstu, ludzkie zachowania mogą przybierać bardzo różne formy. To przy bliższym zbadaniu istna dżungla, o trudnych (niekiedy) do wykrycia przyczynach i o jeszcze trudniejszych do przewidzenia skutkach. Oczywiście socjologia jest ważną i rozwiniętą dziedziną naukową, w której zbudowano wiele bardzo głębokich i mądrych teorii. Jako inżynierowie wiemy jednak, że teoria dopiero wtedy może być traktowana jako wartościowa, gdy zostaną przeprowadzone testy sprawdzające jej wiarygodność i sprawczość (zdolność do skutecznych przewidywań). Tu przypomina się kabaretowy żart z czasów PRL. Na scenę wychodził zatroskany konferansjer i mówił: – Stwierdzono, że praktyka nie zgadza się z teorią! Na to wychodził uczony i mówił: – To trzeba zmienić teorię! Następnie pojawiał się działacz i mówił: – To trzeba zmienić praktykę! Ale wtedy wchodził polityk i oznajmiał twardo: – To trzeba zmienić, że „stwierdzono”! Jak widać, już wtedy troska o zgodność teorii z praktyką w naukach społecznych była przedmiotem zatroskania. Testowanie teorii czy potwierdzanie praw rządzących zachowaniami jednostek czy mniejszych grup nie przysparza naukowcom problemów, czego nie można jednak powiedzieć o tego typu rozważaniach w kontekście całych społeczeństw czy narodów. Przy badaniu najwyższych poziomów społecznej organizacji należałoby również uwzględnić wszystkie niższe poziomy, a więc wzajemne wpływy między jednostkami i grupami, grupami i większymi zbiorowościami, i tak dalej. Można się w tym naprawdę pogubić! Obecnie socjologowie odkryli, że najlepszym sposobem na poparcie teoretycznych założeń w badaniach nad społeczeństwami jest zastosowanie symulacji komputerowych. My to robimy od lat, ale dla przedstawicieli nauk humanistycznych jest to „ziemia obiecana”, do której uciążliwie zmierzają przez pustynię wywołaną głównie przez brak odpowiedniego przygotowania matematycznego. Każdy z nas ma w kolekcji swoich znajomych przynajmniej jedną koleżankę lub kolegę, który w szkole średniej był ogólnie mądry, błyskotliwy, kreatywny – ale matematyka mu „nie leżała”. Takie osoby wybierały zwykle studia humanistyczne, które kończyły z sukcesem. Ale ten brak matematycznych podstaw ujawniał się prędzej czy później boleśnie. W szczególności tworzenie wirtualnych modeli społeczeństw wraz z jednostkami oddziaływującymi na siebie wzajemnie wymaga elementów myślenia algorytmicznego. Dla tworzenia takich modeli często powstają interdyscyplinarne zespoły badawcze, składające się z socjologów (jako znających przedmiot modelowania i potrafiących wyciągać wnioski z wyników symulacji) oraz matematyków lub sprawnych użytkowników matematyki – w szczególności inżynierów. Takie zespoły potrafią tworzyć modele symulacyjne, które umożliwiają ŚLĄSKIE WIADOMOŚCI ELEKTRYCZNE  Rok XXV  Nr 6’2023 (150) 53 FELIETON  COLUMN obserwację grupowych konsekwencji interakcji jednostek oraz pozwalają na testowanie możliwości oddziaływania na te procesy. Takie modele pozwalają prześledzić, jak reguły rządzące całymi społeczeństwami są odzwierciedleniem zasad kierującymi poszczególnymi jednostkami. Z drugiej strony można też wykryć i prześledzić fakt, że większe grupy złożone z jednostek mogą mieć zupełnie inne, nowe właściwości, wcześniej niemożliwe do identyfikacji. Ważnym obszarem badań socjologicznych angażujących symulacje komputerowe są konflikty. Prowadzono symulacje, w których uwzględniono istnienie trzech rodzajów elementów:  rywalizacyjna współzależność – zakres, w którym interesy poszczególnych jednostek są niezgodne ze sobą,  rywalizacyjne zachowania – chwilowe zachowania jednostek, mające na celu uniemożliwienie innym jednostkom osiągnięcia celu,  rywalizacyjne orientacje – postawy leżące u podstaw rywalizacji, np. negatywne przekonania o innych czy niski poziom zaufania; orientacje rozwijają się w wolniejszym tempie niż zachowania rywalizacyjne. Badania te, chociaż bardzo uproszczone, pozwoliły wykryć czynniki, które konflikty nasilają oraz takie, które je łagodzą. Wyniki symulacji zdają się wskazywać, że istnieją dwa najistotniejsze czynniki wzmagające natężenie konfliktu: długość konfliktu oraz miejscowe natężenie rywalizacyjnej współzależności. Konflikt wzmocni się najbardziej w sytuacji, gdy rywalizacyjna współzależność będzie występować w konkretnej lokalizacji przez dłuższy czas. Gdy z kolei współzależność o podobnym natężeniu zaniknie w danym miejscu, a następnie pojawi się ponownie gdzieś indziej, to natężenie powstałego konfliktu będzie znacznie mniejsze; konflikt taki nie będzie miał wystarczająco dużo czasu, by istotnie wpłynąć na istniejące orientacje. Oprócz uzupełnienia teorii naukowej, wyniki powyższej symulacji mogą również stanowić podstawę do skuteczniejszego rozwiązywania konfliktów w świecie rzeczywistym. Symulacje komputerowe to najprawdopodobniej przyszłość nauk społecznych. Obserwujmy je uważnie, bo kierunki rozwoju techniki (każdej, także elektrycznej) wyznaczane są przez uwarunkowania społeczne, a symulacja umożliwia przewidzenie tego, co się zdarzy – zanim to zapuka do drzwi naszych biur projektowych, laboratoriów i fabryk. Dążmy do realizacji hasła: Elektryk mądry przed szkodą! Artykuł wpłynął do redakcji: 20 października 2023 r. FELIETON  COLUMN  nr 15 Tomasz E. Kołakowski Refleksje energetycznego malkontenta Czy Nowy Zielony Ład przyniesie uzdrowienie klimatu planety Ziemia? Obserwując od wielu lat dyskusje, polemiki czy zwyczajne awantury toczące się wśród zwolenników i przeciwników różnorodnych spostrzeżeń, teorii, a także poglądów, zauważyć można, że praktycznie nie istnieje taka konstatacja, jaka by miała samych zwolenników czy samych przeciwników. Pewnie jest to związane z naturą ludzi, czyli tym co w człowieku przyrodzone, instynktowne. Można w tym miejscu wspomnieć o starożytnym filozofie, Protagorasie z Abdery, żyjącym ponad 400 lat przed narodzeniem Chrystusa, który twierdził, że nie istnieje właściwe kryterium odróżniania prawdy od nieprawdy, a więc wszystko ma względny charakter. 54 Od dłuższego czasu na całym świecie trwają obserwacje zmieniających się zjawisk klimatycznych, którym towarzyszą dyskusje owocujące ogromną liczbą publikacji naukowych, a czasem pseudonaukowych, poświęcanych początkowo zjawisku ocieplania się klimatu na planecie Ziemia, a obecnie problemom zmian klimatycznych na planecie, na której żyje już od siedmiu do ośmiu miliardów ludzi. Uderzający jest przy tym fakt, że zdania na temat, czy rzeczywiście zmiany są skutkiem działalności ludzi czy też są naturalnymi zmianami cyklicznymi są podzielone. Na potwierdzenie przytoczyć można opinie prezentowane na ten temat. SILESIAN ELECTRICAL JOURNAL  Year XXV  No 6’2023 (150)