Kabouter Buttplug: kunstelite versus leken

Kabouter Buttplug: kunstelite versus leken Op basis van een discoursanalyse van verscheidene media (zowel AUTEURS Martin Zebracki & Mischa Dekker de openbare ruimte geparachuteerd. Naar aanleiding van het advies FOTOGRAFIE Maria Șalaru & Leo Roubos van de Internationale Beeldencollectie Rotterdam (IBC), kocht de ‘linkse’, ‘neutrale’ als ‘rechtse’ lokale en landelijke dagbladen en sociale media) en uitgebreide gesprekken met experts uit de wetenschaps- en beleidssector, omwonenden en passanten (zie Zebracki, 2012) bespreken we de verhitte publieke discussie rondom Santa Claus. Deze discussie illustreert een breed scala van opvattingen over de rol van kunst in de openbare ruimte en de heftige onenigheden waarmee dit gepaard kan gaan. Omzwervingen Het debat over Santa Claus is ruim tien jaar gaande en betreft niet slechts een discussie tussen de gemeente en een aantal bewoners. Santa Claus werd na vele omzwervingen uit het depot bevrijd en in gemeente in 2002 het beeld aan voor 280.000 euro. De toenmalige lokale coalitie van de PvdA, VVD en GroenLinks (1998-2002) had aan deze aankoop haar fiat gegeven. Santa Claus was van meet af aan bedoeld als publiek kunstwerk. McCarthy zelf was in eerste instantie verbaasd en vroeg zich af of zijn werk wel ‘kan’ in de openbare In elke stad worden openbare ruimten versierd door kunstwerken. Geen ander publiek kunstwerk is in de laatste decennia zo opzienbarend geweest als Santa Claus in Rotterdam. Welke ruimtelijke ideologie schuilt achter de door een ‘kunstelite’ bepaalde locatiekeuze en verzet hiertegen vanuit de ‘lekenbevolking’? En wat zeggen de publieke discoursen over de rol van kunst in de openbare ruimte? ruimte, waarop de IBC-commissie afdoend antwoordde: "this is Holland". Het variërende discours van de publieke discussie over de (on)geschiktheid van het werk voor de openbare ruimte suggereert verschillende wensen en mogelijkheden voor een plek voor het werk. Volgens ‘kunstkenners’ zou het op een vooraanstaande, commercieel getinte plek moeten staan, omdat de anticommerciële boodschap van het beeld daar het meest tot haar recht komt. Vanuit de bevolking en de raadsleden van CDA en Leefbaar Rotterdam klinkt De internationaal toonaangevende Amerikaanse kunstenaar Paul de mening dat het vanwege zijn beschouwde ontsierlijk- en onwel- McCarthy (1945) maakte Santa Claus in 2001 op verzoek van de voeglijkheid gesitueerd zou moeten zijn op een minder prominente stad Rotterdam. Het stadsbestuur wilde de bewoners en bezoekers plek in de openbare ruimte. Tevens zijn veel ‘non-kunstexperts’ van verrassen met dit zes meter hoge en ruim 4000 kilo zware bronzen mening dat het zelfs geheel uit het straatbeeld en in een depot zou beeld. De olijk kijkende kerstman houdt in zijn linkerhand een bel moeten verdwijnen. Bovendien uiten sommige bewoners dat het vast en in zijn rechterhand een gestileerde kerstboom, die veeleer nogal ‘Amerikaanse’ beeld moeilijk te rijmen is met de ‘Hollandse’ lijkt op een anaal seksattribuut. stad Rotterdam, waarbij vaak een tegenstelling gemaakt wordt tus- Vanaf de bekendmaking dat Santa Claus in de stad geplaatst zou sen de kerstman en sinterklaas. worden ontstond een hevig publiek debat in de lokale politiek, media en maatschappij. Velen vonden Santa Claus vanwege zijn seksuele connotaties ongepast voor de openbare ruimte. Het beeld werd allerminst met de mantel der liefde bedekt en verkreeg al snel de volksnaam Kabouter Buttplug. Santa Claus is door McCarthy bedoeld als aanklacht tegen het con- De kerstman was ook op zijn nieuwe plek geen lang leven beschoren sumentisme en de daarmee gepaard gaande tomeloze koopziekte. Kunstanalist Dick van Teilingen spreekt hierbij van ‘de bronzen De IBC-commissie en de gemeente wilden Santa Claus voor het koning van de instantbevrediging, een symbool van consumptiege- grote concert- en congresgebouw De Doelen plaatsen. Dat is uitein- not’. Het is de symboliek van de consumptiecultuur waaraan hij zijn delijk nooit gebeurd. Kunsthistoricus en IBC-lid Jan van Adrichem beeldtaal ontleend. Denk aan Hollywood, Disney en Coca Cola. Deze zei hierover: “In dit beeld zie je de botsing van de elite- en mas- laatste is de geestelijke vader van het vermaarde kerstidool. Door sacultuur, die je ook op het Doelenplein zelf ziet: de schouwburg de kunstwereld zijn McCarthy's sculpturen, installaties en performan- tegenover de patatkraam. Het beeld is een parafrase op de 19de- ces waarin seks(ualiteit), zelffoltering en tomatenketchup – zijnde eeuwse sculptuur van de burgerlijke elite, door het monumentale en ‘bloed’ van de consumptiemaatschappij – als thematische richtsnoer het brons, en tegelijk refereert het beeld aan de massacultuur: door fungeren, alom geprezen. de kerstman in tuinkabouteridioom en door de wat losse omgang 38 VARIA KABOUTER BUTTPLUG: KUNSTELITE VERSUS LEKEN AGORA 2012-5 Santa Claus op het Rotterdamse Eendrachtsplein. met een welbekend seksartikel. Het beeld is zo net zo complex als realiteit. De geassocieerde psychologie van Santa Claus was nogal het grote stadsleven zelf.” Niet alleen de betekenis van het beeld, negatief van aard, waarbij de seksuele ondertoon van dit kunstwerk maar ook de procedure van plaatsing en de conflicten die daarmee samen met de geldkwestie sterk in de publieke gedachtevorming gepaard gingen, illustreren deze botsing tussen elite- en massa- doorklonk. standpunten. Enkele CDA-lieden vonden het omstreden werk nogal onbetamelijk Positieve blik voor zo’n prominente plek in de openbare ruimte. Naar aanleiding Naast de vele negatieve sentimenten vanuit de bevolking weer- van het publieke ongenoegen debatteerde de gemeenteraad over schalde een meer positieve blik op het werk vooral uit de monden de toekomst van het beeld. Na drie jaar van debatavonden en van meer elitaire kunstliefhebbers en ‘experts’. Zij hadden de kri- politieke vergaderingen besloot de raad in 2005 – die vanaf 2002 tische blik van het beeld op de groeiende consumptiemaatschappij, tot 2006 werd gedomineerd door de coalitie van Leefbaar Rotter- uitgerekend op een plek waar het er toe doet, hoog in het vaandel dam, CDA en VVD – dat de ‘sekskabouter’ uit de openbare ruimte staan. Tevens konden beleidsmakers en politici bevrediging vinden moest worden geweerd. Zij verbande hem naar de binnenplaats in het feit dat het beeld een bijdrage levert aan de stadsmarketing- van Museum Boijmans van Beuningen, alwaar het beeld een gastvrij kreet ‘Rotterdam durft’. onthaal vond van toenmalig burgemeester Ivo Opstelten. McCarthy zelf vond ook dat het beeld niet thuishoort op een De kerstman was ook op zijn nieuwe plek geen lang leven bescho- achterafgelegen plaats, zoals het museumbinnenplein, maar alleen ren. Het museum verbouwde de binnenplaats in 2008 en het beeld tot zijn recht komt op een prominente plek in een druk winkelgebied moest letterlijk op de stoep van het museum staan. Een meerder- in de binnenstad. Een saillant politiek voorstel dat het weliswaar niet heid van de gemeenteraad drong in die tijd aan op een besluit over had gehaald, kwam van Anton Molenaar van Leefbaar Rotterdam. de plaatsing van Santa Claus in de openbare ruimte van Rotterdam: Hij vond Santa Claus niet geschikt voor een centrale plek op een “het wordt weer lente, de kabouter moet naar buiten”, grapte de plein. Volgens hem zou dan de helft van het publiek alleen maar SP-fractievoorzitter Theo Cornelissen. de kont van de kabouter zien. Dus het beeld zou volgens Molenaar In de openbare discussie over het kunstwerk drongen de opzettelijk ergens moeten worden geplaatst waar iedereen het van voren ziet. bedoelde ambigue symbolische interpretaties op de voorgrond. Molenaar stelde voor om Santa Claus om te dopen tot het Rot- Denk aan kerstboom/seksspeeltje, elite/massacultuur en illusie/ terdamse Vrijheidsbeeld en te plaatsten op de Wilhelminapier bij AGORA 2012-5 KABOUTER BUTTPLUG: KUNSTELITE VERSUS LEKEN VARIA 39 de voormalige Holland Amerika Lijn, symbool voor het Nederlandse (museumroute) van Rotterdam. Om deze reden had de Rotterdamse meerstromenland. cultuursocioloog Ton Bevers ter gelegenheid van de plaatsing van Een alternatief gemeentevoorstel was om het beeld in de Koop- Santa Claus het Eendrachtsplein omgedoopt tot het Tweedrachts- goot te plaatsen. Het werk was echter niet naar de smaak van vele plein: "Santa Claus staat op een punt waar kunst en commercie ondernemers. Maar niet alle ondernemers keerden zich tegen Santa elkaar kruisen en het dus een beetje schrijnt". Hij stelde bovendien Claus. De Ondernemersvereniging Nieuwe Binnenweg wilde koste dat het Tweedrachtsplein inhoudt dat "het debat tussen de profes- wat het kost voorkomen dat de kabouter de binnenstad of zelfs de sionals van de kunstwereld en het lekenpubliek zal doorgaan". De stad vaarwel zou wuiven. Deze vereniging veronderstelde namelijk discussie over wie bepaalt welk beeld waar in de openbare ruimte dat Santa Claus winkelend publiek zou aantrekken en de omzet van komt, manifesteerde zich eigenlijk in de tweestrijd tussen een elite winkeliers zodoende zou opstuwen. Hoewel het beeld een kritiek van kunstexperts en de bevolking. Raadsleden in de Rotterdamse is op de consumptiemaatschappij, eigende deze maatschappij dat politiek schaarden zich in beide kampen. beeld juist toe. De IBC-commissie sluit niet uit dat Santa Claus wordt verplaatst. Na een jarenlange en zeer intensieve lobby van de ondernemers- Reeds in 2007 speelde zij intern met het idee van een Buttplug- vereniging werd de sprookjesfiguur, die de mythe van de consump- stadstournee, waarbij niet werd geschroomd het Afrikaanderplein tiemaatschappij aan het daglicht moest brengen, in november 2008 voor de Kocatepe-moskee als tijdelijke standplaats te adviseren. “Als vervoerd van het Boijmans van Beuningen naar zijn huidige locatie bewoners weten dat een kunstwerk, hoe choquerend ook, slechts op het Eendrachtsplein. Het waren eigenlijk de initiatieven van tijdelijk logeert in hun wijk, dan maakt dat veel uit voor de accepta- winkeliers die de gemeenteraad overstag hadden laten gaan. tiegraad”, meent Dees Linders, hoofd van de IBC-adviescommissie. Maar dit kan dan wel worden opgevat als het doordrukken van een Discussieobject elitair standpunt over kunst, waarbij weinig wordt geluisterd naar Nu staat het beeld op een plek die kenners zien als een kruising ideeën die de bevolking heeft over de plaatsing van een kunstwerk. tussen de consumptie-as van de binnenstad en de culturele as Verhuizing van Santa Claus van het Boijmans naar het Eendrachtsplein (‘Free Santa’). 40 VARIA KABOUTER BUTTPLUG: KUNSTELITE VERSUS LEKEN AGORA 2012-5 Reflecties 1917. Tegenstanders bekritiseren voorstanders er vaak van de kritiek Het springt vooral in het oog dat het denken over de match tussen op de institutionele kunsttheorie niet serieus te nemen. De tegen- Santa Claus en zijn plek primair wordt gekleurd door het denken standers stellen dat een kleine ‘incestueuze’ en omhooggevallen over dit kunstwerk an sich, en nauwelijks door bredere ideeën over happy few beslissingen zou nemen die tegen de wil en de belangen de publieke ruimte, zoals bijvoorbeeld over de rol van pleinen in van de meeste mensen indruisen. Nederlandse steden. Discussies over de bevonden lelijkheid, onze- Het hoe en waarom van Santa Claus is bepaald niet voor eenieder delijkheid en kostbaarheid van Santa Claus karakteriseren het debat. klip-en-klaar. ”De kunstwereld zit nog altijd gevangen in een oude Dat daargelaten herkennen velen de boodschap van Santa Claus en practical joke van Marcel Duchamp [met andere woorden: de zien ze er tevens de grap van in, ook al is dat een doordenker. In het institutionele kunsttheorie] en de politiek zit gevangen in de mantra bijzonder zijn er uiteenlopende opvattingen over de gepastheid van van Thorbecke dat de overheid geen beoordelaar mag zijn van de een sterk seksueel getint beeld in het centrum van de stad. Aan de kunst”, aldus de schilder en kunstcriticus Lennaart Allan. ene kant zou het voorbijgangers (met name kinderen) kunnen storen De voornaamste ruimtelijke ideologie van de kunstelite voor het of zelfs schokken. Aan de andere kant rijst de vraag of dan ook plaatsen van Santa Claus in de openbare ruimte schuilt in de up bijvoorbeeld lingeriereclame zou moeten worden verboden. Of mag yours-boodschap van dit beeld tegen het groeiende consumentisme. dat dan weer wel vanwege de tijdelijkheid daarvan? Santa Claus is niet voor niets uiteindelijk geplaatst op een plek waar de massacultuur en de cultuur van de kunstelite elkaar kruisen. Het Toeristen laten zich met Santa Claus fotograferen bijkomende achterliggende idee is dat kunst een generator zou moeten zijn van publieke discussie en kritiek zou vormen op de status-quo. Sommige toeschouwers begrijpen dit kunstwerk als een ontsnapt veredeld museaal object en anderen spreken een grote Het publieke debat over Santa Claus illustreert en verkent de alge- waardering uit over het beeld. Dat diverse personen en partijen mene rol van kunst in de buitenruimte. Er zijn meningsverschillen in tegenspraak met elkaar zijn, maakt eens te meer duidelijk dat over wat wel of geen succesvolle kunstwerken op bepaalde open- McCarthy’s doelstelling om een publieke discussie te ontketenen bare plekken zouden zijn en wat goede criteria zijn om te bepalen of zonder twijfel succesvol is. Het beeld van een elite in strijd met het een beeld ‘succesvol’ is. volk is niet de enige manier om naar deze discussie te kijken, maar Voorstanders van Santa Claus benadrukken vooral de exemplarische ze geeft in ieder geval veel begrip over de ‘Buttplugeriaanse’ zaak, landmarkfunctie van het beeld. Zo zou het een ‘Petruseffect’ in de die volstrekt geen niemendalletje is. hand werken (de voet van Petrus’ devotiebeeld wordt al eeuwenlang gekust en is daardoor afgesleten). Voornamelijk veel internationale Martin Zebracki ([email protected]) is als postdoctoraal toeristen laten zich de hele dag door aan en op de voet van de onderzoeker verbonden aan de Cultural Geography Group van kabouter fotograferen. Dit heeft ertoe geleid dat omliggende Wageningen Universiteit, en redacteur van AGORA. Mischa winkeliers Kabouter Buttplug hebben omarmd, omdat bezichtigers Dekker ([email protected]) is Research Master Student van het tegen de consumptie gerichte beeld ironisch genoeg geld in Social Science (Universiteit van Amsterdam) en Philosophy de la brengen. (Universiteit Utrecht). Bewoners vinden het vooral belangrijk dat lokaal beleid aan hen een gevoel van betrokkenheid geeft. Dat houdt dan niet in dat zij bij- Literatuurselectie voorbeeld de kunstenaar en vorm en kleur van het kunstwerk kiezen Bevers, T. (2008) Lezing Ton Bevers: Santa Claus op Zijn Bestem- op een inspraakavond, maar dat zij door het lokale bestuur worden ming, 28 november 2008. geïnformeerd en meegenomen in de besluitvorming van a tot z. ‘De Affaire Buttplug’. Volkskrant, 22 september 2005. De uiteenlopende zienswijzen over Santa Claus hebben een Dickie, G. (1974) Art and the Aesthetic: An Institutional Analysis. versplinterd en besluiteloos politiek en maatschappelijk landschap Ithaca, NY: Cornell University Press. gevormd. Er ontstond moeheid over het schuilevinkje van de kabou- Internationale Beeldencollectie Rotterdam (2006) From Zadkine to ter. Raadsleden, journalisten en de bevolking die zich mengden in McCarthy. A Guide to the Rotterdam International Sculpture Col- de publieke discussie, hadden vooral kritiek op de teruggetrokken lection. Rotterdam: Stichting Centrum Beeldende Kunst. wijze waarop een elitaire kunstcommissie naar kunst kijkt en hoe ze ‘Lennaart Allan/We Laten Ons Niet Langer voor de Gek Houden’. kunstwerken doordrukt en in de openbare ruimte te ‘vondeling’ legt. Trouw, 12 februari 2006. Deze kritiek was zowel specifiek gericht op Santa Claus als publieke Molenaar, A. (2008) Een Kabouter als Vrijheidsbeeld. Rotterdam: kunst in het algemeen. Leefbaar Rotterdam. Dit houdt dan ook een kritiek in op wat de filosoof George Dickie ‘Sekskabouter Splijt Rotterdam’. Volkskrant, 26 februari 2003. de ‘institutionele kunsttheorie’ noemt. Volgens deze theorie wordt Zebracki, M. (2012) Engaging Geographies of Public Art: Indwellers, een object kunst, omdat het autoritaire machtsapparaat zoals een the ‘Butt Plug Gnome’ and Their Locale. Social & Cultural Geo- kunstcommissie dat object nu eenmaal als kunstwerk ziet. Denk aan graphy (13)7: 735-758. Marcel Duchamps urinoir (Fontaine, gesigneerd met R. Mutt) uit AGORA 2012-5 KABOUTER BUTTPLUG: KUNSTELITE VERSUS LEKEN VARIA 41