Aksjologia Konstytucji RP w postulatach Episkopatu Polski

SEMINARE 25 * 2008 * s. 159-172 PAWEŁ SOBCZYK UKSW, Warszawa AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP W POSTULATACH EPISKOPATU POLSKI 1. ZAGADNIENIA WPROWADZAJ CE Dziesi ta rocznica uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej z dnia 2 kwietnia 1997 roku stała si okazj do zorganizowania licznych konferencji naukowych, sympozjów i odczytów oraz przyczyniła si do opublikowania artykułów po wi conych jej obowi zywaniu, zmianom w ustawodawstwie zwykłym, do których si przyczyniła, oraz znaczeniu Konstytucji w kontek cie przyszłego zatwierdzenia i wej cia w ycie Traktatu Konstytucyjnego Unii Europejskiej. Rocznica Konstytucji RP zbiegła si w czasie z kampani wyborcz , podczas której wielokrotnie podejmowano kwesti koniecznych zmian w Ustawie zasadniczej, dotycz cych nie tylko zagadnie ustrojowych, ale tak e praw człowieka oraz aksjologii, w tym prawnej ochrony ludzkiego ycia od pocz cia do naturalnej mierci. W czasie dziesi ciu lat obowi zywania Konstytucji niezmiernie rzadko podejmowano refleksj na temat warto ci, na których opiera si konstytucyjny ustrój Pa stwa Polskiego. Czyniono to zazwyczaj niejako przy okazji, w opracowaniach po wi conych analizie przepisów konstytucyjnych in completo lub w podr cznikach prawa konstytucyjnego. Nale y zatem niezwykle pozytywnie odnie si do opublikowania artykułu Z. Stawrowskiego Aksjologia i duch Konstytucji III Rzeczypospolitej w Przegl dzie Sejmowym1. W literaturze przedmiotu brak jednak nadal kompleksowego opracowania po wi conego aksjologii Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, mimo i autorzy tej miary co J. H. H. Weiler wskazuj preambuł Konstytucji RP jako wzór dla 1 Z. Stawrowski, Aksjologia i duch Konstytucji III Rzeczypospolitej, „Przegl d Sejmowy” nr 4 (81) / 2007, s. 49-64. 160 PAWEŁ SOBCZYK twórców preambuły Konstytucji Unii Europejskiej2. Nie ma tak e opracowania, po wi conego debacie konstytucyjnej na temat aksjologii, poprzedzaj cej uchwalenie Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku. Przedmiotem niniejszego opracowania jest prezentacja i analiza postulatów Episkopatu Polski w sprawie aksjologii Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zgłaszanych w formie oficjalnych stanowisk, listów do wiernych oraz komunikatów z zebra plenarnych Konferencji Episkopatu Polski i posiedze Rady Stałej. W opracowaniu, ze wzgl du na jego ramy i zało enia metodologiczne, nie uwzgl dniono działalno ci Zespołu Episkopatu ds. Konstytucji, wyst pie Przedstawiciela Episkopatu podczas posiedze Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego oraz bardzo licznych wypowiedzi hierarchii i wiernych Ko cioła Katolickiego. Episkopat Polski zgłaszał swoje postulaty dotycz ce aksjologii oraz wolno ci religijnej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1989-1997, kiedy trwały prace nad Ustaw zasadnicz . Prace te mo na podzieli na dwa zasadnicze etapy. Pierwszy etap prac nad now Konstytucj trwał od 1989 do 1993 roku. W publicznym dialogu na temat zało e nowej Ustawy zasadniczej uczestniczyły Komisje Konstytucyjne Sejmu i Senatu, partie polityczne, rodowiska naukowe oraz osoby prywatne, wypracowuj c i zgłaszaj c projekty. Drugi etap prac nad now Konstytucj (1994-1997) ukazuje zmiany, jakie zostały wprowadzone do jednolitego tekstu Projektu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez Komisj Konstytucyjn Zgromadzenia Narodowego i Zgromadzenie Narodowe w okresie od pierwszego czytania siedmiu projektów zło onych Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, które odbyło si w dniach 21-23 wrze nia 1994 r., do dnia 2 kwietnia 1997 r., kiedy została uchwalona Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Na wst pie rozwa a dotycz cych aksjologii Konstytucji RP w postulatach Episkopatu Polski trzeba zaznaczy , i aksjologiczne podstawy konstytucji jako nadrz dnego ródła prawa stanowionego s zazwyczaj formułowane w preambule, czyli w uroczystym wst pie, „w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe warto ci itp. Odczyta z niej niejednokrotnie mo na, jaka była ratio legis danego aktu normatywnego”3. Ponadto celem preambuły jest „wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, umieszczenie jej w tle tradycji ustrojowej danego pa stwa i wydarze , które towarzyszyły przyjmowaniu konstytucji”4. W ten sposób preambuła czyli wst p wyra a konstytucyjn to samo pa stwa, stanowi c jedn z pomocy w odnalezieniu systemu warto ci, na których to samo pa stwa si 2 J. H. H. Weiler, Chrze cija ska Europa. Konstytucyjny imperializm czy wielokulturowo ?, tłum. W. Michera, Pozna 2003, s. 42. 3 T. Stawecki, P. Winczorek, Wst p do prawoznawstwa, Warszawa 1999, s. 114. 4 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 42. AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP 161 opiera5. Pomimo istniej cego niew tpliwie w teorii prawa sporu dotycz cego normatywnego charakteru preambuły, nale y stwierdzi , i postanowienia preambuły s wykorzystywane w procesie wykładni prawa. Inaczej mówi c, preambuły zawieraj wskazówki, których organy stosuj ce prawo nie mog ignorowa w toku stosowania i interpretacji danego aktu normatywnego6. Oddzieln sporn kwesti jest mo liwo traktowania preambuły jako bezpo redniego ródła zasad prawnych i zwykłych norm prawnych. Zdaniem L. Morawskiego preambuł mo na traktowa jako bezpo rednie ródło zasad prawnych i zwykłych norm prawnych skoro np. Trybunał Konstytucyjny powołuje si niekiedy na zasady prawne, które w ogóle nie s explicite sformułowane w tek cie prawnym7. Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. wskazuje na doniosłe znaczenie reform rozpocz tych w 1989 r., odwołuje si do tysi cletnich dziejów narodu i pa stwa, nawi zuje do ró norodnych form walki o odzyskanie niepodległego bytu pa stwowego, zawiera negatywn ocen praktyki łamania praw i wolno ci obywatelskich w czasach Polski Ludowej, a tak e elementy aksjologiczne, które b d przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniu8. Zaznaczy jednocze nie nale y, i tre preambuły nie wyczerpuje poj cia aksjologia konstytucji. Zasady naczelne ustroju konstytucyjnego, zasady, na których opiera si status jednostki w pa stwie, oraz poszczególne wolno ci i prawa człowieka i obywatela zagwarantowane w Konstytucji RP wiadcz o warto ciach istotnych dla ustrojodawcy. Dlatego te w opracowaniu uwzgl dnione zostan powy sze kwestie. 2. STANOWISKO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI W SPRAWIE ZAŁO E AKSJOLOGICZNYCH NOWEJ KONSTYTUCJI [Z DNIA 16 CZERWCA 1990 R.] W ród wypowiedzi Konferencji Episkopatu Polski na temat zało e aksjologicznych oraz wolno ci religijnej w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym w przyszłej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, szczególne miejsce zajmuje „Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie zało e aksjologicznych nowej Konstytucji” z dnia 16 czerwca 1990 roku, b d ce odpowiedzi na ankiet konstytucyjn Senatu I kadencji. Stanowisko Episkopatu Polski nie było projektem konstytucji, zawierało natomiast najwa niejsze postulaty i uwagi Ko cioła Katolickiego dotycz ce przyszłej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Odnosiły si one do nast puj cych kwestii: „1. Warto ci podstawowe Konstytucji, 2. Normatywny charakter Konstytucji, 3. Katalog praw przyrodzonych, 4. Pa stwo 5 Por. tam e, s. 42. Por. L. Morawski, Wst p do prawoznawstwa, Toru 2000, s. 135. 7 Por. tam e, s. 135-136. 8 Por. M. Kallas, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1999. 6 162 PAWEŁ SOBCZYK a Ko ciół katolicki”9. Wskazuj c na warto ci podstawowe, autorzy „Stanowiska” odwołali si do przemówienia papie a Jana Pawła II wygłoszonego na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1979 r. Papie stwierdził m.in., i „posiada wła ciw sobie racj bytu cała działalno polityczna wewn trzpa stwowa czy mi dzynarodowa, która – w ostatecznej analizie – jest z człowieka, przez człowieka i dla człowieka”10. W zwi zku z tym – stwierdza Konferencja Episkopatu Polski – „stosunek mi dzy jednostk a pa stwem ma fundamentalne znaczenie dla ycia i rozwoju ka dej osoby, jak i całej zbiorowoci. Warto ci pierwotn w tej relacji jest człowiek, a pa stwo, podobnie jak inne instytucje, ma tworzy ramy dla spełnienia przez człowieka jego przymiotów, realizacji jego przyrodzonych praw”11. Zgodnie z tre ci prezentowanego „Stanowiska” nie tylko człowiek jest podmiotem praw przyrodzonych, lecz tak e wspólnoty ludzi, w tym wspólnota obywateli pa stwa. Trzeba jednak pami ta , i podstaw praw wspólnot s prawa konkretnych osób12. Zdaniem autorów „Stanowiska”, w tek cie przyszłej Konstytucji RP powinny by przywołane warto ci najcenniejsze dla narodu polskiego, współtworz ce jego histori i los oraz ci le zwi zane z dziejami ewangelizacji społecze stwa. Nale do nich „umiłowanie wolno ci, gotowo do po wi ce w imi jej zachowania i obrony, honor, tolerancja, solidarno społeczna i narodowa”13. Postulat legitymizacji Konstytucji w systemie warto ci zakorzenionych w kulturze narodu, a jednocze nie podkre lenie historycznej wi zi istniej cej mi dzy kultur a systemem warto ci, sprawiło, i dokument wywołał dyskusj na temat domniemanej próby narzucenia przez Episkopat Polski ustrojodawcy okrelonego systemu warto ci chrze cija skich koliduj cego z warto ciami ogólnoludzkimi. Słusznie zauwa a J. Krukowski, i wysuni ty przez autorów „Stanowiska” „postulat aksjologii prawa jest elementarnym wymogiem autentycznej demokracji. Ka de pa stwo demokratyczne opiera si na okre lonej aksjologii. Wa ne jest, aby aksjologia ta nie była narzucona przez ideologów, lecz miała swój nieformalny zapis w kulturze narodu. A wła nie kultura narodu polskiego jest zakorzeniona w systemie warto ci chrze cija skich”14. Problem interpretacyjny polegał na zredukowaniu warto ci chrze cija skich wył cznie do warto ci religijnych oraz na przeciwstawieniu systemu warto ci 9 Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie zało e aksjologicznych nowej Konstytucji, Sekretariat Episkopatu Polski w Warszawie, SEP-0210-1, s. 1-6. 10 Jan Paweł II, Allocutio [Palatium deinde adriit Nationum Unitarum; in quod ingressus, allocutionem habuit ad earundem Nationum Legatos, 2 X 1979], AAS 71 (1979), s. 1147. 11 Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski..., s. 1. 12 Por. tam e, s. 2. Por. tak e F. J. Mazurek, Godno osoby ludzkiej podstaw praw człowieka, Lublin 2001, s. 172. 13 Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski..., s. 2. 14 J. Krukowski, Ko ciół i Pa stwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993, s. 245. AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP 163 chrze cija skich prawom człowieka. Oczywistym jest, i nie mo na warto ci chrze cija skich uto samia li tylko z warto ciami religijnymi, podobnie jak nie mo na przeciwstawi systemu warto ci chrze cija skich systemowi warto ci ogólnoludzkich. W przypadku uniwersalnych warto ci chrze cija skich, niezwykle istotn spraw jest ich hierarchia. „W praktyce konstytucyjnej – pisze J. Krukowski – chodzi o wła ciwe uj cie relacji mi dzy takimi podstawowymi wartociami, jakimi s : człowiek i pa stwo. System warto ci chrze cija skich na pierwszym miejscu stawia człowieka jako istot wyposa on w godno osoby ludzkiej, b d cej ródłem niezbywalnych praw człowieka”15. A zatem autorzy „Stanowiska” podkre laj w nim „oparcie prawa na aksjologii, maj cej swoje ródło w etyce narodu, uszanowanie przyrodzonej godno ci, jak równie okre lenie wła ciwej hierarchii warto ci w relacji pa stwo – obywatel”16. 3. PROJEKT ZAPISU DO KONSTYTUCJI [Z DNIA 6 LIPCA 1990 R.] „Projekt zapisu do Konstytucji”, wydany przez Sekretariat Episkopatu Polski 6 lipca 1990 r., zawiera propozycje przepisów konstytucyjnych w sprawie ochrony ycia, wychowania dzieci oraz wolno ci sumienia i wyznania17. 18 kwietnia 1990 r. bp Alojzy Orszulik uczestniczył w posiedzeniu Komisji Konstytucyjnej Senatu. W swoim wyst pieniu Sekretarz Episkopatu postulował usuni cie z Konstytucji zapisów dotycz cych rozdziału Pa stwa i Ko cioła18. Jednocze nie uzgodniono, e „zapis w zasadach naczelnych na temat stosunku pa stwa i Ko cioła powinien uwzgl dnia sformułowania zawarte w konstytucji soborowej Gaudium et spes”19. W odró nieniu od „Stanowiska Konferencji Episkopatu Polski w sprawie zało e aksjologicznych nowej Konstytucji”, przekazanego Komisji Konstytucyjnej Senatu I kadencji, „Projekt” zawierał konkretne propozycje przepisów konstytucyjnych. W kwestii ochrony ycia Sekretariat Episkopatu proponował, aby zapisa w przyszłej Konstytucji Rzeczypospolitej, i „1. Ka da osoba ludzka ma naturalne prawo do ycia i podlega ochronie ustawowej od momentu pocz cia. 2. Niko- 15 Tam e, s. 245-246. P. A. Leszczy ski, Zagadnienia wyznaniowe w Konstytucji RP, Wydawnictwo Naukowe Semper, s. 22. 17 Projekt zapisu do Konstytucji, Sekretariat Episkopatu Polski w Warszawie, Zał. Nr 1 do SEP0210-B11(18), s. 1. „Projekt zapisu do Konstytucji” został przesłany przez Sekretarza Episkopatu Polski bpa Alojzego Orszulika do Przewodnicz cej Podkomisji Sejmowej Konstytucyjnej H. Suchockiej „zgodnie z pro b ”. 18 Por. R. Chru ciak, W. Osiaty ski, Tworzenie konstytucji w Polsce w latach 1989-1997, Warszawa 2001, s. 46. 19 Tam e, s. 46. 16 164 PAWEŁ SOBCZYK go nie mo na kara mierci ”20. Przepisy zaproponowane przez Sekretariat Episkopatu w sprawie wychowania dzieci pozostaj w cisłym zwi zku z kwestiami wyznaniowymi, autorzy „Projektu” proponuj bowiem nast puj ce zapisy: „1. Rodzice maj prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami. 2. Pa stwo gwarantuje rodzicom prawo do pobierania przez ich dzieci nauki religii w szkołach stosownie do ich wyznania”21. A zatem z uprawnieniem rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami jest korelatywnie zwi zany obowi zek pa stwa do zagwarantowania rodzicom oraz ich dzieciom prawa do pobierania nauki religii. Fakt, i prezentowane postulaty konstytucyjne zostały zgłoszone przez Sekretariat Episkopatu, nie umniejszał zasady poszanowania pluralizmu religijnego. Gwarancje religijnego wychowania dzieci przez rodziców zapewnione przez Pa stwo zakładaj bowiem pobieranie nauki religii w szkołach „stosownie do ich wyznania”, co oznacza, i to nie Pa stwo czy szkoła decyduje, jakiego wyznania nauk religii b dzie pobierało dziecko, ale rodzice. 4. LIST EPISKOPATU POLSKI W SPRAWIE KONSTYTUCJI. DO WIERNYCH KOCIOŁA I WSZYSTKICH LUDZI DOBREJ WOLI [Z DNIA 22 PA DZIERNIKA 1994 R.] Kolejnym głosem polskich biskupów wypowiedzianym w sprawie Konstytucji był „List Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji. Do wiernych Ko cioła i wszystkich ludzi dobrej woli” wypracowany podczas 272 Konferencji Episkopatu Polski, podpisany 22 pa dziernika 1994 r. w Niepokalanowie22. Autorzy „Li20 Projekt zapisu do Konstytucji…, s. 1. Tam e, s. 1. 22 Zanim powstał List Episkopatu Polski z 22 pa dziernika 1994 r., Sekretarz Konferencji Episkopatu Polski bp Tadeusz Pieronek w artykule opublikowanym w Biuletynie KAI pisał m.in.: „Na samym wst pie nale y stwierdzi z całym naciskiem, e Ko ciół katolicki nie opowiada si za Polsk jako pa stwem konfesyjnym, nie chce te , by konstytucja Rzeczypospolitej dawała mu, czy te katolikom, jakiekolwiek przywileje, stawiaj c inne wyznania lub ludzi niewierz cych w gorszej sytuacji prawnej.” W innym miejscu, komentuj c art. 82 ust. 2 Konstytucji RP dotycz cy oddzielenia Ko cioła od Pa stwa, cytowany autor napisał: „Przede wszystkim Ko cioła katolickiego nie trzeba oddziela od pa stwa, poniewa ze swej natury s to wspólnoty ró ne, a wi c od siebie oddzielone. W tym kontek cie nie mo na protestowa przeciwko realiom, lecz co najwy ej przeciwko brakowi logiki. Je li bowiem Konstytucja deklaruje, e pa stwo to nie Ko ciół, to po prostu stwierdza rzecz oczywist ; je eli natomiast „oddziela” Ko ciół od pa stwa, to sprawia wra enie, e Kociół był cz ci pa stwa. Traktowanie Ko cioła jako cz ci pa stwa jest zrozumiałe tylko w uj ciu marksistowskim lub innego pochodzenia, uznaj cego Ko ciół za zwi zek religijny istniej cy dzi ki pa stwu, rz dzony jego prawami i podlegaj cy rozwi zaniu na skutek woli pa stwa. Propozycja dotycz ca innego zapisu konstytucyjnego stosunku pa stwa do Ko cioła jest podyktowana now wiadomo ci Ko cioła, wyra on w dokumentach Soboru Watyka skiego II, zwłaszcza w konstytucji pastoralnej Gaudium et spes o Ko ciele w wiecie współczesnym...”. T. Pieronek, Katolickie postulaty konstytucyjne, „Biuletyn KAI” nr 71 z 26 lipca 1994 r., s. 18-19. 21 AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP 165 stu” podkre laj , e Konstytucja jest aktem normatywnym, który zawiera nie tylko rozwi zania polityczne, ale tak e zasady dotycz ce ycia społecznego. Ustawa zasadnicza – zdaniem biskupów – to „niezb dny warunek stworzenia trwałych i demokratycznych struktur pa stwa”23. „Okre la ona sposoby realizacji dobra wspólnego, za które Ko ciół czuje si współodpowiedzialny”24. Współodpowiedzialno Ko cioła wyra a si nie w proponowaniu szczegółowych rozwi za konstytucyjnych lub sugerowaniu rozstrzygni ci le politycznych, ale w prawie i obowi zku troski o zasady moralne ycia publicznego oraz o warto ci, które b d kształtowa postawy milionów ludzi. Prawo i obowi zek Ko cioła, o którym mowa, nale y do istoty misji Ko cioła, któr w Polsce wypełnia on od zarania swych dziejów, głosz c prawd o rozumnej naturze człowieka, jego godno ci i powołaniu. Biskupi podkre lili, przywołuj c słowa Encykliki Redemptoris missio 39: „Ko ciół proponuje. Niczego nie narzuca. Zwraca si do człowieka w pełnym poszanowaniu jego wolno ci”25, i temu zadaniu Kociół pragnie pozosta wierny tak e w obecnej sytuacji Polski. W zwi zku z trwaj cymi dyskusjami, autorzy „Listu” wypowiedzieli si na temat problemu zagwarantowania osobie ludzkiej prawa do ycia. Podkre lili stanowczo, i „Człowiek, jedyna istota, któr Bóg stworzył dla niej samej, ma prawo do ochrony swego ycia od chwili pocz cia do naturalnej mierci”26. Znaczenie prawa do ycia trudno przeceni . W przypadku, gdy odmawia si człowiekowi prawa do ycia, kwestionuje si w ten sposób jego pozostałe prawa lub przynajmniej prowadzi si do ich ograniczenia. A zatem prawo do ycia stanowi podstaw wszystkich praw i fundament demokracji. Ze wzgl du na fakt, i człowiek jest istot społeczn , w Ustawie zasadniczej powinny znale si zapisy gwarantuj ce ochron i wsparcie rodziny, która – zgodnie z nauczaniem Ko cioła – jest pierwsz i podstawow wspólnot , w której człowiek przychodzi na wiat i si formuje. Konstytucja powinna te chroni mał e stwo, które jest trwałym zwi zkiem kobiety i m czyzny, a tak e otacza opiek macierzy stwo, umo liwia rodzicom wychowanie dzieci zgodnie z ich przekonaniami oraz zapewnia nauczanie dzieci zgodnie z wol rodziców27. W zwi zku z zachodz cymi w naszym kraju przemianami i konieczno ci rozwijania nowej wizji Pa stwa, istnieje konieczno kształtowania wiadomo ci społecznej opartej na zasadach pomocniczo ci i solidarno ci. Kardynałowie, ar- 23 List Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji. Do wiernych Ko cioła i wszystkich ludzi dobrej woli, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) nr 12 (168) / 1994, s. 48. 24 List Episkopatu Polski..., s. 48. 25 Jan Paweł II, Litterae encyclicae Redemptoris missio, 7 XII 1990, AAS 83 (1991), 39. Tekst polski: Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio, w: Encykliki Ojca wi tego Jana Pawła II, Kraków 2005, s. 509-616. 26 Tam e, s. 49. 27 Por. List Episkopatu Polski..., s. 49. 166 PAWEŁ SOBCZYK cybiskupi i biskupi polscy przypomnieli nauczanie Ko cioła dotycz ce tych zasad. Zgodnie z zasad pomocniczo ci, „społeczno wy szego rz du powinna wspiera działania społeczno ci ni szego rz du, nie pozbawiaj c jej mo liwo ci realizacji wła ciwych jej zada ”28. Zasada solidarno ci natomiast „okre la mocn i trwał wol anga owania si na rzecz dobra wspólnego w duchu wzajemnej odpowiedzialno ci za całe społecze stwo”29. W nr 7 i 8 omawianego „Listu” Episkopat Polski wskazał na godno osoby ludzkiej jako najwy sz warto porz dku doczesnego. W Konstytucji powinna bowiem znale si gwarancja nienaruszalno ci godno ci człowieka inspirowana trosk o jego rozwój moralny. Autorzy „Listu” wspomnieli tak e bardzo krótko o konieczno ci odwołania si w Konstytucji do Boga jako Stwórcy wszelkiego ładu, poniewa – ich zdaniem – prawo Bo e zapisane w ludzkim sumieniu ma charakter nadrz dny w stosunku do stanowionych praw ludzkich. Polski ustrojodawca powinien nawi za do konstytucji wielu demokratycznych pa stw, które w swoich konstytucjach zawieraj tego typu zapisy. 5. KOMUNIKAT Z 275 KONFERENCJI PLENARNEJ EPISKOPATU POLSKI [Z DNIA 16-18 MARCA 1995 R.] Konferencja Episkopatu Polski wypowiedziała si na temat przyszłej Konstytucji RP w Komunikacie z 275 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, która obradowała w dniach 16-18 marca 1995 r. w Warszawie. Kardynałowie, arcybiskupi i biskupi polscy podtrzymali swoje stanowisko zawarte w „Li cie Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji” z 22 pa dziernika 1994 r. Zwrócili uwag na to, e podstaw Konstytucji powinny stanowi trwałe warto ci moralne zakorzenione w historii i tradycji narodu „w wi kszo ci wierz cego i od dziesi ciu wieków yj cego Ewangeli . Dlatego powstaje postulat odwołania si w preambule Ustawy Zasadniczej do Boga jako Najwy szego Autorytetu i ostatecznego Gwaranta wszelkich praw ludzkich”30. Autorzy komunikatu postulowali tak e zapisanie w Konstytucji nienaruszalnej godno ci człowieka. Zapis taki byłby wyrazem troski o ycie chronione od chwili pocz cia, a tak e wyra ałby pragnienie zapewnienia wszechstronnego 28 Tam e, s. 49. Por. tak e Jan Paweł II, Litterae encyclicae Sollicitudo rei socialis, 30 XII 1987, AAS 80 (1988), 38. Tekst polski: Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis, w: Encykliki Ojca wi tego Jana Pawła II, Kraków 2005, s. 433-508. 29 List Episkopatu Polski..., s. 49. 30 Komunikat z 275 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) nr 5 (173) / 1995, s. 47. AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP rozwoju, troski o poziom duchowy i materialny oraz o wolno ka, w tym tak e o wolno religijn 31. 167 ka dego człowie- 6. STANOWISKO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI W SPRAWIE KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ [Z 284 KONFERENCJI PLENARNEJ EPISKOPATU POLSKI] Biskupi zebrani na 284 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski wypowiedzieli si w sprawie Konstytucji, przypominaj c słowa napisane w „Li cie Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji” z 22 pa dziernika 1994 r.: „Nie jest naszym zamiarem proponowanie szczegółowych rozwi za konstytucyjnych lub sugerowanie rozstrzygni ci le politycznych. Jako biskupi i obywatele mamy jednak prawo troszczy si o zasady moralne ycia publicznego oraz warto ci, które b d kształtowa postawy milionów ludzi”32. Jednoznacznie opowiedzieli si „za odwołaniem si do Boga w Konstytucji, poniewa dla ludzi wierz cych Bóg jest ostatecznym uzasadnieniem norm moralnych i ładu społecznego, a dla wszystkich gwarantem godno ci osoby ludzkiej i jej niezbywalnych praw”33. Uznaj c Konstytucj za ustaw zasadnicz w Pa stwie, autorzy „Stanowiska” zwrócili uwag na fakt, i Konstytucja powinna broni ycia osoby ludzkiej jako pierwszej, podstawowej i niezbywalnej warto ci. Podkre lili przy tym, i prawo do ycia jest prawem przyrodzonym, a nie prawem pochodz cym z nadania władzy pa stwowej. W zwi zku z realnym zagro eniem przyj cia przez Komisj Konstytucyjn Zgromadzenia Narodowego, a nast pnie Zgromadzenie Narodowe, Konstytucji, która legalizowałaby zabijanie nie narodzonych lub eutanazj , Biskupi podkre lili, i „nie zwalnia to nikogo od zachowywania prawa moralnego, które domaga si ochrony ycia w ka dym indywidualnym przypadku”34. Kolejnym zagadnieniem, podj tym przez Biskupów w omawianym „Stanowisku”, były konstytucyjne gwarancje praw rodziny i rodziców. Episkopat Polski przypomniał, i rodzina nie jest wymysłem ludzkim lecz jej istnienie wynika z porz dku natury. „Tylko rodzina trwała i monogamiczna, b d ca zwi zkiem m czyzny i kobiety, zapewnia opiek i wychowanie potomstwa, które ma do takiej opieki przyrodzone prawo”35. Postulaty zrównania wolnych zwi zków z mał e stwem, w tym zwi zków osób tej samej płci, uzna nale y za sprzeczne z fundamentalnym prawem Bo ym. Rodzicom – z mocy prawa naturalnego – 31 Por. tam e, s. 47. List Episkopatu Polski..., s. 48. 33 Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [z 284 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski], „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) nr 11-12 (188) / 1996, s. 53. 34 Tam e. 35 Tam e. 32 168 PAWEŁ SOBCZYK przysługuje prawo do decydowania o tre ci i kierunkach wychowania moralnego i religijnego, prawo które powinno by potwierdzone w Ustawie zasadniczej. Formułuj c powy sze postulaty dotycz ce Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Biskupi wyrazili przekonanie, i głos Episkopatu jest tak e głosem zdecydowanej wi kszo ci społecze stwa. 7. STANOWISKO RADY STAŁEJ KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI [Z DNIA 13 LUTEGO 1997 R.] Wypracowany przez Komisj Konstytucyjn Zgromadzenia Narodowego „Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 stycznia 1997 r.” stał si przedmiotem „Stanowiska” Rady Stałej Episkopatu Polski, które zostało przekazane m.in. Prezydentowi RP oraz Marszałkom Sejmu i Senatu36. Biskupi wyrazili zaniepokojenie, podzielane przez wiele rodowisk w kraju, i „Konstytucja, jako podstawowy zbiór praw, na którym ma by zbudowane całe ustawodawstwo nowoczesnego pa stwa obywatelskiego, nie wró y Polsce dobrej przyszło ci, je eli b dzie dokumentem narzuconym narodowi polskiemu przez wi kszo , wprawdzie formalnie do tego uprawnion , ale nie uwzgl dniaj c interesów mniejszoci”37. Powa ne obawy autorów „Stanowiska” budziła zwłaszcza warstwa aksjologiczna przyszłej Konstytucji, dlatego te upomnieli si o zapisanie w Ustawie Zasadniczej spraw istotnych dla ludzi wierz cych. Biskupi zwrócili uwag na konieczno odwołania si do Boga jako do ostatecznego s dziego ludzkich spraw. Projekt przewidywał bowiem, i Konstytucja b dzie najwy szym prawem Rzeczypospolitej Polskiej w sensie absolutnym. Zdaniem autorów „Stanowiska”, „Skutki takiego zapisu s bardzo gro ne, zdaj si bowiem zezwala ustawodawcy na stanowienie ka dego prawa, nawet je eli stoi ono w wyra nej sprzeczno ci z natur i godno ci człowieka”38. W kwestii ochrony ycia ludzkiego Rada Stała domagała si „zobowi zania si ze strony pa stwa do jego ochrony, jako pierwszego i warunkuj cego inne prawa człowieka.”39 Konieczno powy szej gwarancji wypływała z faktu, i zaproponowana przez Komisj Konstytucyjn Zgromadzenia Narodowego wizja ródeł prawa prowadziła w konsekwencji do bł dnej koncepcji ochrony fundamentalnych praw człowieka, w tym przede wszystkim prawa do ycia. 36 Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 stycznia 1997 r. znajduje si m.in. w: Projekty Konstytucji 1993-1997, cz 2, do druku przygotował R. Chru ciak, Warszawa 1997, s. 198-252. Por. W. Kr cisz, W. Orłowski, Przygotowanie, uchwalenie i ogólna charakterystyka Konstytucji z 1997 r., w: Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 2003, s. 98. 37 Rada Stała Konferencji Episkopatu Polski, [Biskupi polscy w sprawie konstytucji Rzeczypospolitej] z dnia 13 lutego 1997 r., „Biuletyn KAI” nr 7 (257) z 18 lutego 1997 r., s. 29. 38 Tam e. 39 Tam e. AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP 169 Mo liwo zawarcia mał e stwa „tylko mi dzy osobami odmiennej płci, czyli m czyzn i kobiet , z wszystkimi wynikaj cymi st d konsekwencjami dotycz cymi praw rodzicielskich, w tym w sposób szczególny prawa rodziców do decydowania o kierunku religijnego i moralnego wychowania ich dzieci”40, to kolejna sprawa podniesiona przez autorów „Stanowiska”. Konstytucja nie powinna bowiem pozostawia w tej materii adnych w tpliwo ci oraz przenosi ci aru rozstrzygni cia przedstawionych powy ej kwestii na akty normatywne ni szego rz du. W ostatnim fragmencie cytowanego dokumentu, Rada Stała Konferencji Episkopatu Polski opowiedziała si za zapisaniem w przyszłej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej poj cia narodu, którego to samo wyra a jego historia i kultura. Biskupi podkre lili przy tym, i postulat ten nie jest sprzeczny z normami prawa mi dzynarodowego oraz z ustawodawstwem Unii Europejskiej. Dlatego te nie ma sensu rezygnowa w akcie nadrz dnym w hierarchii ródeł prawa stanowionego – jakim jest Konstytucja – z warto ci, które s drogie wszystkim Polakom. Na zako czenie biskupi wyrazili gł bokie przekonanie, i Zgromadzenie Narodowe Rzeczypospolitej Polskiej, „stanowi c ustaw zasadnicz , zechce uwzgl dni postulaty podyktowane trosk o wspólne dobro naszej Ojczyzny”41. 8. KOMUNIKAT Z 288 ZEBRANIA PLENARNEGO EPISKOPATU POLSKI [Z DNIA 30 KWIETNIA – 2 MAJA 1997 R.] 288 Zebranie Plenarne Konferencji Episkopatu Polski odbyło si w dniach 30 kwietnia – 2 maja 1997 roku w Warszawie. Podczas zebrania biskupi zaj li jednoznaczne stanowisko w sprawie uchwalonej miesi c wcze niej (2 kwietnia) Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej42. Wskazali na braki w dziedzinie moralnej, pozostawiaj c jednocze nie decyzj dotycz c tego, jak głosowa w referendum zaplanowanym na 25 maja, sumieniu wiernych. W „Komunikacie” z obrad biskupi wskazali na wady Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe. Zwrócili si do wiernych z pytaniami, czy ich zdaniem wa ne dla katolików zagadnienia znalazły wystarczaj c ochron . Do kwestii budz cych w tpliwo ci autorzy Komunikatu zaliczyli m.in. spraw ochrony ycia, prawo rodziców do wychowania dzieci, kwestie to samo ci i tradycji narodowej oraz suwerenno ci kraju. Warto podkre li – na co zwrócił uwag bp T. Pieronek – i krytyk Kon- 40 Tam e. Tam e. 42 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze 41 zm. 170 PAWEŁ SOBCZYK stytucji Konferencja Episkopatu Polski przeprowadziła w formie pyta i w sposób niepolityczny, podnosz c kwestie, które budziły zastrze enia moralne43. „Najwi ksze zastrze enia Ko cioła – powiedział w rozmowie z KAI abp H. Muszy ski – budzi fakt, e konstytucja nie okre la w jasny sposób ródeł warto ci uniwersalnych, o jakich jest tam mowa”44. Abp Muszy ski skrytykował przede wszystkim tre preambuły, w której zapisano mo liwo wywodzenia warto ci uniwersalnych od Boga i innych ródeł, które przez twórców Konstytucji nie zostały okre lone. Zdaniem Arcybiskupa „Nie mo na przeciwstawia odpowiedzialno ci przed Bogiem odpowiedzialno ci przed własnym sumieniem (...). Sugeruje si w ten sposób, e jedni odpowiedzialni s przed Bogiem, inni natomiast przed sumieniem”45. „Uwzgl dniaj c historyczne znaczenie tego aktu – napisali biskupi w „Komunikacie” – wzywamy wszystkich do podj cia w sumieniu decyzji wyra aj cej odpowiedzialno przed Bogiem i histori , poniewa tekst Konstytucji budzi powa ne zastrze enia moralne”46. 9. ZAKO CZENIE Zaanga owanie Episkopatu Polskiego w proces tworzenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej nie mo e budzi zdziwienia. Wynika wprost z realizacji dokumentów Soboru Watyka skiego II, a zwłaszcza Konstytucji duszpasterskiej o Ko ciele w wiecie współczesnym Gaudium et spes, w której (nr 76) Ojcowie Soboru sformułowali m.in. zasad współpracy Ko cioła i wspólnoty politycznej dla dobra wspólnego osoby ludzkiej. Troska o człowieka, wła ciwy ład moralny w pa stwie oraz poszanowanie podstawowych warto ci, to powody, dla których Episkopat Polski zaanga ował si w proces tworzenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Episkopat nie sformułował jednak jednego stanowiska w sprawie aksjologii Konstytucji Rzeczypospolitej, ale wielokrotnie – w zale no ci od potrzeb i sytuacji – wypowiadał si na temat Ustawy zasadniczej. wiadcz o tym zaprezentowane i przeanalizowane dokumenty: Stanowisko w sprawie zało e aksjologicznych z 16 czerwca 1990 r., Projekt zapisu do Konstytucji z 6 lipca 1990 r., List Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji z 22 pa dziernika 1994 r., Komunikat z 275. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski z 16-18 marca 1995 r., Sta43 Por. 288 Zebranie Plenarne Konferencji Episkopatu Polski [AW, GP (KAI)], „Biuletyn KAI” 18 (268) z 6 maja 1997 r., s. 2. 44 Konferencja Episkopatu Polski wypowiedziała si w sprawie konstytucji [MP (KAI)], „Biuletyn KAI” 18 (268) z 6 maja 1997 r., s. 1. 45 Tam e. 46 Komunikat z 288 Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, „L’ Osservatore Romano” (wydanie polskie) 6 (193)/1997, s. 57. AKSJOLOGIA KONSTYTUCJI RP 171 nowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Stanowisko Rady Stałej Konferencji Episkopatu Polski z 13 lutego 1997 r. i Komunikat z 288 Zebrania Plenarnego Episkopatu Polski z 30 kwietnia – 2 maja 1997 r. Dokumenty te zawieraj bardzo ró ne postulaty dotycz ce aksjologii Ustawy zasadniczej, które stanowi materi konstytucyjn : invocatio Dei, ochrona mał e stwa i rodziny, warto ci fundamentalne (godno , wolno równo ), ochrona ludzkiego ycia od pocz cia do naturalnej mierci oraz wolno sumienia i religii. Analiza postulatów Ko cioła Katolickiego, dotycz cych aksjologii Konstytucji RP, formułowanych przez Episkopat, wskazuje, i wiele z nich zostało uwzgl dnionych przez twórców Ustawy zasadniczej. W pierwszym zdaniu Preambuły do Konstytucji, która nie rozpoczyna si od invocatio Dei, jak postulował Episkopat Polski, znalazły si nast puj ce sformułowania: „…my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierz cy w Boga b d cego ródłem prawdy, sprawiedliwo ci, dobra i pi kna, jak i nie podzielaj cy tej wiary…”, „…wdzi czni naszym przodkom (…) za kultur zakorzenion w chrze cija skim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartociach…”, „…w poczuciu odpowiedzialno ci przed Bogiem lub przed własnym sumieniem…”. Zdanie drugie Preambuły brzmi nast puj co: „Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej t Konstytucj b d stosowali, wzywamy, aby czynili to dbaj c o zachowanie przyrodzonej godno ci człowieka, jego prawa do wolno ci i obowi zku solidarno ci z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszon podstaw Rzeczypospolitej Polskiej”. W rozdziale pierwszym Konstytucji, w ród zasad ustrojowych, znajduje si art. 18, w którym zagwarantowano, i „Mał e stwo jako zwi zek kobiety i m czyzny, rodzina, macierzy stwo i rodzicielstwo znajduj si pod ochron i opiek Rzeczypospolitej Polskiej.” W rozdziale drugim ustrojodawca dał wyraz personalistycznej wizji człowieka, m.in. poprzez oparcie katalogu wolno ci, praw i obowi zków człowieka i obywatela na przyrodzonej godno ci człowieka (art. 30), wolno ci (art. 31) i równo ci (art. 32) oraz poprzez wyró nienie wolno ci i praw osobistych, politycznych i społecznych. Z art. 30 wynika, i „Przyrodzona i niezbywalna godno człowieka stanowi ródło wolno ci i praw człowieka i obywatela. Jest ona niezbywalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowi zkiem władz publicznych”. Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, opieraj c si na Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolno ci oraz postulatach Episkopatu Polski, zagwarantowała w art. 53 wolno sumienia i religii oraz w art. 48 prawo rodziców do moralnego i religijnego wychowania dzieci. Art. 53 ust. 1 Konstytucji brzmi nast puj co: „Ka dy ma prawo do wolno ci sumienia i religii”. Art. 48 ust. 1 natomiast: „Rodzice ma j prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzgl dnia sto- 172 PAWEŁ SOBCZYK pie dojrzało ci dziecka, a tak e wolno przekonania”. jego sumienia i wyznania oraz jego THE AXIOLOGY OF THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF POLAND IN THE POSTULATES OF THE POLISH EPISCOPATE Summary The tenth anniversary of adopting the Constitution of the Republic of Poland on 2nd April 1997 became an opportunity to reflect on the system of the state, functioning of its institutions and the status of the individual. The subject literature hardy ever tackles the topic of values that the state constitutional system is based on. Furthermore, there are no studies devoted to The axiology of the Constitution of the Republic of Poland in postulates of the Polish Episcopate. The present study aims to present and analyze the postulates of the Polish Episcopate which concern the axiology of the Constitution of the Republic of Poland. The postulates were voiced in the form of official standpoints, letters to the congregation and communiqués from plenary sessions of the Polish Episcopate Conference and meetings of the Stable Council. Nota o Autorze: PAWEŁ SOBCZYK – dr nauk prawnych, adiunkt w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszy skiego oraz w Wy szej Szkole Mened erskiej w Warszawie. Zainteresowania naukowe: prawo konstytucyjne i wyznaniowe, a zwłaszcza status jednostki w pa stwie oraz relacje pa stwo – Ko ciół Słowa kluczowe: Konstytucja, aksjologia, wolno licki religijna, Episkopat Polski, Ko ciół Kato-