Antandros nekropolisi hellenistik dönem mezar tipleri

Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 ANTANDROS NEKROPOL&S& HELLEN&ST&K DÖNEM MEZAR T&PLER& Kahraman YA+IZ* Özet Bu makalede Antandros nekropolisinin 2001–2008 y llar aras nda gerçekle tirilen kaz larda aç a ç kar lan Hellenistik dönemin mezar tipleri genel hatlar yla de erlendirilmi tir. Bu döneme tarihlenen 43 kremasyon, 25 çat kiremidi mezar, 20 basit toprak gömü, 5 sunak mezarlar, 5 ta lahit mezar, 2 dairesel planl mezar ile 1 amphoradan olu an yedi fakl tipte mezar tespit edilmi tir. Hellenistik dönemin en fazla ra bet gören mezar tipi kremasyonlard r. Bir önceki döneme oranla say lar nda büyük bir art gözlenen kremasyonlar n bu art , Büyük +skender’in bölgeye geli i ve de i en demografik dengenin bir sonucu olarak de erlendirilmektedir. Yine bu dönemin say ca fazla olan mezar tiplerinden çat kiremidi ve basit toprak gömülerden, basit toprak gömüler gelir seviyesi dü ük bireyler için tercih edilen mezar türüdür. Dönemin en dikkat çeken gömü tipleri ise, sunak mezarlar ve dairesel planl mezarlard r. Lahitler, klasik dönemin tercih edilen mezar tipi olup, say lar çok fazla olmamakla beraber erken Hellenistik dönemde yeti kinler için tercih edilen tiptir. Fetus veya yeni do mu bir bebek için kullan ld dü ünülen amphora ise, bu dönemde tek örnek ile temsil edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Antandros, nekropolis, Hellenistik, kremasyon, inhumasyon, sunak. THE GRAVE TYPES SEEN IN ANTANDROS NECROPOLIS IN THE HELLENISTIC PERIOD Abstract In this article, the Hellenistic graves uncovered in the excavations of Antandros Necropolis between the years of 2001-2008 have been assessed in general. Forty three cremations, 25 tile-graves, 20 simple inhumations, five graves with altar, five sarcophagi, two circle shaped graves and one amphora grave were determined as seven different types of burials during this period. Cremation ranked first among the burial types seen in the Hellenistic period. The increase in the number of the cremations may be due to Alexander the Great’s arriving in the Asia Minor and the changes in the demographic structure. According to their frequencies, roof tile graves and simple inhumations were the second and inhumations were preferred by the individuals with low incoming. The graves with altar and circle shaped graves were the most remarkable ones in this period. Sarcophagi were appeared as the favorite type in Classical period for adults in early Hellenistic Period. The amphora grave, which was for fetuses or new-born babies was represented with only one sample in this period. Keywords: Antandros, necropolis, Hellenistic, cremation, inhumation, altar. G&R&4 Troas bölgesinin önemli yerle imlerinden biri olan Antandros, Bal kesir ili, Edremit ilçesine ba l Alt noluk beldesinin s n rlar içinde yer al r. Kent, Edremit Körfezi’nin kuzeyinde, +da Da ’n n güney eteklerinde, Alt noluk beldesinin 2.5 km. do usunda, denize dik inen 215 m. rak ml Kaleta Tepesi’nin zirve ve * Ar . Gör., Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, [email protected] 136 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 bat yamaçlar na konumlanm t r1. Konum olarak, Aiolis bölgesini Troas’a ba layan karayoluna hâkim stratejik bir noktada kurulmu tur. Antandros kentinin stratejik konumunun yan nda, antik kaynaklardan edinilen bilgilerden kentin kereste ticaretinde önemli bir merkez oldu u ve ayn zamanda tersaneleri ile ünlü oldu u anla lmaktad r2. Kentin lokalizasyonuna yönelik ilk çal malar 1842 y l nda bölgeyi ziyaret eden H. Kiepert taraf ndan yap lm t r3. Kiepert, Avc lar köyünde buldu u bir yaz ttan hareketle kentin yerini belirlemi tir. Kiepert, 1881 y l nda Fabricius ile birlikte bir önceki seferle ayn güzergâh üzerinde bölgeyi ikinci ziyaretinde Antandros isminin geçti i ikinci bir yaz ta daha rastlar ve kentin lokalizasyonu konusunda görü lerinin do rulu unu kan tlanm olur. Söz konusu yaz t daha sonra Schliemann taraf ndan da görülmü tür. Antandros daha sonralar J.M. Cook taraf ndan biri 1959, di eri 1968 olmak üzere iki kere ziyaret edilmi tir. Cook, ara t rmalar neticesinde yerle imin tepenin bat yamaçlar nda bulundu unu belirtmi tir4. Nekropolisin belirlenmesine ili kin ilk çal malar ise Leaf taraf ndan gerçekle tirilmi tir5. Antandros’un yer ald Kaleta tepesinin bat bölümünde baz mezarlar n tarla sahibi köylüler taraf ndan aç ld n ö renen Leaf, kentin nekropolisinin bu alanda oldu una kanaat getirmi tir. 1989 y l nda bölgenin imara aç lmas yla ba layan in a faaliyetleri s ras nda bugün Melis Sitesi’nin yer ald alanda mezarlara rastlanm ve 1991–1995 y llar aras nda aral klarla Bursa Müzesi taraf ndan kurtarma kaz lar gerçekle tirilmi tir. Bu çal malar, nekropolisin +.Ö. 7. yüzy ldan +.Ö. 2. yüzy la kadar kesintisiz bir kullan ma sahip oldu u ortaya koymu tur6. Bal kesir Müzesi ba kanl nda Ege Üniversitesi bilimsel sorumlulu unda 2001 y l nda ba layan sistemli kaz larda çal lan alanlardan biri de nekropolis sektörüdür. Nekropolis, yerle imin yer ald Kaleta tepesinin yakla k 400 m. bat s nda, sahil eridi ile ona paralel olarak uzanan tepe aras ndaki yakla k 50 m. geni li indeki yamaç ve düzlükte yer al r7. Çal malara Melis Sitesi’nin do u s n r nda ba lanm ve 2008 y l itibar yla 277 mezar tespit edilmi tir. Daha önce Bursa Müzesi taraf ndan gerçekle tirilen kaz larda nekropolisin +.Ö. 7. yüzy ldan +.Ö. 2. yüzy la yakla k 500 y l kesintisiz kullan ld belirtilmi , son dönem kaz lar ile birlikte nekropolisin +.Ö. erken 7. yüzy ldan Hellenistik dönemin sonuna kadar, yani yakla k 700 gibi uzun bir süre kesintisiz kullan ld anla lm t r. Nekropolisin bu kadar uzun süre kullan labilmesinin nedeni, gömü alan n n tepenin yamaçlar nda yer almas d r. Nekropolisin konumu, yap lan yeni gömülerin k sa sürede erozyon nedeniyle toprak at nda kalmas na ve yeni gömülerin yap lanmas na olanak sa lam t r. Ancak bu durum özellikle üst tabakalarda yeni gömülerin yap lmas s ras nda önceki gömülerin tahribat na ve baz mezarlar n birkaç kez kullan lmas na neden olmu tur. 1 Gürcan POLAT, “Antandros 2001 Kaz lar ”, 24. Kaz Sonuçlar Toplant s (27–31 May s 2002), 2. Cilt, Ankara 2003, 21. 2 STRABON, Geographika (Türkçesi: Prof. Dr. A. Pekman) +stanbul, 2000, XIII.1.51; VERG+L+US Aeneis, (Türkçesi: T. Uzel) Ankara (1998) III 6; THUKYD+DES, Peloponnesos SavaA (Türkçesi: T. Gökçöl), +stanbul, 1976, IV. 52. 3 Jhon Manuel COOK, The Troad, An Archaeological and Topographical Study, Cambridge, 1973, 268. 4 Jhon Manuel COOK , A.g.e., 267–271. 5 Walter, LEAF, Strabo on the Troad, Cambridge, 1923, 263. 6 Bedri YALMAN, ”Antandros Nekropolisi Kurtarma Kaz s ”, III. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (27–30 Nisan 1992), Ankara 1993,449–469; Öcal ÖZEREN-Funda ÜNAL-Ahmet ÜNER, ”Antandros Nekropolü 1995 Y l Kurtarma Kaz s ,”, VII. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (8–10 Nisan 1996), Ankara, 1997, 161–177. 7 Gürcan POLAT,”Antandros Nekropolü Ölü Gömme Gelenekleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi, III.-IV. Arkeolojik AraAt rmalar Sempozyumu Anadolu/Anatolia Ek Dizi No. 2, Ankara, 2008, 272. 137 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 Bu çal ma, Antandros nekropolisinin son kültür katman n olu turan Hellenistik dönemin mezar tiplerini tan tmay amaçlamaktad r. Bu döneme tarihlenen 43 kremasyon, 25 çat kiremidi mezar, 20 basit toprak gömü, 5 sunak mezar, 5 ta lahit mezar, 2 dairesel planl mezar ile 1 amphora mezardan olu an yedi fakl tipte, toplam 101 adet mezar tespit edilmi tir. Say lardan da anla laca üzere Hellenistik dönemde kremasyon gömülerin bask n gömü tipini olu turdu u görülmektedir. Bu kremasyonlar n 20 âdetini birincil kremasyon, yani yerinde yak lm , 23 âdetini ise ikincil kremasyonlar olu turur. +kincil kremasyon, yanm kemiklerin bir urne 8 kab içerisine toplanmas sonucunda yap lan gömülerdir . Antandros nekropolisinde urne kab olarak Hellenistik dönemde genellikle stamnos formunun tercih edildi i görülür (Resim 1)9. Bu form, dinos benzeri düz ve geni a z tablal , boyunsuz, a zdan gövdeye keskin geçi li, a z n hemen alt ndan ba layarak geni leyen ve kaideye do ru daralan i kin gövdeli, konik kaideli, a z n hemen alt ndan ba layan yatay çift kulpludur. Baz örneklerde kulplar n üstünde içbükey yivler yer al r (Resim 2). Stamnoslar n a z , kapak olarak kullan lan bir kâse ya da bir kiremit parças ile kapat lmaktad r10. Baz örneklerde stamnosun içine bir veya iki unguentarium hediye olarak b rak lm t r11. Stamnoslar n yan s ra khytra ve amphora da urne olarak kullan lan kaplard r. Birincil kremasyonlar, bireyin gömülece i notada yakma i leminin gerçekle tirildi i mezarlard r. 217 numaral mezar bu tarzda yap lm mezarlar aras nda iyi korunmu örneklerden biridir (Resim 3)12. Bu gömüde birey yak ld ktan sonra yan na bir bronz sikke, bir unguentarium, bir khytridion ve bronz objeler b rak lm t r (Resim 4)13. Daha sonra kremasyonun üstü oval çat kiremitleri ile örtülmü , etraf orta boy ekilsiz ta larla çevrildikten sonra, içi küçük moloz ta larla doldurulmu tur14. 8 Donna Carol KURTZ, Jhon, BOARDMAN, Greek Burial Customs, New York: Cornell University Press 1971, 73–75. Antandros nekropolisindeki stamnos urne örnekleri için bkz. Gürcan POLAT-Yasemin POLAT,”Antandros 2002 Y l Kaz lar ”, 25. Kaz Sonuçlar Toplant s (26–31 May s 2003), 1. Cilt, Ankara, 2004, 457, Resim 110; Gürcan POLATYasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 21, 24; Kahraman YAXIZ, Antandros Urneleri, +zmir, 2005, 44–47, Figür 11–14, Levha 10b- 11–13; Ayr ca stamnoslar n benzer örnekleri için bkz. Elsbeth B. DUSENBERY, Samothrace II, The Nekropoleis, The Nekropoleis and Catalogue of Burials, Princetone, New Jersey, 1998, 268–269, S155A–1, S155B–1, S180–1, S183–1; Rodney S. YOUNG,”An Industrial District of Ancient Athens”, Hesperia 20, 3, 1951, 267–270, Pl. 83; Abuzer KIZIL, “Beçin Hellenistik Dönem Oda Mezar ”, VI. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (24–26 Nisan 1995), Ankara, 1996, 257, Resim 7–8. Bu kaplar n a z profili Antandros örneklerinden fakl d r. 10 Bkz. Gürcan POLAT-Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 21, 24. 11 Kahraman YAXIZ, Antandros Urneleri, +zmir, 2005, 45, Figür 11a, 112 no.lu mezar. 12 Antandros’tan benzer örnek için bkz. Gürcan POLAT-Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 23; Dardanos nekropolisinde benzer bir örnek aç a ç kar lm t r. Bu örnekte kremasyonun üzeri kiremitlerle kapat ld ktan sonra ta larla örtülmemi tir. Bkz Turhan ÖZKAN, “Dardanos Höyü ü-Nekropolü Kurtarma Kaz s , I. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (19–20 Nisan 1990), Ankara, 1991, 114. 13 Mezar hediyelerinden unguentariumun benzer örnekleri için bkz., Zerrin Ayd n TAVUKÇU, Parion Nekropolü 2005 Y l Buluntular , Erzurum, 2006, 229, Kat. No. 114, Çizim No. 60; Elsbeth B. DUSENBERY, Samothrace II, The Nekropoleis, The Nekropoleis and Catalogue of Burials, Princetone, New Jersey, 1998, 501–502, sp1–1, sp1–5 14 Antandros nekropolisinde benzer ekilde yap lm kremasyonlar için bkz. Gürcan POLAT-Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 23. 9 138 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 Kremasyon mezarlar üzerinde yap lan antropolojik ara t rmalar, Hellenistik dönemde kad n-erkek cinsiyet ayr m yap lmaks z n, yeti kin bireylerin yak larak gömüldü ünü, fetus, bebek ve erken çocukluk ça ndaki bireylerin kremasyona tâbi tutulmad n ortaya koymu tur15. Çat kiremidi mezarlar, genelde topra a yat r lan bireyin üzerine üç s ra halinde alt stroterin kar l kl çat lmas , aç kta kalan ba ve ayakucu bölümlerinin de birer stroter ile kapat lmas yla olu turulmu tur. Kiremitlerin say s bireyin boyu ile orant l olarak de i ebilmektedir. Bu tarzda yap lm mezarlara en iyi örnekler 32 ve 33 numaral kiremit mezarlard r. Her ikisi de eri kin bireylere ait olan mezarlardan 32 numaral , bir kad na ait olup, bireyin üzeri dört stroterin iki s ra halinde kar l kl çat lmas yla elde edilmi tir. Mezar n aç kta kalan ba ve ayak uçlar birer stroter ile kapat lm t r (Resim 5 ). 33 numaral mezar ise alt stroterin üç s ra halinde kar l kl çat lmas yla olu turulmu tur. Bu mezar n da aç kta kalan uçlar birer stroter kapat lm t r (Resim 6). Baz çat kiremidi mezarlar n yap m nda yaln zca oval stroter kullan l rken, bir k s m mezarlarda hem düz hem de oval stroterin birlikte kullan ld tespit edilmi tir. 47 no.lu çat kiremidi mezar, 3-4 ya ndaki bir çocu a ait olup, sadece iki oval stroter ile yap lm t r (Resim 7 ). Yere yat r lan oval stroterin üzerine birey yat r lm , ba ve ayak uçlar na birer ta yerle tirilmi tir. Böylece üzerine kapat lm olan stroterin bireye 16 do rudan temas önlenmi tir . Mezar n içinden, bireyin a z na b rak lm bir sikke ile ters çevrilerek b rak lm öpü en Psykhe ve Eros figürü ele geçmi tir (Resim 8). Yine farkl stroterlerin kullan ld ba ka bir örnek ise, 63 numaral çat kiremidi mezard r. Mezar n do u ve bat k sa kenarlar , iki düz stroter ile kapat lm , orta bölümü ise üç oval stroter ile örtülmü tür (Resim 9). Eri kin bir erkek birey oldu u anla lan mezar sahibinin a z nda bronz bir sikke bulunmu tur17. Antandros nekropolisindeki Hellenistik dönem çat kiremidi mezarlar kad n, erkek ve çocuklar için ya ve cinsiyet ayr m gözetmeksizin kullan lm t r. Antandros nekropolisinde görülen di er bir mezar tipi de basit toprak gömülerdir. Bu mezar tipinde birey topra a aç lan s bir çukurun içine, genellikle ba do uya, ayak bat ya gelecek ekilde s rt üstü yat r larak yerle tirilmi tir (Resim 10). Ço unlukla yeti kinler için tercih edilen bu gömülere, ender olarak mezar hediyesi b rak lm t r. 232 numaral gömüde bireyin ba , kalça ve ayak ucu aras ndaki seviye farkl l çukurlar n özensiz olarak, iç seviyesi düzeltilmeden yap ld , gömü için aç lan n da ortaya koymaktad r. Antandros nekropolisinin Hellenistik dönemde en dikkat çeken mezar tipini sunak mezarlar olu turur. Toplam 5 adet olan bu mezarlar n ilki 2005 y l nda aç a ç kar lan, yakla k 3 x 3 m. boyutlar nda ekilsiz ta lardan yap lm kare bir podyum üzerine yerle tirilmi at nal plana sahiptir (Resim 11)18. Üst yap s büyük 15 Özge YILDIZ, Y lmaz Selim ERDAL,“Antandros Antik Kentinde Ölü Yakma Gelene i”, 23. Arkeometri Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), Ankara, 2008, 43–49, Tablo 3–5, Wekil 1–3. Antandros nekropolisinin Arkaik dönem kremasyonlar üzerinde yap lan ara t rmada 6,5 ya na kadar hiçbir çocu un yak lmad tespit edilmi tir. Bkz. Özge YILDIZ, Y lmaz Selim ERDAL , A.g.e., 46, 48, Tablo 4, Wekil 3. 16 Benzer örnek için bkz. Gürcan POLAT – Yasemin POLAT-Kahraman YAXIZ-Tuncay KÜÇÜK- Onur ZUNAL, ”Antandros 2006 Y l Kaz lar ”, 29. Kaz Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), 2. Cilt, Ankara, 2008, 464, Resim 10. 17 Sikkenin benzer örne i için bkz. Osman BAYATLI, Bergama Tarihinde Sikkeler, +zmir, 1953, Levha III, Fig. 4–6. 18 Birinci sunak yap s için bkz. Gürcan POLAT –Yasemin POLAT, Kahraman YAXIZ, “Antandros 2005 Y l Kaz lar ”, 28. Kaz Sonuçlar Toplant s (29 May s–2 Haziran 2006), Cilt 2, Ankara, 2007, 55, Resim 8. 139 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 oranda tahrip olmu suna a, güney bölümünde bulunan üç basamak ile suna a ç k l r. Suna n duvarlar k smen büyük boyutlu moloz ta larla, taban ise küçük, ekilsiz ta larla elde edilmi tir. Korunan s va izlerinden tüm yüzeyin s va ile kapl oldu u anla lan suna n iç k sm nda, duvarlar çevreleyen 35 cm. yükseklikte, 35 cm. geni li inde seki yer almaktad r. 2005 y l nda bu yap n n yap m amac n anlamaya yönelik orta bölümünde küçük bir sondaj yap lm , ancak hiçbir mezar yap s na rastlanmam t r. Suna tahrip etmemek amac yla sondaj geni letilmemi tir. 2006 y l nda birinci sunak yap s n n hemen bat s nda benzer yap da ve planda, 3.30 x 2.95 m. ölçülerinde ikinci sunak mezar ortaya ç kar lm t r (Resim 12)19. Birincisine oranla daha kötü durumda olan bu yap n n güneyde yer alan basamaklar k smen korunabilmi tir. Basamaklar n hemen alt nda ve suna n alt seviyesinde bir lahit mezar tespit edilmi , 210 numaral bu lahdi ortaya ç karmak için suna n iç k sm n olu turan dolgunun bir bölümü kald r lm , bu esnada lahdin kuzeyinde, lahdi çevreleyen istinat duvar n n üstünde bir Hellenistik stamnos urne aç a ç kar lm t r20. 212 mezar numaras verilen bu urne kald r ld ktan sonra lahit kapa urnenin b rak ld aç lm ve orijinal gömüsü +.Ö. erken 4. yüzy la ait olan lahdin içine Hellenistik dönemde bir görülmü tür21. Suna n iç k sm nda geri kalan dolgunun kald r lmas na yönelik gerçekle tirilen çal malarda üzeri üç düz stroter ile örtülmü bir kremasyon mezar ile kar la lm t r22. 213 numaral bu mezar birincil kremasyon olup, yakma i lemi bittikten sonra üzeri çat kiremitleri ile örtülmü tür. Eldeki veriler, kremasyon i lemi bittikten sonra suna n taban dolgusunun dö endi ini ortaya koymaktad r. Antandros nekropolisindeki di er sunak mezarlar 2007 y l kaz sezonunda, açman n kuzeyinde aç a ç kar lm t r. Plan olarak daha önce aç a ç kar lan sunaklarla benzer olan bu mezarlar n tek fark , önlerinde basamaklar n bulunmay d r. Önceki iki sunak mezara oranla nekropolisin bulundu u yamac n daha üst seviyelerinde ve topra n yüzeyine daha yak n olu lar tahribattan daha fazla etkilenmelerine neden olmu tur. Buna ra men sunaklarda ele geçen az miktarda s va parçalar bu sunaklar n da di er ikisi gibi s val olduklar n ortaya koymu tur. Bu sunak mezarlardan üçüncüsü orijinal gömüsü +.Ö. 4. yüzy la ait olan bir lahit mezar tam ortas na alacak ekilde in a edilmi tir (Resim 13). Di erleri gibi at nal planl bu sunak yap s n n duvarlar n n iç k sm nda benzer ekilde sekiler bulunmaktad r. Sunak mezar n taban dö emesi, lahdin üst k sm n örtecek ekilde di er sunaklarda oldu u gibi, yumruk büyüklü ündeki ta larla olu turulmu tur. Bu dö eme kald r ld ktan sonra 226 mezar numaras verilen lahit tamamen ortaya ç kar lm , kapa aç ld nda lahdin bat bölümüne biri 19 +kinci sunak yap s için bkz. Gürcan POLAT – Yasemin POLAT-Kahraman YAXIZ-Tuncay KÜÇÜK- Onur ZUNAL, ”Antandros 2006 Y l Kaz lar ”, 29. Kaz Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), 2. Cilt, Ankara, 2008, 463– 466, Resim 13; Gürcan POLAT - Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 26–27. 20 212 mezar no.lu urne için bkz. Gürcan POLAT – Yasemin POLAT-Kahraman YAXIZ-Tuncay KÜÇÜK- Onur ZUNAL, ”Antandros 2006 Y l Kaz lar ”, 29. Kaz Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), 2. Cilt, Ankara, 2008, 465, Resim 11. Urnenin benzer örnekleri için bkz. Elsbeth B. DUSENBERY, Samothrace II, The Nekropoleis, The Nekropoleis and Catalogue of Burials, Princetone, New Jersey, 1998, 312–313, S180–1. 21 210 mezar numaral bu lahit mezar ve buluntular için bkz. Gürcan POLAT - Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 5, Resim 20–21. 22 213 no.lu kremasyon mezar için bkz. Gürcan POLAT - Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 6, Resim 27; Gürcan POLAT – Yasemin POLAT-Kahraman YAXIZ-Tuncay KÜÇÜK- Onur ZUNAL, ”Antandros 2006 Y l Kaz lar ”, 29. Kaz Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), 2. Cilt, Ankara, 2008, 465–466, Resim 13. 140 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 stamnos23 di eri amphoradan olu an iki Hellenistik urnenin b rak ld görülmü tür (Resim 14). +kinci suna n basamaklar n n alt nda aç a ç kar lan 210 numaral lahit mezar n içine de benzer ekilde Hellenistik urne b rak lm t . Bu durum, Hellenistik dönemde +.Ö. 4. yüzy la ait lahit mezarlar n ikinci kez kullan ld n ortaya koymaktad r. Dördüncü sunak mezar, üçüncünün güneybat s nda, be inci sunak mezar ise üçüncünün yakla k 2. güneyinde, dördüncünün 1,5 m. do usunda yer al r (Resim 15–16). Her iki suna n orta k sm nda taban dö emesinin alt nda birer birincil kremasyon mezar ortaya ç kar lm t r. Dördüncü sunak mezarda kremasyon i lemi gerçekle tirildikten sonra mezar n üzeri küçük moloz ta larla örtülmü ken, be inci suna n içinde bulunan kremasyon üzeri iki oval stroter ile kapat lm t r. Bu iki sunak mezarda yap lan çal malarda sunak yap lar n n kremasyon i lemi gerçekle tirildikten sonra kemiklerin kabaca bir araya toplanmas n n ard ndan yap ld dördüncü sunakta kremasyona ait yan , n suna n duvarlar n n alt na do ru devam etmesinden, be inci suna n bat duvar n n mezar örten kiremitlerden bat dakinin üzerine in a edilmesinden anla lmaktad r. Sunak mezardan dördüncüsüne bir unguentarium24, bir khytridion ve bir bronz sikke mezar hediyesi olarak b rak lm ken, be incisinde ise sadece bir unguentarium25 b rak lm t r. Sunak mezarlardaki mimari yap n n büyüklü üne kar n ele geçen buluntular n azl göz önünde bulunduruldu unda, bu mezarlar n gelir seviyesi yüksek insanlara ait oldu unu belirtmek oldukça güçtür. Hellenistik dönem urnelerin içinde de bir veya iki unguentariumun ele geçti i dü ünüldü ünde, bu dönemde ailenin tercihleri do rultusunda bu tarz mezarlar n yap ld n söylemek mümkündür. Klasik dönemin bask n mezar tipini olu turan ta lahitler, say lar az olmakla birlikte erken Hellenistik dönemde de kullan lm lard r. Genellikle yeti kinler için tercih edilen lahitlerin baz örneklerinde birden fazla gömüye rastlanmaktad r. Çoklu gömülerin yer ald lahitlerden baz lar aile mezar olarak kullan labildi i gibi, Hellenistik dönemde ikinci kullan ma maruz kalan örnekler de bulunmaktad r26. Bunlardan biri olan 31 numaral lahit mezar Hellenistik dönemde ikinci kez kullan lm , kapa al nan lahdin içine ikinci gömü yap ld ktan sonra bireyin üzerini örtmek için kiremitler kullan lm t r (Resim 17). Kiremitler, olas l kla ikinci kullan m için aç ld nda tekrar kullan lamayacak derecede tahrip olan kapa n yerini alm t r. Nekropolisin Hellenistik dönemde dikkat çeken bir di er mezar tipini ise dairesel planl mezarlar olu turur. Bugüne kadar iki örnekle temsil edilen bu mezarlardan ilki 2006 y l nda aç a ç kar lan 214 numaral mezard r (Resim 18). Üst k sm ve kuzey bölümü tahrip edilmi yap n n, d yüzünde k smen korunmu s va yer al r. +çi küçük boyutlu moloz ta larla doldurulmu , 1.10 m. çap ndaki bu yap n n içinde Hellenistik bir urne aç a ç kar lm t r27. +kinci dairesel planl mezar 2008 y l nda ortaya ç kar lan 234 numaral mezard r (Resim 19). Yakla k 1.20 m. çap ndaki bu yap iki basmaktan olu makta ve ikinci basamak daralarak yükselmektedir. 23 Stamnos urnenin benzer örne i için bkz. Susan I ROTROFF, Athenian Agora XXXIII, Hellenistic Pottery, The Plain Wares, New Jersey, 2006, 97, Fig. 28. 24 Benzer örne i için bkz. Susan I. ROTROFF, A.g.e,, Fig. 64, No: 450 25 Benzer örne i için bkz. Susan I. ROTROFF, A.g.e., Fig. 66, No: 487. 26 Aile mezar olarak kullan lan lahitler için bkz. Gürcan POLAT - Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 3, Resim 13. 27 Urne olarak kullan lan amphoran n benzer örnekleri için bkz. Susan I ROTROFF, Athenian Agora XXXIII, Hellenistic Pottery, The Plain Wares, New Jersey, 2006, 142, Fig. 60, 396, 398. 141 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Duvarlar n d Say : 2 Haziran 2009 yüzü di er yerlere oranla daha iyi korunmu s vayla kapl d r. Yap n n üst bölümü ile birlikte birinci basama n kuzey, ikinci basama n ise güney bölümü tahrip olmu tur. Bu görünümü ile yap , yuvarlak planl sunak görünümünü and rmaktad r. Yap n n iç k sm nda 214 numaral mezarda oldu u gibi bir urne beklenmesine kar n gerçekle tirilen kaz da ne yaz k ki herhangi bir mezar ya da mezar hediyesine rastlanmam t r. Bu durum ya am n denizde, sava ta ya da ba ka bir yerde yitirmi biri için yap lm “kenotaf” yani simgesel bir mezar oldu unu dü ündürmü tür. Antandros nekropolisinin Hellenistik dönemde tek örnekle temsil edilen mezar tipi bir amphorad r (Resim 20). 238 numaral bu amphora olas l kla bir fetus veya yeni do mu bir bebek mezar olarak kullan lm olmal d r. Amphora içinde hiçbir mezar buluntusu ve iskelet kal nt s na rastlanmam olmas na kar n, dip k sm eksik amphoran n aç kta kalan bu bölümünün bir kiremit parças yla kapat lm olmas , a z k sm ndan geçmeyen bireyin amphoran n içine bu bölümden yerle tirildi ini göstermektedir. Hiçbir kal nt n n olmay , organik dokunun erimesi ile aç klanabilir. Zira denize yak n olan Antandros nekropolisinin tuzlu toprak yap s göz önünde bulunduruldu unda, bu durumun gerçekle me ihtimali oldukça güçlüdür. Ayr ca klasik dönemde de fetus ve yeni do mu bebek için gömü kab olarak kullan lan bu kaplar n baz lar nda benzer ekilde hiç kal nt n n ele geçmemi olmas bu durumu destekler niteliktedir. DE+ERLEND&RME Antandros nekropolisinde 2001–2008 y llar aras nda gerçekle tirilen çal malarda Hellenistik dönemde tarihlenen kremasyon, çat kiremidi, basit toprak mezarlar, sunak mezarlar, lahit mezarlar, dairesel mezarlar ve amphoradan olu an yedi farkl tipte mezar aç a ç kar lm t r. Çat kiremidi mezarlar, genellikle ya ve cinsiyet ayr m gözetmeksizin uygulanan inhumasyon gömülerdir. Baz çat kiremidi mezarlarda oldukça fazla mezar hediyesinin ele geçmesi, çat kiremidi mezarlar n gelir düzeyi dü ük bireyler için tercih edildi i görü üne üphe ile yakla lmas na neden olmaktad r. Antandros nekropolisinde çat kiremitleri yaln zca inhumasyon mezarlar için de il, ayn zamanda birincil kremasyonlar n üstünün örtülmesi için de kullan lm t r. Antandros nekropolisindeki mezarlarda arkaik dönemden beri yön birli i bulunmaktad r. Ba do uya gelecek ekilde do u-bat do rultulu bu yön birli i, Hellenistik döneme ili kin baz basit toprak gömülerde farkl l k göstermektedir. Bu mezarlarda yön do u-bat do rultulu olmas na kar n, birey ba bat ya gelecek ekilde yat r lm t r. Yön birli ine uymayan bu gömülerin baz lar nda mezar çukur taban n n düzeltilmemi olmas ve mezar hediyesinin bulunmamas , bu tip mezarlar n gelir düzeyi oldukça dü ük seviyede olanlar için tercih edildi ini ortaya koymaktad r. Çat kiremidi, lahit, amphora ve basit toprak gömü tipleri, Antandros nekropolisinde klasik dönemde de görülen ve Hellenistik dönemde uygulamaya devam edilen mezar tipleridir. Bu gömü tiplerinin tümünün inhumasyon içermesi de, bunlar n Klasik dönemden Hellenistik döneme geçen uygulamalar oldu unu desteklemektedir. Klasik dönemde kremasyon gömünün neredeyse görülmedi i dikkate al nd nda, Hellenistik dönemde kremasyon gömünün yeni bir uygulama oldu u görülmektedir. 43 kremasyon gömüye, toplam 7 kremasyon içeren 5 sunak ile 1 daire planl mezar da eklendi i zaman kremasyonlar n say s 51’e ula maktad r. Bu da kremasyonlar n, Hellenistik dönemde aniden inhumasyon oran na ula t n ortaya koyar. Hellenistik 142 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 Say : 2 Haziran 2009 dönemde ölü gömme gelene indeki bu ani de i im, Büyük +skender ile birlikte Antandros’a yeni bir nüfusun kat ld n n göstergesidir28. Kremasyondaki bu ani art ile birlikte, kremasyon içeren sunak ve daire planl mezarlar n da bu dönemde ortaya ç kmas , yeni gelen nüfus ile ili kili olmal d r. Hatta baz sunak mezarlarda birden fazla kremasyonun bulunmas bunlar n aile mezar olarak da kullan ld n kan tlamaktad r. Antandros nekropolisinde ortaya ç kar lan Hellenistik döneme ait bu gömüler, yerli halk n Klasik dönemden beri kulland klar ölü gömme geleneklerini sürdürdü ünü, yeni gelen halk n ise kendi gelenekleri olan kremasyonu tercih etti ini dü ündürmektedir. Bu tercih, yeti kinler için cinsiyet ayr m gözetmeksizin gerçekle tirilirken, fetus, bebek ve erken çocuk ça ndaki hiçbir bireye uygulanmamaktad r. Bu uygulama Antandros nekropolisinde ele geçen arkaik mezarlar için de geçerlidir. Bu durum, Plinius’un evrensel bir kural olarak bebeklerin yak lmad olgusunun Hellenistik dönem için de geçerli oldu unu kan tlamaktad r. KAYNAKÇA • BAYATLI, Osman, Bergama Tarihinde Sikkeler, +zmir, 1953. • COOK, Jhon Manuel, The Troad, An Archaeological and Topographical Study, Cambridge, 1973. • DUSENBERY, Elsbeth. B., Samothrace II, The Nekropoleis, The Nekropoleis and Catalogue of Burials, Princetone, New Jersey , 1998. • KIZIL, Abuzer, “Beçin Hellenistik Dönem Oda Mezar ”, VI. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (24– 26 Nisan 1995), Ankara, 1996, 255–271. • KURTZ, Donna Carol, BOARDMAN, Jhon, Greek Burial Customs, New York: Cornell University Press 1971. • LEAF, Walter, Strabo on the Troad, Cambridge, 1923. • ÖZEREN, Öcal, ÜNAL, Funda, ÜNER, Ahmet, ”Antandros Nekropolü 1995 Y l Kurtarma Kaz s ,”, VII. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (8–10 Nisan 1996), Ankara, 1997, 161–177. • ÖZKAN, Turhan., “Dardanos Höyü ü-Nekropolü Kurtarma Kaz s , I. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (19-20 Nisan 1990), Ankara , 1991, 113–118. • POLAT, Gürcan, “Antandros 2001 Kaz lar ”, 24. Kaz Sonuçlar Toplant s (27–31 May s 2002 Ankara), 2. Cilt, Ankara, 2003, 21–30. • POLAT Gürcan-POLAT Yasemin,”Antandros 2002 Y l Kaz lar ”, 25. Kaz Sonuçlar Toplant s (26– 31 May s 2003), 1. Cilt, Ankara, 2004, 453–462. 28 Bu konudaki görü ler için bkz. Gürcan POLAT - Yasemin POLAT, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 7; Özge YILDIZ, Y lmaz Selim ERDAL,“Antandros Antik Kentinde Ölü Yakma Gelene i”, 23. Arkeometri Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), Ankara, 2008, 47. 143 Ad yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yl:2 • Say : 2 Haziran 2009 POLAT Gürcan-POLAT Yasemin, ”Antandros Nekropolü 2001–2006 Y llar Ön Raporu”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar Arkeoloji Dergisi IX, (Editörler: M. Nezih AYTAÇLAR, M. Bilge BAWTÜRK, Fulya DEDEOXLU, Aytekin ERDOXAN), +zmir, 2007, 1–20. • POLAT Gürcan-POLAT Yasemin YAXIZ Kahraman, “Antandros 2005 Y l Kaz lar ”, 28. Kaz Sonuçlar Toplant s (29 May s–2 Haziran 2006), Cilt 2, Ankara, 2007, 43–62. • POLAT, Gürcan, ”Antandros Nekropolü Ölü Gömme Gelenekleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi, III.-IV. Arkeolojik AraAt rmalar Sempozyumu Anadolu/Anatolia Ek Dizi No. 2, Ankara, 2008, 271–280. • POLAT Gürcan-POLAT Yasemin YAXIZ Kahraman, KÜÇÜK, Tuncay, ZUNAL, Onur, ”Antandros 2006 Y l Kaz lar ”, 29. Kaz Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), 2. Cilt, Ankara, 2008, 455–476. • ROTROFF, Susan, I. Athenian Agora XXXIII, Hellenistic Pottery, The Plain Wares, New Jersey, 2006. • STRABON, Geographika (Türkçesi: Prof. Dr. A. Pekman) +stanbul, 2000. • TAVUKÇU, Zerrin Ayd n, Parion Nekropolü 2005 Y l Buluntular , Erzurum, 2006. (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Bölümü Yay nlanmam Doktora Tezi). • THUKYD+DES, Peloponnesos SavaA (Türkçesi: T. Gökçöl), +stanbul, 1976 • VERG+L+US, Aeneis (Türkçesi: T.Uzel) Ankara (1998) • YAXIZ Kahraman., Antandros Urneleri, +zmir, 2005. (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dal Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi) • YALMAN, Bedri, ”Antandros Nekropolisi Kurtarma Kaz s ”, III. Müze Kurtarma Kaz lar Semineri (27–30 Nisan 1992), Ankara 1993, 449–487. • YILDIZ Özge, ERDAL, Y lmaz Selim, “Antandros Antik Kentinde Ölü Yakma Gelene i”, 23. Arkeometri Sonuçlar Toplant s (28 May s–1 Haziran 2007), Ankara, 2008, 41–55. • YOUNG, Rodney S., ”An Industrial District of Ancient Athens”, Hesperia 20, 3, 1951, 267–270. 144