Zâviyeler

Atıf için: Uzun, S. (2022). Zâviyeler. Turist Rehberleri ve Rehber Adayları için Anadolu’da Türk İslam Dönemi Mimari Yapılar (Edt. Ö. Zorlu, A. Acun Köksalanlar, H. Akyurt Kurnaz). Çanakkale: Paradigma Akademi, 677-703. Turist Rehberleri ve Rehber Adayları İçin ANADOLU’DA TÜRK İSLAM DÖNEMİ MİMARİ YAPILAR EDİTÖRLER Özcan ZORLU Ayşen ACUN KÖKSALANLAR Hande AKYURT KURNAZ Paradigma Akademi Turist Rehberleri ve Rehber Adayları İçin ANADOLU’DA TÜRK İSLAM DÖNEMİ MİMARİ YAPILAR EDİTÖRLER Özcan ZORLU Ayşen ACUN KÖKSALANLAR Hande AKYURT KURNAZ ISBN: 978-625-8187-93-9 Paradigma Akademi Yayınları Sertifika No: 69606 Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım Fetvane Sokak No: 29/A ÇANAKKALE e-mail: [email protected] Yayın Sorumlusu: Nevin SUR Kapak: Himmet AKSOY Matbaa Bulut Dijital Matbaa LTD. ŞTİ. Sertifika No: 48120 Kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. Bu Kitap T.C. Kültür Bakanlığından alınan bandrol ve ISBN ile satılmaktadır. Bandrolsüz kitap almayınız. Kasım 2022 Paradigma Akademi Uzun, S. (2022). Zâviyeler. Turist Rehberleri ve Rehber Adayları için Anadolu’da Türk İslam Dönemi Mimari Yapılar (Edt. Ö. Zorlu, A. Acun Köksalanlar, H. Akyurt Kurnaz). Çanakkale: Paradigma Akademi, 677-703. XXXII. BÖLÜM ZÂVİYELER Serdar UZUN1 1. ZÂVİYE KAVRAMI İslami düşüncenin (tasavvuf) mimariye yansıması olarak ifade edilebilecek zâviyelerin İslam mimarisindeki ve daha özelde Anadolu’daki gelişimini anlayabilmek için öncelikle sözlük anlamına, akabinde mimari açıdan tanımlamalarına ve zâviyelerin oluşumunu daha iyi anlayabilmek için tarihi arka planına bakılmasında yarar var. Bu kapsamda öncelikle zâviye ve zâviye ile eş anlamlı kullanılan diğer kavramlar ele alınmıştır. Yapılan incelemede kaynaklarda genel hatlarıyla zâviye2 ile benzer nitelikler taşıyan eş veya yakın anlamlı (tekke, dergâh, hankâh, tabhane; düveyre, savmaa, buk’a, ribat, medrese) sözcüklerin kullanıldığı; diğer yandan bu yapılar arasında benzerliklerin ve farklılıkların bulunduğu anlaşılmaktadır (Acar, 2013). Anadolu dışındaki İslam ülkelerinde (Mısır, Suriye, Irak, İran vb.) tasavvufla bağlantılı yapılar için 11. yy. – 14. yy. diliminde ağırlıkla zâviye sözcüğü kullanılmış; Anadolu’da ise Osmanlı dönemine kadar zâviye, hanikâh ve nadiren de olsa ribat sözcüğü tercih edilmiş ancak Osmanlı dönemi ile birlikte ribat nerdeyse hiç kullanılmamış, zâviye ile birlikte imaret, tekke, âsitâne, dergah gibi sözcükler tercih edilmiştir (Ocak, 1978: 249). Bu kapsamda; zâviye ile birlikte çok farklı sözcüklerin kullanılması nedeniyle oluşabilecek kavram karışıklığını azaltabilmek amacıyla; sıklıkla kullanılan ve öne çıkan tanımlamaları içeren Tablo 1 hazırlanmıştır.3 Tablo 1’deki tanımlamalara göre; birçok çalışma zâviyeyi tekke, dergâh, hankâh, imaret gibi benzer yapılarla karşılaştırırken özellikle büyüklükleri ve tari- Akdeniz Üniversitesi, Demre Dr. Hasan Ünal Meslek Yüksekokulu, ORCID: 0000-0003-0658-7124 Wolper zaviye için İngilizce’de “dervish lodge”ifadesini tercih etmiştir. (Wolper, 2003: 4) 3 Tablo 1’de yer alan tanımlamalardan bir kısmı sadeleştirilerek günümüz diline uyarlanmıştır. 1 2 677 Serdar UZUN Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dini ve İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1–2), 1–80. Kafescioğlu, Ç. (2020). Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces: The Early Ottoman ʿİmāret as Mosque. In T. Krstić & D. Terzioğlu (Eds.), Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750 (pp. 255–307). Brill. Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın. Kuban, D. (2008). Selçuklu Çağında Anadolu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Ocak, A. Y. (1978). "Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme". Vakıflar Dergisi, 12: 247–270. Savaş, S. (1999). Zâviyelerin Türk Kültürünün Gelişmesindeki Rolü. G. Eren (Ed.), Osmanlı (Cilt 9) içinde (pp. 72–78). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Tanman, M. B. (2002). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler. Türkler, C.12, 149–161. Wolper, E. S. (2003). Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia. The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania. KAYNAKÇA Acar, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Acar, T. (2013). Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28, 303–326. Acun, H. (2019). Erken Dönem Osmanlı Mimarisi. In A. Dündar (Ed.), Türk İslam Sanatları Tarihi El Kitabı. Grafiker Yayınları. Aladağ, İ. (2018). Anadolu Selçukluları ve Beylı̇ kler Devrı̇ nde Dı̇ nı̇ Yapıların Toplum Hayatına Etkı̇ lerı̇ . Akademik Matbuat, 2(2), 1–18. Altınsapan, E. (2004). Osmanlı Dı̇ nı̇ Mı̇ marı̇ sı̇ nde Farklı Adlar İle Tanınan Çok İşlevlı̇ Yapılar Hakkında Bı̇ r Değerlendı̇ rme. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, c(1–2), 15–28. Aslanapa, O. (1965). İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı. Sanat Tarihi Yıllığı, 1, 16–38. Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarisi. İnkılap Kitabevi. Aslanapa, O. (2011). Türk Sanatı. Remzi Kitabevi. Ayverdi, E. H. (1966). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402). İstanbul Fetih Cemiyeti. 699 ZAVİYELER Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279–353. Bilecik, G. (2013). Yâkub Çelebi Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.43, 279–280. Budak, A. (2016). İmaret Kavramı Üzerinden Erken Osmanlı Ters T Planlı Zaviyeleri İle Aşhanelerin İlişkisi: Osmanlı Aşhanelerinin Kökenine Dair Düşünceler. Metu Journal of the Faculty of Architecture, 33(1), 21–36. Çağatay, N. (1952). Fütüvvet-Âhi Müessesesinin Menşei Meselesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2–3), 61–84. Çetintaş, S. (1952). Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri Bursa’da Murad I ve Bayezid I Binaları. Milli Eğitim Basımevi. Erdoğru, M. A. (2000). Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4, 37–55. Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dini ve İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1–2), 1– 80. Eyice, S. (1969). Çorum’un Mecidözü’nde Âşık Paşa-oğlu Elvan Çelebi Zaviyesi. Journal of Turkology, 15, 211–246. Eyice, S. (1970). Trakya İnecik’te Bir Tabhaneli Cami. İstanbul Ünı̇ versı̇ tesı̇ Edebı̇ yat Fakültesı̇ Tarih Enstitüsü Dergisi, 1, 171–196. Eyice, S. (1971). Anadoluda Orta Asya Sanat Geleneklerinin Temsilcisi Olan Bir Eser: Boyalıköy Hanıkahı. Journal of Turkology, 16, 39–56. Gölpınarlı, A. (1985). 100 Soruda Tasavvuf. Gerçek Yayınevi. Goodwin, G. (1971). A History of Ottoman Architecture. The Johns Hopkins Press. Görür, M. (2019). Beylikler Dönemi Mimarisi. In A. Dündar (Ed.), Türk İslam Sanatları Tarihi El Kitabı (pp. 269–296). Grafiker Yayınları. Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. Yapı Endüstri Merkezi Yayınları. Kafescioğlu, Ç. (2020). Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces: The Early Ottoman ʿİmāret as Mosque. In T. Krstić & D. Terzioğlu (Eds.), Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750 (pp. 255–307). Brill. Kalfazade, S. (2013). Yeşilimaret Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.43, 496–498. Kara, M. (2008). Tekke Eğitimi ve Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(12), 107–138. 700 Serdar UZUN Karaçağ, A. (2010). Amasya Yakub Paşa Zaviyesi. Akdeniz Sanat, 3(6), 101–126. Karakaya, E. (2007). Postı̇ npûş Baba Zâvı̇ yesı̇ . Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.34, 334–335. Karakaya, E. (2019). Koca Mehmed Paşa Camii ve Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.EK-2, 71–73. Karakaya, E., & Çobanoğlu, A. V. (2000). İshak Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.22, 541–542. Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. Yem Yayın. Kuban, D. (2008). Selçuklu Çağında Anadolu. Yapı Kredi Yayınları. Kuran, A. (1964). The Mosque of Yıldırım in Edirne. Belleten, 28(111), 429–438. Kuran, A. (1968). The Mosque in Early Ottoman Architecture. Center for Middle Eastern Studies. Kuran, A. (2012). Selçuklular’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Mimarlık. Türkiye İş Bankası Yayınları. Neftçi, A. (2006). Vakıf Mimari Mirasımız (Vakıf Medeniyet Yılı Özel Sayı). Vakıflar Dergisi, Özel Sayı, 30–37. Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme. Vakıflar Dergisi, 12, 247–270. Ocak, A. Y., & Faroqi, S. (1986). Zaviye. In İslam Ansiklopedisi: Vol. C.13. Milli Eğitim Basımevi. Önge, Y. (1984). Konya Sahip Ata Hankahı. In Suut Kemal Yetkin’e Armağan (pp. 281–292). Hacettepe Üniversitesi. Örs, Y. (2019). Osmanlı Mı̇ marı̇ sı̇ nde Tabhane Mekânı ve Yapılarının Tarı̇ hsel Gelı̇ şı̇ m Sürecı̇ : Fatı̇ h Küllı̇ yesı̇ Tabhanesı̇ Örneğı̇ nde Koruma Sorunları ve Restorasyonu Üzerı̇ ne Bı̇ r Değerlendı̇ rme. Yıldız Teknik Üniversitesi. Özer, C. (2004). Mezid Bey Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29, 543–544. Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 3. Milli Eğitim Basımevi. Pehlivan, G. F. (2019). Edirne Beylerbeyi Camii’nin Mimari Açıdan İncelenmesi. ATA Planlama ve Tasarım Dergisi, 3(2), 111–120. Savaş, S. (1999). Zâviyelerin Türk Kültürünün Gelişmesindeki Rolü. In G. Eren (Ed.), Osmanlı (Cilt 9) (pp. 72–78). Yeni Türkiye Yayınları. Sözen, M., & Tanyeli, U. (2007). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi. 701 ZAVİYELER Tanman, M. B. (1988). Sinan’ın Mimarisi Tekkeler. In Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1. Vakıflar Genel Müdürlüğü. Tanman, M. B. (1997). Hankâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.16, 43– 46. Tanman, M. B. (2002). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler. Türkler, C.12, 149–161. Tanman, M. B. (2013). Yâkub Paşa Tekkesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.43, 285–286. Tanman, M. B. (2015). İstanbul Tekkeleri. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C.48, 410–427. Tanman, M. N., & Parlak, S. (2011). Tekke. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.40, 370–379. Tanrıkorur, Ş. B. (2003). Manı̇ sa Mevlevîhânesı̇ . Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.28, 1–3. Ülgen, A. S. (n.d.). İznik Nilüfer Hatun İmareti Plan Çizimi. Salt Araştırma. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/73499 Wolper, E. S. (2003). Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia. The Pennsylvania State University Press. Yavuzarslan, P. (2010). Kamus-ı Türkî Şemseddin Sami. Türk Dil Kurumu Yayınları. Yetkin, S. K. (1984). İslam Ülkelerinde Sanat. Cem Yayınevi. Yiğit, İ. (2013). XVI. Yüzyıl Türkiyesi’nde Ahi Adlı Zaviyelerin Dağılışı. Journal of Turkish Studies, 8(5), 959–973. Yurdugüzel, O. T. (2022). Kırşehir Ahi Evran Zaviyesi’nin Değişim Sürecinin Kent Kimliği Kapsamında Değerlendirilmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2), 475–487. Yazar Hakkında 1982 yılında Artvin Hopa’da dünyaya gelen Serdar UZUN; 2004 yılında Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksekokulu Turizm Rehberliği programından ön lisans eğitimini; 2007 yılında Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği Öğretmenliği bölümünden lisans eğitimini; 2017 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi anabilim dalında “İslam İkonografisinde Hz. Muhammed” adlı teziyle yüksek lisans eğitimini tamamladı. 2005 yılında İngilizce dilinde profesyonel turist rehberliği çalışma kartını alan ve 2008-2020 yılları arasında İçişleri Bakanlığı’nın 702 Serdar UZUN farklı birimlerinde çalışan Serdar UZUN, 2020 yılından bu yana Akdeniz Üniversitesi Demre Dr. Hasan Ünal Meslek Yüksekokulu Turist Rehberliği programında öğretim görevlisi olarak görev yapmaktadır. Serdar UZUN, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği anabilim dalında 2021 yılında başladığı doktora eğitimine devam etmektedir. 703