Evolutietheorie
Evolutietheorie is een theorie die een verkloarienge probeert te geevn vô 't ontstoan van 't leevn en van de verschillende soartn bêestn and plantn.
Vôorlopers
[bewerkn | brontekst bewerken]Toet an 't ende van d' achtiend' êeuwe peisdn de mêeste mensn dat plantn en bêestn oltyd d' er uut zaagn gelik dan ze d' er nu uut zien. Da was vô dat d' ontwikkelienge van de geologie toogde dat d' êrde veel ouder was dan de zesduusd joar die den Anglikoansen aartsbishop James Ussher haa bereeknd vanuut den Bybel.
Êen van de belangrikste natuurfilosoofn van zyn tyd, George-Louis Leclerc, graaf van Buffon, peisde da wa dê me nu soarten (species) noemn, geweun varioaties woarn die aangepast woarn an under omgevienge. Andere mensn, gelik Charles Darwin zyn grotvoader Erasmus Darwin, speeldn wel met 't idee van wa dan ze ton "transmutoatie" noemdn, mô veel verdr gieng da nie.
Vroege negentiend' êeuwe
[bewerkn | brontekst bewerken]
't Ende van d' achtiend' êeuwe en 't begin vande negentiend' êeuwe zaag d' ontwikkelienge van geologie as een wetenschap, mê mensn gelik James Hutton, William Smith en Charles Lyell. De mensn die den oertyd bestudeerdign, gelik William Buckland en Adam Sedgwick, zaagn wel da 't leevn in den oertyd van tydn veranderd aad, mô da wierd g'explikeerd duer een systêm van uutstervn en scheppienge van nieuw leevn.
Den êeste mens die serieus geprobeerd êt een theorie up te zettn van hoe en wôrom da 't leevn veranderd êt, is Jean-Baptiste Lamarck. In zyn boek "Philosophie Zoologique" van 1809 schreef 't jie da d' omgevienge bêestn en plantn dee verandern, en da 't leevn een drang aad nô groatere complexiteit ("Le pouvoir de la vie" of "La force qui tend sans cesse à composer l'organisation"). Tegenwoardig wordt Lamarck mêestol verêenzelvigd mê 't idee van d' overervienge van aangeworvn eignschappn, 't is te zeggn od een giraffe zyn nekke strekt vôr an d' hoge bladjes te geraakn, ton wor zyn nekke een bitje langer, en zyn kienders erven die langere nekke van under ma.
Loater êt August Weisman angetoogd dat den DNA van de sexcelln (in 't sperma en d' eicelln) nie deur veranderiengn in de reste van 't lichaam wordt beïnvloed, en da was 't ende van Lamarck zyn theorie van aangeworvn eignschappn.
In 1844 wierd den controversiêle bestseller Vestiges of the Natural History of Creation, geschreevn deur den Schotsen joernaliest Robert Chambers, anoniem uutgebrocht. De reaksje van 't publiek was positief, mô van d' Anglikoanse Kerke en de wetenschappers veel minder. Up da moment haad Charles Darwin juust een êeste versie van zyn sôortenboek geschreevn, vô 't geval dat je zou stervn vôdat je zyn grôot boek gerêed aad. De slichte reaksjie van de wetenschappers en van de kerke up Robert Chamber zyn boek is meugeliks êen van de redens wôrom da Darwin de publikoasie van zyn eign boek 136d uutgesteld.
Charles Darwin
[bewerkn | brontekst bewerken]
Achter dê 't je van zyn wêrldreize met de Beagle weer in Iengeland was aangekommn, aad Charles Darwin ol een bitje van een idee dan dieren- en plantensôortn kostn verandern, mô in dien tyd was dat idee zô onorthodox dat je d' er wel aan werktige, mô 't toch vô zen zelven hield. In 1942 êt je vô den êeste kè een schets van zyn ideëen geschreevn, en die schonder uutgeschreevn in 1944. Derachter ziet d' er nôr uut dat je d'er mô winnig verder aan gedoan het toet in 1958, 't joar dat Alfred Wallace em een brief schreef vanuut Ternat in Indonesië, da zô overêenkwaam mê Darwin zyn ideëen, dat je in een brief an Charles Lyell schreef "Your words have come true with a vengeance that I shd. be forestalled. ... if Wallace had my M.S. sketch written out in 1842 he could not have made a better short abstract!"
Nochtans, ô zyn boek The Origin of Species êenmoal uut was, was 't vôr iederêen dudelik dat er ier joarenlank werk inzaat, en dat het nie azô mô van Wallace was ofgeschreevn. De centroale ideëen zyn eigntlik vrê simpel : 1. Erfenisse : kienders gelykn up under ouders; 2. Varioasjie : kienders zyn toch nôois hêelteganstend 't zelste gelik under ouders; 3. Sterfte : D' er wordn oltyd mêer kienders geboorn dan dat d'er overleevn toe dan ze volwaasn zyn 4. Aanpassienge: De dee die 't langste overleevn en 't mêeste kienders ên zyn de dee die 't beste an under omgevienge zyn aangepast
Êen van zyn grôote puntn kom van 't fokkn van bêestn en plantn deur de mens zelve. O je ziet hoe rap dan kwêekers nieuwe rassn kunn'n upfokkn, is 't eigentlik te verwoendern dat 't in de nateure nie rapper goat. 't Is dôvan da Darwin zyn theorie "Natural Selection" (nateurlike selektie, in tegenstellienge mê artificiêle selektie) genoemd êt.
Achter Darwin
[bewerkn | brontekst bewerken]Alhoewel da Darwin veel mensn van 't feit van evolutie overtuugd êd, woarn der veel minder (zels oender zyn supporters) die dachtn da nateurlike selektie d' echte verkloarienge was vôr oe dan sôortn ontstoan. 't Is dôvan da Darwin zyn theorie een bitje in mineur zaat tussn 1870 en 1930. Up 't moment da Gregor Mendel zyn genetische theorie upgedolven was round 1900, dachtn de mêeste mensn dat da 't ende van Darwin zyn theorie zou betêekenn. D' er woarn een oop andere theoriëen, gelik saltoatie (grôote veranderiengn deur macro-mutoaties), orthogenese (eolvutionêre lynn die olsmô verder giengn toe da de sôortn "te verre" evolueerdn, progressive evolutie (surtout mê de mens as 't einddoel, byvôorbeeld Ernst Haeckel en Pierre Teilhard de Chardin), en zels een herupdelvn van Lamarck deur Trofim Lysenko in de Soviet-Unie van de 1930-er joarn.
Buutn de biologie êt Darwin zyn theorie ook zyn imitoaties g'hêd, gelik het "sociale Darwinisme" van Herbert Spencer, die ook de spreuke "survival of the fittest" uutgevoendn êt. Môr in feite êt sociaal Darwinisme mô vrê winnig te doen met de biologische theorie van Darwin.
De Moderne Synthese
[bewerkn | brontekst bewerken]De moderne synthese word azô genoemd omdad het een oop aparte branchn van biologie toop' ê gebrocht, vôrol genetika, embryologie, cellnlêer, systematiek, ecologie en morfologie. De wetenschappers die d' er 't mêeste ên an bygedroagn zyn Julian Huxley, A.R. Fisher, Theodosius Dobzhansky, J.B.S. Haldane, Sewall Wright, Ernst Mayr en Geogre Gaylord Simpson. Vôrol van belang was Fisher zyn boek The Genetical Theory of Natural Selection (1930), omdat het vôr êens en vôr oltyd dudelik makte dat, in tegenstellienge toe wa dan d' êeste genetici peisdn, nateurlike selektie hêeltegansten overêenstemde mê Mendel zyn genetika.
Tegenwôordig
[bewerkn | brontekst bewerken]
Tegenwôordig zyn de mêeste wetenschappers (en praktisch ol de bioloogn) overtuugd dat evolutie een feit is, en da Darwin zyn theorie van nateurlike selectie de feiten 't beste verkloart. Nateurlik zyn d' er sinds de moderne synthese nog vorderiengn gemakt, bevoorbêeld "punctuated equilibrium" van Stephen Jay Gould en Niles Eldredge, of the "selfish gene" van Richard Dawkins, en vôrol mê de vôruutgank van de genetische techniekn weetn me nu veel mêer van oe dad evolutie echt werkt, mô 't ôorsproenkelik idee van Charles Darwin is nog oltyd geldig.
D' er zyn nateurlik wel mensn die vô verschillende redens nie geloovn in evolutie of êen van d' evolutietheoriëen (vôrol creationistn), mô mêestol is da vô redens van godsdienst en nie gebaseeerd up wetenschappelike groendn.