Liao daryosi
| Liao daryosi | |
|---|---|
| 辽河 | |
| |
| Tavsif | |
| Uzunligi | 1,345 km (836 mi) |
| Havzasi | 232,000 km2 (90,000 kv mi) |
| Suv sarfi | 630 m³/s |
| Joylashuvi | |
 Liao daryosi drenaj havzasining xaritasi | |
| Davlat | Xitoy |
| Mintaqa | Sharqiy Osiyo |
| Liao daryosi | |
Liao daryosi (xit. an’anaviy 遼河, soddalashtrilgan 辽河, pinyin: Liáo Hé) – Xitoyning janubi-sharqidagi asosiy daryo va yettita asosiy daryo tizimidan biri. Uning nomi Liao mintaqasidan olingan. U janubiy Manjuriyaning tarixiy nomi boʻlib, undan Liaonin viloyati, Liaodun yarim oroli va Liao sulolasi ham oʻz nomlarini olgan.[1] Daryo Shimoliy-Sharqiy Xitoy xalqi orasida „ona daryo“ nomi bilan ham mashhur.[2] Uzunligi 1345 km (836 mi). Liao daryosi tizimi 232,000 kvadrat kilometr (90 000 mi2)dan ortiq suv havzasini oʻz ichiga oladi. Uning oʻrtacha suv chiqarish hajmi juda kichik, sekundiga atigi 500 kub metr (18 000 cu ft/s) boʻlib, Pearl daryosining yigirmadan bir qismini tashkil etadi. Liao daryosi juda yuqori choʻkindi yukiga ega. Chunki uning katta qismi chang lyoslaridan oqib oʻtadi.
Liao daryosi muhim geografik joy hisoblanadi. Chunki u zamonaviy Liaoning provinsiyasini ikkita mintaqaga ajratadi. Ular Liaodun („Liao daryosining sharqi“) va Liaoxi („Liao daryosining gʻarbi“).
Daryolar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Liao daryosi ikki asosiy irmogʻi mavjud. Gʻarbdan Xilyao daryosi va sharqdan Dongliao daryosining qoʻshilishidan hosil boʻlgan. Gʻarbiy irmogʻi butunlay Ichki Moʻgʻulistonda joylashgan boʻlib, Xar Moron daryosi va Laoxa daryosining qoʻshilishidan taxminan 43° 25' shimoliy kenglik va 120° 45' shimoliy uzunlikda hosil boʻladi. Undan oldin Sinkay daryosi deb ataladigan boshqa irmoq bilan mustahkamlanadi. Sharqiy irmogʻi Gʻarbiy Jilin provinsiyasida shakllanib, S shaklidagi yoʻnalish boʻylab boshqa daryo bilan qoʻshilishidan oldin Liaoning, Jilin va Ichki Moʻgʻulistonning tutashgan hududi boʻylab oqib oʻtadi.
Natijada paydo boʻlgan daryo, Liao daryosi Liaoning provinsiyasiga kiradi va shimoli-sharqiy Xitoy tekisligi boʻylab janubga qarab oqib, yoʻlda koʻplab irmoqlarni qoʻshib oladi. U Tieling okrugidagi Pingdingbao shahri yaqinidan gʻarbga burilib, koʻproq irmoqlarni olgandan soʻng kamdan-kam ishlatiladigan Juliu daryosi nomiga ega boʻladi („bahaybat daryo“). Keyin Liao daryosi janubi-gʻarbiy tomonga yoʻnaladi, u Taiʼan okrugidagi Liujianfang gidrologik stansiyasi yaqiniga yetib boradi va tarixan ikki taqsimlash boʻlinmasiga boʻlinib, Liao daryosi deltasini hosil qiladi. Dastlab kichikroq boʻlgan deltaning gʻarbiy distribyutori 2011-yilgacha Shuangtaizi daryosi deb nomlangan va Dawa okrugining gʻarbidagi Boxay dengizining Liaodun koʻrfaziga quyilishidan oldin Panjinning Panshan okrugidagi Raoyang daryosining irmogʻini ham oladi. Sharqiy distributor Vailiao daryosi („Tashqi Liao daryosi“) deb nomlangan. Vailiao daryosi janubga qarab ikki yirik irmoqni: Xun daryosi va Taizi daryosini olish uchun yoʻl oladi. Mahalliy aholi "Trident daryosi „ deb ataydigan qoʻshilish joyidan oʻtib, u yerda Daliao daryosi (Buyuk Liao daryosi“) degan yangi nomni oladi. Shundan soʻng Yingkouning gʻarbiy qismidagi Liaodun koʻrfaziga quyiladi.
Liao daryosi deltasi yumshoq choʻkindi tuproqdan tashkil topgan tekis topografiyaga ega boʻlib, yoʻnalishni oʻzgartirishning boy tarixiga ega boʻlgan chuqur suv yoʻllari mavjud. Bu mintaqaning past balandligi tufayli boʻron koʻtarilish xavfi bilan birgalikda toshqinni nazorat qilishda katta muammo tugʻdiradi. Liao daryosi tizimining qirgʻoq boʻyidagi suv toshqini xavfi, ayniqsa, Daliao daryosiga yaqin joylashgan va 2 million aholi istiqomat qiladigan Yingkou shahriga xavf soladi. 1958-yilda Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi daryo muhandislik loyihasi tufayli toʻsib qoʻyildi. Bu esa Liao daryosidan suv oqimini butunlay Shuangtaizi daryosiga (2011-yilda oddiygina „Liao daryosi“ deb oʻzgartirilgan) yoʻnaltirdi. Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimidan ajratib turadi. Shu sababli, Daliao daryosi tizimi 1958-yildan beri mustaqil suv tizimi hisoblanadi. Xun va Taizi daryolari endi Liao daryosining irmoqlari emas. Bundan tashqari, Vailiao daryosining yuqori oqimi kesilganligi sababli, Liao daryosi endi distribyutorga ega emas. Shuning uchun Liao daryosi deltasi ham texnik jihatdan 1958-yildan boshlab mavjud boʻlishni toʻxtatdi. Ammo bu atama Panjin mintaqasi uchun qoʻllanadi.
Irmoqlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yirik irmoqlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Xiliao (西辽河, „Gʻarbiy Liao daryosi“), tarixan Xuang daryosi nomi bilan ham tanilgan. Liao daryosining eng katta irmogʻi boʻlib, uzunligi 449 kilometr (279 mi) va havzasining hajmi 136,000 kvadrat kilometr (53 000 mi2). Xiliao daryosi janubi-gʻarbdan oqib oʻtuvchi Laoxa daryosi va gʻarbdan oqib oʻtadigan Xar Moron daryosi qoʻshilishidan hosil boʻladi. Uning quyi oqimida Xingan togʻlarining janubi-sharqiy yonbagʻirlaridan oqib oʻtuvchi katta irmogʻi – Sinkay daryosi qoʻshiladi. Shuanglyao shahridan shimolda, janubi-sharqqa burilib, Dongliao daryosiga qoʻshilishdan oldin, Liaoning, Jilin va Ichki Moʻgʻulistonning umumiy chegarasi yaqinida Liao daryosini hosil qiladi.
- Dongliao daryosi (东辽河, „Sharqiy Liao daryosi“) – Liao daryosining boshqa yirik irmogʻi boʻlib, uzunligi 360 kilometr, havzasining hajmi 11500 kvadrat kilometrdan iborat va 88 ta irmoqdan tashkil topgan boy suv havzasiga ega. Irmoqlaridan 23 tasi katta hajmga ega. Uning bosh suvlari Jilin provinsiyasidagi Dongliao okrugi yaqinidagi past togʻlarda paydo boʻlib, butun uzunligining 80% dan ortigʻi bu yerda joylashgan. Keyin Dongliao daryosi Liaoning provinsiyasi boʻylab qisqa gʻarbiy yoʻnalish boʻylab oʻtadi va shimolga qaytib Jilinga burilib, janubi-gʻarbiy tomonda Xiliao daryosiga qoʻshiladi.
Kichik irmoqlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagi irmoqlar Liaoning provinsiyasida Liao daryosiga quyiladi.
- Sutai daryosi (苏台河)
- Sin daryosi (清河)
- Chay daryosi (柴河)
- Fan daryosi (泛河)
- Xiushui daryosi (秀水河)
- Yangximu daryosi (养息牧河)
- Liu daryosi (柳河)
- Raoyang daryosi (绕阳河)
Sobiq irmoqlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Xun daryosi (浑河 , „loyqa daryo“), tarixan Kichik Liao daryosi yoki Shen daryosi nomi bilan ham tanilgan. Ilgari Liao daryosining Xiliao daryosidan keyin ikkinchi yirik irmogʻi boʻlgan. Oqimining uzunligi 458 kilometr (258 mi). Xun daryosining oʻziga xos koʻplab irmoqlari bor, ulardan 31 tasining suv havzasining hajmi 100 kvadrat kilometrdan ortiq. U Liaoning provinsiyasining eng gavjum hududi, jumladan, viloyat markazi va eng yirik shahri (shuningdek, butun Shimoli-Sharqiy Xitoyda) Shenyang va 10-yirik shahar Fushun orqali oqib oʻtadi. Daryo hozirgi nomini oqim tezligi va yuqori choʻkindi yuki tufayli olgan. Xun daryosining bosh suvi Changbay togʻlarining bir tarmogʻi boʻlgan Sian togʻlaridan boshlanadi. Bu yerda daryo Nalu daryosi yoki Qizil daryo deb ataladi va Dahuofang suv omboriga 5437 kub kilometr suv quyiladi. Mazkur suv ombori atrofdagi Shenyang, Fushun, Liaoyang, Anshan, Panjin, Yingkou va Dalian shaharlarini ichimlik suvi bilan taʼminlaydi. Daryoning oʻrta qismi Shen daryosi deb ham atalgan. Bu uning shimolidagi poytaxt Shenyang shahriga nom bergan, pastki qismi esa Clam daryosi deb ham ataladi.: 1958-yilgacha Xun daryosi Vailyao daryosiga, keyin Xaycheng yaqinidagi Taizi daryosiga qoʻshiladi. Uchta daryoning qoʻshilishi „Trident daryosi“ sifatida ham tanilgan. U Liaodong koʻrfaziga quyiladigan Daliao daryosini hosil qiladi. Biroq, 1958-yilda Yingkou yaqinidagi qirgʻoq hududida suv toshqini bilan kurashish muammosini hal qilish uchun daryo muhandislik loyihasi amalga oshirildi. Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi toʻsib qoʻyilib, Liao daryosi oqimi Shuangtaizi daryosi tomon burilib, Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimining asosiy qismidan samarali ravishda ajratib olindi. Shuning uchun 1958-yildan beri Xun va Taizi daryolari mustaqil daryo tizimi hisoblanib, hozirda Liao daryosining irmoqlari emas.
- Taizi daryosi (太子河 , „Toj shahzoda daryosi“), tarixda Yan daryosi yoki Lyan daryosi nomi bilan ham tanilgan. Afsonaga koʻra, bu joy qochqin Yan valiahd shahzodasi Dan uchun soʻnggi boshpana joyi boʻlganligi uchun shunday nomlangan. Ilgari u Liao daryosining uchinchi yirik irmogʻi boʻlgan. Uzunligi 413 kilometr (257 mi) va havzasining hajmi 13900 kvadrat kilometr (5400 mi2). Taizi daryosi Xun daryosi singari shimolga parallel ravishda janubiy Liaoningning eng muhim qishloq xoʻjaligi va sanoat hududlari, jumladan Benxi, Anshan va Liaoyang shaharlaridan oqib oʻtadi. Oʻzining qardosh daryosi Xun daryosi singari Taizi daryosining ham koʻplab irmoqlari bor. Uning bosh suvlari Benxi va Fushun oʻrtasidagi tepalik mintaqalaridan kelib chiqadi va mashhur Benxi suv gʻorlarini oʻz ichiga oladi. Xun daryosi singari Taizi daryosi ham 1958-yilda Vailiao daryosining yuqori oqimi yoʻq qilinganidan beri Liao daryosining irmogʻi emas.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Liao River“. Encyclopædia Britannica. Qaraldi: 2013-yil 1-yanvar.
- ↑ Cao. „Liao River in Deep Trouble“. 2009-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-yanvar.