Radiouzatgich sahifasining manbasini koʻrish

[[Fayl:WDET-FM_transmitter.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/WDET-FM_transmitter.png/250px-WDET-FM_transmitter.png|right|thumb|250x250px| FM radio uzatuvchi, AQSh]]
'''Radiouzatgich''' (radio uzatuvchi qurilma) – bu nurlanish hususiyatiga ega radiochastota signalini ishlab chiqarish uchun elektron qurilma<ref>GOST 24375-80. Radiosvyaz. Termini i opredeleniya.</ref>.

Radiouzatgich radiochastotaning oʻzgaruvchan tokini mustaqil ravishda yaratish qobiliyatiga ega, u uzatish qurilmasi (fider) yordamida uzatuvchi antennaga yetkazib beriladi, antenna esa oʻz navbatida radio toʻlqinlarini tarqatadi.

== Rivojlanish tarixi ==
[[1887|1887-yilda]] nemis fizigi [[Gers|Geynrix Rudolf Gerts]] radiouzatgich va qabulqilgichni ixtiro qildi va qurdi, elektromagnit toʻlqinlarning mavjudligini isbotlagan radiotoʻlqinlarni uzatish va qabul qilish boʻyicha tajribalar oʻtkazdi va elektromagnit toʻlqinlarning asosiy xususiyatlarini oʻrgandi.

Rumkorfning katushkaga (gʻaltak) asoslangan uchqun printsipidagi birinchi radiouzatgichlari konstruksiyasi juda oddiy edi – ularning tebranma konturida uchqun razryadlari yordamida kamayib ketayotgan tebranish yana harakatga kelgan, telegraf kaliti esa modulyator hisoblanadi – u Rumkorfning katushkasi manbaasi zanjirini tutashtirgan va uzgan. Bunday radiouzatgich yordamida maʼlumot kodlangan diskret shaklda uzatilgan – masalan, Morze kodi yoki boshqa shartli signallar toʻplami shaklida. Uchqun uzatgichlarining quvvati yuzlab kilovattlarga yetgan. Ularning kamchiliklari past samaradorligi boʻlgan, shuningdek, ular tomonidan chiqarilgan radio toʻlqinlarning juda keng doirasi edi. Natijada, bir-biriga yaqin joylashgan bir nechta uchqun uzatgichlarining bir vaqtning oʻzida ishlashi ularning signallarining aralashuvi tufayli deyarli imkonsiz, qabul qiluvchilar esa yaqin joylashgan uzatgich signali bilan „tiqilib qolar“ edi. Taxminan 1916-yilda uchqunli uzatgichlarni qurish toʻxtatilgan<ref>''Betin B. M.'' Radioperedayuщie ustroystva.-M.: Visshaya shkola, 1972, s. 5</ref>.

1912-yildan beri tebranish konturiga kiritilgan elektr yoyi boʻlgan uzatgichlar qoʻllanila boshlangan. Yoy uzatgich uchqun uzatgichdan farqli oʻlaroq, soʻnmagan tebranishlarni hosil qiladi, yaʼni amplitudali modulyatsiya bilan ovozli signalni uzatish imkonini beradi. Telegraf signalini chastotani almashtirish usuli yordamida uzatishga toʻgʻri kelgan: kalit bosilganda tebranish konturi sozlamalari siljigan va uzatgich boshqa chastotada tarqalgan; aynan shu chastotaga qabul qiluvchilarni sozlash kerak edi. Masalan, 1920-yil fevral oyida ishga tushirilgan Moskvadagi Shabolovkadagi 100 kilovattlik radiostantsiya uzatgichi yoyli boʻlgan edi. Yoy razryadli xususiyatlari tufayli yoy generatorlari faqat uzoq toʻlqin uzunliklarida ishlagan, ularning yordami bilan 400 kGz dan yuqori chastotani olish mumkin emas edi<ref>''Betin B. M.'' Radioperedayuщie ustroystva.-M.: Visshaya shkola, 1972, s. 5-6</ref>.
[[Fayl:Alexanderson_Alternator.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Alexanderson_Alternator.jpg/220px-Alexanderson_Alternator.jpg|thumb| Grimeton radio stantsiyasining generatori. Modulyator sifatida magnit kuchaytirgich ishlatilgan.]]
Yana bir yoʻnalish uzatgichda oʻzgaruvchan tok generatoridan foydalanish edi (taxminan 1908-yildan). Bunday generator uning rotori aylanish chastotasini sozlash orqali oʻzgartirilishi mumkin boʻlgan maʼlum bir chastotaning yetarlicha barqaror tebranishlarini olish imkonini beradi. Quvvat oʻnlab va yuzlab kilovattlarga yetishi mumkin edi. Bunday generatorning signalini amplituda boʻyicha modulyatsiya qilish mumkin, bu esa radio orqali audio signalni uzatish imkonini beradi. Biroq, elektr mashinasi generatori oʻnlab kilogerts dan yuqori boʻlmagan chastotalarni yaratish uchun amalda mos keladi, yaʼni uzatgich faqat eng uzun toʻlqin uzunligi diapazonida ishlashi mumkin. 1950-yillarga qadar radioeshittirish va radioaloqada elektr mashina uzatgichlari ishlatilgan. Shunday qilib, 1925-yilda Leningraddagi Oktyabr radiostansiyasiga V. P. Vologdin tomonidan loyihalashtirilgan 50 va 150 kVt quvvatga ega ikkita generator oʻrnatildi.[4] Shvetsiyada tarixiy yodgorlik sifatida 40 kGz gacha chastotalarda ishlashga moʻljallangan 200 kVt quvvatga ega Aleksandrsen generatoriga oʻrnatilgan Grimeton radiostansiyasi (1925-yilda ochilgan) ish holatida saqlanib qolingan<ref>{{Veb manbasi|url=http://bibliofond.ru/view.aspx?id=73343|sarlavha=Библиофонд. ''Шнейберг Я.'' Основоположник отечественной высокочастотной техники.|kirish sanasi=2011-12-15|arxivsana=2011-12-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111210114545/http://bibliofond.ru/view.aspx?id=73343}}</ref>.

1913-yilda Meysner (Germaniya) tomonidan elektron generator ixtirosi va elektron vakuum lampalarining yanada rivojlanishi radio uzatuvchi qurilmani takomillashtirish va uchqun, yoy va elektr mashinalari tizimlarining kamchiliklarini bartaraf etish imkonini berdi. Lampali uzatgichlarda har qanday turdagi modulyatsiyani amalga oshirish, butun radio diapazonida istalgan chastotada ishlash va vattning mingdan ming kilovattgacha boʻlgan chiqish quvvatini olish mumkin boʻldi. Oʻshandan beri radio uzatgichning blok diagrammasi umumiy maʼnoda hozirgi kunga qadar oʻzgarmagan. Rossiyadagi birinchi lampali uzatgich Nijniy Novgorod radio laboratoriyasida M. A. Bonch-Bruevich rahbarligida qurilgan va 1922-yilda Moskvada Komintern nomidagi radioeshittirish stantsiyasida oʻrnatilgan. Uzatgich 12 kVt quvvatga ega boʻlib, 3200 m. toʻlqinda ishlagan<ref>''Betin B. M.'' Radioperedayuщie ustroystva.-M.: Visshaya shkola, 1972, s. 7-8</ref>.

Aloqa va radiotexnika sohasidagi keyingi ixtirolar – elektron lampalarning qattiq holatdagi analoglari (tranzistorlar), kvarts rezonatorlari, modulyatsiyaning yangi turlari va chastotani barqarorlashtirish usullari – faqat radiouzatgich parametrlarining miqdoriy oʻzgarishi bilan birga kelgan: oʻlchamini va sarflanadigan quvvatni kamaytirish, barqarorlik va samaradorlikni oshirish, chastota diapazonini kengaytirish va boshqalar.

== Strukturaviy sxema ==
Zamonaviy radiouzatgich quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:

* yuboriluvchi toʻlqinning asosiy chastota generatori (mustahkamlangan yoki sozlanadigan);
* tarqatiladigan toʻlqinning (amplituda, chastota, faza yoki bir vaqtning oʻzida bir nechta parametrlar) parametrlarini uzatiladigan signalga muvofiq oʻzgartiradigan modulyatsiya qiluvchi qurilma (koʻpincha asosiy generator va modulyator bitta blokda amalga oshiriladi – qoʻzgʻatuvchida);
* tashqi energiya manbai tufayli qoʻzgʻatuvchining signal kuchini kerakli darajaga oshiradigan quvvat kuchaytirgichi;
* kuchaytirgichdan antennaga quvvatni eng samarali oʻtkazishni taʼminlaydigan moslashtiruvchi qurilma;
* signal tarqalishini taʼminlovchi [[antenna]] .

== Qoʻllanilishi ==
Radiouzatgichlar, ularni radioeshittirishda ishlatishdan tashqari, bir-birlari bilan radio orqali maʼlumot almashadigan koʻplab elektron qurilmalarning zaruriy qismidir, masalan, mobil telefonlar, simsiz kompyuter tarmoqlari, Bluetooth-ga mos qurilmalar, samolyot, kemalar va kosmik radiolokatsion qurilmalar ratsiyalarida, shuningdek, navigatsiya mayoqlarida.

Mustaqil ravishda radiouzatgichlar maʼlumotni uzatish joyida maʼlumot qabul qilish kerak boʻlmagan joylarda qoʻllanadi – aniq vaqt signallari, ob’ektlarning joylashishini aniqlash uchun turli xil navigatsiya radiomayoqlari, koʻp pozitsiyali radiolokatsiyalar, radioeshittirish, masofadan boshqarish, telemetriya va boshqalar.

== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Adabiyotlar ==

* radio uzatish moslamalari. Universitetlar uchun darslik. Shaxgildyan V. V., Kozyrev V. B., Lyaxovkin A. A. M.: Radio va aloqa, 1990 yil.
* radio uzatish moslamalari. Texnik maktablar uchun darslik. Shumilin M. S., Golovin O. V., Sevalnev V. P., Shevtsov E. A. M.: Oliy maktab, 1981 yil.
* {{Книга|автор=Балакирев М. В., Вохмяков Ю. С.|заглавие=Радиопередающие устройства : научное издание|ссылка=|ответственный=Челноков О. А.|место={{М.}}|izdatelstvo=Radio i svyaz|god=1982|stranits=257|isbn=}}

* {{Книга|автор=Кулешов В.Н., Удалов Н.Н., Богачев В.М. и др.|заглавие=Генерирование колебаний и формирование радиосигналов|место=М.|издательство=МЭИ|год=2008|страниц=416|isbn=978-5-383-00224-7|ref=Кулешов}}

== Havolalar ==
* [http://hawkins.pair.com/radio.html Jim Xokinsning Radio va eshittirish texnologiyasi sahifasi] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170202194811/http://hawkins.pair.com/radio.html |date=2017-02-02 }}{{Ref-en}} <small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">)</small>
* [http://www.wcov.com/technical/transmitter.html WCOV-TV ning Transmitter texnik veb-sayti] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20060703180950/http://www.wcov.com/technical/transmitter.html |date=2006-07-03 }}{{Ref-en}} <small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">)</small>
* [http://www.aerialsandtv.com/digitalnationwide.html Buyuk Britaniyaning yirik televizion uzatgichlari, shu jumladan guruh maʼlumotlarini oʻzgartirish, Transmitterni rejalashtirish boʻlimiga qarang.]{{Ref-en}} <small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">)</small>
* [http://www.wolfbane.com/ukdtt.htm Buyuk Britaniya raqamli televizion uzatgichlarining tafsilotlari]{{Ref-en}} <small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">)</small>

{{med-stub}}

[[Turkum:Radiologiya]]
[[Turkum:Radioaloqa]]