Uyghur tili
Uyghur tili uzaq tarixqa ige güzel til. U uzaq esirlik tereqqiyat dawamida qedimki türkiy tillar dewri, orxun uyghur tili dewri, idiqut-xaqaniye uyghur tili dewri, chaghatay uyghur tilini bésip ötken. Bu jeryanda uyghur tili orxun-yénsey yéziqi, qedimki uyghur yéziqi, biraxma yéziqi, mani yéziqi, soghd yéziqi, ereb yéziqi qatarliq yéziqlar bilen xatirilengen(bezi yéziqlar omumyüzlük, bezi yéziqlar qismen qollinilghan), shundaqla xenzu tili, sanskrit tili, sak tili, tuxar tili, soghda tili, ereb tili, pars tili, mongghul tili qatarliq nurghurn tillar bilen uchriship hem bir birige tesir körsitip, üzlüksiz mukemmelleshken we hazirqi zaman uyghur tili dewrige kirgen.
Hazirqi zaman uyghur tili 19-esirning axiri we 20-esirning deslipidin bashlap awwal chet ellik Alimlar, andin élimiz alimliri teripidin tetqiq qilinghan. Bir esirdin köprek waqittin buyan hazirqi zaman Uyghur tili asasen eneniwi tilshunasliq boyiche, qoshumche qurulmichiliq tilshunasliqi, aylandurma-tughdurma Tilshunasliqi qatarliq nezeriyiler boyiche tetqiq qilinip, xéli sistémiliq teswirlengen hem ayshem shemiyéwa, Emir nejip, ghuji'ehmed seydiwaqasof, ibrahim muti'i, imin tursun, xemit tömür, mirsultan osmanof, Turdi ehmed, nesrulla yolbuldi, enserdin musa qatarliq tilshunaslirimiz we yéngi bir ewlad tilchilirimizning Her qaysi dewrlerge, métodlargha wekillik qilidighan eserliri meydangha kélip uyghur tili tetqiqatini i zaman uyghur tili yéziqi]]
| Uyghur tili |
|---|
| Uyghurche / uyghur tili
Uyghurche / Uyghur tili Uyƣurqə / Uyƣur tili Уйғурчә / Уйғур тили |
| Qollindighan döletler |
| Qollindighan kishi sani 10 milyun |
| Dunyadiki tertipi 76 |
| Til séstimisi Altay Tilliri Sistémisi |
| Resmi Ehwali |
| Resmi til Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni |
| Organ |
| Til kodliri |
| ISO 639-1 ug |
| ISO 639-2 uig |
| ISO 639-3 uig |
| Izahat |
Uyghur tili
[تەھرىرلەش]Qollinilish da'irisi (téritoriyisi)
[تەھرىرلەش]Jungxu'a xelq jumhuriyiti (j x j) yaki (chin)ning Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni, Qazaqistanning sherqiy we jenubiy qisimliri, Özbekistan,Pakistan, Qirghizistan, Türkiye, Seudi Erebistani qatarliq dölet we rayunlarda yashaydighan uyghurlar we bezi yéqin arliship olturaqlashqan bezi milletler teripidin aghizaki we yazma tilda qollinilidu.
Bu tilni qollanghuchilar ahale nopusi
[تەھرىرلەش]Jungxu'a xelq jumhuriyiti téritoriyi ichideyashighuchi 11 milyon uyghur we ahaliy nopusi éning bolmighan ottura asiya we yawrupada yashighuchi bashqa uyghurlar.
Yéziq
[تەھرىرلەش]Uyghurlar tarixta qachandin bashlap yéziq bilen xatirilinishke bashlighanliqi heqqide hazirghiche tetqiqatchilar teripidin birlikke kelgen qarash yoq. Özbekistan we Qazaqistan qatarliq téritoriyilerde silawyan yéziqida,türkiye we yawrupa elliride türk yéziqida, junggo/chin memlikitide ereb yéziqi,latin yéziqi we xenzuche/xitayche/chinche yéziqlarda xatirilinidu. Tilshunaslar köpinche ereb yéziqi asasidiki uyghur yéziqida xati'ondin artuq uyghur mushu tilni ishlitidu. Undin
Tilning teweliki
[تەھرىرلەش]Uyghur tili ural-altay tilliri'i séstimisi、 türkiy tillar a'ilisi、sherqiy türk tili tarmiqi, uyghur-qarluq tili toplimi ,uyghur tili bolup türkiy tillardin özbek tili eng yéqin til bolup hésaplinidu. Ikkilisi chaghatay türkchisining warisliri bolup bezi alimlar teripidin eynen bir til dep qarilidu.
Di'alékt we shiweler
[تەھرىرلەش]Chong jehettin merkiziy dé'alikit, xoten dé'alikti we lopnur dé'alikti qatarliq üch wariyanti bar. Shinjang uyghur aptunum rayuni teweside birlikke kelgen uyghur edebiy tili asasliq merkiziy di'alikittin menbe alidu. Kitabiy til yaki yéziq tili aghzakiy til yaki xelq tili bilen asasen yéqin yaki bir az periqliq, xalas. Metbu'at, xet -chek alaqe, kinu - filim, sehne yaki uchur-axbaratlarda edebiy til qollinilidu we qollinilishi shert.ereb heripliri asasidiki uyghur kona yéziqi qanuniy yéziq bolup,özgertish yaki qisqartip yézishqa bolmaydu. Merkiziy dé'alikit: Ürümchi, Turpan, Qumul,Ghulja,Aqsu,Atush,Qeshqer, Guma, korla shiwiliri
Xoten dé'alikti: xoten shiwisi
Lopnur dé'alikti: lopnur shiwisi
Uyghur tili
[تەھرىرلەش]Uyghur tili uzaq tarixqa ige güzel til. U uzaq esirlik tereqqiyat dawamida qedimki türkiy tillar dewri, orxun uyghur tili dewri, idiqut-xaqaniye uyghur tili dewri, chaghatay uyghur tilini bésip ötken. Bu jeryanda uyghur tili orxun-yénsey yéziqi, qedimki uyghur yéziqi, biraxma yéziqi, mani yéziqi, soghd yéziqi, ereb yéziqi qatarliq yéziqlar bilen xatirilengen.
| No | uyghur ereb Yëziq | Uyghur latin yëziqi | Syril yëziqi | IPA |
|---|---|---|---|---|
| 01 | ا | A,a | а | a |
| 02 | ە | E,e | ә | ɛ |
| 03 | ب | B,b | б | b |
| 04 | پ | P,p | п | pʼ |
| 05 | ت | T,t | т | tʼ |
| 06 | ج | J,j | җ | ʤ |
| 07 | چ | Ch,ch | ч | ʧʼ |
| 08 | خ | X,x | х | x~χ |
| 09 | د | D,d | д | d |
| 10 | ر | R,r | р | r |
| 11 | ز | Z,z | з | z |
| 12 | ژ | Jh,jh | ж | ʒ |
| 13 | س | S,s | с | s |
| 14 | ش | Sh,sh | ш | ʃ |
| 15 | غ | Gh,gh | ғ | ɣ~ʁ |
| 16 | ف | F,f | ф | f |
| 17 | ق | Q,q | қ | qʼ |
| 18 | ك | K,k | к | k |
| 19 | گ | G,g | г | ɡ |
| 20 | ڭ | Ng,ng | ң | ŋ |
| 21 | ل | L,l | л | l |
| 22 | م | M,m | м | m |
| 23 | ن | N,n | н | n |
| 24 | ه | H,h | һ | h |
| 25 | و | O,o | о | o |
| 26 | ۇ | U,u | у | u |
| 27 | ۆ | Ö,ö | ө | ø |
| 28 | ۈ | Ü,ü | ү | y |
| 29 | ۋ | W,w | в | v |
| 30 | ې | É,é | е | e |
| 31 | ى | I,i | и | i |
| 32 | ي | Y,y | й | j |