Падеж
Падеж категориялары.
Падеж категориязы домак деп чүве-биле сырый холбашкан. Чугаа кезээ чаңгыс аайлыг болбас, домак иштинге ооң тургузуу өскерлип чоруур. Сөстүң дөзүнге падеж кожумаан немеп каар болза, ол сөстүң, бирээде шынары өскерли бээр, ийиде ол, – өскерили берген сөс чанында турар сөстен утка талазы-биле хамаарылгалыг апаар. Өскээр чугалаарга, падеж хевирлери чүве адының азы субстантив апарган сөстерниң өске сөстер-биле харылзаазын айтыр.
Падеж хевирлеринге чүгле чүве ады эвес, харын өске-даа ат сөстери, субстантив апарган сөстер, ол ышкаш кылыг сөзүнүң чамдык хевирелри, ылаңгыя причастиелер база өскерлип чоруур. Синтаксиске падеж кожумактары чүгле сөстерни холбаштырар эвес, ооң-биле кады янзы-бүрү бөлүглелдерни, домак-биле, нарын домактың кезектерин холбаштырарының чугула аргазы болур.
Делегейде улустуң чугаазы аңгы-аңгы болур. Чон бүрүзүнүң дыл-домаанда падежтер саны дөмей эвес болур. Падеж категориязы шуут чок дылдар база бар. Ындыг, падежи чок дылдарда падежтиң утказын дамчыдарда сөстерниң домакта туружу тускай болур, азы чок болза падежтиң ажылын дузалал сөстер дамчыдып чоруур. Чижээ, англи дылды көрүп көөр болза, эртемденнер ында падеж деп чүвени тыппас-тыр, өске эртемденнер англи дылда ийи падеж барын айтып турар. Ол болза «Common сase» биле «Possessive case» дир.
Тыва дыл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Амгы тыва дылда чеди падеж ажыглаттынып турар. Ол болза Адаарының падежи, Хамаарыштырарының падежи, Бээриниң падежи, Онаарының падежи, Турарының падежи, Үнериниң падежи, Углаарының падежи.
Хамаарылга категориязы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Бирги, ийиги арында турар хамаарылга кожумактарлыг чүве аттары базала ниити чурум ёзугаар падежтерге өскерлип чоруур:
| Падеж | Чаңгыстың саны | Хөйнүң саны |
|---|---|---|
| А. п. | шеңнем | шеңнеңер |
| Х. п. | шеңнемниң | шеңнеңерниң |
| Б. п. | шеңнемге | шеңнеңерге |
| О. п. | шеңнемни | шеңнеңерни |
| Т. п. | шеңнемде | шеңнеңерде |
| Ү. п. | шеңнемден | шеңнеңерден |
| У. п. | шеңнемже | шеңнеңерже |
Үшкү арында турар хамаарылга кожумактыг чүве ады падежтерге өскерлир болза, онаарының падежи -н кожумактыг болур; бээриниң, турарының, үнериниң падежтериниң кожумактары-биле хамаарылга кожумаааның аразынга «каттыштырар» -н- деп үн тыптып кээр.
| Падеж | Чаңгыстың саны | Хөйнүң саны |
|---|---|---|
| А. п. | анайы | хирээзи |
| Х. п. | анайының | хирээзиниң |
| Б. п. | анайынга | хирээзинге |
| О. п. | анайын | хирээзин |
| Т. п. | анайында | хирээзинде |
| Ү. п. | анайындан | хирээзинден |
| У. п. | анайынче | хирээзинче |
| анайындыва | хирээзиндиве |
Хамаарыштырарының падежинде кожумактың мурнунда -н дыңналбас. Ынчалза-даа төөгүзүнде ооң мурнунда -н турган, ооң соонда ийи -нн чаңгыс апарган деп бодап болур: анайының (анай -ы- н-ның).
Доора падеж утказын илередип турар сөстер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тыва дылдың бир онзагай чүүлү бар – падеж кожумаа чок чүве аттары доора падежтер утказын илередип чоруур: хем эрии (хемниң эрии), хоорай кирер (хоорайже кирер), хой кадарар (хойну кадарар), Кызыл чоруур (Кызылче чоруур), көдээ чурттаар (көдээге чурттаар). Литературада ындыг доора падежтер уткалыг чүве аттарын хевирлеттинмээн падеж деп адаанын көрүп болур. Бодап көөрге, кандыг-даа хевирлеттинмээн тускай падеж чок, кожумактыг падежтерни кызыра хереглээни ол болур. Кожумактыг падежтерни кызыра хереглээни чүве адының (азы өске-даа сөстүң) утказын тода эвес, арай ниити кылдыр көргүзериниң аргазы болур.
Ударение
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Падеж кожумактары чүве адынга азы өске сөске немешкеш, ооң ударениезин бодунче тыртып эккээр: тараа, тарааның, тараага, тараада, тарааны.
Углаарының падежиниң кожумактары, чамдыкта үнериниң падежиниң кожумаа ударениени бодунче тыртпайн барып болур: тараа, тараадан, тарааже, тараадыва. Ынчалза-даа чамдык сөстерге немешкенде, үнериниң падежиниң кожумаа, өске падежтернии дег, ударениени бодунче тыртыптар: кижи, кижиден, бөргү, бөргүнден.
Хөйнүң биле эвээштиң саны
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тыва дылда сөстерниң падежтере өскерлири чаңгыс аайлыг болур. Хөйнүң-даа, эвээштиң-даа санында чүве адынга ол-ла кожумактарның чүгле вариантылары коштунуп чоруур. Кижи-даа, өске чүвелер-даа аттарынга база-ла ол-ла кожумактар немежип кээр.
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.