Törki xalıqlar
Törki xalıqlar ul Törki tellärendä söyläşä torğan küp xalıqlar berläşterä torğan atama. Törkilärneñ tulayım sanı 250 millionnan artıq.
Atamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]"Törek" atamasınıñ berençe iskä alu 6. yözneñ Küktöreklär turında buldı. Qıtay ilbaşı 585. yılda İsbara isemle Küktürk xanına xat yazğanda, tegesen «Böyek Türk xanı» dip atıy. Şul çordağı Orxon yazmalarında da «Türük/Török» ataması qullanıla.
Bügenge Törkiädä «Türk» atamasınıñ mäğnäsen yışraq “köçle” wä “qüätle” itep açıqlílar.
Böten dönyada «Törki» süzen mädäniäte, tele, milläte, taríxı belän yaqın bulğan xalıqlarnı ataw öçen qullanalar. «Törki» süze urınına «Törki-Tatar» adı da kiñ qullanıla.
Törki xalıqlarnı öyränü fäne «Türkologí» dip atala.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Yäşäw cirläre wä milli büleneş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Bügenge köndä Törki xalıqlarnıñ iñ zur törkeme Törkiädä yäşi. Başqa olı Törki xalıqlar Azärbaycan, Kipır, İdel-Ural, İran, Qazaqstan, Qırğızstan, Törekmänstan, wä Üzbäkstan cirlärendä yäşilär. Bu Törki däwlätlärdän tış Törki xalıqlar Könçığış Törkistan, Tönyaq Ğiraq, Äfğänstan, Moldova, Balkannar (Bolgariä) illärendä dä yäşilär.
Törki xalıqlar öyränü buyınça tanılğan ğälim Wilhelm Radloff 1866. yılda bolay yaza: Tönyaq Afrikadan başlap Awrupılı Törkiägä tikle, Könyaq-Çığış Räsäydän başlap Keçe Asía ilä Turan, annarı Seber aşa Gobi çülenä tikle cirlärendä Törki telendä söyläşä torğan ıruğlar yäşilär. Bu dönyanıñ şul tikle kiñ cäyelgän alanda qullanıla torğan Törki tele belän çağıştırmalı başqa tel yuq (Çığanaq: Törki Mädäniät Näzäräte).
Dönyada Törki xalıqlar küp. Alar arasında:
- Äzerilär
- Balqarlar
- Başqortlar
- Çuaşlar
- Qırım Tatarları
- Ğağauzlar
- Qaraçaylar
- Qaraqalpaqlar
- Qazaqlar
- Qırğızlar
- Qumıqlar
- Qaşğaylar
- Noğaylar
- Üzbäklär
- Tatarlar
- Töreklär
- Törekmännär
- Tualar
- Uyğırlar
- Yaqutlar
Qayber belgeçlär Törki xalıqlarnı altı törkemgä bülä:
19. yöz azağınnan başlap 20. yöz buyı Urıslar wä Stalin xalıqlarnı bülü/butaw/sörü säyäsäten uzdırğan, monıñ näticäse bularaq Törki xalıqlarnıñ, alarnıñ söylämnäreneñ şaqtí ayırılu başlaw, bu närsä Törki xalıqlarğa açıq küzätü yasaw qatlawlı itä.
19. yözdä zamança säyäsät çorı başlanğaç, Törki xalıqlarda berläşü maqsatın quya torğan Pan-Türkism atlı xäräkät barlıqqa kilä, «Törki» atamasın qullanırğa täqdim itelä.
Tışqı küreneş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Törki xalıqlar tışqı küreneş belän ber bersennän şaqtí ayırılalar. Zur öleşeneñ qiäfäte Qawqaz xalıqlarınıñ kük, yäğni körän/qara çäç belän körän küzlelär. Şayqtí öleşe sorı/qızıq çäşle zäñgär küzle. Qayber cirlärdä yäşägän Törkilär açıq tösle tän/küz belän bulıp, Moğol töçençelärene dä yörtälär, mäsälän Özbäklär berlän Tatarlar. Törki xalıqlarınıñ kübese kiñ yañaqlı, tügäräk başlı wä turı çäçle.
Törki xalıqlarnı nindi rasığa sanísı da zur bäxäslärne çığara.
Din
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Törki xalıqlarnıñ kübese Sönni Möselmannar. Ämma İranda wä Äzerbaycanda Törkilärneñ kübese Şiği Möselmannarı.
Çuaş, Ğağauz wä Yaqut xalqı Xristian dip sanala.
Şulay uq Şamanízm, Buddízm, Baha wä Yähüd dine tarafdarları da beraz bar.