Су басу

Бероунка елгасында су ташу. Көнбатыш Чехия. *2002*

Су басу (рус. наводнение, ингл. flood) — елгада, күлдә, диңгездә су күтәрелгән вакытта яр буйларын су баса. Су биеклеге күтәрелү нәтиҗәсендә, коры җирнең зур территориясе су астында калу — икътисадка, социаль өлкәгә, табигый мохиткә зыян китерә торган табигать бәла-казасы булып исәпләнә. Су басу сезонлы күренеш булырга, ел дәвамында берничә мәртәбә, шулай ук берничә елга бер тапкыр кабатланырга мөмкин.

Су басу сәбәпләре

елгада кар эрү, шул исәптән, кинәт җылыту сәбәпле
елга бассейнында боз эрү
көчле явым-төшемнәр булу
боз киткәндә елга юлында боз тыгылу (тыгын барлыкка килү)
цунами — диңгез яры буйларында һәм утрауларда — океанда җир тетрәү вакытында яисә вулкан атылу нәтиҗәсендә барлыкка килгән дулкын керү
буаның (сусаклагычның) ерылуы
шторм, давыл, җир ишелү, шәһәрләрдә яңгыр канализациясе тыгылу һ. б.

Су басу Көнбатыш Европа елгаларында (Дунай, Сена, Рона, По һ . б.), Кытайда (Янцзы, Хуанхэ), АКШта (Миссисипи, Огайо), РФның Себер һәм Ерак Көнчыгыш елгаларында даими күзәтелә.

Төрләре

Китергән зыяны күләме буенча су басуларны берничә төргә бүлеп карыйлар.

Аз зыянлы су басу — су үзәннәренә хас күренеш. Авыл хуҗалыгының 10 % җире зыян күрүе ихтимал. Мондый төр су басу 5—10 елга бер тапкыр очрый.
Зыянлы — бик зур территорияне биләп, матди зыян китерә. 10—20 % авыл хуҗалыгы җирләрен басып ала. Әлеге җирлектә хуҗалыҡ итү, көнкүреш тәртибе бераз бозыла. Күпмедер халыкны су баскан җирләрдән күчерү кирәк була. 20—25 ел саен кабатланырга мөмкин.
Нык зыянлы — 50—70 % авыл хуҗалыгы җирләрен, торак пунктларны су басып ала, зур матди зыян китерә. Әлеге җирлектә хуҗалыҡ итү, көнкүреш тәртибе бөтенләй бозыла (тоткарлана). Җирле халык тулаем эвакуацияләнә. 50—100 елга бер булырга мөмкин.
Афәт (табигать балә-казасы, һуманитар катастрофа) — күпләп кешеләр үлеменә сәбәп булучы, экологик һәм матди зыян китерүче су зур территорияне басып ала. 70 % авыл хуҗалыгы җирләре, торак пунктлар, сәнәгать оешмалары, коммуникация челтәре су астында кала. Йөзләрчә мең кешене эвакуацияләргә туры килә. Һуманитар проблеманы хәл итү өчен башка илләр ярдәме кирәк була. Бер илгә килгән афәт бөтен дөнья проблемасына әйләнә. Андый катастрофик хәл 200—300 елга бер килә.

Елганың агымы көйләнгән булу су басудан саклау чарасы булып тора.

Иң зур су басулар

Дөньяда 100 меңнән артык кешегә афәт китергән иң зур су басулар исемлеге.

Корбаннар саны	Вакыйга	Урыны	Елы
2,500,000–3,700,000^[1]	1931 Кытайда су басу	Кытай	1931
900,000–2,000,000	1887 Хуанхэ су басуы	Кытай	1887
500,000–700,000	1938 Хуанхэ су басуы	Кытай	1938
231,000	«Нина» тайфуны сәбәпле Баньцяо дамбасы җимерелү	Кытай	1975
230,000	2004 Һинд океанында цунами	Индонезия	2004
145,000	1935 Янцзы су басуы	Кытай	1935
100,000+	«Изге Феликс де Валуа» су басуы	Нидерландлар	1530
100,000	Ханой һәм Хонгха дельтасы су басуы	Төньяк Вьетнам	1971
100,000	1911 Янцзы су басуы	Кытай	1911