Кыргызстан исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}
'''Кыргызстан''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}), рәсми атамасы '''Кыргыз Республикасы''' – [[Урта Азия|Урта Азиянең]] төньяк-көнчыгышындагы, нигездә [[Тянь-Шань|Тянь-Шаньнең]] көнбатыш һәм үзәк өлешендә урнашкан дәүләт.

Төньякта [[Казакъстан]], көнбатышта [[Үзбәкстан]], көньяк-көнбатышта [[Таҗикстан]], көньяк-көнчыгышта һәм көнчыгышта [[Кытай]] белән чиктәш.

== Дәүләт төзелеше ==
* Кыргызстан Җөмһүриятенең дәүләт төзелеше [[2010 ел]]ның [[27 июнь|27 июнендә]] кабул ителгән Конституция тарафыннан билгеләнә. Яңа Конституция Кыргызстанның дәүләт идарәсе рәвешен парламент җөмһүрияте буларак ачыклый. Парламент һәм премьер-министр Президентка караганда күбрәк хокукларга ия.
* Җөмһүрият Парламенты – [[Жогорку Кеңеш]] – дәүләт сәясәтен ачыклау һәм бик мөһим мәсьәләләрне чишәргә сәләтле, бер палаталы һәм фирка исемлекләре буенча 5 елга сайланучы 120 депутаттан тора.
* 2010 елның [[10 октябрь|10 октябрендә]] яңа сайлаулар үтте, анда 5 фирка керде, төп көчләр – [[Атайорт]] фиркасендә.
* Президент бөтенхалык сайлауларында 6 еллык мөддәткә, кире сайлану хокукыннан башка сайлана. Киләсе президент сайлаулары [[2012 ел]]да, күчеш периоды президенты Роза Отунбаева [[2011 ел]]ның [[31 декабрь|31 декабрендә]] хокуклары юкка чыккач, булачак.
* Вакытыннан алда президент сайлаулар [[2021 ел]]ның гыйнвар аена билгеләнгән. 
* Хөкүмәт башлыгы – премьер министр, аны парламент билгели.

=== Дәүләти бәйрәмнәр ===
[[22 май|22 мае]]нда — Кыргызстан [[Хәрби көчләр]] көне.

== Дәүләт гимны ==

 '''Kyrgyz El gimny                                Кыргызстан һимны''' 
(беренче куплеты һәм аның тәрҗемәсе)

Ak möngülüü aska yoolor, talaalar,               Ак түбәле таулар, үзән-далалар

Elibizdiŋ zhany menen barabar,                          Ватаныбыз җаны белән бәрабәр,

Sansyz kyldym Ala-Toosun mekendep,        Ала-Тауның итәгендә ил тотып,

Saktap kaldy bizdin ata-babalar!                         Саклап калган аны ата-бабалар!

'''CHORUS:                                                    КУШЫМТАСЫ:'''

Algalaí ber, kyrgyz el,                                Алга бар син, кыргыз иле,

Azattyktyŋ zholunda,                                Азат тормыш юлында,

Örkündöí ber, ösö ber,                             Иркенәя, үсә бир син,

Öz tagdyrdyŋ koluŋda!                             Тәкъдирең үз кулыңда!

'''''Тулы тексты һәм тәрҗемәсе'''''<ref>[[Кыргызстан гимны]]</ref> '''''мәкаләсендә'''''.

[[Рәсем:Богатый киргизский охотник с соколом.jpg|мини|350px|"Бай кыргыз сунарчысы лачын белән". 1871 ел, Василий Верещагин.]]

== Географик мәгълүмат ==
[[Рәсем:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|мини|350px|Кыргыз Алатавы]]
[[Рәсем:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|мини|Тянь-Шаньда Горький пигы]]
[[Рәсем:SongKolHorses.jpg|мини|350px|Соң-Күл янындагы көтүлек]]
Кыргызстанның диңгезгә чыгу юлы булмаган [[дәүләт]].
 
Территориясенең дүрттән өченнән артык өлешен таулар алып тора. Биеклеге 7439 м булган [[Җиңү тау түбәсе]] – илнең иң биек ноктасы.

Кыргызстан [[Тянь-Шань]] һәм [[Памир]] тау системаларында урнашкан. Җөмһүриятнең барлык территориясе 500 мдан югарыракта урнашкан. Яртысыннан артыгы 1000 мдан 3000 мга кадәр биеклектә һәм якынча өчтән бере – 3000 – 4000 м биеклектә.

Төньяк-көнчыгышта ярларында күпсанлы ял итү урыннары һәм туристик базалары булган [[Ысык-Көл]] дип аталучы тау күле урнашкан.

== Идарә төзелеше ==
Кыргызстанда 7 өлкә, 40 район, 22 шәһәр, 429 авыл җирлеге бар.

=== [[Чуй өлкәсе]] ===
* [[Тукмак]] шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
* [[Галләмеддин районы]] (Лебединовка а.)
* [[Җайыл районы]] ([[Кара-Балта]] ш.)
* [[Кәмен районы]] ([[Кәмен]] ш.)
* [[Москва районы (Кыргызстан)|Москва районы]] (Беловодское а.)
* [[Панфилов районы (Кыргызстан)|Панфилов районы]] ([[Каенды (шәһәр)|Каенды]] ш.)
* [[Сокулук районы]] (Сокулук а.)
* [[Чуй районы]] ([[Тукмак]] ш.)
* [[Эссек-Ата районы]] ([[Кант (шәһәр)|Кант]] ш.)

=== [[Эссек-Күл өлкәсе]] ===
* [[Каракул]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Балыкчы (шәһәр)|Балыкчы]] шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
* [[Ак-Су районы]] (Ак-Су а.)
* [[Туң районы]] (Боконбаево штп)
* [[Җите-Угыз районы]] (Кызыл-Су а.)
* [[Эссек-Күл районы]] ([[Чулпан-Ата]] ш.)
* [[Төп районы]] (Төп а.)

=== [[Талас өлкәсе]] ===
* [[Талас]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Бакай-Ата районы]] (Бакай-Ата а.)
* [[Талас районы (Талас өлкәсе)|Талас районы]] (Манас а.)
* [[Манас районы]] (Покровка а.)
* [[Кара-Бура районы]] ([[Кызыл-Адыр]] а.)

=== [[Нарын өлкәсе]] ===
* [[Нарын]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Кучкар районы]] (Кучкар а.)
* [[Нарын районы (Кыргызстан)|Нарын районы]] ([[Нарын]] ш.)
* [[Ат-Башы районы]] (Ат-Башы а.)
* [[Җомгал районы]] (Чаек а.)
* [[Ак-Тала районы]] (Баетов а.)

=== [[Җәлал-Абад өлкәсе]] ===
* [[Җәлал-Абад (Кыргызстан)|Җәлал-Абад]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Аксы районы]] (Кәрбән ш.)
* [[Ала-Буга районы]] (с. Ала-Буга)
* [[Базар-Курган районы]] (Базар-Курган а.)
* [[Нәүкән районы]] (Массы а.)
* [[Сузак районы (Җәлал-Абад өлкәсе)|Сузак районы]] (Сузак а.)
* [[Чаткал районы]] (Каныш-Кыя а.)
* [[Тугыз-Тора районы]] (с. Казарман а.)
* [[Туктагол районы]] (Туктагол штп)

=== [[Ош өлкәсе]] ===
* [[Ош (Кыргызстан)|Ош]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Алай районы]] (с. Гөлчә)
* [[Араван районы]] (Араван а.)
* [[Кара-Су районы]] ([[Кара-Су (шәһәр)|Кара-Су]] ш.)
* [[Кара-Колҗа районы]] (Кара-Колҗа а.)
* [[Нәүкат районы]] (Нәүкат ш.)
* [[Үзгән районы]] ([[Үзгән]] ш.)
* [[Чуң-Алай районы]] (Дароот Курган а.)

=== [[Баткән өлкәсе]] ===
* [[Баткән]] шәһәре — өлкә мәркәзе
* [[Кызыл-Кыя]] шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
* [[Баткән районы]] (Баткән ш.)
* [[Ләйләк районы]] ([[Исфәнә]] ш.)
* [[Кадәмҗай районы]] (Пульгон а.)

== Сәяси партиялар ==
* [[«Ак юл»]] ([[кыргыз теле|кырг.]] ''«Ак-Жол»'') – лидеры [[Курманбек Бакиев]]
* [[«Кыргызстан Социал-Демократик партиясы» (КСДП)]] ([[кыргыз теле|кырг.]] ''«Кыргызстан Социал-Демократиялык Партиясы»'') – лидеры [[Алмазбек Атамбаев]]
* [[«Ватан»]] ([[кыргыз теле|кырг.]] ''«Ата-Мекен»'') – лидеры [[Омурбек Текебаев]]
* [[«Кыргызстан коммунистлар партиясы»]] ([[кыргыз теле|кырг.]] ''«Кыргызстан Коммунисттер Партиясы»'') – лидеры [[Исхак Масалиев]]
* [["Ак лачын"]] ([[кыргыз теле|кырг.]] ''«Ак-Шумкар»'') – лидеры [[Темир Сариев]]

== Икътисад ==
Кыргызстан икътисадының өстенлеге – автоном авыл хуҗалыгында. [[Алтын]] һәм [[терекөмеш]] экспортка чыгарыла. Гидроэнергетик потенциалы бар.

Шулай ук проблемалары да бик күп: экономикасы [[Россия]]гә бик нык бәйле, хроник [[инфляция]], [[ССРБ|СССР]]ның соңгы елларында күзәтелгән икътисади төшү.

== Халкы ==
[[Рәсем:Kyrghyzstan demography.png|350px|мини|sulda|Кыргызстанның демографик кәкресе]]
Кыргызстанның халык саны – 5,3 млн кеше (2009 елның апреле). 1960нчы елларга кадәрге халык саны миграция һәм авылдагы [[кыргыз]], [[үзбәк]]ләрнең һәм башка [[Урта Азия халыклары]]ның табигый үсеше хисабына булса, 1970нче еллардан соң азая төшкән табигый үсешне рус һәм рус телле халыкларның күчеп килүе алмаштыра.

Халыкның 66,9 % [[кыргызлар]], 14,14% [[үзбәкләр]] һәм 10,65% [[руслар]], 8,31% калган халыклар.
== Мәдәният ==
=== Дин ===
Кыргызстанда тарафдарлары саны буенча иң зур дин (80,00%) — [[ислам]]. [[Христианнар]]га дин тотучыларның 16 % ы керә: [[руслар]] традицион рәвештә [[православие]] динен тота, [[алманнар]] [[католиклар]] һәм лютераннарга бүленә. Протестантлык хәрәкәтләре (баптистлар, иллеләр, адвентистлар) рус телле халыкны да, кыргызларны да үз эченә ала. Кыргызстанда шулай ук [[бәһаи]], [[яһүд]]ләр, [[будда]]чыларның аз санлы төркемнәре бар. [[Һинд дине|Кришна Аңы Җәмгыяте]] әгъзалары булып төрле милләтләрдән якынча 300 кеше исәпләнә.
* [[Кыргызстанда ислам]]
* [[Кыргызстанда һинд дине]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
{{Кыргызстан}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{БДБ}}
{{Азия дәүләтләре}}
{{Ислам хезмәттәшлеге оешмасы}}

[[Төркем:Кыргызстан]]
[[Төркем:Төрки телле дәүләтләр]]
[[Төркем:Җөмһүриятләр]]